^ °^ 
 
 ^ HO - < 
 
 
 * 
 
 %# 
 
 r # ^ ^«P * # ^ 
 
 
 s^ ^ 
 
 V * 
 
 
 ^ 
 
 ~ y* 
 
 t ^.o* 
 
 
 
 O 'ex"* \V • ^J," '■'a » x '■* <$ 
 
 ■%^ 
 
 
 
 
 
 v-cfr 1 
 
 
 
 V'-'*V %- ■•; V- " s>7 ••. V- 
 
 
 * <£ 
 
 • W 
 
 s ^. 
 
 
 
 
 v^ v 
 
 ^ %> 
 
 %. '* » . ■ * * xV° 
 
 ^ 
 
 
 "% 
 
 Y >'!*>■. "% 
 
 
 
 * 
 
 %„,# - 
 
 
 ^ ^ 
 
 
 
 
 v *. •< • ° * ^u. 
 
 
 %. > v^.-o, %.r-^N> v .- ,>_ — ■ ti 
 
 V 
 
 

 
 
 ~9p 
 
 Q, 
 
 " ^ oft * r 
 
 
 
 Ac. 
 
 O, % 
 
 ^ 
 
 ft 1 9* 
 
 <h. "Ok 
 
 h, " . K * <V 9^ 
 
 " % oft *^W/fc r % A^ 
 
 
 
 
 0?> V "Q, ^0. *"* A: 
 
 
 o*\-W< 
 
 
 
 
 ft* <*> 
 
 ^ /i^I^ \,^ 
 
 
 *ft ^ % 
 
 % & 
 
 
 / 
 
 
 
 ^ <iN 
 
 tf*^ 
 
 
 j? ^ 
 
 * & ^ ^^J^ * ,V ^ ^ 
 
 
 C'.Ol^^"^ 
 
 -^ .OS 
 
 9 ^ 
 
ILGANAU HEI1FOL 
 
 <( N I N £ c, 
 
 HAULFYNAG THEODOSIUS. B . A - 379. 395 
 
GWAITH GLANMOR: 
 
 YN CYNNWTS: 
 
 HANES CERDDORIAETH GYSSEGREDIG, 
 
 YN CAEL EI 
 
 EGLURO A THONAU A DARLUNIAU: 
 
 YN NGHYDA 
 
 CHANIADAU AMRYWIAETHOL 
 
 CYMREIG, &c„ &c, 
 
 JOHN WILLIAMS, (GLANMOR), M.R.C.P. 
 
 Awdwr " Ancient and Modern Denbigh," &c, 
 
 GWRECSAM : 
 
 AJEMlRAPHWYD GAN R. HUGHES a'i FAB, HEOL ESTYN. 
 
.Ws- 
 
 € /f 
 
 
RHAGYMADEODD. 
 
 frt 
 
 Ymddengys i yspryd awenyddiaeth syrthio ar ein hawdwr pan 
 nad oedd ond bachgen, oblegid canodd Garol Plygain, ar "All- 
 wedd y Melinydd," mor bell yn ol a Nadolig, 1828, — cyfansodd- 
 iad maith, llawn o odlau, a brith gynghanedd, yn bur gywir o 
 ran y mesur, ond yn wyllt iawn o ran synwyr. Pan gai gyfleus- 
 ,ra, ai i le unig ar Ian yr afon Dyfrdwy, i gyrchu yr ysprydoliaeth 
 oedd iddo ef megis yn ymadenu dros ei ffrwd dywyll, orwyllt, 
 a swnfawr. 
 
 Wedi hyn, ymddengys i'r Awen ymadael ag ef, neu iddo ei 
 cholli yn nhrwst a ffwndwr arferol trefydd mawrion Lloegr, 
 canys ni cheir iddo ganu dros saith neu wyth mlynedd, ond 
 cyfieithiad o " Gray's Elegy in a Country Churchyard'' a rhyw 
 bennillion Saesonaeg. Ond yn 1836, ysgrifenodd gyfres o ly- 
 thyrau ar " Grefydd Wladol," y rhai a ymddangosasant yn y 
 M Brytwn," ac a dynasant lawer o sylw. 
 
 Y'nghorph y pam mlynedd ganlynol, canodd lawer, mewn 
 monwent yn Sir Feirionydd, lie yr oedd yn cadw ysgol, megis 
 ei " Awdl ar Job," " Gosteg ar Briodas y Frenhines," " Gosteg 
 i Sir Watcyn," a rhai caneuon ac emynau. Ysgrifenodd hefyd 
 draetliodyn Saesonaeg a alwai "Elements of Geometry and Men- 
 suration, for young Boys," ond ni wnaeth uq cais i'w gyhoeddi. 
 Gohebai i'r cyhoeddiadau, dan wahanol ffugenwau, ac ar un 
 achlysur, pan oedd w Cynhafal," sef yr enwog a'r anfarwol 
 c< Ab Ithel," yn lluddedig mewn dadl gyda Pabydd, neidiodd 
 ein bardd i'w esgidiau, ac felly, integris viribus, chwedl Caesar, 
 distawodd ergydion y gelyn. 
 
 Treuliodd auaf 1841-2 yn Nghaerlleon, yn dilyn ei astud- 
 iaethau ysgolaidd, ond nid oes cof iddo ganu dim. 
 
 Yn ystod y saith mlynedd ddilynol, tra y trigai rhwng bryniau 
 gleision Hiraethog, ymwelai yr awen ag ef yn fynych, arlannau 
 
4: RHAGVMADKODD. 
 
 coediog yr Elwy, ac yno canodd " Gywydd Anian," "Cywydd 
 Ofergoelion," " Cywydd Nadolig," " Cywydd Gwahoddiad.'' 
 englynion a cherddi Cymraeg a Saesoneg. Ai weithiau i bennau 
 y raynyddoedd, ac i wynt y mor ei elfen gynhenid, 'ie, i'r Eryri 
 a Mon, &c, i chwilio am ymborth i'r awen, a'i " Dymhestl ar 
 Oror Mon," yw un o'r cywyddau goveu a ganodd erioed. Ysgrif- 
 enodd hefyd gyfres o lythyrati ar " Lythyreniad a Hafareddiad 
 yr iaith Gymraeg," yrhai aymddangosasantyny "Protestant," 
 tua dyddiau olaf y newyddiadur talentog trengedig hwnnw, a'r 
 " Catechism on Popular Astronomy" yr hwn a erthylodd yn y 
 wasg, o herwydd diffygion arianol yr argraphydd. Ni chyhoedd- 
 wyd byth chwaith " A Short Catechism on the Festivals of the 
 Church, for the use of Children" na '''Simple Notes on the Para- 
 bles of our Saviour, for Children " a rhoes i fynu mewn an- 
 obaith " Eiriadur Cymraeg a Saesoneg cynghanol ac odliadol, 
 gyda Thraethawd llafurfawr ar Lythyreniaeth a Seiniad (yd- 
 mariaethol y ddwy Iaith." Casglodd hefyd " Scraps of Welsh 
 Wit and Anecdote" heb fwriad i\v argraphu byth. Ond ei 
 geffyl pren oedd Garddwriaeth, a magwriaeth pob math o flodau. 
 Ar yr un pryd, parottoocld lawer o fechgyn i alwedigaethau 
 parchus, ac yn ysgrifenwyr ieuengaf rhai o brif dai masnachol 
 Lerpwl a'r India Orllewinol, ac aeth drwy holiad y Llywodr- 
 aeth yn anrhydeddus ei hun. 
 
 Yn 1849, symmudwyd ef i Bdinbych, lie y bu agos i naw 
 mlynedd, y priododd, ac y ganed iddo blant. Yn y cyfamser, 
 ysgrifenodd y llyfryn, " Australia a'r Cloddf'eydd Aur," a'i 
 waith llafurfawr, " Ancient and Modern Denbigh" Golygodd 
 " Gyfansoddiadau Buddugol Eisteddfod Blaenau Llangern- 
 iew," — Beirniadaeth Eben Fardd, "Jona," Ceiriog, &c> Bu 
 hefyd, gyda " Brita'nnicus," cefnder talentog iddo, yn golygu 
 papuryn Saesonaeg tref'ol. Ysgrifenodd amryw erthyglau meith- 
 ion i'r "Uwyddoniadur," a chyfieithodd rai darnau o Esponiad 
 Barnes ar yr Epistolau, yn nitfyg "Rees o Gendl." Heblaw 
 gohebu i'r newyddiaduron, ysgrifenodd hefyd amryw bethauna 
 chyhoeddwyd mo'nynt byth, — *■ The Parochial History of Den- 
 bigh, its Charities, and the Rise and Progress of the Dissert tin q 
 Denominations" — "Lectures on the History of Wales. — " 1 h° 
 and History Nature of Comets," — k A Discourse upon Watt* ., 
 
IUIAGYMADRODD. 
 
 $-c, frc" Gweinyddodd fel beirniad amryw eisteddfodau lleol 
 ar hyd y wlad. 
 
 Yn 1858, yr oedd yn olygydd papur newydd Saesonaeg wyth- 
 nosol yn Ngwrecsam, yn ohebydd taledig i un o bapurau Llun- 
 dain, ac ysgrifenydd prif erthyglau i un o bapurau Lerpwl. 
 
 Yn y flwyddyn 1859, aeth i gadw ysgol mewn lie dipyn yn y 
 wlad, ac yma casglodd a chyfieithodd o'r Lladin, &c, il The 
 Records of Denbigh and its Lordship" llyfr a gyhoeddwyd yn 
 1860 ; a threfhodd "Lyfr y Datguddiad, ac Epistolau St. loan, 
 mewn pedair iaith — Groeg, Lladin, Cymraeg, a Saesonaeg." 
 Canodd hefyd gryn lawer, heblaw cyfieithu rhywfaint, a gohebu 
 yn fisol i un o'r cyhoeddiadau, beirniadu, &c, a'r cwbl yn oriau 
 arferol esmwythdra, ac yn ystod ei wyliau ysgol. 
 
 Yn 1861, traddododd ddarlithiau mewn rhai trefydd yn erbyn 
 yr " Essays and Revieivs." 
 
 Yn 1862 a 1863, cynnygiwyd iddo ddau neu dri o wahanol 
 bulpudau, fel cynnorthwywr a darlithiwr, ond ni farnai esgob- 
 ion Cymru yn addas ei ordeinio, na'i holi, gan ei fod dros yr 
 oed arferol i dderbyn u-rddau, er bod ganddo lawer o " dystiol- 
 aethau" uchel o'i gym mwys derail tybiedig. 
 
 Yn ddiweddar etholwyd ef yn Aelod o Athrofa Frenhinol 
 Dysgawdwyr. 
 
 Gosodwn yn awr o flaen y darllenydd enghreifftiau o'i gyf- 
 ansoddiadau, mewn rhyddiaith a barddoniaeth. Am deilyngdod 
 ei waith gadawer hynny yn gwbl i farn ei wlad a'i genedl. 
 
CYNNWYSIAD. 
 
 TUDAL. 
 
 Arluniau o Offeeynau Ceedd henafol gwahanol Genedloedd. 
 Rhagymadeodd ....... 3 
 
 RHYDDIAITH. 
 
 Hanes Ceepdoeiaeth y Cyssege 
 
 Englireifft o Gerddoriaeth Iuddewig 
 „ ,, Ambrosaidd 
 
 „ ., Regoraidd 
 
 „ „ Lutheraidd 
 
 ., ., Almaenaidd 
 
 „ „ Gymreig 
 
 „ „ Fethodistaidd 
 
 Fethodistaidd y ganmlwydd ddiweddaf 37 
 
 Yr Aniser presennol 
 
 Buddugoliaeth 
 
 Hani ad y Byd 
 
 Oes Gwybodaeth a Rheswm . 
 
 Diwedd y Byd 
 
 Meddyliau a Dywediadau Hoesol 
 
 9 
 12 
 
 18 
 21 
 25 
 27 
 34 
 36 
 
 39 
 41 
 51 
 52 
 56 
 59 
 
 BARDDONIAETH. 
 
 Cyfansoddiadau Cyssegeedig :- 
 
 Awdl ar Gystuddiau, Amynedd. ac Adferiad Job 
 
 65 
 
 Awdl Adlais Can yn Angelion • 
 
 . "74 
 
 Cvwydd Nadolig ...... 
 
 75 
 
 Pryddest ar Ing Gardd Gethsemane 
 
 . 78 
 
 Pryddest ar Eli ...... 
 
 81 
 
 Carol Nadolig ...... 
 
 . 87 
 
 Dydd y Farn ...... 
 
 88 
 
 Emyn ....... 
 
 89 
 
 Y Greadigaeth ...... 
 
 90 
 
 Y Croesboeliad ...... 
 
 90 
 
 Hawddgarwch Crist ..... 
 
 90 
 
CVNNWYSIAD. 
 
 Cyfansoddiadau Marwnadol:— 
 
 Goffadwriaeth am Mrs. Sandbach, Hafodunos 
 Marwnad y diweddar William Owen, Ysw., Tan-y^ 
 Marwolaeth Ab Ithel .... 
 
 Marwolaeth Golyddan . 
 
 Cyfansoddiadau Amrywiaethog:— 
 Pryddest ar Briodas Ty wysog Cymru 
 Gosteg ar Briodas ei Mawrhydi 
 Cywydd Tymmestl ar Oror Mon . . 
 
 Cywydd Adf eilion Dinbycfc 
 Englyn i'r Bedd «... 
 
 Ber Awdl ar hen Faes Rhyf el 
 Llinellau mewn Monwent 
 
 DlDDANION A DlFYRRION I— 
 
 Awdl Cyffes yr Oferddyn 
 Gwahoddiad i Rodio 'r Gwyliau 
 Cywydd Carwriaeth Robin Ddu y Cyntaf 
 Cywydd Carwriaeth yr hen Gruffydd ab If an 
 TwllBachyClo .... 
 Gwr ag un Goes .... 
 
 Dammeg y Falwoden Uchelgais 
 Englyn :— Y Peiriant-symmudol 
 
 „ I'rFedwen 
 
 „ I'rLleuad .... 
 
 Cyfansoddiadau Syniaethol :— 
 
 Y Fam oedd yn Wylo — Y Gerddoriaeth 
 
 „ „ Y Farddoniaeth 
 
 Bugeilgerdd .... 
 
 Proest i Bryddost Fuddugol rad a sal 
 "HenFrydain" .... 
 Caniad Odyddol .... 
 
 Englyn i'r Morfil . . * 
 
 Caniadau Cyfrinfaol Urdd y Derwyddon . 
 
 Y Dderwen Frydeinig 
 CariadPur • 
 
 Englynicn .— 
 
 Beddargraph Meddwyn . 
 
 IT Rhyl 
 
 I Glychau Gwrecsam 
 
 I'r Ywen Feddrodol ...» 
 
GWAITH GLAOTOE. 
 
 HANES CERDDORIAETH Y CYSSEGR: 
 
 yn cael r:r EGLURHAU 
 
 A Deuddeng Enghraift o hen Gerddoriaeth luddewig, Ambrosiaidd, Gregor- 
 aidd, Lutheraidd, Eglwysaidd (Gymreig), Methodistaidd, a diweddar. 
 
 Nid oes ammheuaeth nad oedd canu yn rhan o wasan- 
 aeth eglwys a phobl Dduw y'inhob oes. Dyfeisiwyd 
 offer-cerdd gan Iubal, tua phum cant o nynyddoedd cyn 
 y Diluw, ond nid oes fawr debyg iddynt gael eu cys- 
 segru i wasanaeth Duw gan neb o hil Cain. Er nad 
 oes ar gael hanes am ganu mawl yn foreuach na gwar- 
 edigaeth Israel o'r Aiplit, a dinystr Pharaoh a'i lu yn y 
 M6r Coch, prin y gallwn gredu na foliannodd neb y 
 Goruchaf ar gan o Adda hyd Moses a Miriam. Pan 
 ganodd yr angelion gan fawr y greadigaeth, a allwn ni 
 gredu nad oedd i Adda, tra etto yn ei burdeb a gwynfyd 
 dechreuol, ei ran yn ngorfoledd " holl feibion Duw V " 
 Sonii am gerddoriaeth y'nglynag addoliad eilun-dduw- 
 iau y cenedloedd, — traddodiad a dderbyniasent yn 
 ddiau oddiwrth gyndadau yr Ysgrythyr. Er hynny, 
 " Can Moses " yw y fawlgan hynaf a f edd y byd yn awr, 
 ac y mae yn gyfansoddiad ardderchog, f el darn o fardd- 
 oniaeth ysprydoledig a phrophwydoliaethol. Nid oedd 
 y cyndadau boreuach heb wybod caniadaeth leisiol ac 
 offerynnol, canys Laban a ddywed wrth Jacob, " Heb- 
 ryngaswn dydi a llawenydd, ac a chaniadau, a thympan, 
 ac k thelyn." Ie, hyd yn oed ar grwydr flin yr anial- 
 wch, sonir am ganiadau mawl plant Israel, mewn ffordd 
 o ddiolchgarwch am drugareddau cyfamserol, a rhag- 
 olwg ar gyflawniad addewidion, yn enwedig can bro- 
 
10 HANES 
 
 phwydol Moses cyn ei farw. Bernir iddo ganu y ddegfed 
 Psalm a phedwar ugain pan ddigiodd Duw wrth ei 
 bobl, ac y tyngodd na chai y genedlaeth honno fyned i 
 mewn i'w orphwysfa. 
 
 Y fawlgan nesaf y sylwn ami fydd Can Deborah a 
 Barac am waredigaeth Israel oddi tan iau orthrymmus 
 Jabin, brenin Canaan. C&n farddonol iawn yw hon, 
 yn natganiad pa un y gallasai holl gynnulleidfa Israel 
 ymuno mewn diolchgarwch i Dduw. Byddai duwiol- 
 ion yr Hen Destament yn arfer canu mawl am drugar- 
 eddau a gwaredigaethau personol, megis Hannah. Yr 
 un, o ran sylwedd, oedd ei chan hi a'r eiddo y Forwyn, 
 mam yr Iachawdwr — prophwydoliaeth am oruchafiaeth 
 y Messiah ar elynion ei eglwys. 
 
 Ond Dafydd oedd perganiedydd Israel, ac efe a ddyg- 
 odd gerddoriaeth gyssegredig i berffeithiad uwch n& 
 neb o'i flaen. Yn y diwygiad cerddorol hwn cynnorth- 
 wyid ef yn alluog gan Asaph ac eraill. Dangosodd 
 Dafydd dalentau cerddorol hynod er yn foreu, fel y 
 profir oddiwrth ei ddewisiad i fod yn delynor y brenhin 
 pan etto ond glaslangc. Ni bu ychwaith fardd mwy o 
 Moses hyd Esaiah. Fod caniadaeth yn rhan o wasan- 
 aeth y tabernacl cyn ei ddyddiau ef sy beth lied sicr, 
 ond efe a wnaeth ddefod a dosparth ar feibion Lefi, fel 
 cantorion a cherddorion. Ni sonir yn nghyfraith Moses 
 fod canu yn un rhan o'u gwasanaeth. Amlwg y w, er hyn- 
 ny, fod ebyrth moliant yn cael eu honrwm gyd & cherdd- 
 oriaeth a chaniadau ar yr uchelfeydd gynt Gwel 
 1 Sam. x. 5. " Y rhai hyn," meddir, " a osododd Da- 
 fydd yn gantorion yn nhy yr Arglwydd, ar ol gorphwys 
 o'r arch. A hwy a fuant yn weinidogion mewn cerdd 
 o flaen tabernacl pabell y cyfarfod 7 nes adeiladu o Sol- 
 omon dy yr Arglwydd yn Jerusalem," &c. (I Cron. vi. 
 31, 32.) " Meibion Asaph, a Heman, a Jeduthun, y 
 rhai a brophwydent a thelynau, ac a nablau, ac a sym- 
 balau. Meibion Asaph, dan law Asaph, yr hwn oedd 
 
CERDDORIAETH Y CYSSEGR. 11 
 
 yn prophwydo wrth law y brenhin." Felly " meibion 
 Jedutliun, dan law Jeduthun eu tad, ar y delyn yn 
 prophwydo i foliannu ac i glodfori yr Arglwydd." Dy- 
 wedir hefyd am " Heman, gweledydd y brenhin y'ngeir- 
 ian Duw," "Duw hefyd a roddes i Heman bedwar ar 
 ddeg o feibion a thair o ferched. Y rhai hyn oil oedd 
 dan law eu tad yn canu yn nhy yr Arglwydd, a syrnbal- 
 au, a nablau, ac a thelynau, i wasanaeth ty Dduw ; yn 
 ol trefn y brenhin i Asaph, a Jeduthun, a Heman. A'u 
 nifer hwynt, ynghyd a'u brodyr dysgedig y'nghaniadau 
 yr Arglwydd, sef pob un cyfarwydd, oedd dclau cant 
 pedwar ugain ac wyth." Y rhai hyn a weinyddent 
 mewn pedwar dyddgylch ar hugain, sef deuddeg y'mhob 
 cylch, wedi eu dilladu a llian main, sef mewn gwen- 
 wisgoedd. Ond ar uchelwyliau ac achlysuron arbenig, 
 byddai nifer y cantorion a'r cerddorion yn f awr iawn, yr 
 holl gor tua phedair mil, a phan dderchaf enteu llais felun 
 lief, ar grib uchel Moriah, y'mhen y mynyddoedd, tir 
 llawer uwch na choppa uchaf yr Eryri, clywid eu gorfol- 
 edd o bellder dirf awr. Ar gyssegriad Teml Solomon bu 
 yno un o'r cyngherddau ardderchoccaf a glywed erioed 
 ar y ddaear. " Fel yr oedd yr udganwyr a'r cantorion 
 megis un i seinio un sain i glodfori ac i foliannu yr Arg- 
 lwydd ; ac wrth ddyrchafu sain mewn udgyrn, ac mewn 
 symbalau, ac mewn offer-cerdd, ac wrth foliannu yr Arg- 
 lwydd, gan ddywedyd, Canys da yw; ac yn dragywydd 
 y mae ei drugaredd Ef ; yna y llanwyd y ty a chwmmwl, 
 sef ty yr Arglwydd, fel nad allai yr ofFeiriaid sefyll i was- 
 anaethu gan y cwmmwl ; o herw} T dd gogoniant yr Arg- 
 lwydd a lanwai dy Dduw. ; ' (2 Cron. v. 12 — 14.) 
 
 Adfywiad mewn caniadaeth eglwysig, a hynodai y 
 diwygiadau crefyddol dan Asa, Hezeciah, ac eraill. 
 Sjdfaenwyd teml Zorobabel, a chyssegrwyd mur Jeru- 
 salem a chan gorfoledd. 
 
 Ar lanhad yr ail Demi, wedi ei halogi gan Antiochus 
 Epiphanes, " Gosodid hi i fynu o'r newydd a chaniadau, 
 
12 
 
 HANKS 
 
 a phibau, ac a symbalau." (1 Mac. iv. 54.) Yr oedd 
 son am ganiadau Sion hyd y'mhell. Gofynid i blant y 
 gaethglud ganu un ot caniadau hynod hyn yn Babilon, 
 pan oedd eu telynau y'nghrog ar helyg ceulannau yr 
 Euphrates. 
 
 Er caethed oedd y gyfraith gyd a golwg ar yr ofteir- 
 iadaeth, gwneid y cor i fynu mewn rhan o ferched, yn 
 gystal a holl feibion Lefi. 
 
 Canodd Crist hymn gyd a'i ddisgyblion, hyd yn oed 
 ar noswaith " ei ddirfawr ing a'i chwys gwaedlyd." 
 St. Paul hefyd a gynghora yr Ephesiaid a'r Colossiaid i 
 ganu " Psalmau a hymnau, ac odlau ysprydol." 
 
 JJg 
 
 CERDDORIAETH IUDDEWIG. 
 
 ( Donau y Synagog.) 
 
 zftsA N ; 
 
 YlGDOL. 
 
 £E_5 
 
 :=8c 
 
 at 
 
 :p: 
 
 'im: 
 
 
 
 zfczfe 
 
 Jtfc 
 
 fc*: 
 
 m 
 
 M 
 
 m ^m m 
 
 
 m 
 
 s 
 
 mm 
 
 -*-P- 
 
 tm*m 
 
 m 
 
 i 
 
 l#t^*=^ 
 
 sg^gfc 
 
 
 W-^<9 
 
 J£=& 
 
 i** 
 
 $tgp£: 
 
 ^zn>£ 
 
 p.... 
 
 N - M^tte ta 
 
 IP »_ 
 
 ?e£ 
 
 zezMz&z 
 
 zvzpzvz*. 
 
 --■*=& 
 
 :zprpiq 
 
 ^=E£^fr= 
 
CERDDORIAETH Y CTSSEGK. 
 
 Verddoriaeth Iuddewig—parhad. 
 
 „ j, dim. 
 
 Dutv Abraham a'i nertb 
 
 Ar grwydrol hynt, 
 Dir*- welwyd yn y" berth 
 
 G-an Moses emit ; 
 Jehofa r " YDWYF " ma* r, 
 
 A*i air dilyih, 
 lor nef a daear lavnr ; 
 
 BendigaiJ bytbg 
 
 Ac y'inhob oes bu canu mawl cynnulleidfaol yn rhan 
 o addoliad yr eglwys. Pliny, yn neclireu yr ail can- 
 mlwydd, a ddywed fod y Cristionogion yn arfer canu bob 
 yn ail f awl i Crist megis Duw. Eusebius hef yd, a'r tadau 
 boreu, a soniant am psalmau a hymnau y cyn-Cristion- 
 ogion. Xid fel Israel gynt, pan grogent eu telvnau ar 
 yr helyg, canai a pbyngciai y Cristionogion erlidiedig 
 hyn hyd yn oed yn nhyilau ac ogofaau y ddaear. 
 
 Hymnau Cristionogol y tair canmhvydd cyntaf oedd- 
 ynt, debygem, oil yn yr iaith Roeg, ond nid oes ond 
 rhyw dair neu bedair wedi dyfod i lawr hyd ein dydd- 
 iau ni, un o ba rai yw y Gloria in Excelsis, neu " Go- 
 goniant i Ddirw yn }t Uch elder," &c, a gorphorwvd a 
 Gwasanaeth y Cymmun gan Eglwys Loegr, ac a genir 
 ar ol darllen y Psalmau yn Eghvys Esgobol America. 
 Tybiarhai maidyma y gim y cyfeiria Pliny atti : y mae 
 yn sicr ei bod yn un o vreddillion yr oesoedd apostol- 
 aidd. Corphorwyd emyn arall hen iawn gyd a'r Te 
 
14 IIANES 
 
 Dewn, yn dechreu gyd a'r geiriau " Teilynga, Arglwydd, 
 ein cadw y dydd hwn yn ddibechod," &c. Y mae yr 
 un henafiaeth yn perthyn i'r Ter Sanctus, neu yr Emyn 
 Seraphaidd, "Am hynny, gyd ag angelion ac archang- 
 elion," &c., hefyd yn Ngwasanaeth y Cymmun. 
 
 Y mae gan y Groegiaid gan hen iawn a elwir yr 
 Hymnus Lucemalis (Emyn Canwyllaidd), yr hon a gen- 
 id ar fachlud haul. 
 
 Un hymn arall yw y cwbl o'r emynau Groegaidd 
 " Apostolaidd" a adawyd i'r eglwys ddiweddar. 
 
 Yr oedd Eglwys Syria yn hynod am ei chaniadau ys- 
 prydol. Ei phrif-fardd cynnulledifaol oedd Ephrem 
 Syrus, offeiriad yn Mesopotamia, yr hwn a cyfansoddes 
 filoedd lawer o bennillion, neu hymnau, yn anadlu duw- 
 ioldeb pur, a gwres cariad Cristionogol ac angerddol. 
 Cyfrifir rhyw 13,000 o'r fath ganiadau ysprydol i'r 
 Eglwys Syriaidd. Cyfieithwyd rhai o honynt yn ddi- 
 weddar i'r iaith Saesoneg.* 
 
 Enaid a gogoniant crefydd yr oesoedd nesaf ar ol yr 
 Apostolion oedd caniadaeth deuluaidd a chynnulleidfaol. 
 Tra yr oedd cerddoriaeth ysprydol yn dadsain oddi 
 rhwng muriau eglwysig y dinasoedd, nis geliid tramwy 
 drwy un pentref Cristionogol heb glywed canu Psalmau. 
 Clyw^id, fel y tystia Jerome, canu Aleliwia wrth gorn 
 yr aradr, nau hymn gan bob medelwr a gwinllanydd ; 
 ac hyd yn oed mabandod yn bloesgio mawl i Grist. 
 Ac yr oedd y caniadau hyn yn llawn o orfoledd, a than 
 cariad megis wedi disgyn oddiar allor y nef. 
 
 O'r holl hymnau a berthynant i'r oesoedd hynny, nid 
 oes un mor odidog a'r Te Dewn, " Ti Dduw a folwn, 
 &c." Dyma y fwyaf dwyfol o'r holl emynau anyspryd- 
 oledig, ac y mae o radd agos iawn i'r Psalmau a ganai 
 Dafydd dan gynhyrfiad uniongyrchol Yspryd Duw. Ni 
 wyddis hanes eu dechreuad yn sicr, ond pr'iodolir hi yn 
 
 * Gwel " Church Song," gan y Parch. Henry Allen (Anghydffurfiwr), i'r 
 hwn yr wyf yn ddyledus am lawer o ifeithiau pwysig. 
 
CERDD0R1AETII Y CYSSEGR 15 
 
 gyffredin i Ambros. Dywed rhai iddo ei chanu gyntaf 
 yn ddifyfyr ar fedyddiad Awstin yn Eglwys Gadeiriol 
 Milan ; eraill iddo ef ac Awstin ei chanu bob yn ail. Nis 
 gellir ei holrhain, modd bynnag, i ddyddiad boreuach 
 na'r bedwaredd ganmlwydd. Wele bennilliad newydd — 
 
 Ti Dduw, a folwn yn cly wydd, 
 Ti yw ein Harglwydd nefol ; 
 
 Y ddaear oil rydd it' f awrhad, 
 Ti y w y Tad Trag'wyddol. 
 
 Ac ar dy Enw Di, Dduw da, 
 Y lief a'r noil angelion ; 
 
 Y nefoedd oil a llawen noedd, 
 A nerthoedd yr uchelion. 
 
 Cerubim a seraphim cam 
 
 Sy'n llefain yn oes oesoedd, 
 Sanct, Sanct, Sanct, Jehopa byw, 
 
 Yr Arglwydd Dduw y lluoedd. 
 
 Y nef a'r ddaear oil a gawn 
 Yn gyflawn o'th ogoniant ; 
 
 Yn ogoneddus ger dy fron 
 Yw Apostolion ganant. 
 
 Yn ddibaid y clodforant Di, 
 
 Moliannus ri 'r prophwydi, 
 Ac oddi tan yr allor fry 
 
 Ardderchog lu 'r merfcliyri. 
 
 Y mae yr eglwys Ian i gyd, 
 Drwy yr holl fyd cyfannedd, 
 
 Yn dy gydnabod Di 'r Tad byw ; 
 Anfeidrol yw dy fawredd. 
 
 Dy anrliydeddus unig wir 
 
 Fab cywir a thrag'wyddol, 
 A'r Yspryd Glan 'r hwn hefyd sydd 
 
 Yn wir Ddiddanydd Dwyfol. 
 
 I Ti, O Grist, y plyg bob glm— 
 
 Ti, Frenhin y gogoniant, 
 Ti yw trag'wyddol Fab y Tad, 
 Mawr y w dy rad a'th haeddiant. 
 
 Pan gym'raist arnat wared dyn, 
 
 Bru 'r Forwyn ni ddiystyraist, 
 A plian orcbfygaist uffern gref, 
 
 Pyrth teyrnas nef agoraist. 
 
 Ti sydd yn eistedd yn y ne' 
 
 Ar gref law-dde y Duwdod, 
 Yn holl ogoniant y Tad byw, 
 
 Diderfyn yw d'awdurdod. 
 
16 HANES 
 
 Yr y'm ni 'n credu mai Tydi 
 A'n berni yn gyfiawnaf, 
 
 Pan ddelych o'r nef wen i lawr 
 Yn y dydd mawr divveddaf. 
 
 Gan hynny, Arglwydd, trugarha, 
 A chynnorthwya'th weision. 
 
 Y rhai drwy bryniad drud a gaed- 
 Pris werthfawr waed dy galon. 
 
 Par iddynt gael su casglu nghyd 
 
 O blith y byd colledig, 
 A'u cyfrif gyd a'th saint dy hun, 
 
 Bob un yn etlioledig. 
 
 O cadw 'th bobl, Arglwydd da, 
 Bendithia d' etifeddiaeth, 
 
 A llywia 'r rhai a brynaist gynt, 
 Dod iddynt oruchafiaeth. 
 
 Byth, Arglwydd, y clodforwn ni, 
 Gan dy addoli beunydd ; 
 
 Ac anrhydeddwn d' Enw Di, 
 Heb dewi yn dragywydd. 
 
 Yma j terfyna cyfansoddiad Ambros, end ychwaneg- 
 wyd, yn bur afreidiol, yr hen Emyn tlws canlynol : — 
 
 Teilynga, Arglwydd, er dy fri, 
 Ein cadw ni 'n ddibechod, 
 
 I rodio beunydd, drwy dy ras, 
 Fel plant y deyrnas uchod. 
 
 O Arglwydd, withym trugarha, 
 A brysia Di i'n gwared ; 
 
 Yn dy drugaredd Di a'th rym 
 Yr ydyni yn ymddiried. 
 
 O Arglwydd, ynot mae fy nghred, 
 F' ymddiried oil a'm hyder, 
 
 Fy ngobaith sydd yn Nuw di-lyth, 
 A byth na'm cywilyddier. 
 
 Y mae nymn Ladinaidd odidog arall, " Urbs beata 
 Jerusalem^ o'r hon y caed meddylddrych " Caersalem, 
 dinas hedd, fyc." emyn Cymreig ddigon adnabyddus, ac 
 un y cenid llawer arno oes yn ol. 
 
 Y Ian Gaersalem Newydd 
 
 A'i ddisglaer berlog byrth, 
 Ni syflir yn dragywydd, 
 
 Un maen o'i mur ni syrth ; 
 Ei sail yw Craig yr Oesoedd, 
 
 A'i theml yw Duw ei hun ; 
 I lion y dwg brenhinoedd 
 
 Eu teyrnged yn gyttun. 
 
OR.GANAU HENAFOL 
 
 OSALLWYR EADWINE.B.A. 988_ 
 
 OSALLWYRtfR I 5 G A N M L W Y D.D . 
 
CERDDORIAETH T CTSSEGR. 17 
 
 Ei theg heolydd eufaidd 
 
 A rodia seintiau fyrdd, 
 Yn ei hawelon balmaidd 
 
 Y chwery'r palmwydd gwyrdd, 
 Lie tardd ffynhonnau gwynfyd, 
 
 Trag'wyddol hedd a hoen, 
 Grisialaidd ddyfroedd bywyd 
 
 orsedd Duw a'r Oen. 
 
 Y ddinas f awr ysplenydd 
 Lie trig nefolion glan, 
 
 Neuaddau y llawenydd 
 
 Diderfyn wledd a chan ; 
 Dan gysgod Pren y Bywyd, 
 
 Yn dwyn ei deuddeg ffrwyth 
 A'i ddail yn rhoddi iechyd 
 
 1 bob rhyw iaith a llwyth. 
 
 Y Ian Gaesalem Newydd 
 Sy 'n d'od o'r nef i lawr 
 
 Oleiia yr holl wledydd, 
 
 A leinw 'r ddaear tawr; 
 I'w phyrth daw 'r holl genhedloedd 
 
 A'u mawl clros dir a thon, 
 A Brenhin y brenhinoedd 
 
 Deyrnasa byth yn hon. 
 
 Yr oedd Ambros yn Esgob Milan yn y flwyddyn 374 
 O.C., a bu farw tua diwedd y bedwaredd ganmlwydd, 
 ac ni ohanodd neb arall hymnau Lladin cyffelyb iddo. 
 Yn ei ddyddiau ef yr oedd caniadaeth gynnulleidfaol 
 yn troi o iaith fwyn soniarus Groeg Tr Lladiniaith oer- 
 11yd anglierddorol. Etto, ceir gryn lawer o yspryd 
 awenyddol y Dwyrain yn nghyfansoddiadau Ambros, 
 er eu bod ar bennilliad prydyddion Khufain — gan 
 mwyaf o bedair llinell, o chwech neu wytli sill, ond yn 
 ddiodl. Yn wir, prin iawn o ran mesurau yw holl 
 Salmyddiaeth a hymnyddiaeth yr Eglwysi Gorllewinol 
 — dim ond rhyw dri neu bedwar mesur, fel gan Stern- 
 hold a Hopkins, Tate a Brady, y'mhlith Eglwyswyr, a 
 Watts y'mhlith Ymneillduwyr Lloegr. Gwir i William 
 Myddleton droi Llyfr y Psalmau ar y Pedwar Mesur ar 
 Hugain yn Gymraeg — cyfansoddiad a saif yn gamp- 
 waith oesol a rhyfeddol, ond ni osododd neb, debygwyf , 
 bennill o hono erioed ar gerdd leisioi. Canodd yr hy- 
 barch Arohdd'iacon Prys agos ei holl waith ar un amser ! 
 
 B 
 
18 
 
 HANES 
 
 Dywedir mai Ambros a ddygodd ganiad y Psalmau i 
 arferiad yn yr Eglwysi Gorllewinol, yn ol dull y Dwy- 
 rain ; a'u canu bob yn ail adran. Y mae rhai o'i donau 
 yn aros hyd heddyw, ac y maent yn nodedig am eu 
 symledd llednais. Nid oedd offer-cerdd wedi dyfod etto 
 i arferiad yn yr Eglwys Gristionogol. Cyfyngai Ambros 
 ei holl gerddoriaeth gyssegredig i bedair ton sylfaenol, 
 neu bedwar alaw gwreiddiol, a elwid y Doraidd, y 
 Phrygiaidd, y Lydiaidd, a'r Myxolydiaidd, ac ni chyf- 
 rifid un cyfansoddiad yn awdurdodol oni fyddai yn 
 yn gaingc o'r alawon gwieiddiol hyn. I'r rhai hyn y 
 cyfyngwyd defosiwn leisiol yr eglwys dros ddau cant o 
 flynyddoedd. 
 
 CERDDORIAETH AMBROSAIDD.— M. H. Emyn Hwyrol Advent. 
 
 fe=pEF^±K^ 
 
 -S> P2= 
 
 =t=T 
 
 &-\-<Sh—--&\-<S>-\\-&-\ - *S> — o- 
 
 ~c? c* 
 
 3S 
 
 m 
 
 ^^-g._gL»-L p — P -FP- 
 
 i 
 
 *=^= 
 
 s 
 
 3 
 
 i 
 
 P~-=3 
 
 W 
 
 -<^==P_ 
 
 r^: 
 
 — S—&- S— d- -&- \\ -&-j z &— ?3 
 
 # 
 & 
 
 w 
 
 ; h— I— 
 
 a — F 
 
 1M 
 
 1~C£2I 
 
 -&—<S>- 
 
 ZCZZ 
 
 *=4=t 
 
 ZZ21 
 
 _Q_o_ 
 
 =FR=: 
 
 - <g — rx 
 
 - 7r }-- & — <s>- 
 
CERDDORIAETH Y CYSSEGR. 
 
 19 
 
 I 
 
 Cerddoriaeth Ambrosaidd—xiarhad. 
 
 -&- 
 
 -Gh- 
 
 -&- 
 
 -G>— 
 
 up p_ : 
 
 -<s>- 
 
 I 
 
 3 
 
 -<9- 
 
 1S> s* — <s> — <s> - 
 
 i 
 
 ZEE 
 
 g2-pzsr=pq:z^ 
 
 -^~ 
 
 -&- 
 
 H±_ 
 
 t=t 
 
 =pi 
 
 rrzza: 
 
 22ZZ22: 
 
 I 
 
 lilae'r seithfed angel yn par'toi 
 Yr udgorn olaf i ddeffrof ; 
 Y dorf a him, yn llwch y llawr, 
 A'u galw oil i'r fawdle f awr. 
 
 Y diwygiad hynod nesaf mewn Cerddoriaeth Eglwys- 
 Ig a ddygwyd oddi amgylch gan Gregory Fawr, yr hwn 
 a etholwyd yn Esgob Ehufain yn y flwyddyn 590. Yr 
 oedd efe yn bugeilio yr Eglwys honno mewn cyfnod 
 hynod o'i hanes — ar fin ei chwymp o uniawnfarn apostol- 
 aidd, o symledd ag ysprydoldeb cyssefin, i seremonlaeth 
 ffurfiol ac ofergoeledd, a Uygredigaeth cred a buchedd. 
 Gregory oedd yr olaf o esgobion Ehufain teilwng o'r cyf- 
 enw " Olynwr yr Apostolion," a gwrthododd yr enwau 
 cabledd a dderbyniodd ac a honnodd ei olynw^r. Casg- 
 lodd yngh^d yr holl weddillion oedd ar gael o hen Ger- 
 ddoriaeth Eglwysig, ac heblaw pedair ton Ambros, ff urf- 
 iodd bedair eraill: ac ar gyfrif ei symledd mawreddus, a'u 
 difrif older aruchel, yn gy stal a dyfnder cyssegredig eu 
 defosiwn, y mae y Tonau Gregoraidd yn odidog tu hwnt i 
 ganmoliaeth. Sylfaenodd Ysgol Gerddorol hefyd, yr hon 
 a barhaodd am dri chan mlynedd wedi ei farw. Dygwyd 
 cerddoriaeth Eegoraidd i Loegr gan Awstin Fynach, ac 
 felly fFurfiodd wreiddyn caniadaeth Eglwysig y Saeson. 
 O'r un ffynhonnell y tarddodd caniadaeth Lutheraidd a 
 
20 
 
 HANES 
 
 Phrotestanaidd yr Almaen. Dyma hefyd seiliau alawol y 
 mwyafrif o gyfansoddiadauaneilfydd prif feistriaidcerdd 
 y Cyfandir, yn enwedig Handel a Mendelssohn, yr an- 
 themau, yr offerenau, a'r corosau godidocaf a fedd y byd. 
 Os gweddilliwyd dim o gerddoriaeth Dafydd ac Asaph, 
 ac ysgol y prophwydi, trwy ddefod a thraddodiad y 
 synagog, credir f od y by wullyn i'w gael yn alaw y ton- 
 au Gregoraidd. Y mae 9fed Don Eegoraidd yr un a'r 
 Don Basg Iuddewig, yr hon y credir i'n Hiaehawdwr a'i 
 ddisgyblion ei chanu " y nos honno y bradychwyd Ef." 
 
 
 
 YR HEN DON BASG IUDDEWIG. 
 
 §^ 
 
 - idrGh 
 
 ^_ 
 
 -- & — eJ- 
 
 -&- 
 
 Ti, FarmvT y byd, O 
 
 ^^ 
 
 J- 
 
 I I 
 
 Z± 
 
 Ar - glwydd cyf - iawn, 
 
 3E25S 
 
 :p= 
 
 -P2- 
 
 =)=T 
 
 / 
 
 ~4&% 
 
 '-&- 
 
 f 
 
 Brysia i'n gwared, at - ol - wg 
 
 & 
 
 ijaasa 
 
 && 
 
 -£ Gh- 
 
 S 
 
 Ti.~ Diolch i Ti, 
 
 g 
 
 n 
 
 u -cr 
 
 jr. 
 
 Z3" 
 
 HH— H-f M 
 
 ' I — *-■ 
 
 W 
 
 zzzzzzl 
 
 g__zg- #L_ g 
 
 IZ± 
 
 L <^— <S>- 
 
 Ar - glwydd, Ha - le 
 
 lhv 
 
 ! ~^ ... 
 A - men. 
 
 ^krtz^z^z 
 
 l 
 
 Z22I 
 
 _< s >_ 
 
 -^— y^-HWf 
 
 
CERDDORIAETH Y CTSSEGA. 
 
 21 
 
 Megis yr arf erasai cyf eiliornw^r cerddoriaeth a hymn- 
 yddiaeth i swyno clustiau dynion at athrawiaethau gau, 
 felly bu caniadaeth Ambros yn foddion nerthol i ledaenu 
 syniadau uniongred. Ond un diben mawr gan Gregory 
 oedd glanhau caniadaeth y cyssegr oddi wrth weddill- 
 ion cerddoriaeth baganaidd, a thonau ysgeifn maswedd- 
 ol, a ddygasid, o bryd i bryd, o'r chwareudy i'r eglwys. 
 
 CERDDORIAETH RE GORAIDD.— Magnificat. 
 Lion. Y Don Gyntaj. 
 
 Fy enaid a fawrha yr Arglwydd, &c. 
 
 Lion. 
 
 0m 
 
 Celebrate. 
 
 Y Bummed Don. 
 
 1-1 n 
 
 '^H 
 
 ? 
 
 55i 
 
 -Gh- 
 
 -Gt--&- 
 
 
 pt 
 
 V=P 
 
 -&- 
 
 -3r_ 
 
 y 
 
 T 
 
 : m^^^Ei 
 
 -I L 1 j U L_J L_ 
 
 Clodforwcli yr Arglwydd, &c— Psalh cxxxvi 
 
 Cyfnod hir a thywyll a ddilynodd oes Gregory — 
 dyddiau na ffynnai dim bron, ond monachaeth ac add- 
 oliad y Forwyn Fair. Etto yn y nos ysprydol hon, nos 
 marweidd-dra a llygredigaeth cyffredinol, canwyd rhai 
 o'r hymnau godidoccaf a fedd yr eglwys, y'mhlith pa 
 ra y gallwn yn arbenig enwi " Vent Creator; " ac ni 
 chyrmyrchodd un oes emyn mwy ysprydol ac efengyl- 
 
22 HANES 
 
 aidd. Y mae cyfieithiad yr Archddiacon Prys yn ddigon 
 hyspys a rhagorol— 
 
 " Tyr'd Yspryd Glan i'n c'lonau ni 
 A dod d'oleuni nefol, 
 Tydi wyt Yspryd Crist dy ddawn 
 Sydd fawr iawn a rhagorol. 
 
 Llawenydd, bywyd, cariad pur, 
 
 Ydynt dy eglur ddoniau; 
 Dod eli 'n llygaid, fel i'th saint, 
 
 Ac enaint i'n gwynebau." 
 
 Ei ail gyfieithiad, modd bynnag, yw y meithaf a'r nesaf 
 at y gwreiddiol. 
 
 Dywedir yn gyffredin mai yr Ymerawdwr Siarl Fawr 
 oedd awdwr yr hymn ogoneddus hon. 
 
 Y'mysg emynau hynottaf y canol-oesoedd, gallwn 
 hefyd nodi " Jesu, dulcis memoria" o waith Bernard ; 
 drychfeddwl gwreiddiol, " Iesu, difyrwch £' enaid drud '* 
 gennym ni. Ond yr ardderchoccaf oil y w y " Dies Irae" 
 hymn fawr yn desgrifio dychrynfeydd Dydd y Farn, 
 ar fesur triban odlog, gan Thomas Celano. Wele yr 
 Emyn — 
 
 Dydd digofaint, myrdd alarant, 
 Arwydd fawr y Groes a welant, 
 Nef a daear a gydlosgant. 
 
 Dyn gan ofnau calon gryna, 
 Barnwr pawb o'r nef ddisgyna, 
 Ar ei raith pob peth ddibyna. 
 
 Rhyfedd sain ! yr ndgorn gana, 
 Drwy'r beddrodau y dadseinia, 
 Pawb gerbron y frawdle alwa. 
 
 Angau leddir, natur gryna, 
 Llwch y bedd a ymddadebra, 
 Ac i'w Farnwr yr atteba. 
 
 Wele, lyfr yr holl gyfrifon, 
 
 A gweithredoedd meibion dynlon, 
 
 Lie darllenir dedfryd gyfion. 
 
 Dring y Barnwr craff i'r orsedd, 
 Pob cuddiedig fai a throsedd, 
 Ddwg gerbron ei faingc a'i fawredd. 
 
 Beth, ys, t 'uan ddyn 1 ddadleuaf ? 
 Ar eiriolaeth pwy disgwyliaf 
 Am drugaredd y dydd olaf ? 
 
CERDDORIAETH Y CYSSEGR. 23 
 
 Frenin o ofnadwy f awredd ! 
 Cyimnorth fi a rhad drugaredd, 
 Ffynnon gras ! fy holl amgeledd. 
 
 Iesu Mawr ! f y iachawdwriaeth 
 Barai'th ryfedd ymgnawdoliaeth, 
 N'ad fi fyn'd i golledigaeth. 
 
 Drwy fawr ludded blin y'm ceisiaist, 
 A thrwy boen y groes y'm pryniaist, 
 Beth a ddaw o'r gras a roddaist? 
 
 Barnwr pur y cyfiawn daliad, 
 
 Dyro imi ymollyngiad 
 
 Cyn dydd mawr y penderfyniad. 
 
 Euog wyf , 'rwy 'i 'n tywallt gweddi 
 Cyffes drist o'm gwarth a'm cyni, 
 Arbed fi, O Dduw, 'rwy 'i 'n gwaeddl. 
 
 Pechadures fawr waredaist, 
 Lleidyr ar y groes achubaist, 
 Ac i ininnau gobaith roddaist. 
 
 Beth yw gweddi daer ruddfannol ? 
 Etto clyw, O Dduw 'n dosturiol, 
 Achub fi rhag tan trag'wyddol. 
 
 Dod fi 'mysg dy ddefaid pri'od, 
 Nid y'mhlith y geifr i'm gwrthod, 
 Cod fi i'th ddeheulaw uchod. 
 
 Pan lewyga 'r annuwiolion 
 
 Yn nyfnderau 'r filamllyd eigion, 
 
 Galw fi i lys angelion. 
 
 Wrth dy draed yr ymostyngaf 
 Yn y lludw 'r edifaraf , 
 Cymmorth fi 'n fy nghyflwr olaf. 
 
 O ddydd dagrau ! dydd o dristyd I 
 O lwch daear yn dychwelyd, 
 Dyn i gyfiawn farn ddarpara 
 Arbed ef, O Dduw ! prysura, 
 Ti agorwr pyrth y bedd, 
 Dyro hun trag'wyddol hedd 
 
 Y mae hefyd yn y Gwasanaeth Angladdol ddernyn o 
 hymn ganol-oesoedd odidog, a elwir y u Media Vita" 
 u Y'nghanol ein bywyd yr ydym yn angau," &c. Dywed- 
 ir i'r emyn hon gael ei chyfansoddi yn y nawfed gan- 
 mhvydd, gan Notker Fyngus, Abad St. Gall, wrth 
 edrych ar seirimeini yn adeiladu pont dros yr afon 
 Martobel mewn mawr berygl bywyd. Y'mhen amser, 
 cenid yr emyn hon ar gychwyn i frwydr, ac weithiau 
 
24 HANES 
 
 f el cyfaredd ; a dyna yr achos i Gymmanfa Cologue, yn 
 1316, wahardd i neb ei chanu heb genad esgob. 
 
 Dyma brawf, er fod yr eglwys weledig yn huno yn 
 aflendid llygredigaeth ysprydol, ar lin ofergoeledd a 
 gwag-ddefodau Khufeinaidd, na fu crefydd ysprydol — 
 Cristionogaeth Apostolaidd — erioed yn llwyr farw ar y 
 ddaear. Ond yn ystod rhyw fil o flynyddoedd o dy- 
 wyllwch moesol a meddyliol, ychydig bach iawn a 
 ychwanegwyd at hymnau ysprydol yr eglwys. Ar yr 
 un pryd, yr oedd cerddoriaeth yn cael ei diwyllio ac yn 
 ffynnu, — canu wedi myned yn broffes a galwedigaeth 
 personau neillduol, yn hytrach na rhan o addoliad cyn- 
 nulleidfaol. Ond er c'yd fu cwsg Pabyddiaeth, diflan- 
 nodd y breuddwydion o'r diwedd, fel nos rhag golwg 
 haul. Ac y mae adfywiad yn nghaniadau yr Eglwys 
 ar wawr pob diwygiad ysprydol, fel can adar ar dorriad 
 dydd. Torrodd mudandod oesoedd, dan warrog ffurfiol 
 y Babaeth, allan yn orfoledd a chan gynnulleidfaol yn 
 nyddiau Luther. Nid oedd er's oesoedd ran na chyf- 
 ran i'r gynnulleidfa yn hymnyddiaeth yr eglwys. Hyd 
 yn oed gan foreued a chynghor Laodicea, yn nechreu 
 y bedwaredd ganmlwydd, penderfynwyd nad oedd i 
 neb ond canonwyr a'r cor, y rhai a ganent o lyfrau mem- 
 rwn, f eiddio canu yn yr eglwys. Ac y*mhen amser aeth y 
 gwaharddiad yna yn afreidiol ; bu farw yr iaith Lladin 
 yn fuan wedi codwm diadfer yr Ymerodraeth Rufeinig ; 
 ac, yn wir, o'r diwedd collodd y werin a'r bonedd wy- 
 bodaeth o honi, tra y parhaodd yr eglwys i gynnal ei 
 haddoliad yn yr iaith honno, yn groes i gyngor apostol- 
 aidd, ac i farn y byd rhesymmol. Ni oddefai y Pab 
 Gregory VII. gynnal gwasanaeth yn yr eglwys yn yr 
 iaith gyffredin, am y byddai i'r fath ganu cyffrediniol 
 a chroch lygru cerddoriaeth. 
 
 Dechreuodd hymnyddiaeth boblogaidd yn yr Almaen 
 gyda & dydd y Diwygiad Protestanaidd, yr hwn, medd 
 xhai, a achlysurwyd gan emyn a thon o waith Speratus, 
 
CERDDORIAETH T CYSSEGR. 
 
 25 
 
 pendefig o Swabia, yr hwn a fu wed'yn yn gydlafuriwr 
 a Luther. Cenid yr hymn hynod yma gan gerddorion 
 pen-heol, drwy bob dinas, a thref, a phentref o'r Al- 
 maen, ac agorodd ddrws i'r Diwygiad mewn mannau 
 lawer. Ac un diwrnod, eisteddai Luther yn bendrist 
 yn ei lyfreudy, pan darawodd yr emyn hynod o'r heol 
 ar ei glust ; gwrandawodd nes hidlo dagrau, a daeth i'w 
 feddwl daenu y Diwygiad rhagllaw drwy hymnau pobl- 
 ogaidd, yn gystal a phregethau ; rhoes ei fryd ar gasglu 
 a chyfansoddi emynau efengylaidd ac alawon cynnull- 
 eidfaol ; a daeth i f od yn hynod hyd heddyw fel per- 
 ganiedydd yr Almaen. Meddai yn wir awen bardd, a 
 thalent pencerdd. Y mae enaid a nerth, cynhyrfiad a 
 theimlad dwfn, yn ei holl gyfansoddiadau, a dywedir 
 iddo wneud mwy o niweid i Babyddiaeth a'i ganiadau 
 nag a'i bregethau, er mor danllyd a nerth ol ei ddar- 
 lithiau. Yn hyn yr oedd yn rhagori yn fawr ar Calfin, 
 yr hwn nid oedd ganddo, wrth natur, gymmaint ag un 
 pill o gerddoriaeth yn ei enaid. Y mae holl donau 
 Luther yn ddihafal, ni flinir byth ar eu canu, er eu 
 pyngcio o oes i oes. 
 
 EMYN ENWOG LUTHER. 1546. 
 
 . . I , . , , ! 
 
 fZBE^E^a 
 
 -@- 
 
 ■&—&- 
 
 ?=t 
 
 Tr^: 
 
 3=± 
 
 
 & 
 
 
 O-n-Q , Q ^ -n 
 
 *&*fW- 
 
 TZ1 
 
 n — | — Yi 
 
 -&- 
 
 sfc 
 
 i=^ 
 
 
 m$ 
 
 'f^=^S- -R—p - 
 
 i=?FJ 
 
 TTW 
 
 =S^B-J 
 
26 HANES 
 
 Parhai o Emyn Luther. 
 
 *fe 
 
 ^^i^Hg^pp 
 
 Tr^v^ r'% 
 
 ^W- 
 
 -<s>- 
 
 ZtZ 
 
 zz±. 
 
 ^2Z=pi 
 
 -JGL 
 
 Duw mawr ! pa beth yw 'r braw a'r lief ? 
 
 Daeth amser i'w ddiweddnod, 
 Mae Barnwr pawb o entrych nef 
 
 Ar gwmmwl gwyn yn dyf od ; 
 Yr udgorn gan, a'r beddau sydd 
 Yn gollwng meirw 'r oesau 'n rhydd : 
 
 O f ' enaid bydd yn barod. 
 
 Y meirw 'n Nghrist yn gyntaf oil, 
 
 Ar floedd yr angel uchod, 
 A gippir fry, heb un ar goll, 
 
 I'r awyr i'w gyfarfod ; 
 Dim ofn na braw i'r rhai'n bydd 
 Ei wedd a daen drag'wyddol ddydd 
 
 Ar ben pob un iydd barod. 
 
 Y rhai digred, mewn dychryn mawr, 
 
 Sy 'n canfod Hid y Duwdod, 
 I wae cyfodant oil yn awr 
 
 Difesur fydd eu trail od : 
 Machludodd haul eu gras a'u Uwydd, 
 Gan grynu gwelwant yn eu wydd, 
 
 Yn euog ac anmharod. 
 
 Duw mawr ! ein hedif eirwcb gwel 
 
 Ein galar dwfn am bechod, 
 Dal ni 'n y dydd ofnadwy ddel 
 
 O'th rad drugaredd hynod. 
 Boed ini 'n nydd ein bywyd brau, 
 I air dy ras oil ufuddhau, 
 
 Ac felly fod yn barod. 
 
 Cynnyddodd hymnyddiaeth y Cyfandir yn rhyfeddol, 
 a dywedir fod 80,000 o hymnau yn yr Almanaeg er- 
 byn heddyw. 
 
CERDDORIAETH T CTSSEGR. 
 
 27 
 
 Luther, meddwn, oedd cerddor mawr y Diwygiad, yr 
 uchaf — nid yr unig benigamp fardd-cyssegr yn yr Al- 
 maen. Daccw Hans Sachs, y crydd o Nuremburg, yr 
 hwn a ganodd fwy na Luther — chwe mil o ganiadau 
 ef engylaidd ! — ac a wnaeth felly fwy i hau egwyddorion 
 y Diwygiad ym mysg y werin na neb yn ei oes. Yr 
 amser a ballai i ni enwi hanner emynwyr hynod yr 
 Almaen, y rhai a gyfranasant at ganiadaeth yr Eglwys 
 Brotestanaidd drysorau na dderfydd eu gwerth hyd 
 ddiwedd amser, nes i gan S'ion ddaearol gael ei cholli 
 yn ngorfoledd tragywyddol y nef. 
 
 CERDDORIAETH ALMAENAIDD.— Emyn Pase. 
 
 Wz 
 
 ^ 
 
 
 S^ 
 
 ^2=^ 
 
 ^-^ 
 
 ~P=T 
 
 
 3 
 
 I 
 
 3 
 
 T 
 
 o— s— » 
 I I i 
 
 F^ 
 
 
28 HANES 
 
 Parhad Cerddoriaeth Almaenaidd. 
 
 W- 
 
 zk 
 
 
 ¥ 
 
 -£2Z 
 
 ~Wf 
 
 =t= 
 
 :d: 
 
 -&-jm-G>-*^&- 
 
 ZZ2I 
 
 Al 
 
 J-J- 
 
 ZglW. 
 
 T 
 
 fEfc^E 
 
 = lfEE 
 
 tt 
 
 -e^ 
 
 :®L-.Efc 
 
 sE&P 
 
 t 2 
 
 ^r 
 
 T 
 
 J 
 
 m 
 
 Ȥ? 
 
 - k j.^ 
 
 tr 
 
 ICt 
 
 '£2ZC 
 
 e 
 
 P-* 
 
 :o^ 
 
 fTT' 
 
 & 
 
 O sanctaidd ben a wisgwyd 
 
 A g'wradwydd ac a drain, 
 O ystlys Ian a wanwyd 
 
 A'r greulawn biccell fain ; 
 O'r dwylaw llawn tosturi 
 
 A hoeliwyd wrth y pren, 
 A'r traed ddangosent ini 
 
 Y ffordd i'r nefoedd wen I 
 
 O'r clwyf au a'th arteitnient 
 
 Yn gosp pechodau 'r byd, 
 O'r ffrydiau gwaed ddiffoddent 
 
 Ddigofaint Duw i gyd ; 
 O angau lyngcodd Angau, 
 
 O drangc fu 'n drangc i'r Bedd, 
 Yn ddiwedd i bechodau, 
 
 Yn iawn ae aberth bedd. 
 
 Er mor angherddgar oedd Calfin, efe oedd y cyntaf 
 a ddygodd Psalmyddiaeth ar fesur i Eglwysi Protestan- 
 aidd Ffraingc. Athrawiaethwr, nid bardd, oedd Calfin ; 
 ac felly y mae ei ganiynwyr, fel corph, hyd heddyw, 
 y'mhob cwr o'r byd, ac wedi parMu liyd yn ddiweddar 
 i Iwyr-wrthod cerddoriaeth offerynol a chelfyddydol. 
 
CERDDORIA.ETH T CYSSEGR. 29 
 
 Tn yr Alban, a'r Iwerddon, a mannau eraill, y mae 
 y Presbyteriaid yn^ cadw yn gaeth at Psalmyddiaeth 
 Buritanaidd. Na thybier ein bod yn dyweyd nad 
 oedd gan y gwahanol enwadau Calhnaidd eu caniadau 
 ysprydol, neu nad ydynt wedi bod yn bleidwyr canu 
 mawl cynnulleidfaol bob amser ac yn mhob man. 
 Caiff y darllenydd weled hyn pan ddelom at Ganiad- 
 aeth Gyssegredig Cymru. 
 
 Y'mysg gweinidogion anrhydeddus Francis I., yr oedd 
 Clement Marot, dyn o ddawn fawr, a syniadau Protes- 
 tanaidd, yn fardd-teulu ; hwn a droes ar gan ddeg a" 
 thrugain o Psalmau Dafydd, ac a'u trefnodd ar donau 
 difyr, poblogaidd, a hawdd i bawb eu dysgu ; ac ym- 
 ledodd yr arfer o gan-u psalmau fel tan sanctaidd dros 
 yr holl dir, o'r Uys brenhinol i'r pent^ gwladaidd ; a 
 dechreuodd yssu rhwydau a maglau ofergoeledd ac an- 
 foes hen y genedl. Bu ihaid i Marot o'r diwedd ffoi 
 o'i wlad rhag yspryd erlidgar Pabyddiaeth, yr hwn a 
 godasai a'i ganiadau psalmaidd, a bu farAv mewn deoled- 
 igaeth. Ond y dysgedig Theodore Beza, ar daer an- 
 nogaeth Caliin, a orphenodd gyfieithiad y Psalmau ; ac 
 ychwanegwyd, ar gais Calfin, donau priod o waith y 
 cerddorion pennaf, gan eu cyhoeddi yn Stasburg, yn 
 y flwyddyn 1546. Arferir y cyfieithiad hwn hyd 
 heddyw yn Eglwysi Protestanaidd Ffraingc. Cafodd 
 Psalmyddiaeth Ffraingc effaith dwys a bendithfawr 
 ar y rhan Brotestanaidd o'r genedl, a dylanwad i 
 raddau ar y werin Babyddol. Hyd yn hyn, modd 
 bynnag, nid oedd gan Ffraingc un hymnydd cenhedl- 
 aethol ; ac hyd heddyw, ei phrif ganiedydd hymnau yw 
 Caesar Malan, yr hwn ni chyfyd byth i uchder yspryd 
 Watts y Saeson, a Williams y Cymry, yn hediadau ei 
 awenyddiaeth gyssegredig. Ac yn wir, y mae Psalmau 
 Dafydd yn gyfaddas, ar y cyfan, i holl amgylchiadau 
 yr eglwys nlwriaethus ; ac yr oeddynt yn cyd-daraw i'r 
 byw & phrofiadau tanllyd, trallodus, dyfnion, ac etto 
 
80 HANES 
 
 nefolaidd, y Protestaniaid boreu yn Ffraingc, y rhai a 
 orfoleddent mewn gorthrymderau ac erlidiau na phrof- 
 odd neb o ganlynwyr yr Oen eu creulonach na'u chwerw- 
 ach yn holl helynt yr eglwys ar y ddaear. Canent a 
 phyngcient drwy ras yn eu calonnau i'r Arglwydd, nid 
 yn unig yn eu cynnuileidfaoedd, eu teuluoedd, a'u 
 hystafelloedd, ond yn eu hymguddf eydd, yn nghysgodau 
 caead y coedwigoedd, yn ogofaau dirgel y creigiau, a 
 chilfeydd anhygyrch y mynyddoedd, He y'u hymlidid 
 gan waedgwn erlidedigaeth Babaidd. Un o ddywed- 
 iadau hygof Luther oedd, fod canu mawl yn archolli 
 teimladau y diafol, ac yn ei yrru i bruddglwyf ; felly 
 yr oedd Psalmyddiaeth syml, ond enaid- gynhyrfiol, yr 
 Huguenotiaid yn llidio y Pabyddion i gynddaredd. 
 Gwaharddai Louis XIV. i Brotestaniaid Ffraingc ganu 
 psalmau yn eu cynnulleidfaoedd, yn yr heolydd, yn y 
 meusydd, neu yn eu tai-annedd ; a chafodd Claude 
 Goudimel, pencerdd enwog yn Lyons, ei ferthyru yn y 
 dull creulonaf, ar ddydd du Bartholomews (1572), am 
 gyfansoddi tonau Protestanaidd, a gwrthgilio o Eglwys 
 Ehufain at yr Huguenotiaid. Wedi ei faeddu yn gy 
 wilyddus yn yr heolydd, torrwyd ei ben oddi ar ei 
 gorph, a bwriwyd ef i'r afon Rhone. Arferir rhai o'i 
 donau godidog hyd heddyw, nid yn unig yn Eglwysi 
 diwygiedig Ffraingc, ond yn Lloegr a Chymru. 
 
 Caf odd Psalmyddiaeth Switzerland a Ffraingc adsain 
 o enau a chalonnau Diwygwyr Protestanaidd Lloegr. 
 Yn y flwyddyn 1539, cyhoeddodd yr Esgob Coverdale 
 lyfr yn cynnwys pymtheg o Psalmau, a chwech-ar- 
 hugain o odlau ysprydol, ar fesur cerdd, yn Saesoneg, 
 gyd a thonau priod o alawon Geneva. Trwy y caniadau 
 ysprydol hyn, a llu a'u dilynodd, y dygwyd y Diwygiad 
 oddi amgylch yn y wlad hon, yn gymmaint a thrwy 
 bregethau nerthoi ac argyhoeddiadol, yma ac accw ar 
 hyd a lied y tir. Yr Esgob Jewel, yn ysgrifenu at Bedr 
 y Merthyr, a ddywed, " Peth cyffredin yw clywed yma 
 
CERDDORIAETH Y CYSSEGR. 31 
 
 chwe mil o bobl yn canu psalmau ar unwaith wrth groes 
 St. Paul," yn Llundain. A'r Esgob Burnet a ddywed, 
 " Cenid psalmau a hymnau gan bawb a garent y Di- 
 wygiad : yr oedd yn arwydd wrth ba un y mesurid serch 
 dynion tuag atto — a ganent ai peidio." Cyn hyn, ni 
 chanai gwerin na bonedd Lloegr ddim ond maswedd a 
 digrifwch ynfyd, hyd yn oed yn llys y brenhin. Ond 
 yr oedd Thos. Sternhold, gwastrod ystafell wely Harri 
 VIII. ac Edward VI. yn ddyn o dduwioldeb clilynwiw, 
 er nad oedd ond prydydd anghlymgar. Poenid ei yspryd 
 yn fawr gan gerddi gwagedd gwyr ac arglwyddesau y 
 llys, a phenderfynodd droi Psalmydd Dafydd ar gan, 
 gan obeithio y cymmerant le y caniadau anfoesol ac 
 annuwiol a glywai beunydd. Nid oedd yn meddwl yr 
 arferid ei waith byth yn gyhoeddus yn yr Eghvys ; a bu 
 farw yn 1549, cyn cyfansoddi, ond hyd Psalm xxxvii; 
 a gorphenwyd llafurwaith ei gariad gan John Hopkins, 
 ac eraill — " dynion," fel y sylwa Fuller, " y rbai yr oedd 
 eu duwioldeb yn rhagorach na'u barddoniaetli, ac yr 
 oeddynt wedi yfed yn ddyfnacli o'r lorddonen nag o'r 
 Helicon." Y mae eu hodliad yn ddigon beius yn ami — 
 eu hacceniad, eu corf aniad, a'u cystrawiad yn anystwyth, 
 ac weithiau yn hollol wallus. Yn ein hoes ni, cyfrifem 
 y fath gynnyrcliion yn rhigymmau, pe na baent wedi 
 eu cyssegru drwy gymmeradwyaetli hir, a'r wybydd- 
 iaetli eu bod yn nrwyth duwioldeb gwyr dysgedig yn 
 eu hamser, ac yn bennaf oil eu bod yn anwahanadwy 
 wrth hanes y Diwygiad yn Lloegr. Argraphw r yd hwynt 
 gyd a Llyf r Gweddi Gyffredin diwygiedig Edward VI., 
 yr hwn a gyhoeddwyd yn mis Medi, 1556 ; a defnydd- 
 iwyd hwynt gyntaf yn y plygain yn Eglwys Antholma, 
 yn Llundain ; fel y dywed Strype, u Wedi i'r gloch ganu 
 am bump (y bore), canwyd psalm yn ol dull Geneva, yr 
 holl gynnulleidfa — gwyr, gwragedd, a bechgyn — yn 
 canu yn un llais." Y bore hwnnw y clywed canu cyn- 
 nulleidf'aol gyntaf erioed yn Eglwys Loegr, yr hyn, trwy 
 
32 HANES 
 
 ras Duw ni thawodd hyd heddyw, ac ni thaw, gobeith- 
 iwn hyd ddiwedd amser — yn yr Eglwys nac yn mhlith 
 Ymneillduwyr. 
 
 Yn 1696, cyhoeddwyd pennilliad newydd o'r Psalmau 
 yn Saesoneg gan Tate a Brady ; acar y cyfan y mae 
 yn rhagori ar yr hen. Dylasem ddyweud fod yr hys- 
 pysiad canlynol f el rhagymadrodd i'r Hen Bennilliad : i — 
 " Holl Lyfr y Psalmau, &c, wedi ei osod ailan a goddef 
 ei ganu yn yr holl Eglwysi, gan yr holl bobl y'ngh^d, o 
 flaen ac ar ol Gweddi Foreuol a Phrydnawnol ; ac hef- 
 yd, o flaen ac ar ol pregethau ; ac hefyd mewn tai anghy- 
 hoedd, er eu diddanwch dwyfol a'u cysur ; gan roddi 
 heibio bob caniadau a cherddi annuwiol, y rhai a du> 
 eddant yn unig i feithrin drygioni a llygru ieuengctid." 
 Y ddau Bennilliad hyn a arferir hyd heddyw yn Eg- 
 lwysi Sefydledig Lloegr. 
 
 Y Presbyteriaid — Eglwysi sefydledig ac ymneillduol 
 yr Alban — a arf erant Bennilliad Psalmau Francis Eous, 
 Eheolwr Athrofa Eton, gwaith a ymddangosodd gyntaf 
 yn y nwyddyn 1643. 
 
 Yn y fl. 1719, cyhoeddwyd Bennilliad y Dr. Watts o 
 " Psalmau Dafydd yn iaith y Testament Newydd," yr 
 hwn a arferir nid yn unig gan Annibynw^r a Bedydd- 
 wyr Lloegr, ond fwy neu lai fe'i mabwysiedir yn holl 
 lyfrau hymnau Eglwys Loegr ; a chyfrifir Watts gan 
 Gristionogion o bob enwad, megis prif hymnjdd ei 
 genedl .a'i wlad. 
 
 Gyd a'r gwahanol bennilliadau o'r Psalmau ar graph - 
 wyd t6nau priodol, gan gerddorion goreu yr oes. Yr 
 argraphiad cyntaf o Psalmau Sternhold a Hopkins, gyd 
 a thonau gosodedig, dan olygiad John Daye, a gyhoedd- 
 wyd yn 1562. Cyhoeddwyd hefyd Sallwyrau, neu 
 Psalters, cyffelyb yn yr Alban, a chan Damon, Denham, 
 Este, Eavenscroft, ac eraill yn Lloegr. Yn y rhai hyn 
 caid tonau mwyaf pobiogaidd a chynnulleidfaol Geneva 
 
CERDDORIAETH HEETAFOL. 
 
 3 1 B E L L , Y DELYN, AR NABL. 
 
 AR FEDDRODAU BRENHINOEDD YRAIPHT. 
 
CERDDORIAETH Y CYSSEGR. 60 
 
 a'r Almaen, a phigion cyfansoddiadau Tallis, Dowland, 
 a Morley. 
 
 Ar yr un pryd, ymwrthodai y Crynwyr, a rhai 
 cynnulleidfaoedd o'r Bedyddwyr, a cbanu mawl yn 
 gwbl am rai oesau ! Yn wir, o f ewn y blynyddoedd 
 diweddaf y dechreuodd y Crynwyr foliannu Duw ar 
 gan, ac hyd heddyw ni chenir bytn yn nhai cwrdd y 
 blaid fanylaf o'r enwad. Cyfrifai y ddau enwad cry- 
 bwylledig ganu psalmau a hymnau fel traddodiad dyn- 
 ol, ffurf addoliad cnawdol, a llygredigaeth ysprydol, 
 Yr boll Buri taniaid manylgaeth a waharddent ddefn- 
 yddio organau, a phob math o offerynnau-cerdd, gan 
 gredu bod " un ochenaid yn yr yspryd yn fwy cym- 
 meradwy yn nghlustiau Daw, na holl swn holl organ- 
 au y byd." 
 
 G-allwn gyfrif Watts, Wesley, Doddridge, Cowper, 
 Newton, a Montgomery, y'mysg hymnyddion pennat 
 Lloegr. Ond er bod y ganmlwydd ddiweddaf wedi 
 cynnyrcbu mwy o farddoniaetb emynol na'r holl oes- 
 oedd blaenorol, gellir edrych ar yr amser hwnnw fel 
 cyfnod o ddirywiad mewn cerddoriaeth. Nis gallem yn 
 wir ddisgwyl i ddadganiaeth y miloedd a wranda^vent ar 
 Wesley a Whitefield, a'r " Diwygwyr Methodistaidd," 
 yn yr heolydcl, y marchnadoedd, y prif-fTyrdd, a'r 
 caeau, fod yn hynod glassurol ; etto, yr oedd yn nerthol, 
 yn gynnyrfiol, a thoddiadol. Dilynwyd yr hymnydd- 
 iaeth hon gan gerddoriaeth eglwysig dyddiau ein hieu- 
 engctid ein hunain, pan oedd y tonau yn llawn o bob 
 " cwafrio," ac ail ar ail fyned dros yr un barrau, — oes 
 y tonau u crynion " diderfyn, mwy priodol i'r chwarei? - 
 d^ nag i'r cyssegr. Serch hynny, yr oedd y tonau 
 ysgeifn gwylltion hynny yn fwy poblogaidd a dylan- 
 wadol na llawer o donau dofion a difywyd y dyddiau 
 diweddaf hyn. 
 
 Am ganiadaeth gyssegredig Cymru yn yr hen oes- 
 oedd ni wyddom ond ychydig, dim bron ond oddi wrth 
 C 
 
34 HANES 
 
 grybwyllion damweiniol y beirdd. Er na ddaeth yr 
 organ (yr offeryn ardderchog a alwn ni felly) i fod hyd 
 y seithfed ganrif, arferid y delyn, a'r crwth, yn yr 
 eglwysi, o leiaf cyn foreued a'r ail ganmlwydd, nid 
 hwyrach bob amser. Ni wad neb a gred yr Ysgrythyr 
 arferiad offercerdd yn y deml, ac addoliad cyhoeddus 
 yr hen Eglwys Iuddewig, a chan mai Iuddewon oedd y 
 Cristionogion cyntaf, nid yw yn debyg eu bod yn 
 meddu un syniad gwahanol ar y pen hwn. Clemens 
 Alexandrinus a ddywed nad oedd y Cristionogion ddim 
 yn arfer addoli Duw a sain offerynau rhyfelgar, megis 
 yr udgorn a'r tabwrdd, ond a thelynau. Yr arferiad 
 hwn a barhaes yn Nghymru oesoedd lawer, fel y cry- 
 bwylia Madoc ap Gwallter yn 1250, — 
 
 " Pwy ni'th fawl o'r sawl ar y seilych, 
 I'th f oliant seiniant son clyeh— a llyfran, 
 Cerddau telynau, eras dannau crych." 
 
 Yr oedd pedwar dull o ganu yn arferol yn y gyn- 
 nulleidfa. 1. Y carol neu awdl, can a ddadgenid gan 
 un cantor. 2. Y gydgan neu emyn, yn yr hon yr 
 ymunai yr holl gynnulleidfa. 3. Y Psalm, yr hon 
 a genid bob yn ail pennill neu adran, gan y gwein- 
 idog, y cor, a'r gynnulleidfa. 4. Yr anthem, yr hon a 
 genid gan un neu ragor o'r coryddion, a'r holl bobl 
 a ymunent yn y byrdwn neu haleliwia. Yr oedd 
 Cymru yn hynod am ei charolau, y rhai a genid 
 gynt ar holl brif wyliau yr Eglwys, gyd ar delyn 
 a'r crwth. Yr oedd i'r clychau hefyd eu rhan yn 
 m oliant yr Eglwys, yn enwedig yn y Te Deum, pan 
 ddeuid at y geiriau " Sanct, Sanct, Sanct, Arglwydd 
 Dduw Sabaoth, &c." 
 
 Cyfrannogodd Cymru hefyd yn adfei^iad mawl cyn- 
 nulleidfaol ar dorriad dydd y Diwygiad Protestanaidd. 
 
CERDDORIAETH Y CYSSEGR. 35 
 
 BANGOR. M. C. Hen Alaw Gymreig. 
 
 mm 
 
 zr±. 
 
 rwm 
 
 j .j . d 
 
 ^^ 
 
 £S 
 
 -S>- 
 
 =^L 
 
 
 I ! 
 
 *J. .J I !_J*J- 
 
 m 
 
 
 g 
 
 S 
 
 •&>-&-~W- 
 
 >-P- 
 
 td 
 
 *-*- 
 
 m 
 
 22_ 
 
 rr 
 
 fT 
 
 "p? 
 
 ; 
 
 '2ZJ 
 
 ^ 
 
 -i ft 
 
 -€?- 
 
 £ 
 
 -o- 
 
 rt 
 
 ±=t±fct 
 
 :i£3_ 
 
 *R wy'n edrych dros y bryniau pell, 
 
 Am danat Iesu mawr ; 
 1 tyr'd, f ' Anwylyd, mae 'n hwyrhau, 
 
 *A'm haul bron myird i lawr. 
 
 Ond ni bra gennym namyn un psalmydd enwog, sef yr 
 anfarwol Archddiacon Prys. Y mae ei waith wedi bod 
 o wasanaeth mawr i'r Eglwys, a^r Methodistiaid, hvd 
 heddyw, ac yn cynnwys llawer pennill rhwydd a godid- 
 og, er ei fod ar y cyfan yn anystwyth, a gwallus yn ami 
 
36 HANES 
 
 o ran acceniad a chorfanniad. Yn wir, ychydig o'n 
 beirdd a f edrent, hyd yr oes hon, gyfansoddi yn rhwydd 
 ar fesurau rhyddion digynghanedd. Ni ddylem ychwaith 
 adael yr Hen Ficer Prichard heb grybwylliad parchus, 
 yr hwn a roes ganiadaeth mor dduwiol (bersonol a 
 theuluoedd) i'w oes a'i genedl, er mai mewn Cymraeg 
 cymmysglyd a llygredig iawn, ac anaddas i arferiad 
 cynnulleidfaol neu eglwysig. 
 
 Un emynycld mawr a fu gennym, sef Williams, Pant- 
 y-Celyn, llawn o dan dwyfol, ac aral ehediad gwir 
 farddonol, er bod ei iaith yntau yn brin o goethder gwir 
 Gymreig. Ac, ar y eyfan, y mae yn fwy profiadol a 
 phersonol nag addoliadol a chynnulleidfaol. Yn hyn y 
 mae emynau llawer o'n beirdd diweddaraeh yn tra rhag- 
 ori. Ac etto, y mae lie i wellhau. 
 
 Y mae hanes crefyddiaeth Cymiu, yn anad un wlad 
 o ? r bron, yn profi dylanwad cryf a mawr effaith caniad- 
 aeth dduwiol boblogaidd. Gwyddom fod Methodist- 
 iaeth Galfinaidd a Wesleyaidd, wedi cael ei lledaenu 
 drwy ganu agos gymmaint a thrwy bregethu. Mewn 
 llythyr oddi wrtli y Parch. H. l)avies, o sir Penfro, 
 dyddiedig Mawrth 5ed, 1743, sonir am ganiad pedair 
 mil o bobl, yn parhau am eiriau, a thnvy y nos, ar eu 
 ffordd adref. Clywid llais eu gorfoledd dros yr holl 
 wlad, a'r awyr yn adsain eu haleliwia. O bob dyffryn 
 a chwm cyfannedd y'mysg y mynyddoedd codai sain 
 can yr hen Fethodistiaid, ac yn ami camgymmerid ad- 
 ( ^is eu gorfoledd, pan y'i clywid o bellder milltiroedd 
 liw nos dawel, am fawl yr angelion. Ie, y mae hen 
 bobl yn Nghymru a gredant yn ddiysgog iddynt glywed 
 angelion y nef yn canu liw nos yn " amser y Diwygiad 
 mawr." Ond yr oedd cyfarfodydd canu psalmau wedi 
 dechreu mewn llawer plwyf yn y wlad cyn i Fethodis- 
 tiaeth godi, nid hwyrach er dyddiau Elizabeth. Yr 
 ieuengctid mwyaf bucheddol yn bennaf a gyrchent i'r 
 cyfarfodydd hyn, ac yn wir dywedai traddodiad fod yr 
 
CERRDDORIAETH Y CYSSEGR. 
 
 angelion i'w clywed weithiau yn canu yn Eryri cyn bod 
 son am Howell Harris, Williams o Bant-y-Celyn, na 
 Rowlands, Person Llangeitho. 
 
 CERDDORIAETH FETHODISTAIDD. 
 
 J— L 
 
 a- 
 
 ra 
 
 tgzzgd|g^E=3^^:^3 
 
 
 ^^ 
 
 fe 
 
 d-, 
 
 zp: 
 
 £~3T= 
 
 ^t^ 
 
 Z2ZC2: 
 
 321 
 
 32 
 
 _q_q: 
 
 :q: 
 
 c rJ 
 
 i 
 
 B^fl 
 
 321 
 
 P 
 
 =£2= 
 
 -<5>- 
 
 -G>- 
 
 Z2_±f2 
 
 -<^- 
 
 -S>- 
 
 fei 
 
 IQJ 
 
 ~g?r 
 
 Braint, braint 
 
 Ysv cael cymdeithas gyda'r saint, 
 N a welodd neb ended ei maint : 
 Ni ddaw un haint f yth iddynt hwy ; 
 Y mae 'r gymdeitbas yna 'n £ref, 
 Ond yn y nef, hi fydd yn fwy. 
 
38 
 
 HANES 
 
 Cerddoriaeth Fethodistaidd y Ganmlwydd ddiweddaf. 
 
 :2zg=g^ 
 
 :g= 
 
 -G>--r. 
 
 221 
 
 ~a— 32: 
 
 A 
 
 JGL- 
 
 mm 
 
 [72Z 
 
 z^zrofcdi 
 
 Kt 
 
 IS2Z 
 
 +IQH-- 11 
 
 $ 
 
 IeS 
 
 9r=Z2t 
 
 _ c? — c? _ 
 
 ig=BE 
 
 t^-g= 
 
 ^E 
 
 •gggngl:: 
 
 _Q_ _GL 
 
 J 
 
 HqH 
 
 -F 
 
 ;c2i 
 
 new 
 
 1 
 
 S 
 
 :z2h 
 
 zg-_zg— g 
 
 *3= 
 
 TT 
 
 -&- 
 
 jd- 
 
 A 
 
 m 
 
 ,_£2_ 
 
 -<^- 
 
 
 =p= 
 
 m- 
 
 i 
 
 44©H- 
 
 Cyfammod rhad, cyfammod cadarn Duw — 
 
 Ni syfl o'i le— nid ie a nage yw ; 
 Cyfammod gwir, ni chyfnewidir chwaith — 
 
 Er maint eu pla, daw tyri'a i ben eu taith. 
 
 Felly yr oedd canu y Wesleyaid eyntaf yn Nghymru 
 yn llawer hynottach na'u pregethu. Ni bu ychwaitli 
 ddim cynnydd ar y Bedyddwyr nes iddynt ddechreu 
 canu, a diammeu fod hir arafwch ac annibendod cyn- 
 nydd yr Annibynwyr (hyd yn ddiweddar), ac agos lwyr 
 ddarfyddiad yr hen Bresbyteriaid yn Nghymru, i'w pri- 
 odoli, mewn rhan fawr, i ddiffyg meithriniad caniadaeth 
 a cherddoriaeth gyssegredig. Y mae o bwys hefyd i ni 
 sylwi mai diffyg caniadaeth boblogaidd yn Eglwys Loegr 
 oedd un o brif achlysuron ymneillduaeth yr oes a aeth 
 
CERDDORIAETH Y CYSSEGR. 
 
 30 
 
 heibio. Nid oedd dim canu cynnulleidfaol yn yr Eglwys, 
 ac ni cliymmerai y gynnulleidfa un rhan o'r bron yn ei 
 ffurf-wasanaeth. Gadawent yr holl addoliad i'r Person 
 a'r Clochydd, a'r cantorion, tra yr hefrient ac yr hep- 
 pient eu hunain ar glustogau gwelyaidd y corau cauedig. 
 Tua deng mlynedd ar hugain yn ol, dechreuodd yr 
 Eglwys ymddadebru, yn yr Iwerddon a Lloegr, ac, 
 y'mhen amser, yn Nghymru. Cychwynodd y diwygiad 
 diweddaf hwn, yn wir, yn y Chwaer Ynys, yn y ffurf o 
 wrthdystiad adnewyddol 3m erbyn Pabyddiaeth, yr hwn 
 a ymestynodd hyd brif drefydd Lloegr, He y casglodd 
 ofFeiriaid Gwyddelig zelog, a galhiog fel pregethwyr, 
 gynnulleidfaoedd mawrion. Deffroes yr Eglwys yn bur 
 gyffredinol, ac er i wahanol bleidiau duwinyddol godi, 
 ac i ryw nifer wrthgilio at Babyddiaeth, a gwan gred, 
 y mae cynnydd yr Eglwys wedi bod yn fawr a rhyfedd- 
 ol. Gallwn sylwi oil f od canu cynnulleidfaol yn un o brif 
 nodweddau eu hofferynnau y diwygiad olaf hwn. Lie 
 bynnag y mae yn ymddangos y mae yn ddeffroad at 
 Gerddoriaeth Eglwysig a Chanu Cynnulleidfaol. 
 
 CERDDORIAETH YR AMSER PRESENNOL. 
 Emyn Hwyrol. W. H. Monk. 
 
 ^lS^ 
 
 2±=efc 
 
 & 
 
 \m 
 
 
 C ZZ2 -&- 
 
 PHfeEj 
 
 ZZ1 
 
 ■4-rf- 
 
 AA 
 
 221 
 
 yn~ 
 
 ^r? : 
 
 ^ 
 
 ~&~ 
 
 :^2_ 
 
 i 
 
 sw 
 
 be 
 
 ■Z2Z 
 
 t=^ 
 
 =g= 
 
 -^=S 
 
 m 
 
 m 
 
 
 I . I 
 
 -&- 
 
 ZZ21 
 
 A A 
 
 ^m 
 
40 
 
 HAKES 
 
 Parkad o " Emyn HwyroV 
 
 £31 
 
 &E=£ 
 
 r&- 
 
 'Z2TJC2. 
 
 J^~ 
 
 
 ~&r-pr 
 
 s* 
 
 nbs* 
 
 A- 
 
 ■Gh 
 
 _!_ t '» i- 1 
 
 :[^| 
 
 m 
 
 :p= 
 
 M^F 
 
 I 
 
 fiE 
 
 5i 
 
 1— S- 
 
 B= 
 
 -6° 
 
 :grrg-.^= 
 
 r I 
 
 :g=g- 
 
 Ifc^Z^I 1 
 
 te*U± 
 
 .GL- 
 
 SB 
 
 I 
 
 »* 
 
 ££ 
 
 f* 
 
 L£2I 
 
 Mne 'r haul ar $yr 
 
 Yn myn'd dan len i lawr, 
 Amrantau 'r hwyr 
 
 Yn cau ar fyd yn awr : 
 Ein pabell fawr, 
 
 Ein haul a'n hedd wyt Ti ; 
 Duw Dad o'r nef, yn awr 
 
 Trig gyda ni. 
 
 Diflanna 'r dydd 
 
 A'i oleu llesg yn llwyr, 
 Gelynion sydd 
 
 O'n cylch fel bleiddiau 'r hwyr 
 Yn oriau hun 
 
 Ein Ceidwad ydwyt Ti, 
 Duw Fab o'r nef, dy hun 
 
 Trig gyda ni. 
 
 Trig wrth y llyw, 
 
 Yn nos ystormydd blin, 
 Melusach yw 
 
 Dy ras na 'r puraf win ; 
 Ein cafell gref, 
 
 A'n gobaith ydwyt Ti, 
 Duw Ysbryd Glan o'r nef, 
 
 Trig gyda ni. 
 
 O awr i awr, 
 
 Mae 'n heinioes yn byrhau, 
 Tywyllwch mawr 
 
 Nos angau yn nesau, 
 Ond tawel hun 
 
 Gawn yn dy fonwes Di ; 
 O Sanctaidd Dri yn Un, 
 
 Trig gyda ni. 
 
CERDDORIAETII Y CYSSEGK. 41 
 
 BUDDUGOLIAETH. Allan o " Palestrina."' 
 
 jifeggp 
 
 -}— j-F 
 
 > 
 
 -<s>—&- 
 
 :q_ 
 
 -G>—G>- 
 
 =W 
 
 &h 
 
 -- I- 
 
 £sptgt 
 
 r=T 
 
 13=1= 
 
 -^ — Q ' ^ 
 
 ^= 
 
 ^1 
 
 IS 
 
 -<s>- 
 
 •<s<— <sH-P— : — e»- 
 
 ^B&ta 
 
 _ p p : 
 
 22T-P 1 
 
 'P~q_q: 
 
 4— LP- 
 
 w 
 
 K 
 
 -©4?2 
 
 3=# 
 
 ■— Gh-&-&- 
 
 :oz 
 
 :zz 
 
 ■<s>- 
 
 ^ 
 
 pi 
 
 -&-&-€ 
 
 T2—&- 
 
 -£2I 
 
 & 
 
 Z3zs2rp: 
 
 ?2=p: 
 
 ee^ 
 
 *& 
 
 §Hj*$ 
 
 1221 
 
 ZQzpzp: 
 
 =F= 
 
 s 
 
 Q.- 
 
 P 
 
 £,* 
 
 ?ffc 
 
 -&—&—&- 
 
 O—0—G>- 
 
 =F^ 
 
 hU 
 
 &EZ 
 
 3 
 
 1 
 
 -&—& — ©>- 
 
 ^—^ 
 
 
 EgE 
 
 -<s>- 
 
 -<s>- 
 
 S : l 
 
 221 
 
 -<s>— 
 
 re re z 
 
42 
 
 HANES CERDDORIAETH Y CYSSEGR. 
 
 Parhad o " Buddugoliaeth." 
 
 EMYN DYRCHAFAEL. 
 
 Aleliwia ! Aleliwia ! Aleliwia ! 
 Cyfodi wnaeth Tywysog hedd, 
 Gorchfygodd uffern fawr a bedd, 
 Esgynodd i'w drag'wyddol sedd, 
 
 Aleliwia ! 
 
 Agorwyd disglaer byrth y nef, 
 
 Fe glywir gorioleddus lef, 
 
 Fel svvn y mor neu darau gref, 
 
 Aleliwia I 
 
 IJyrddiynau o angelion glan, 
 G : wiannant eu hadenydd tan, 
 Ar aur delynau seiniant gan, 
 
 Aleliwia ! 
 
 Y fuddugoliaeth fawr a gaed, 
 Seraphiaid gwyrnpant wrth ei draed, 
 A'r saint a olchwyd yn ei waed, 
 
 Aleliwia 1 
 
 Cymmerwn ein telynau 'n awr, 
 Oddiar yr helyg prudd i lawr, 
 Yniunwn yn yr anthem fawr, 
 
 Aleliwia 1 
 
 Merch Seion ddaw o'r anial dir, 
 Mwy hawddgar fydd ei gwedd yn wir 
 Na gwridog wawr y boreu clir, 
 
 Aleliwia! 
 
 Esgynodd Crist i entry ch nef, 
 Pob glin a blyga iddo ef, 
 Dyrchafwn y fuddugol lef — 
 
 Aleliwia ! 
 
 " Gogoniant" fo yr uchel gan, 
 Trwy 'r nef a'r ddaear heb wahan, 
 I'r Tad, a'r Mab, a'r Yspryd Glan, 
 
 Aleliwia ! 
 
HANNIAD Y BYD. 43 
 
 Y'nghorph y traethawd hwn, gwelsom fod can a 
 mawl wedi bod yn rhan arbenig o addoliad yr Eglwys 
 filwriaethus, y'mhob oes, a than bob goruchwyliaeth, 
 felly hefyd y maent yn gwneyd i fynu lawenydd tragy- 
 wyddol yr Eglwys orfoleddus uchod. Nid yw can y nef 
 ond byrdwn mawreddus (grand chorus) yr anthem sydd 
 wedi dechreu ar y ddaear. Pan gesglir ynghyd holl 
 gynnulleidf aoedd ac etholedigion Duw, yna bydd lief eu 
 moliant diddiwedd, fel lief dyfroedd lawer, " ac fel 
 lief taranau cryfion, yn dywedyd, Aleliwia! oblegid 
 teyrnasodd yr Arglwydd Dduw Hollalluog." 
 
 HANNIAD Y BYD. 
 
 Dyma un o brif destynau dadl ein dydd ; ac y mae yn 
 dwyn sylw arbenig anianyddion a chwil-feirniaid Beibl- 
 aidd. Y cwbl a ddy wed Ysprydoliaeth am hanniad y byd 
 yw, " Yn y dechreuad y creodd Duw y nef oedd a'r 
 ddaear ; a'r ddaear oedd afluniaidd a gwag, a thywyll- 
 wch oedd ar wyneb y dyfroedd." Ond tyb gyffredin 
 daearonwyr yw bod y ddaear ar y cyntaf, neu unwaith, 
 yn bellen o dan byw, nid hwyrach yn seren losgyrnog 
 yn crwydro yr ehangder diderfyn, ond iddi, yn nhro 
 oesoedd afrifed, ymgrynhoi yn blaned digon sylweddol 
 i ymgadw o fewn cylch crynach ac agosach i'r haul 
 canoldynnol, a thrwy arafiad ei chylchdro, i'w chynffon 
 wreiddiol ddinannu neu gael ei hattynnu a'i dylyngcu 
 yn raddol i'w phen neu gnewyllyn planedol. Wrth i'w 
 sylwedd tawdd oeri yn raddol, ff urfiwyd, fel y dychym- 
 mygir, y crystyn gwenithfaen — y math boreuaf neu isaf 
 o'r holl greigiau adnabyddus ; oblegid nid yw holl ym- 
 chwiliadau mwngloddiol dyn ond megis wedi tyllu tippy n 
 
44 HANNIAT) Y BYD. 
 
 yma ac accw i donnen uchaf hen gragen allanol y 
 ddaear. Credir yn gyffredin fod calon y ddaear hyd 
 heddyw yn ffwrn, neu eigion o dan, ac mai dyma yr 
 achos o wres cynnyddol y mwngloddiau dyfnaf, daear- 
 grynfaau, ac ymdorriad mynyddoedd tanllyd. Y mae 
 yn sicr fod y dirgynnyrfiadau hyn wedi myned yn 
 anamlach, ac yn llai eu grym, o fewn olrheiniad hanes- 
 yddiaeth y byd, a phriodolir hynny i oeriad graddol 
 crombil y ddaear. 
 
 Ond y mae i'r dybiaeth danaidd rai gwrthwynebiadau 
 pwysig. Yn gyntaf, Y mae Moses yn son am yr elfen 
 ddwfr o flaen tan, o ]eiaf cyn goleuni, yr hwn yw un o 
 briodolion tan. Yn ail, Barn llawer o anianyddion enwog 
 yw, bod tan tanddaearol yn cael ei achlysuro gan dreidd- 
 iaddwfr i lawr drwy holltaucreigiau at amrywiol fwnaua 
 daearau hylosg, a thrwy beri dadansoddiadfferyllaidd, yn 
 cynnyrchu taniad, tebyg i ymlosgiad tas o wair anghrin, 
 neu galch by w. Yn dryclydd, Er bod yr Ysgrythyrau 
 yn son am ddinystr dyfodol y byd drwy dan, dysgrifir y 
 tan barnol hwnnw megis i ddisgyn o'r nef, i gael ei 
 wlawio ar yr annuwiolion a gwrtliodwyr Efengyl Crist. 
 Etto rliaid i ddyn fod yn meddu rTydd fawr mewn 
 daearoniaeth i allu credu bod yr holl aneirif ddaearau, 
 mwnau, mettelau, creigiau, llysiau, a chyrph anifeil- 
 aidd, i gyd wedi cael eu frurfio o wenithfaen, a hynny 
 drwy ddamlygiad graddol, ac nid drwy weithred gre- 
 edigol bendant ewyllys Hollalluog — drwy sylweddiad 
 gwyrthiol yn eu galw i ymffurfiad perffaith ar unwaith. 
 Dywed Moses, drwy Ysprydoliaeth dwyfol, i Dduw 
 orphen ei holl waith, hynny yw, iddo lunio pob peth 
 mewn cyflwr o berffeithrwydd, ar derfyn y chwe diwr- 
 nod ; ac nid ei fod, fel y breuddwydia gau athronwyr 
 diweddar, yn unig wedi darparu y sylwedd defnyddiol, 
 yn lwmp o gaos poeth, a'i adael i ff urfio ei hun, yn ystod 
 myrddiynau dirif o oesoedd, yn fyd gogoneddus, a 
 phreswyliedig gan luoedd annifeiriol o fodau bywydol, 
 
HANNIAD Y BYD. 
 
 yn dyfod o hunandarddiad dechreuol. Yna, meddynt, 
 drwy holltau ac agennau y plisgyn gwenithfaen ft erred - 
 ig, d'iangodd y gwahanol nwyon (g asses) allan, y rhai, 
 drwy gycluniad fferyllaidd a ffurfiant awyr a dwfr ; ac 
 yn nhraul myrddiynau o oesoedd, maluriodd y creigiau 
 gwenithfaen neu danaidd, drwy dreuliad dwfr ac awyr, 
 yn haenau o dywod a chlai ; ac o'r malurion hyn y 
 ffurfiwyd, o gyfnod i gyfnod anfynegadwy o amser, yr 
 holl welyau haenog a orweddant oddi arnodd. Y gwa- 
 hanol waddodion o raian, tywod, llaid, a chlai a ymgal- 
 edasant, o honynt eu hunain, dan bwys a gwres oesoedd 
 dirif, yn greigiau tirf, y rhai wed'yn a wthiwyd i fynu 
 yn fryniau a mynyddoedd, neu a suddasant yn bant- 
 iau a glynnau sychion neu orchuddiedig gan ddwfr, 
 drwy ymchwydd graddol gwres tumewnol y ddaear. 
 Mewn rhai mannau taflwyd y creigiau hyn i fynu yn 
 glogwyni danneddog, mewn lleoedd eraill disgynasant 
 dan waelod y mor, neu y maent yn aros bron yn eu 
 cyflwr gwreiddiol. Yn y sylw hwn, yr ydym yn cyf- 
 yngu ein golwg at fTurfiad mwnyddol y ddaear, heb 
 wneud un cyfrif o fodolion llysieuol neu anifeilaidd. 
 Ac i ddwyn cread y ddaear ddifywyd i ben y mae 
 daearonwyr yn gofyn amser hyd fyrddiynau o oesoedd. 
 Tybiant, ond caniattau digon o hyd o amser, fod pob 
 gwrthwynebiad a phob anhawsder yn diflannu o flaen 
 y bendrefn o ddamlygiad graddol a chenedliad hunan- 
 achosol, fel pe disgwyliai gwallgof i delpyn aflunaidd o 
 glai ffurfio ei hun, ond gadael id do gael digon o amser, 
 yn briddfaen unionoglog llyfnwynebog, neu yn llestr 
 tebyg i gelfiad crochenydd neu waith Haw. 
 
 Yr hyn i gyd y mae daearonwyr digred, rhesymmol- 
 wyr, ac anffyddwyr, yn anghofio neu yn cau eu llygaid 
 ar lawer ffaith bwysig, megis, — 
 
 1. Nad yw Hollalluogrwydd ddim yn gofyn amser i 
 gyflawni ei waith, fel y maent hwy yn cyfrif amser, ond 
 bod " un dydd gyd a r Arglwydd megis mil o flynydd- 
 
4G IIANNIAD Y BYD. 
 
 oedd, a mil o flynyddoedd megis un dydd." Ie, bod 
 tarawiad amrant gyd ag Ef fel myrdd o oesoedd. 
 
 2. Eu bod yn dadleu mewn cylch, yn troi a throi o 
 amgylch eu pwngc, beb byth ddyfod i ben rheswm 
 terfynol. Fel hyn y mae y ddaearonwr yn cymmeryd 
 i fynu dalp o garreg, ac yn ymresymu uwch ei phen 
 fel hyn : " Bu amser pryd nad oedd y maen hwn ond 
 clap o glai — gwyn neu las — neu grug o dywod" (yn ol 
 ei natur), ond ymgaledodd mewn oesoedd aneirif yn 
 rhan o graig. Ac nid oedd y clai, neu y tywod o ba un 
 y cyfansoddir y maen hwn, ond malurion creigiau mwy 
 cynoesol, pa rai oeddynt wedi eu cydffurfio o ronynau 
 boreach sylwedd — malurion creigiau hynach fyth. Y 
 dull troellog hwn o ymresymu sydd yn pendroni an- 
 ianyddion yr oes o barth hanniad y byd. Ni welant 
 fod yn rhaid i'r Hollalluog roddi i bob sylwedd ryw 
 ffurf pendant wrth eu greu, a'r fFurf hwnnw yr un 
 ag a allai gymmeryd wed'yn hyd byth drwy gyssodiad 
 naturiol. 
 
 Un o amcanion uffern yn y dyddiau hyn yw dadym- 
 chwelyd y ffydd gyffredinol yn nwyfol awdurdod yr 
 Ysgrythyrau, ac i'r diben hwn y mae yn ymgais i godi 
 ammheuon ynghylch yr hanes a rydd Moses am gread- 
 igaeth y byd. Y mae Satan yn ymarfogi, a holl rym 
 celfyddydaeth a gwyddoniaeth yr oes, i geisio profi 
 bod "y Bydhanniad Moesenaidd " yn groes i ddargan- 
 fyddau anianyddiaeth. Haera fod yr hyn a ddywedir 
 yn Genesis am gread goleuni cyn bod haul, na lleuad, 
 na ser, yn beth annichonadwy, oblegid mai yr haul yw 
 ffynnonell goleuni, ac achosydd dydd a nos. Gwir yw 
 nas gall yr effaith fodoli cyn yr achos. Ond y mae yn 
 amlwg, os yw goleuni yn sylwedd gwahaniaethol, ac 
 anymddibynol ar yr haul, y gallai hanfodi cyn lluniad y 
 goleuad mawr sydd yn awr yn Uywodraethu yn y nef- 
 oedd wybrennol. Ac y mae Syr Wm. Herschell, a 
 llawer o'n seryddwyr enwoccaf yn credu, ac yn profi tu 
 
HANNIAD Y BYD. 47 
 
 hwnt i ammheuaeth, mai corph tywyll yw yr haul ei 
 hun, fel ein daear ni, ond ei fod yn cael ei amdoi ag 
 awyrgylch disgleiriog. Mewn geiriau eraill, fod corpli 
 sylweddol yr haul a'i oleum mor wahaniaethol ag yw y 
 ddaear hon a'r awyr sydd o'n hamgylch, neu y corph 
 dynol a'r wisg sydd am dano. Etto, nid yr haul yn 
 unig sydd yn medclu y gallu o roi goleuni, ond gellir ei 
 dynnu allan o'r rhan fwyaf o'r sylweddau daearaidd. 
 Ac os oedd y ddaear unwaith yn belen o dan byw, rhaid 
 ei bod yn oleu o honi ei hun, oddi eithr lie y tywyllid 
 hi gan fwg ei hymlosgiad. Neu, fod aneirif safnau 
 llosgfalog yn goleuo y sychdir, gan adael cefn mor yn 
 " dywyllwch ar wyneb y dyfncler," cyn goleu haul y 
 pedwerydd dydd. Ond y mae Moses yn llefaru am 
 wahaniad y goleuni a'r tywyllwch fel gweithred o ewyll- 
 ys a gallu yr Hollalluog. Pa fodd y eynnyrchid y cyf- 
 newidiadau hwyr a bore, cyn y pedwerydd dydd, nis 
 gall un dyn ei wybod, gan nad yw yr achos naturiol yn 
 gweithredu mwyach. Nid yr haul ychwaith sydd 
 yn achos yn awr o ddydd a nos, ond ymdroad y ddaear 
 ar ei phegynau, Y mae'n rhesymmol i ni gasglu bod 
 y goleuni cyn ei grynhoi am gorph yr haul, yn wasgar- 
 edig dros un rhan o'r wybren, ar rhan arall yn dy wyll. 
 Gwyddom fod yr ehangder tu allan i awyrgylch y ddaear 
 a'r planedau eraill yn gwbl dywyll. Ond ammherffaith 
 iawn y w ein gwybodaeth am natur goleuni, a phwy ym 
 ni, bryfed y Uwch, i osod terfyn i'r Hollalluog. 
 
 Yn ofer y gwrth-haera yr anffyddiwr fod yr hanes a 
 rydd Moses am dri diwrnod cyntaf y greadigaeth yn 
 groes i sylw beunyddiol dyn, nas gall hwyr a boreu fod 
 heb haul, oblegid yna y mae yn " crefu'r ddadl," gan ei 
 fod yn cymmeryd yn ganiattaol fod y ddaear yn cael ei 
 goleuo gan yr haul o'r dechreu. A oedd efe yn bre- 
 sennol i weled trefn natur ar ddydd cyntaf y greadig- 
 aeth ? A all efe brofi nad oedd yn bossibl fod y ddaear, y 
 pryd hynny yn hunan-oleuol, fel yr haul a'r ser sefydlog ? 
 
48 HANNIAD Y BYD. 
 
 Diau nas medr. A phaham nas gallasai y ddaear, fel yr 
 aneirif fydoedd serennog, fod yn meddu awyrgylch hun- 
 an-oleuol yn nechreu ei bodolaeth ? Ac y mae hanes 
 Moses am y tri diwrnod cyntaf mor groes i anianydd- 
 iaeth y cyn-oesoedd, pan olygid yr haul fel byd o 
 dan, ac mor wahanol i drefn bresennol pethau, fel mai 
 prin y gellir credu y buasai un dyn yn ysgrifenu y 
 bennod gyntaf o Genesis oddi gerth dan oruwchreolaeth 
 Yspryd Duw. 
 
 Yr un modd y mae yr wrthddadl nas gallai gwellt y 
 ddaear, na llysiau y maes, na phrennau y coed fyw cyn 
 bod yr haul, yn syrthio i ddiddymdra ; oblegid, yn ol y 
 ddadl uchod, yr oedd y ddaear yn rhoddi, y pryd 
 hynny, oleuni a gwres o honi ei hun. Ac y mae ym- 
 chwiliadau daearoniaeth yn profi fod gallu trofannol 
 neu ffrwythlondeb y ddaear unwaith yn llawer mwy 
 nag yw yn bresennol, a gwres trofannol — brydaniaeth 
 cyffelyb i'r hyn sydd yn bod ynghanolbarth y byd yn 
 awr — unwaith yn teyrnasu yn nhiriogaethau rhewllyd 
 y pegynau. Neu fod y tymmerusrwydd unwaith yn 
 gyfartal dros holl wyneb y ddaear, yr hyn nis gallai 
 ddyfod oddi wrth dywynniad yr haul, ond o herw^ydd 
 fod y ddaear yn hunan-oleuol. Neu ynte fe sym- 
 mudwyd gorphwysle pegynnau y ddaear yn nhrychineb 
 y Diluw. 
 
 Ond y mae Satan a'i holl ymgais yn ymosod ar hanes 
 y Diluw, ac y mae y rhan fwyaf o'r gwrthddadleuon a 
 godir yn erbyn " Bydhanniad Moses " yn osgoi cyfadd- 
 efiad o D diluw cynredinol, a'r cyfnewidiadau dirfawr a 
 ddygodd y llifeiriant barnol hwnnw oddi amgylch, pan 
 ymrwygodd ffynhonau y dyfnder, acy trowyd dyfroedd 
 yr eigion dros holl wyneb y byd, gan adael hen welyau 
 y moroedd cynoesol yn sychdir hyd y dydd heddyw. 
 Nid rhyfedd fod St. Petr yn son am y Diluw megis 
 ymddattodiad y byd oedd o'r blaen. Llyngcwyd pob 
 " ewin" o'r hil flaenorol, yn ddyn ac anifail i grumbil 
 
HANNIAD Y BYD. 
 
 49 
 
 anghof tragy wyddol, — gadawodd eu holion ma^enedig yn 
 y creigiau— oddi gerth y rliai a gadwyd yn yr arch, ac 
 fe wnaeth y fath gyfnewidiadau yn hinsawdd ac awyr- 
 gylch y ddaear, fel y byrhawyd oes dyn o gannoedd i 
 gynnifer a ddegau o flwyddi. Dyna drychineb ofnad- 
 wy a ddygwyddodd i'r holl hil ddynol o fewn cylch 
 hanesyddiaeth. Mor fawr yw gallu ac ofnadwy yw 
 digofaint Duw Hollalluog ! 
 
 Wrth dynnu i derfyn ein myfyrdodau ar hanniad y 
 byd, gallwn sylwi nad y w y gwrthddadleuon amserydd- 
 ol ond tybiaethau heb un sail iddynt o fewn cylch han- 
 esyddiaeth ddilys. Dywedir yn ami, gyd a digon o 
 haerllugrvvydd, fod y cofiaethau Chineaidd ac Aiphtaidd 
 yn profi fod y byd yn bod filoedd o flynyddoedd neu 
 o soedd cyn " Creadigaeth Moses." Ni sonir bod llawer 
 o'r hyn a elwir yn " Gofiaethau Aiphtaidd," tuhwnt 
 i ddadl yn ffugiol, a hollol ddireswm. Yn y croniclau 
 Aiphtaidd ceir cyfnodau o ugain mil, ac un fil ar bym- 
 theg ar hugain o flynyddoedd, pan nad oedd ond duw- 
 iau a hanner duwiau yn preswylio ar y ddaear. Ac 
 wedi dyfod i lawr i " oes dyn," y mae hanesyddiaeth 
 foreol yr Aipht yn llawn cymmysgedd, dychymygion, a 
 rhamantau, fel na wyddom yn iawn pa faint iV gredu, 
 na pha faint i'w wrthod, ond yn unig trwy gymhariaeth 
 a'r Ysgrythyrau Sanctaidd, a gweddillion henafiaethau 
 dyffryn y Nilus. Yr unig haneswyr Aiphtaidd y daeth 
 dim o'u hysgrifeniadau i lawr hyd ein oes ni ydynt 
 Manetho ac Eratosthenes, ill dau yn by w o fewn rhy w dri 
 chan mlynedd cyn Crist, agos i ddeuddeg can mlynedd 
 ar ol Moses. Ac y mae gweithiau y ddau a enwyd wedi 
 myned ar ddifancoll tragywyddol, oddi gerth rhyw friw- 
 sion a geir ym mysg ysgrifeniadau Josephus, Esebius, a 
 Syncellus. Yn wir, o waith Apollodorus o Athen, y 
 mae Syncellus yn difynu yr hyn a rydd i un o hanes- 
 yddiaeth ddiflanedig Eratosthenes. Am Manetho hawdd 
 i'w profi ei gymmysgedd a'i ffugiaeth, yn enwedig gyd a 
 d 
 
50 XIANNIAP Y BVD. 
 
 golwg ar amseryddiaeth, ai fod yn camgymmeryd bren- 
 hinoecld a gydoesent fel rhai yn byw mewn gwahanol 
 oesoedd, ac yn priodoli iddynt weithredoedd annichon- 
 adwy, neu hollol anhygoel. Er holl ymffrost anffyddiaeth 
 am henafiaeth mawr y cofiaethau Aiphtaidd, y mae 
 Bunsen ei hun yn dangos yn amlwg nas gallai teyrnas 
 yr Aipht fod wedi cael ei sefydlu ynforeuach n& 3,643 
 mlynedd cyn y cyfnod Cristionogol, ac y mae Eouse yn 
 profi bod Bunsen, drwy wrthod tystiolaeth Josephus a 
 dilyn Africanus, yn gosod y dygwyddiad i lawr 442 
 mlynedd yn vhf fore. Ond y mae yr olaf yn dadleu 
 yn alluog ac anattebadwy nad yw y cofieithau Aipht- 
 aidd ddim boreuach na Moses. Priodola anffyddwyr 
 hynafiaeth o nloecld o oesoedd i weddillion adeilyddiaeth 
 Aiphtaidd. Cyn darganfod " Maen Rosetta," yr hwn 
 sydd wedi profi ei hun yn allwedd mor hwylus i ddar- 
 lleniady d&vhm-y sgrif an (heiroglyphics) Aiphtaidd, cred- 
 ai'r doethion fod y cofgolof nau Pharbaidd yn cwbl wrth- 
 brofi amseryddiaeth Moses, a phrophwydai Yolney, ac 
 anghredinwyr eraill, y byddai diwedd byth am Grist- 
 ionogaeth pan ellid darllen y cerfiadau rhyfeddol hyn. 
 Mor ddirfawr y siomwyd Satan. Pan oedd Napoleon I. 
 yn yr Aipht, tynnwyd sylw neillduol at y ddwy sidydd 
 {zodiacs) cerfiedig ar nen teml Dendera ac Esneh, taer- 
 ai Jomarcl eu bod 3,000 o flynyddoedd hyn na Christ- 
 ionogaeth, Dupois 4,000, a Gori 17,000 o leiaf. Ond 
 digrif ddigon, pan ddaeth Champollion, yn ei ymchwil- 
 iad i ddechreuad u modrwyau brcnhinol" i'r Aipht, 
 cafwyd enw Augustus Cassar ar sidydd Dendera, ac enw 
 yr Ymerawdwr Antonius ar sidydd haul Esneh. Cym- 
 maint a hynyna am hynafiaeth anghyfrifadwy murddyn- 
 au yr Aipht. Ar y llaw arall, y mae y g weddillion hyn 
 yn cyd-dystiolaethu a'r Ysgrythyrau gy wirdeb " amser- 
 yddiaeth Moses." 
 
 Yr un fFunnud, y mae y cloddiadau a wnaed ym mysg 
 adfeilion claddedig Babilon a Ninefeh, wedi dwyn 
 
HANNIAD Y BYD. 
 
 51 
 
 oleuni dystiolaethau annisgwyliadwy o blaid cywirdeb 
 hanesyddiaetli Ysgrythyrol. Ni chaed hyd i un cerfiad 
 na delw hfn na'r cyfnod Moseaidd. 
 
 Gwir fod " hanesijddiaetk China " yn ami yn ngenau 
 anghredwfr fel cofiaethau llawer hyn nag " Ysgrifen- 
 iadau Moses." Ond dengys Choo-footze, nad yw yr 
 hanesion ond cread oesoedd diweddar, ac y mae Fung- 
 Chow, hanesydd Chineaidd cyfrifol arall, yn eu galw yn 
 " ffugchwedlau anghredadwy, croes i bob rheswm a 
 synwyr." Ac, fel y dy wed Medhurst, " Yn yw y cymmer- 
 iad gwirioneddol boreuaf yn hanes China, ac nid oedd 
 yntau ond cyd-oeswr a Pheleg, yn nyddiau yr hwn y 
 rhannwyd y ddaear, pan ymfudodd dynion hyd dir Sin- 
 im, ac y dechreuasant osod sylfaen Ymerodraeth China. 
 Ffaith fawr a gogoneddus yw hon, fod Cristionogaeth 
 nid yn unig wedi anrheithio a diwreiddio paganiaeth 
 ddysgedig Groeg a Rhufain, ond hefyd wedi goroesi 
 boll ymchwiliadau hanesyddiaetli a .nenafiaeth, wedi 
 marchogaeth yn ddiogel holl donnau tymhestlog dysg- 
 eidiaeth ddadleugar oesoedd, ac wedi ennill gloywad a 
 chryfhadoddiwrth gyffyrddiad pob gallu gwrthwynebol. 
 Camsyniad cyffredin arall yw, fod "pob cenedl y 
 gwyddom ei hanes," o ddechreuad an war a barbaraidd, 
 yn by w unwaith fel bwystfilod y goedwig, a bwyttawfr 
 eu cyd-ddynion, a bod gwareiddiad cenedloedd y byd 
 wedi eymmeryd myrddiynau dirif o oesoedd i'w ddwyn 
 oddi amgylch. Ni bu cenedl Israel erioed mewn cyfiwr 
 anwar. Ac er fod yr hen Aiphtiaid a'r Caldeaid, a'r 
 Groegiaid, a'r Ehufeiniaid diweddaraeh, yn eilunadd- 
 olwj'r bore, nis gellir dangos iddynt fod erioed yn an- 
 wariaid. Y mae pob mymryn o weddillion gwaith en 
 dwylaw yn profi ei gwarddeiddiad, a'u huchel ddiwyiliad 
 o'r celfyddydau cymdeithasol. 
 
 Yr un mor ynfyd yw yr hyn a haerir gan rai, — Nad 
 oedd dyn ar y cyntaf yn meddu un math o iaith, a fod 
 miloedd o oesoedd o'i fodolaeth wedi myned heibio cvn 
 
52 OES G^YBODAETn 
 
 iddo dd ysgu siarad un dafodiaeth ddealladwy, chwaith- 
 ach, meddynt, y cannoedd o wahanol ieithoedd sydd yn 
 awr yn y byd. Gwrthddadl fusgrell iawn yw hon hefyd. 
 Pa gynnifer o ieithoedd a godasant ac a ddiflanasant o 
 fewn cylch hanesyddiaeth ddilys. Pa le yr oedd y Saes- 
 onaeg, er esiampl, yn nyddiau y Caesariaid ? Prin y 
 gellir dyweyd mai yr un yw a Saxonaeg amser y Nor- 
 maniaid. 
 
 Fel hyn y ceisiasom ddangos na lwydda un offerynalun- 
 ir yn erbyn derbjmiad yr Ysgry thyrau fel hanesyddiaeth 
 ddilys — y cofiaethau hynaf a'r mwyaf creadadwy af edd y 
 byd, ac nad yw daearoniaeth, seryddiaeth, hanesyddiaeth 
 genhedlig, amseroniaeth, nac ieithyddiaeth, yn profi dim 
 amgen nag a ddywed Moses am " Hanniad y Byd." 
 
 OES GWYBODAETH A RHESWM. 
 
 Un peth a wyddorn, fod Gwirionedd yn anghyfnewidiol. 
 Nid ydyw rhwysg a chwyldroadau amser yn cyfnewid 
 dim ar ei natur. Gall, yn wir, orwedd yn guddiedig 
 dros genedlaethau ac oesoedd, fel aur a meini gwerth- 
 fawr yn nghrombil anweledig y ddaear, a chael ei ddar- 
 ganfod o bryd i bryd, drwy ymchwil reu ddamwain. 
 Ond nid y w yn cynnyddu nac yn lleihau ynddo ei hun, 
 mwy na'r trysorau cuddiedig, er dydd y greadigaeth. 
 Gwir fod mwy o wirionedd wedi ei amlyguyn awr nag 
 oedd yn adnabyddus yn yr oesoedd boreu, a bod ei 
 ddadguddiad yn ymehangu ac yn myned oleuach oleu- 
 ach o oes i oes. Y mae hyn yn wir am wirionedd o 
 bob natur — anianyddol ac ysbrydol. Ond y mae y sylw 
 i\v gyfyngu yn ochelgar, gyd a golwg ar wirionedd ys- 
 prydol, i'r datguddiadau } r sprydoledig- o fedchvl ac ewyll- 
 
A HHESWM. i)6 
 
 ys y Duwdod, ac yn tcrfynu gyd a diflanniad yspryd pro- 
 phwydoliaeth — gyd a chanon awdurdodedig yr Ysgry- 
 thyrau ; fel nad oes un atlirawiaeth newydd wedi cael ei 
 hamlygu i ddynion er dyddiau Crist a'i Apostolion 
 sanctaidd. Parhaodd datguddiad i gynnyddu ac ym- 
 ehangu o Adda hyd Grist, ond yn Nghrist terfynwyd a 
 pherffeithiwyd datguddiad pob gwirionedd ysprijdol. Fel 
 hyn, dan yr oruchwyliaeth bresennol, hyd oni ddel Crist 
 eilwaith, nid oes, ac ni bydd, y fath beth a " datguddiad 
 cynnyddol o feddwl Duw," fel y tybia llawer o gyfeil- 
 iornwyr yr oes hon. Nid yw goleuni gwybodaeth 
 gelfyddydol, lledaeniad addysg, na darganfyddiadau 
 Athroniaeth Anianyddol, wedi ychwanegu un cufydd at 
 faintioli ein gwybodaeth am natur a llywodraeth foesol 
 Duw, nac wedi gallu tanu y llewyrch lleiaf ar sefyllf a ys- 
 prydol a thragywyddol dyn. Nid yw Duwinyddiaeth, 
 ychwaith, wedi gallu darganf od dim ond sydd ysgrif ened- 
 igyn y gyfraith a'r prophwydi, a'r efengyl dragywyddoL 
 Soniwch, yn wir, am oleuni cynnyddol yr oes, ond cofiwch 
 mai nid goleuni " datguddiad " yw. Dichon, yn wir, i 
 lygaid y naill ddyn fod yn oleuach na golwg y Hall ; 
 dichon un fod yn ddall a'r Hall yn gweled, ond nid oes 
 dim cynnydd yn ngoleuni yr haul, na lleihad ai ei ddis- 
 gleirdeb er y dydd y'i crewyd. Felly y mae gwirion- 
 edd Duw — gwirionedd datguddiedig — llewyrch yspryd- 
 oi Haul Cynawnder — ynddo ei hun yr un y'mhob oes, 
 er bod llygad moesol y naill oes yn gliriach na chan- 
 fyddiad y Hall, ac yn graffach ei olygiadau. 
 
 Etto, gallwn ddyweyd fod gwirionedd fel y bryniau 
 oesol a'r creigiau tragy wyddol a ffurnant rannau corph - 
 orol sylfaenol y ddaear, y rhai sydd heb gyfnewid dim 
 o fewn sylw oes dyn, nac oes hanes y byd. Ond am 
 farnau, a syniadau, ac opiniynau dynol, y maent, fel y 
 llysieuyn sydd yn gwisgo gwyneb y ddaear, yn cyfnewid, 
 yn pritio, ac yn ymddarfod, gyd a thymhorau ac oes- 
 oedd. le, y mae y gwahanol gyfundraethau athron- 
 
54 OES GWYBODAETII 
 
 yddol, fel pob adeiladau dynol, yn codi ac yn syrthio 
 gyd a rhwysg amser a chwyldroadau oesoedd. Yn wir, y 
 mae argraph cyfnewidiad opiniynau dynol wedi ei gad- 
 ael ar ddalen hanes pob oes. Y mae barnau a syniadau 
 poblogaidd, ysgogiadau y meddwl cyffredin, u opiniwn y 
 bobl," a dyfaliad doethion y byd, yn rhedeg o lanw i 
 ddistyll, a o drai i lanw, yn ddiorphwys. Y mae i bob 
 ysgogiad hefyd ei wrthdro, 
 
 Fel hyn y mae i symmudiadau mawiion diwygiol, 
 yn y byd cref yddol, eu gwrthdro dilynol. Etto y mae 
 y gwrthdro bob amser rywfaint llai na'r ysgogiad gwr- 
 eiddiol, ac fel hyn y mae cynnydd moesol y byd yn 
 myned rhagddo yn raddol, ac eglwys Dduw yn ennill ? 
 yn ymlwybrad amser, fwy o dir nag y mae yn ei golli 
 
 bryd i bryd yn ngwrthdroad syniadau y byd. 
 
 Nid anhawdd fydd i ni ysgrifenubywgraphiad yspryd- 
 
 01 o nodweddiad moesol neu grefyddol pob canmlwydd 
 er dechread y cyfnod Cristionogol, ond digon Tn per- 
 wyl heddyw fydd myned yn ol yn ein hadolygiad at 
 fore y Diwygiad Protestanaidd. Fel hyn, cawn, yn 
 gy ntaf, oes adfywiad dysgeidiaeth a gwybodaeth ieith- 
 yddol, hanesiol, a duwinyddol. Yna, oes diwygiad 
 athrawiaethol, ac adferiad defodau Apostolaidd ; pan 
 ddaeth ellyllon ofergoeledd tywyllwch oesol Pabydd- 
 iaeth i fod yn ddychryn i'r byd crefyddol yn ngoleimi 
 tanau erledigaeth. Wed'yn, oes Puritaniaeth bur, yna 
 zel grefyddol yn berwi i benboethni ac anywodraeth 
 wladol. Drachefn, oes marweiddiad crefyddol, yn fferru 
 i foesolrwydd oerllyd, deistiaeth syniadol ac ymarferol 
 yn ymgeulo yn llygredigaeth buchedd ac anghref- 
 ydd gyffredinol, Ac yn olaf, " oes gwybodaeth a rhes- 
 wm " — " oes egwyddorion y byd," a " doethineb y byd " 
 — oes athroniaeth gelfyddydol a rhesymoliaeth. Dyma 
 ein hoes ni, i'w gweled yn ei " goleuni " balchiol ei hun. 
 Dyma oes fawr y celfyddydau — oes philosophy ddiaeth 
 ddiweddar ; ac ni f u, ar ryw olygiad, erioed oes debyg 
 
A RIIE5WM. 00 
 
 iddi. Y mae pob cangen o wybodaeth, pob gwyddon- 
 
 iaeth ddynol, wedi cael ei ddiwyllio a'i meithrin, ac 
 
 wedi prifio mwy neu lai, neu fawr gynnyddu, yn em 
 
 hoes ffrwythfawr ni. Y mae efrydiaeth yr ieithoedd 
 
 dysgedig, a'r " saith gelfyddyd freiniol," wedi rhoddi 
 
 lie i Athroniaetli Naturiol, a Duwinyddiaeth Ysgolaidd 
 
 wedi diflannu o fiaen Philosophyddiaeth Foesol, a rhwysg 
 
 Gwyddoniaetli Anianyddol. Nid oes neb yn darllen 
 
 gweithiau duwinyddol, nac yn ysgrifenu ond ychydig 
 
 ar byngciau athrawiaethol. Ac y mae pregethiad yr 
 
 oes yn un ymarferol yn hyttrach nag athrawiaethol. An- 
 
 ianyddiaeth yw prif bwngcastudiaethac ymchwil y "byd 
 
 dysgedig." Y mae philosophi megis yn ymgais am or- 
 
 ucbafiaetli ar grefydd ddatguddiedig. Ie, y mae llawer 
 
 o ddysg anianyddol yn gyrru dynion yn ynfyd yn eu syn- 
 
 iadau a'u tybiaethau — am greadigaetliy byd, dechreuad 
 
 yr hil ddynol, natur datguddiadD wyf ol, a llawer o bethau 
 
 cyffelyb. Y maent wedi myned i edrych ar ddisgleirdeb 
 
 pethau ysprydol drwy ddrych tywyll Crefydd Natur. 
 
 Y maent wedi drachtio mor ddwfn o ffrydiau cymmysg- 
 
 lyd philosophyddiaeth, wedi madroni cymmaint ar 
 
 " egwyddorion y byd," fel nas gallant archwaethu y 
 
 dyfroedd bywiol a darddant allan o ffynnonnau iach- 
 
 awdwriaeth ; y maent yn gwrthod rhodio gyd a Duw 
 
 wrth oleu dydd datguddiad Ysgrythyrol, ac yn dewis 
 
 ymbalfalu am dano y'nghelloedd tywyll Daearoniaeth 
 
 (Geology), with hudlewyn rheswm a dychymmyg. Nes- 
 
 ant at Gristionogaeth gyd a rhagfarnau anianyddol, ac 
 
 felly gwrthodant bob pwngc o ffydd Crist nas gallant ei 
 
 ddodi i ffurf philosophyddol a " rhesymmol." 
 
 Y mae ymddangosiad pob gwrthddrych yn ymddi- 
 bynu yn fawr ar sefyllfa yr edrychydd, a'r ffordd y 
 neseir at yr hyn y tremmir arno. Tybiwn ein bod yn 
 nesau at ryw ddinas fawr ; nid yw yn ymddangos yr 
 un fath o bob ffordd atti. O un cyfeiriad, ceir golwg 
 favvreddus, gyllawn, a chywir ami ; o ffordd arall, gwel- 
 
56 OES GWYBODAETII A RIIISWM. 
 
 ir hi dan yr anfantais fwyaf, ni chenfydd yr edrychydd 
 ond ychydig o'i gwir fawredd a'i gogoniant. Ymddeng- 
 ys yn wahanol iawn o hen fryn amlwg, o'r briffordd 
 glir, ac o liw dydd, i'r hyn y gellir ei ddychymmygu 
 am dani pan ddeuwn atti drwy dorlennydd a cheuffyrdd 
 ac o liw nos. Etto yr un yw y ddinas o ran ei mawredd 
 a'i gwychder priodol ei hun. Felly y rhydd teithwyr 
 ddysgrifiadau mor wahanol, a gwrthddy wedol i\v gilydd, 
 am yr un lleoedd. Ie, felly y mae golygiadau dynion, 
 a dynion dysgedig, ar y grefydd Gristionogol a dat- 
 guddiedig mor amrywiol ac mor groes. Y mae un yn 
 edrych arni oddi ar fryn Calfaria, drwy ddrych yspryd- 
 ol, goleu, Cyfryngdod Crist, y ffordd newydd a bywiol 
 sydd wedi ei chyssegru drwy y lien ; ar hyd llwybr 
 dolurus y grog i ben esgyniad gogoneddus yr 01ew r ydd. 
 Y mae'r cyfryw yn edrych a gwyneb agored ar Grist- 
 ionogaeth, yn Uawenychu y'ngoleuni agwres datguddiad, 
 cyfiawnder, cariad, a gras Duw ; yn gweled, yn profi, 
 yn credu, ac yn llefaru. Y r mae un arall yn nesau at 
 Gristiongaeth ar hyd yr hen ffordd Rufeinig — traddod- 
 iadau y tadau, — lhvybr a balmantw r yd drwy awdurdod 
 Babaidd, drwy gysgodau beddrodol seintiau a monach- 
 od, drwy darth yr offeren, a mwg tywyll y purdan, a 
 thrwy gwmmwl o gyfryngwyr gau. Y mae y trydydd 
 yn nesau at giefydd Crist, drwy niwl philosophydd- 
 iaeth anianol, neu trwy ddringo llwybr llaethog Ser- 
 yddiaeth anturiol, drwy gloddio i ogofaau d'ioleu 
 Daearoniaeth, a dilyn ei rheswm gw r yrdraws ei hun. 
 Felly y mae yn methu canfod yn ei fy w fod Cristionog- 
 aeth yn ddim amgen na chyfundrefn o Philosophydd- 
 iaeth Foesol, w r edi ei damlygu (developed) drwy gynnydd 
 graddol u addysgiad y byd," ac yn well nag luddewiaeth, 
 Mahometan! aeth, a Phaganiaeth, o gymmaint ag y mae, 
 yn ol ei dyb ef, yn nes at " Grefydd Natur." Ond am 
 obaith da drwy ras, am lawenydd a gorfoledd yr iach- 
 awdwriaeth, yn dwyn ei enaid i gymdeithas a delw 
 
DIWEDD Y BYD. 4 
 
 Duw, y mae wedi cael ei "yspeilio drwy philosophi, a 
 gwag dwyll, yn ol traddodiad dynion, yn ol egwyddor- 
 ion y byd, ac nid yn ol Crist." 
 
 DIWEDD Y BYD. 
 
 Y MAE pob peth megis yn ein rhybuddio fod dydd 
 maith yr oruchwyliaeth Efengylaidd yn tynnu at ei 
 derfyn, fod dull presennol y byd yn prysur ddirwyn i 
 ben, a dydd mawr datguddiad Crist yn agos, fel na 
 wyddom y dydd na'r awr y daw i'w deyrnas a'i ogon- 
 iant. Nid dycliymmyg na breuddwyd iV hyn, ond 
 gwirionedd difrifol — gwirionedd mawr a gogoneddus. 
 Onid yw arwyddion yr amserau hyn yn cyfatteb yn 
 amlwg a hynod i argoelion rhagfynegedig ail yrnddan- 
 gosiad gwynfydedig ein Harglwydd ? Y mae holl 
 amgylchiadau rhyfedd, eynwr pryderus, a rhagolyg- 
 iadau teyrnasoedd Cred, megis yn cydrybuddio yr 
 Eglwys a'r byd, fod rbyw chwyldroad mawr wrth y 
 drws — rhyw gyfnod na bu ei fath er dyddiau y ddaear. 
 
 Y mae y byd celfyddydol, masnachol, crefyddol, ac an- 
 nuAviol megis yn dyblu ei egn'iadau, yn cydgasglu ei 
 holl nerth, yn ymdrechu, ac yn dirdynnu pob gewyn. 
 yn gorweithio pob cymmal, i redeg ei yrfa i ben. Gwir 
 iawn mai "oes agerdd" ywyr oes hon, a bod yr agerdd- 
 
 ' beiriant, a'i lusg trystfawr, yr hwn sydd yn mygu, yn 
 pwifio, yn ymegnio, yn trystio, ac yn ffuliio heibio i'n 
 dinasoedd, a thrwy ein meusydd, yn arwyddlun per- 
 ffaith o'r oes hon ; oes lawn o yni, oes nerth braich ac 
 ysgwydd, oes brysur, oes ffest ar ffull, oes drystfawr a 
 diorphwys. Pa beth yw yr holl brysurdeb a'r swn hwn ? 
 Oh, nos Sadwrn y byd yw ; pan y mae yn tasgu ei holl 
 
5$ DIW'EDD Y B7D. 
 
 alluoedd, yn hyspyddu ei holl adnoddau, yn dirweithio, 
 pob aelod, achymmal, ac erfyn, i gyflawni ei rwymed- 
 igaethau — i orphen ei waith cyn gwaedd hanner nos — 
 " Y mae y priodfab yn dyfod "—cyn i orlais y brophwyd- 
 oliaeth daro awr ddiweddaf yr oruchwyliaeth hon. 
 
 Y mae lluoedd ar luoedd yn " cyniwair," chwedl 
 Daniel Brophwyd, yn y prysurdeb cyfiredinol hwn, 
 yma ac accw, ar edyn agerdd, yn " fyw " drwy yr holl 
 ddaear ; ac y'mhob parth o'r byd y mae " gwybodaeth 
 yn amlhau." Dyma y " goleuni yn yr hwyr " wedi eis- 
 oes lewyrchu ar yr oruchwyliaeth am yr hon y rhag- 
 fynegwyd mai "Nid dydd ac nid nos" a fyddai. Onid 
 yw Anghrist eisoes yn ymfrawychu, coron haiarn ei 
 dra-arglwyddiaeth yn ymlithro dros ei dalcen, rhwym- 
 au pres ei lwynau yn ymddattod, ei liw yn newid, fel 
 gwedd Belsassar, ei liniau yn ymguro y naill wrth y 
 Hall, a'i draed priddlyd yn dechreu corphi, dan effaith 
 dileol disgleirdeb cyfagos Crist ? Y mae gwawr, cyn 
 codi haul rhyddid milflwyddol, megis yn ymdorri ar 
 dywyllwch tiriogaethau caethiwed oesoedd. Y mae 
 efengyl y deyrnas yn caei ei phregethu i ? r holl gen- 
 hedloedd." Y mae " diwedd pob peth yn nesau," yn ol 
 yr holl arwyddion cyfamserol hyn. 
 
 Bwriwn olwg dros lyfr rhyfeddol a gogoneddus y 
 Datguddiad, a chydmarwn esponiadau y duwinyddion 
 dysgediccaf, disgleiriaf eu ffydd a'u buchedd, a gwelwn 
 yn amlwg fod yr holl brophwydoliaethau yn dirwyn i 
 ben. Y mae y bummed ph'iol wedi cael ei thywallt er's 
 Uawer dydd ar orseddfaingc y bwystfil Pabaidd, ei 
 deyrnas wedi myned yn dywyll, a'i allu tymhorol agos 
 wediliwyr ddiflannu. Ie, y mae y chweched ph'iol wedi 
 cael ei thywallt ar yr af on f awr Euphrates, a'i dyfroedd 
 yn sychu i fynu yn ddistaw ond yn brysur ; hynny yw, y 
 mae y gallu Mahometanaidd neu Dyrcaidd yn diflannu, 
 ac uwchafiaeth wladol y Gau-brophwyd yn myned yn 
 ddim. Y mae tri yspryd ^flan tebyg i lyffaint wedi 
 
DIWEDD Y BYD. 59 
 
 dy fod allan o enau y ddraig, o enau y bwystfil, ac o 
 enau y gau brophwyd, yn ffurf Penrhyddid (Latitudi- 
 narianism), Traetbodyddiaeth (Tractarianism), a Rbes- 
 ymmolyddiaetb (Rationalism), yn ymlusgo i gonglau 
 dilewyrch cysgodog y cyssegr, ac yn " crawcian " o am- 
 gylch llawer allor ffurfiol, gan lygattynnu rbai o f awrion, 
 a phendefigion, a " breninoedd y ddaear," i loclii ac 
 attegu Paganiaeth, Mabometaniaeth, a Phabyddiaeth, i 
 ddibenion gwladol. 
 
 Er hynny, y mae y cyrn coronog a roisant cybyd o 
 oesoedd eu gallu a'u bawdurdod i'r bwystfil, yn decbreu 
 casau y buttain, — bron wedi ei gadaei yn unig ac yn 
 noeth. Ac nid oes iddi ond disgwyl ofnadwy am dy- 
 walltiad digofaint gorpbenoly seitbfed pbiol — " lleisiau, 
 taranau, a mellt, a'r ddaeargryn " sydd i'w llyngcu i 
 dragy wyddol ddinystr, a gwartb, a dialedd ; f el na weler 
 mwyacb ond "mwg ei pboenedigaetb yn esgyn i fynu 
 yn oes oesoedd." 
 
 Pa betb bynnag a ddywedir am farn Arglwydd Car- 
 lisle, Dr. Cumming, ac eraill, gyd a golwg ar y flwyddyn 
 bennodol 1867, tra na pberthyn i ni wybod u yr am- 
 seroedd na'r prydiau," y mae yn ddigon eglur nas diclion 
 dydd Crist fod y'mbell. Braidd na chredern fod swn 
 olwynion ei gerbydau buddugoliaethus, a sang meirch 
 gwynion yr osgordd nefol, i'w clywed yn nesau, nwch 
 fcwrf cwymp agosacb " Babilon Fawr." Y mae yn dyf od 
 i ddinystrio ei elynion, i adgyf odi ilwcb ei saint bunedig, 
 i gyf newid ei saint byw, i ddwyn trugaredd" a gogoniant 
 i Israel, i ddiddymu brenhiniaethau cleddyf og y ddaear, 
 i gymmeryd meddiant oV deyrnas a brynodd a'i waed, 
 i eistedd ar orseddfa Dafydd, ac ar ei frenhiniaeth o 
 hyn allan a byd byth, i farmi yr boll genbedloedd, ac 
 i roddi tangnefedd tragywyddol a gogoniant i'w bobl. 
 Y mae yr Yspryd a'r Briodasferch yn dywedyd, u Ty- 
 red ; " a'r bwn sydd yn darllen dyweded, " Tyred." 
 " Yn wir, tyred, Arglwydd lesu." Gan hyny, gwvliwn, 
 
GO 1TEDDYLIAU A 
 
 gweddiwn, edrychwn, dymumvn, hiraethwn, disgwyl- 
 iwn am dano, am na wyddom, bellach, na'r dydd na'r 
 awr y daw Mab y Dyn. 
 
 Yn olaf, os yw dydd gras yn hwyro, a'r oruchwyl- 
 iaeth efengylaidd bron ar ben, gyd a pha egni a phen- 
 derfyniad y dylai yr eglwys gyffredinol weithio ein 
 cenbadaethau cartrefol a thrammor, rhag i'n Harghvydd 
 ddyfod a'n cael heb gwbl gyflawni ei orchymyn ymad- 
 awol, "Eweh i'r holl fyd a phregethwch yr efengyl i 
 bob creadur." 
 
 MEDDYLIAU A DYWEDIADAU IMOESOL. 
 
 Y mae gwybodaeth anianol i ddyn mewn tywyllwch 
 ysprydol fel goleu lleuad, yn rhoddi llewyrch benthyc- 
 col a thwyllodrus i'r deall, heb ddangos dim yn ei wir 
 liw ; ac yntau yn ceisio cerdded llwybr rheswm rhwng 
 cysgodau camsyniad. 
 
 Y mae dynion o dalentau mawrion a chyrhaeddiau 
 uchel, heb ddigon o ofn Duw, a gras attaliol, fel Hong 
 wag dan hwylbren talog llawn lllain, mewn perygl o 
 gael eu bwrw wyneb yn isaf gan bob pwff o brofedig- 
 aeth a chwyth arnynt. 
 
 Pan amcanodd balchder ddringo yn uwch na'r nef, 
 ei ddamwain fu cael codwm i uffern. 
 
 Y mae'r cariad sydd yn cynneu brysuraf yn ami fel 
 tan gwellt, yn ffaghi i ffordd ac yn darfod, heb adael 
 dim marwor. 
 
 Y mae'r edifeirwch sydd yn canlyn taranau Sinai fel 
 cawodydd o wlaw cenllifog ; yr hwn a gynnyrchir yn 
 ngwres Calf aria fel gwlith distaw araf yn defnynu ar 
 berlysiati. 
 
PYWEDIADAU MOSSOL. 61 
 
 Lie bydd y ffrwd ddyfnaf yno y rhed lonyddaf a 
 distawaf. 
 
 Ni bu erioed bris ar ddysg rhad. Goreu dysg a bryn- 
 ir ; oni phrynir yn rhy ddrud a rhy hwyr. 
 
 Oniflodeua gwybodaeth mewn ieuengctid ni addfeda 
 doethineb mewn oedran. 
 
 Y peth annhebyccaf yn y byd yw i ddyn farw i 
 Dduw wedi byw i ddiafol. 
 
 Ni ddisgyn un dafn o drugaredd byth ar grasdir 
 colledigaeth. 
 
 Pechod yw yr erf yn a gloddiodd y pydew diwaelod, 
 y fegin sy'n chwythu tan uffern yn fflam o boenedig- 
 aeth dragywyddol. 
 
 Y mae croeswynt y naill yn cwythu yn deg i arall. 
 Ni wel rhai dynion ddim a Hygad noeth rheswin, ond 
 
 e dry chant yn wastad drwy y pen yma neu y pen arall 
 i ddrych rhagfarn ; felly canfyddant bob peth yn fwy 
 neu yn llai na'i wir faintioli. 
 
 Melus gan dafod gweniaith lyfu cornwyd balchder. 
 
 Y neb a rydd raff i\v ryfyg annuwiol i edrych dros ddi- 
 byn terfynol trugaredd a syrth i agendor colledigaeth. 
 
 Y mae dyn yn byw yn rhy hir y'nghyfrif y byd pan 
 jfo yn goroesi ei ddefnydd a'i werth. 
 
 Y mae gobaith y credadyn fel ffenestr arch Noah, yn 
 edrych yn unig tua'r nef. 
 
 Y mae diwedd y Cristion yn well na'i ddechreuad ; 
 fe'i ganed yn bechadur, ond y mae yn marw yn sant. 
 
 Y mae y celfyddydau cywrain a'r gwybodaethau 
 breiniol yn disgleirio fel cynnifer o ser perlog yn ffurf- 
 afen crefydd natur, a phob peth o'u hamgylch yn nos 
 ysprydol. Pa ryf edd, gan hyny, f od doethion bore Caldea 
 a dysgedigion Gr'oeg yn ymbalfalu dan eu dwylaw, yn 
 methu canfod yr Anweledig, yn syrth io ac yn addoli 
 carreg fud neu funcyfFo bren, gan ddywedyd, "Ti yw 
 fy Lluniwr, gwrando, ac achub fi, 1 ' tra yr oedd hi etto 
 Vn rhy dywyll i ddyn adnabod ei liun. 
 
62 MEDDYLIAU 
 
 Yr oedd yr holl ganhwyllau prophwydol a oleuent 
 yr oruchwyliaeth gysgodol wedi llosgi allan er's ys- 
 paid pedwar can' mlynedd cyn ymddangosiad Crist, 
 fel y bydd ser y cyfddydd yn diflannu ennyd cyn codi 
 haul. 
 
 Gellir cyfrif loan Fedyddiwr fel seren-d dy dd yr or- 
 uchwyliaeth Efengylaidd. Cododd yn ddisgiaer yn 
 ffurfafen yr Eglwys Iuddewig yn union o flaen ym- 
 ddangosiad Haul Cyliawnder. 
 
 Y mae ffrydiau cariad a gras yn tarddu o galon Duw, 
 yn ymdywallt i gronfa anfesuradwy cyliawnder Crist, 
 ac o hono Ef yn rhedeg drosodd i holl lestri trugaredd. 
 
 Un diferyn o Waed y Cymmod a ddiffoddai holl eir'as 
 uffern, ond y mae pob dafn o drugaredd wrthodedig ar 
 y ddaear yn troi yn gwmmwl o wg tragywyddol cyn 
 cyrraedd y fflam. 
 
 I'r neb y rhocldes natur fwyaf y rhydd ffortun yn 
 ami leiaf. 
 
 Y mae cyfoeth y byd hwn fel dyfroedd y mor, yn 
 Uenwi heddyw i dreio yforu. 
 
 Y mae yr ychydig a gesglir trwy lafur gonest a gofal 
 darbodus yn fwy bendithiol na mawr olud drwy ddi- 
 gwyddiad heb boen i'w gyrraedd, teilyngdod i'w feddu, 
 na doethineb i'w ddefnyddio. 
 
 Y mae calon Hawer dyn yn rhy egwan o ras, a'i ben 
 yn rhy ysgafn o synwyr, i sefyll codiad mawr yn y byd 
 heb wag-droi gan uchder, edrych i lawr yn dd'iystyr 
 ar eraill, a syrthio wrth gyffelybrwycld Satan. 
 
 Yr ymgydiad tynnaf wrth fwyniant daearol yw y 
 tebyccaf o dorri fel rheffyn o wellt, a'n gollwng ninnau 
 wysg ei cefnau i gwymp diddisgwyl, gofidus, a chy- 
 wilyddus. 
 
 Y mae i gyfoeth fwy o addolwyr n^g un duw arall 
 ar y ddaear. 
 
 Y mae ffafr y byd yn myned heibio fel gwisgiad 
 tymmor. 
 
DYvVEDIADAU MOESOL. G3 
 
 Fel march siomgar yn gostwng ei ben wrth dennyn 
 ei dorriad, y bydd ambell wr tfrom gwag-ogonecldgar 
 yn ceisio gwneyd ei ostyngeiddrwydd yn ddrycli moliant 
 ybyd. Ond nid oes dim ymddiried iddo. Gwylied dyn 
 isel fyned yn rhy agos atto, ymgadwed o fewn pellder 
 parchus, rhag caei cic budr niweidiol yn ei wrthol. 
 
 Y mae balchder yn chwydd yng nghoryn dyn byth 
 wedi'r cwymp, ac y mae yn teimlo wrtli natur gymmaint 
 oddi wrtlio fel nas gall ddioddef i ddim ei gyffwrdd, 
 ond pluen moliant, neu dafod gweniaith. Ac nid oes 
 dim a'i gostwng yn effeithiol ond olew dwyfol ras. 
 
 Y mae y byd yn gorchfygu miloedd, ond y mae y 
 Cristion yn gorchfygu y byd, ac felly yn fwy na chonc- 
 werwr. 
 
 Y mae cyfeiliornad gwr dysgedig fel niwl ganol dydd ; 
 y mae y deall ynddo ei hun, yn oleu, ond bod y gwel- 
 ediad yn fyr, yn gymmysglyd, ac yn dwyllgar. 
 
 Mordaith yw bywyd y Cristion, drwy daAvelon yn 
 gystal a thymhestloedd. Ac mae tywydd llonydd yn 
 ami yn lluddio ei hynt yn fwy na'r gwyntoedd a r r 
 dryghin. Y mae tawelwch cnawdol yn rhagflaenu ty- 
 mhestl profedigaeth. A phan na bo un awel gynnyrfiol 
 yn llenwi ei hwyl, nac un don yn crychu gwyneb ei 
 deimladau ysprydol, na'i fwynderau daearol, dyna adeg 
 arbenig i ymaflyd yn rhwyf dyledswydd, a thynnu yn 
 rymmusach tua thir ei etifeddiaeth nefol. 
 
 Nid oes distadlach na'r neb a gymmer fenthyg enw 
 a chlod am waith eraill. 
 
 Nid oes camsyniad mwy cyffredin na meddwl bod 
 dyn yn ei ddyrchafu ei hun pan yn ymostwng i iselu 
 arall. 
 
 Y mae canmoliaeth fel olew sydd yn iro olwynion 
 holl weithrediadau dyn, a'r meddwl gwannaf sydd yn 
 gofyn mwyaf o hono ; ac y mae y cryfaf yn anhydyn i 
 weithio llawer heb ddim clod. Mawl y da a ladd y 
 drwg. 
 
64 BlEDDYLIAtJ A DDYWEDIAU MOESOL. 
 
 Camp dyn yw ei ragoriaeth, ac onis gall ennill enw- 
 ogrwydd clodadwy, efe a gais hynodrwydd anghlod. 
 Y neb ni fedr wneyd da, a wna ddrwg i wnej'd son 
 am dano. 
 
 Dysg fyw fel y medrych farw. Y mae yr oes ferraf 
 yn rhy hir i bechu. 
 
 Unig gysur gauaf henaint oer a phenwyn yw gobaith 
 gwanwyn irlas blodeuog anfawroldeb. 
 
 Y mae gweithredoedd drwg fel ellyllon dan fantell 
 nos, yn ymrithio allan o gelloedd dioleu marwolaeth 
 ysprydol, ac yn ymrodio y'mysg beddau llygredigaeth 
 moesol y byd. 
 
 Y mae yr afonydd mwyaf yn cymmeryd teyrnged y 
 cornentydd a'r goferydd lleiaf : bob yn ychydig ac 
 ychydig y cesglir llawer — llawer o wybodaeth fel 11a- 
 wer q gyfoeth. 
 
 Fel y try rliew y dyfroedd yn i^ y mae anghariad 
 yn oeri ac yn caledu y galon. 
 
 Ar wisg y Cristion glanaf ei rodiad cyfTredin yr ym- 
 ddengys ol codwm damweiniol i bechod futtraf ; y mae 
 M parddu ufF^rn ar wyneb angel, a pbob pechadur ad- 
 nabyddus yn ei liwttio i gywilydd. 
 
BABDDONIAETH. 
 
 €$mtiMtiim ffpepMj. 
 
 DIFYNION O AWDL 
 AR GYSTUDDIAU, AMYNEDD, AC ADFERIAD JOB.* 
 
 Mydra gywrain ymadrodd, 
 O Awen fwyn, o iawn fodd. 
 
 I'r goludog wr gwirglodus, — liwnnw 
 Oedd liynod lwyddiannus, 
 Diddrwg ac anrhydeddus, 
 Galluog — enwog yn Us. 
 
 Un teimladol at ami dylodi, >C 
 
 Da, ystyriol, o fawr dosturi ; — 
 Neb yn rhwyddach i bawb yn rhoddi, 
 Mewn hwyl nnwedd, a mewn haelioni 
 Heb air sarug, heb ryw sorri — na bloedd, 
 Yn noddi cannoedd yn nydd cyni. 
 
 Ar diroedd aur y Dwyrain, — y cadarn 
 Fel cedrwydd yn firain, 
 Benny dd, a'i gynnydd yn gain, 
 Lledai ei geingcian llydain. 
 
 6aith mab, yn arab o nerth, — a hanent 
 O hono, a phrydferth 
 Dair merch Ian (o wiwlan werth) 
 A doniol — nid plant dinerth. 
 
 * Testyn Cadair Eisteddfod y Gwyneddigion a gynnaiiwyd yn Llynlleif- 
 iaid yn i838: dyma'r Awdl gyntaf a ganodd y bardd, ond ni ddanfonwyd 
 mo honi i'r gystadleuaeth, ac os ceir ynddi gynglianeddion sydd yn awr 
 yn eiddo beirdd eraill, cofier eu bod, cliwartei* canmlwydd yn ol, yn ber- 
 ffaith newydd i'r bardd ieuangc, ac na wyddai efe ei fod yn dwyn dim 
 oddiar neb. 
 
 E 
 
 ijLtCAlir} pi ^^ ; ,ivJ*^ti., /IfifO . 
 
66 AWDL AR JOB. 
 
 A d'aoedd gwlanog, corniog, carnol, 
 Ca'dd yn feddiant, ac iddo yn fuddioic— 
 Goludoedd ac enw gwladol — a'i weision 
 Yn eon f awrion annifeiriol. 
 
 * * * * 
 
 Gwasanaethwyr, Gweision gwiwswydd, 
 
 Amddiffynw.fr, Mwyn, lion, mewn Uwydd, 
 
 Dano 'n swyddwyr, Haelion hylwydd 
 Dawnus oeddynt ; Eu helynt. 
 
 le, gweision, Merched gweini, 
 
 Ufudd purion Gwar a heini', 
 
 O fodd parod ; A gwyr hynod. 
 
 Duw yn rhwydd — dedwydd y dawn ! 
 
 A rannodd i wr uniawn 
 
 Ffyniant, a llwyddiant yn llawn, — i Job hael, 
 
 A'u gafael yn gyfiawn. 
 
 Yn mlodau dyddiau y daeth 
 I f oddion etif eddiaeth. ; 
 Yma 'n hir y mwynhai hedd, 
 Golud, bonedd gwlad-bennaeth. 
 
 Hwn oedd y mwyaf yn ddiameuol 
 O radd, o rinwedd, o'r fro ddwyreiniol, 
 A J i ami arfeiddiau, a mawl rhyfeddol, 
 Gwr o gynnorthwy, fel y graig nertbol, 
 I'w frodir fawr hyfrydol — yn arglwydd 
 Ar ei dir dedwydd, wr awdurdodol. 
 
 A gwleddoedd bob gwyl oeddynt, 
 I feibion ac wyrion gynt. 
 
 Eu cnwiory dd Peidiai murmur 
 
 I'r llawenydd Prudd angbysur, 
 
 Yn ddir benny dd Poen a dolur, 
 
 A dderbynient ; Pan y delent. 
 
 Croesaw mwyn, heb gwyn, a gaid, 
 Pob danteithion breision brwd, 
 Gwenau hael, a gwin o hyd, 
 Puraf, gloywaf yn eu gwlad. 
 
 Ar ddydd y wledd haelwedd hon, 
 Yr enwcg henwr union, 
 Ar wawrddydd, mewn ffydd a pharch — 
 Mewn gof al mynnai gyfarch 
 
AWDL AR JOB. 67 
 
 Duw y nef, a'i lef wiw Iwys 
 Wibredai i Baradwys ; 
 Ardderchog eiriau ddyrchai, 
 Ac eorth gymmorth a gai. 
 Acnubiaeth drwy bechaberth, 
 Cymmorth hawdd, a nawdd, a nerth, 
 Ei gadarn Dduw yn Geidwad, 
 Yn awr pryder tyner tad. 
 
 Cedwid, cynhelid mewn hwyl — a seibiant 
 Kyw Sabbath, neu gylcnwyl, 
 Diwrnod o gyinmod a gwyl 
 I fwynion y nef anwyl. 
 
 Gynnullent, ymgasglent i gyd — i ddilyth 
 Addoli yn unf ryd 
 lehof a, eu Hidr hefyd, 
 Creawdydd a Barnydd y byd. 
 
 Daeth Satan aflan i wydd 
 Y Dnwdod, f el y dedwydd ! 
 Gwnaeth gyffes o banes ei bynt, 
 Pan holwyd pen ei helynt ; 
 "Daethum," meddai, " o deitnio, 
 ' ' Pedair bro gwynt drwyddynt dro, 
 "Dirfawr wledydd daearfyd 
 "Bodiais, amgylcbais i gyd." 
 
 "A sylwaist — deliaist di'n dda 
 "Hefyd," ebe lehof a, 
 * ' Ar Job fy ngwas addas I, 
 "IV ddelyn i addoli 
 " Y Duwdod — onid ydy w, 
 "I'r gyfraith berffaith yn byw, 
 * * * * 
 
 * ' A chalon i ochelyd 
 
 " Chwantau a beiaii y byd ? 
 
 I hyn y gel yn a gai 
 
 Attebiad, fel y tybiai, 
 " Ai rhyfedd," ebr, hefyd ; 
 
 ( Yn wawdus fradus ei fryd, ) 
 " Ei droi yn was o ras di rith, 
 "Dan fwynder Duw yn fenditli ? 
 
63 AWDL AR JOB. 
 
 "Gwisgaist, amgylchaist y gwr 
 " Goludog % mawr glydwr ; 
 " Oncl tyn dy law draw, a drwg 
 "Ei galon ddaw i'r golwg. 
 
 "Gyr a'mharch i'r gwr yma, 
 * ' Trallod, neu ddyrnod i'w dda 
 "Bydol, ac na arbeda ; 
 " Yna'n rhwydd y gogwydda, 
 " O'i gampus fFydd e' gwympa, 
 ' ' A iaith rugl iawn y'th rega ; 
 " Tyn y fraich sydd tan ei fron 
 " A'i foddion i grefydda." 
 
 EbrDuw, " Myfi biau 'r da, 
 "Am hyn, anhydyn, hwda, 
 "0 law y Ner cymmera, 
 "Hen Ddiafol, hyn i'w ddifa, 
 "Mewn dig ; yn unig na wna, 
 " (Trwy ammod) y tro yma, 
 "Drwg i'w berson union ef, 
 "I oddef poen ni haedda." 
 
 Allan yr aeth yr ellyll, 
 Awdwr pechod hynod, hyll, 
 / Hen gwympwr dyn o wynfyd, 
 
 Cynnyrfwr mawr boenwr y byd, 
 Lluniwr brad yn Mharadwys — nwyd aflan 
 Y'nghalonau glan angelion glwys. 
 
 Arweiniodd gad o'r wiwnef, 
 Cyffroddj cynnyrf odd y nef ; 
 Draig ydoedd droai gedyrn, 
 O chwant, i wrthryf el ehwyrn ; 
 Seraph ydoedd, sarph wed'yn, — 
 Cyfrwysach, dyfnach na dyn. 
 
 Aeth Job yn n6d hynod hwn, 
 Yn annwn yr ennynodd 
 Dialedd o du ei elyn ; 
 Ar y didwyll wir gredadyn 
 Yn sydyn ymosodd. 
 
 Plant y cynon, I'w hanghrefydd 
 
 Er rhybuddion, Tost ddialydd 
 
 Annufuddibn Gaed a cherydd 
 
 I'r nef oeddynt ; Gyda chorwynt. 
 
AWDL AR JOB. 69 
 
 Gwas syn, er ei ddychryn ddaetli, 
 Ag annedwydd gennadaeth, 
 Ag uthrawl olwg athrist, 
 Crymmai, adroddai yn drist — 
 
 "Herriai 'r Sabeaid hirion — dy weision 
 "Dewisol a dewrion, 
 " Ond dinerth oedd ein dynion, 
 " naen bleiddiaid yr haid hon. 
 
 " Y gweision a orchfygasant — Ow s6n ! 
 " Asennod dy feddiant ; 
 " A'th ychain bras ddygasant, 
 " Y Uadron chwyrnion, o'u chwant. 
 
 " A' ii cleddyf glas lladdasant — y dynion, 
 1 ' Un o dy weision ni adawsant ; 
 " Y treiswyr i'w ffordd y troesant — yn ol 
 " A mud dewisol ymadawsant. 
 
 " Myfi, adyn ! bryfyn bran ! 
 "Ddiengais rhag cledd Angau 
 * ' I unigol f ynegi 
 " Llymder en toster i ti." 
 
 Dyben diball 
 
 A fyn y Fall, 
 
 O'i dnth-yrriad, daeth arall 
 
 Gwr llymmach, llwyttach na'r Hall. 
 
 " Nodai i Job annedwydd — i ddifa 
 "Dy ddefaid, fy Arglwydd, 
 "Daeth fflam dan allan o wydd 
 " Y Dnwdod a'r llu dedwydd. 
 
 " T'rawodd, enynodd yn nnion 
 " Y defaid gyda 'r wyn dofion, 
 " Y dynion hefyd a daniodd, 
 "Ond syndod, hynod yw hyn ! 
 *' Abwydyn a arbedodd, 
 "Adyn 11 wm ! mor drwm y drycli ! 
 "I edrych ac i adrodd." 
 
 Trydydd genhadydd ar hyn 
 Dechreu a wnai mewn dychryn, 
 
70 AWDL AR JOB. 
 
 Lef ain yn dra gwylofus 
 "Daeth lladron a bron heb rus. 
 "Mileiniaid, Caldeiaid du — 
 "Tair byddin i'n trybaeddu.* 
 
 ' ' Dy weision dewrion a dorrwyd 
 "A'u cleddyf hwy, ac a laddwyd ; 
 * ' Ysbeiliwyd gan weis Belial 
 "Gamelod a'u llydnod lion, 
 * ' Y da hyfion dihaf ai. 
 
 "Khag creulonaf drymaf drais 
 " A du Angau diengais, 
 * ' Do, ry w f odd i adroddi 
 " Y gair tost a'r gwir i ti." 
 
 Pedwerydd negesydd a gaid 
 
 Ynganai yn ing enaid, 
 
 Neges hwn tra'n agos&u 
 
 Arwyddid ar ei ruddiau, 
 ' ' Erglyw, ' ' meddai, ' ' f y Arglwydd, 
 "Etto o'i law rhoed Duw lwydd, 
 ' ' Minnau glod am f od yn f yw 
 1 ' Heb haeddiant, f el bn heddyw, 
 
 * * * * 
 
 " Ymrodiais ymdrois draw" — 
 
 Hyd at hafod dy etifedd, 
 Gwin a music gawn a maswedd, 
 A mawr afiaeth (0 mor ryfedd !) 
 Glywid yno o'i glyd annedd. 
 Gyda gloddset gwyd y gleddent, 
 
 Y dyferion a'u difyrrent ; 
 
 Y cnwiorydd a chwareuent, 
 A'u hoyw frodyr a hyfrydent. 
 
 Aent yn fwynaidd I'r gyfeillach, 
 
 O dan beraidd A'r gyfeddach, 
 
 Swyn hudolaidd Bawb yn ddyfnach, 
 
 Sain y delyn, Bob yn ddefnyn. 
 
 * Ceir cynghanedd cyffelyb i'r llinell hon, ac hefyd 
 " Herriai Sabeaid hirion," 
 yn amryw o'r awdlau ar Job, yr hyn a brawf fod yr un cordeddion yn 
 dyfod i bennau gwahanol feirdd yn hollol ddiarwybod i'w gilydd, ae 
 veithian ar yr un amser. 
 
AWDL AR JOB. 71 
 
 Awr y'mhellach yr ymhyllent, 
 
 Ie, neidient i anwydau, 
 
 Yn ysbleddach nos y bloeddient 
 
 Hwy, a gwaeddent, a'u hagweddau 
 
 Dyn ni pharchent, Duw nid ofnent — 
 
 Diystyrent, ei dostnriau ; 
 
 I'r Fall tyngent, ymfelldigent, 
 
 I hwn nodent eu heneidiau.* 
 
 O yr anialwch ar un eiliad 
 
 Yni yr awel a wnai ruad, 
 
 A chwythai gorwynt cliwitli ei guriad, 
 
 Yna y trowynt a'i un tarawiad, 
 
 'E, ofer dylwytli a'r fawr adeilad 
 
 I'r dom chwalai ar eu dymclrwelyd. 
 
 < -v. i 
 
 Caddug lychlyd a'u cuddiai ; 
 
 Y dirf awr gwymp a dyrf ai 
 
 Pel rhwygiad neu chwythiad chwai, 
 
 Trwy yr enaid taranai, 
 
 Dros ennyd draw y swniai, 
 
 A chwa boenus chwibanai 
 
 Drwy ddrylliau y muriau maith, 
 
 Ac eilwaith yr euciliai. 
 
 Och ! bu'n drallod uwchben y drylliau, 
 Twr o gelanedd ! tyr galonau ! 
 Uwch annedwydd ocneneidiau, 
 Merched anwyl, m6r wych eu doniau ! 
 Dy feibion dewrion yn dyrrau — gwelw 
 Wed'yn yn marw dan y muriau. yL 
 
 O'r dirf awr aruthr derfyn, 
 A arbedodd Duw'r abwydyn ? 
 Heb haedd bu heddyw, 
 Un o'i fath yn fyw, 
 Nid ydy w ond adyn ! 
 
 Pryf a ffodd i adroddi, 
 Dy galed flin dynged di, 
 Gyda'm braw a gwyd i'm bron- 
 Tost gwynion tyst o gyni. 
 
 * Fel hyn, bydd yr awen yn arwain y bardd weithiau yn groes i'w syniai 1 
 neu farn. 
 
72 AWBL AR JOB. 
 
 A drylliedig fron drallodus, 
 
 E' lefai Job yn wylofus 
 
 Mewn aethus wayw ymnoethai ; 
 
 Buan ai allan, ei ben a eilliai, 
 
 Yn llwyd o dano y lludw a daenai, 
 
 Y w§ rawn yn wasgod ar hyn a wisgai, 
 
 Mewn dwys gwynion yn y man disgynai, 
 
 Ar ddeulin er addoli — Duw nefol 
 
 A llaw Ddwyfol ei allu addefai. 
 
 Ebr ef , ' * Duw nef a wnaeth, 
 "I6r glanaf, ei ragluniaeth. 
 "Diau yn noeth y down ni 
 ' ' Allan o'r groth — ni elli 
 
 * * Y balchaf ei ben eilehwyl 
 
 * ' Ddwyn dim ymaith chwaith (ar chwy 1 
 
 * * Amser), o f wynder i f edd, 
 
 * * I adf era dy f awredd. 
 
 "Trengi 'n noeth — holl gyfoeth gwr 
 
 " A luniwyd i'w olynwr, 
 
 * ' Bendigaf a molaf mwy 
 
 " Y Duwdod mawr clodadwy ; 
 
 * * Rhoddodd, cymmerodd, a mi 
 11 A ddylwn ei addoli." 
 
 Job hefyd yn ynfyd ni wnaeth — drosedd 
 Er d'ryswch rhagluniaeth, 
 A thrwy ffydd, y cerydd caeth, 
 Dygodd, a'r brofedigaeth. 
 
 Daeth amser i'w adferyd 
 I barch a chymdeithas y byd 
 Drwy gyrraeddol dragareddan, 
 Ei gyfodi o'r gofidiau, 
 O orboenau hir benyd. 
 
 Edfrydwyd, e ddyblwyd ei dda — eilwaith 
 O olud Jehof a, 
 A holliach fu 'r ol gwella 
 Y blin gornwydydd a'i bla. 
 
 Cymmydogion Hon yn llu 
 A ddenwyd i'w ddiddanu, 
 
 + Yma gadawyd allan y rhan fwyaf o'r arwrgerdd. 
 
AWDL AR JOB. 
 
 Hen gyfeillion mwynion mau 
 A grasol fwyn garesati 
 A gaid a'u llygaid yn Hi' 
 Gwynant am ei gyni ; 
 E' gafodd fil i'w gyfarch, 
 Tlysau, a pherlau, a pharch — 
 Anrhegion a rnoddion rhydd 
 A gludid o eitha'r gwledydd. 
 Diddanwyd cysurwyd y sant 
 Gan gynnydd, gan ogoniant. 
 Ca'dd blant drwy ffyniant ei ffycld 
 Gorgryfion mewn gwir grefydd, 
 Hanodd rhyw ddeg o honynt 
 ( Yn eilfydd i'w gynnydd gynt) 
 O'i Iwynau yn olynawl 
 Plant di-glwy', a mwy eu mawl. 
 
 Heppil happus, 
 
 Ei nawdd yn Us ; 
 
 Ei ogoneddus gynnyddol, 
 
 Haelwedd ddoniol nil ddiddanug, 
 
 A daionus ei dy nnol — 
 
 Mor wareiddiol a mawreddus ! 
 
 Ac yn llawen orhendaid, 
 O gryfdwr y gvvr a gaid. 
 
 Canmlwydd a degeinmlwydd i gyd — 'r oesodd 
 Yn rasol ei fywyd, 
 A chafodd mwyach nefyd 
 Ei barcli anfarwol drwy 'r byd. 
 
 Gan huno, mewn gwyn henaint 
 
 Ar sedd y'nghymmanfa'r saint. 
 
 A diwedd hwn ydoedd hedd — nef olau — 
 
 Duw Dad i minnau dod Amynedd. % 
 
 O.Y.— Gwel y cyfanvydd fod yr Awdl hon ya cynnwys i?ob un o'r 
 Fe Iwar Mesur ar Hugain. 
 
74 AWDL CAN YR ANGELION. 
 
 AWDL ADLAIS CAN YR ANGELION AR 
 ENEDIGAETH CRIST. 
 
 (Gweler Mesurau yr Hen Ddosbarth). 
 
 Dynion a glywent d6nau — arwyrain 
 Yr euraidd delynau, 
 Clodydd clau ; 
 Adlais y nefol odlau, — hir effaith 
 Seraphaidd garolau 
 
 Ar f orau ; 
 Swynion seiniau, 
 Mwynion hyranau, 
 Lwysion leisiau 
 lysoedd, 
 Dawnus wiw dant 
 Medrus a mant 
 Melus moliant 
 Y miloedd 
 
 Angelion gwynion yn gwau 
 En hunedig ganiadau ; 
 Myrdd i'r Messia 'n rhoi mawl 
 Yn y breiniawl wybrennan : 
 
 A swn eu byrdwn drwy'r bau — eilchwyl 
 Fel uchaf daranau, 
 A dorrent mewn pellderau, 
 A bloedd y torfoedd yn tan.* 
 
 * Yn gyffredin tau y w y trydydd person unigol, modd mynegol, a'r am- 
 ser presennol, o'r ferf tewi neu tawu — tawa, taw, tau, he, she, or it 
 becomes silent.! Ond arferais i tau fel rhangymmeriad presennol, megys 
 cwttogiad o tawi neu tewi yn y llinell 
 
 A bloedd y torfoedd yn tau. 
 
 Nid ydym yn son am yr ansoddair tau, y rhagenw meddiannol tau, na'r 
 rhagferf tau — yn dau. 
 
 Ni wyddwn fod gan yr anfarwol Brydydd Hir gynghaneddiad tebyg i'r 
 llinell hon, ac mi ddywedaf i chwi beth ; ryw noswaith haf clywais dym- 
 mestl gwlaw taranau o'm gwely, a chenais fel hyn :— 
 
 Dw'r to yn dylifo i lawr — twrv? 
 
 Clec taran arswydfawr, 
 
 Cenllysg yn derfysg dirfawr, 
 
 Goleuo mellt a gwlaw mawr. 
 
 Ac yr oeddwn yn meddwl yn sicr fod pob llinell ynwreiddiolj ac adroddais 
 hwynt i gyfaill o fardd, ac ebe yntau, " Englyn penigamp, a'r darluniad 
 mor berffaith a natur, ond y mae un bai arnc, sef , bod y llinell olaf i'w 
 chael yn ngwaith rhywun arall. Yna am y waith gyntaf y tarawodd i'm 
 cof fod y drydedd llinell hefyd yn ail-Haw i'r byd, er ei bod yn berffaith 
 newydd i mi pan y'i cenais.— Glanmor. 
 
CYWYDD NADOLIG. 75 
 
 CYWYDD NADOLIG 
 
 A ganwyd i ail ofyn Carol Ply gain dros gantorion Llan — , 
 yn y flwyddyn 1844. 
 
 Y didwyll wr clodadwy, 
 Gwr o'n plaid goreu 'n y plwy', 
 Heno daethum fy hunan 
 
 At dy dd6r i geisio 'r gan. 
 Curo yr wyf mewn cariad, 
 Agor i mi y gwr mad. 
 Yn dy borth caf gynnorthwy, 
 Genau mawl i ganu mwy. 
 Ni ro'f dant a moliant mau 
 
 Y Duw gwyn i deganau ; 
 Curo 'r wyf am y Carol 
 
 I Aer Nef — i' w yrru'n ol ; 
 
 Carol i bedwar corydd 
 
 O'r Eglwys deg ar glais dydd. 
 
 Can nefol o'th byngciol big, 
 
 Can deilwng cyn Nadolig ; 
 
 Emyn Duw y min y dydd, 
 
 Gwych aberth ga Achubydd 
 
 Byd, o'th ddawn ffrwythlawn, a ffraeth 
 
 Gan deilwng ei gnawdoliaeth. 
 
 Geiriau iachus goruchel, 
 
 A dawn y sant o dan sel ; 
 
 Geiriau bardd goreu y byd — ■ 
 
 Cana fel beirdd y cynfyd. 
 
 Gyrr uchel gan angel im' 
 
 Cywir aberth Cerubim ; 
 
 Aithem gref y nef yn ol 
 
 O'th ddoniau mewn iaith ddynol ; 
 
 Mawl broydd y clodydd clau, 
 
 Ardal Ian aur delynau ; 
 
 Ugain mil a ganmolant 
 
 Grist yn ben ar dyner dant ; 
 
 Lleng oleu llu angelion, 
 
 Tafodau seintiau yn son 
 
 Am gariad yn magwyrydd, 
 
 A goror deg gwawr y dydd. 
 
 Gad wybod ei glod yn glau 
 
 Beraidd gan ser y borau ; 
 
 Myfyria am y Forwyn 
 
 Ym mhob gwedd — am ei Mab gwyn ; 
 
 Pan faethodd hen o fron frau, 
 
 Yr Idr glan ar ei gliniau ; ^ 
 
70 CYWYDD NADOLIG. 
 
 Y B6d a wnaeth ein byd ni, 
 
 Y nef fawr a'i nifeiri, 
 Alwodd, a ddygodd o ddim 
 Asur hoff lys Seraphim. 
 Ac a'i law y goleuodd 
 Haul nefol — rhyfeddol fodd ! 
 A lloer wen uwchben y byd, 
 A rhif odd y ser hefyd. 
 Lledodd y moroedd llydain, 
 Pwysodd a rhwymodd y rhai'n 
 I nodau terfynedig ; 
 
 Ac i gau dyfnderau dig, 
 Dorau wnaeth — a'n daear ni, 
 Isel fan ei sylfeini, 
 A phob darn i'w chadarnhau 
 Is y m6r o'i swmmerau. 
 Cloddiodd, gosododd y sail, 
 A chododd oruwchadail, 
 'Stafellau a dorau De 
 "A Gogledd ar y gwagle," 
 Caerydd Gorllewydd a'u Uain 
 O du arall i'r Dwyrain. 
 Haul tanbaid heb baid tra b'o. 
 A lloer eilwaith lie 'r elo, 
 Ac olwynion goleuni — 
 Planedau nosau i ni — 
 Lampau wybrenau heb ri' 
 Drwyddynt sy'n ymadroddi 
 Chwedl i bob cenedl ac iaith . 
 Hyd derfyn y byd hirf aith. 
 Md oes planed ysplenydd, 
 Na cblaerwen seren y sydd, 
 Yn hof ran yn y nwyf re, 
 Heb draethu ei allu E\ 
 Mawr ydyw yni Mbaradwys — 
 Llys angelion gloewon glwys ; 
 Gwel cethern uffern ei ol 
 Er du ofid, a'r diafol. 
 Clywn rocb, ei reg groch a'i gri, 
 Trwy annwn y trueni ! 
 Llais o geudod llosgedig — 
 O fFwrn dan uffern a'i dig, 
 Tristyd a phenyd y ffau 
 Na phenwyd trangc i'w phoenau, 
 Artaith anobaith yn uban, 
 Wylo dieifl ar wely o dan. 
 
CYWYDD NADOLIG. 77 
 
 Rhingc dieflig ddamnedig ddyn, 
 
 Llosgedig a llesg adyn ; 
 
 Pob ulwyn a edwyn ol 
 
 Duw 'n oesi yn dan ysol, 
 
 Lie myn o'i bwyr a'i lwyr lid 
 
 Godi dwrn ei gadernid. -^L 
 
 Yn y cnawd mae 'n frawd o fru 
 
 Y forwyn i'n hadferu, 
 
 A'n cadw, er ein codwm, 
 
 O gyrraedd trist gerydd trwm ; 
 
 Cymmod tros bechod traws buchedd — grwydrawl 
 
 A'r groes sy'n hawl i'r gras, a'n bedd. 
 
 A phen draw ei pboenau dnid 
 
 A'i ch'wilydd yw gwych olud. 
 
 Mawl Si'on yr Ion a'i rad, 
 
 Ei Hiacbawdwr a'i Cbeidwad. 
 
 Torred ei f awl fel taran 
 
 O enau 'i g6r yn im gan ; 
 
 Ymrwyged y mdr eigion 
 
 Gan ruad dwnad ei don ; 
 
 Lien y nef a lief ei llu, 
 
 Daear gron fo 'n dirgrynu 
 
 Gan floedd gwersylloedd y saint, 
 
 A lief f awr fel llif eiriaint, 
 
 Rbaiadrau a seinian sydd 
 
 Gyf unol ag af onydd — 
 
 Carried aden y corwynt 
 
 Ysgytbrog byrddiog ei hynt, 
 
 Yn treiglian drwy bob trigle ; 
 
 Ac awel dawel y De. 
 
 Torred creigian 'u geiriau 'n g'oedd 
 
 A phrennau y dyffrynoedd. 
 
 Doed o wlad y gwastadedd, 
 
 A'i themlau golau eu gwedd, 
 
 Adsain ar blygain, a bloedd 
 
 Fwyneiddiach o fynyddoedd. 
 
 Rhoed boll Gred i'w Gwaredydd 
 
 Ganiad ar dorriad y dydd. 
 
 Cyweirier tant moliant mau 
 
 A iaitb Ian a thelynau, 
 
 Yr organ wych, a'r clych clan; 
 
 A pbawb oil a phibellan, * 
 
 * Wedi canuy Cywyddhwn cyfarfum a'r un cynghaneddiad y'ngwaith erall. 
 
78 ING GETHSEMANE. 
 
 Canant ogoniant yn gu, 
 Felusaf fawl i Iesu — 
 Llawr obry a llu 'r wybren 
 Olodforant, molant. Amen. 
 
 D.S.— Cyfnewidiwyd rhyw ychydig arno er pan ysgrifenwyd ef gyntaf— 
 bum' mlynedd cyn Eisteddfod Aberffraw, lie y ceid eyngkaneddion cy- 
 ffelyb yn ngwaith eraill. 
 
 PEYDDEST AE TNG GAEDD GETHSEMANE. 
 Ehan I. 
 
 Y lloer Basg edrychai dros ael yr Olewydd, 
 Ar euraidd byrth Salem a'i thyran ysplenydd ; 
 Yr hwyrnos a hunai yn nistaw gysgodion 
 Beddrodau brenhinol ogof an Nant Cedron ; 
 A mnd oedd y ffrwd a furmnrai drwy'r oesau 
 Gan waed cyssegredig deng myrdd o aberthau, 
 A chwyddai ei chornant ar wylian y Cymmod, 
 Ac etto'n rhy fyehan o iawn am un pechod ! 
 Tawelwch marwolaeth deyrnasai drwy'r fangre, 
 Ond clywid ochenaid o Ardd Gethsemane — 
 Ocbenaid ddiiynid gan ddyfnion ruddfanan 
 Yn esgyn o'r deiliog dywyllion gysgodan. — 
 Grnddfanau yn codi yn eglur wylof ain 
 O galon yn gollwng ei hing yn gryf-lef ain. 
 ' ' Fy Nhad, meddai taf od gnsanai y dulwch, 
 "Lie crymmai i'r ddaear dan orlwyth o dristwch, 
 *'Fy Nhad," oni cberaist cyn cread angelion 
 ' i Dy Uniganedig a gwir Inn dy berson ? 
 i ' Ai 'r hwn sy'n ogyfnwch mewn gallu trag'wyddol 
 i i Sydd yma 'n ymgrymmn i'th droedf ainc daearol ? 
 " Ai 'r nwn a gyhoeddaist yn Arglwydd y bydoedd, 
 ' ' I dderbyn addoliad y nef a'i galinoedd ? 
 " ! ddwfn ddarostyngiad i Fab yr Anfeidrol, 
 ' ' Fydd marw dan ddirmyg f el pryfyn ddaearol ! 
 < i Fy Nuw, rwy 'n ymostwng i'th ' wyllys f endigaid, 
 ' ' Ac etto 'n ymddadleu yn cbwerwedd fy enaid. 
 " Fy Nhad, oni ddichon i'r cwppan fyn'd heibio, 
 ' ' Fel na bo i'm henaid trist yfed o bono ? 
 
ING GETHSEMANE, 79 
 
 <{ Ona, ni throseddais dy 'wyllys un amser, 
 " Yn ufudd disgynais o lys yr uchelder ; 
 "Gadewais ogoniant y nefoedd yn 11a wen, 
 * ' A gorsedd ddisgleiriach na haul y ffurf af en, 
 "Uwch myrddiwn o euraidd a pherlog frawdfeinciau, 
 * ' Lie lleinw y tanllyd seraphiaid eu swyddau, 
 "Mewn cylcnoedd o urddas a gallu dirprwyol, 
 1 ' amgylch gorseddf ainc y Mawredd Anf eidrol. 
 "Diosgais fy mantell frenhinol a'm coron 
 "I wisgo cadach.au yn mhreseb yr eidion, 
 "Bum ufudd i'm gwneuthur yn is na 'r angelion, 
 " Yn niwyg naturiaeth a gwendid plant dynion. 
 "Ni cheisiais uchafiaeth ddaearol na mawredd, 
 ' ' Na golud, na gallu, na rhwysg, nac anrhydedd. 
 "Goddefais bob drygau damweiniol i natur 
 "Dyn, yn ofidus a chynnefin a dolur, 
 "Pob drwg a ddigwydda i'r hil, ond niarwolaeth, 
 "Yr hyn ni ofynir fel dyled naturiaeth, 
 "Ond rhan yw a ddisgyn o glorian Duw uchod, 
 "Fel cyflog dyledus, i Adda am bechod. 
 "Am hynny, o dichon i'r cwppan fyn'd heibio 
 *]STa b'o i'r dieuog ddim yfed o hono. 
 "Erioed ni throseddais ar air nac ar weithred, 
 "Na meddwl y galon, un ddeddf nac adduned. 
 "A raid im' mewn dagrau mor waedlyd o alar, 
 "Erfynnu tystiolaeth y nefoedd a'r ddaear, 
 "Ac uffern ruadwy, a gallu marwolaeth 
 "Sy'n chwennych fy enaid di-fai yn ysglyfaeth? 
 "Dywedwch, syrthiedig ysprydion a'ch pennaeth, 
 "Os llywyddodd eich malais drwy un brofedigaeth, 
 "I wyro'm cerddediad, diwyno fy muchedd, 
 "Neu faglu fy enaid yn rhwydau anwiredd ? 
 "Neu tystiwch, angelion dihalog y Wynfa, 
 "Fu'n gwylio fy nghamrau o'r preseb hyd yma, 
 "A ganfu eich treiddgar olygon a d'wynant 
 "Fel myrddiwn o heuliau o entry ch gogoniant, 
 "Frycheuyn llychwinol ar wisg fy nynoliaeth 
 "A'm rhwymai i yfed o gwppan marwolaeth? 
 "'Rwy'n codi appeliad at orsedd uwch hono, 
 "At farn Hollwybodaeth na ddichon byth wyro ; 
 "At frawdfainc trag'wyddol gyfiawnder y Duwdod, 
 "A'r tanlljrd sancteiddrwydd nid edrych ar bechod, 
 ' ' A gaed ynwyf gamwedd er dydd f y nghnawdoliaeth, — 
 "A yf y dibechod o gwppan marwolaeth?" 
 
 Ei waedlyd chwys-ddagrau ddisgynent i'r ddaear, 
 
 A'r nef oddiuchod yn fud ac yn fyddar. 
 
80 ING GETHSEMANE. 
 
 Tra cysgai'r disgyblion, yn nhrymder yr bwyrnos, 
 A dyfnder eu galar, dan brennau cyfagos, 
 Gweddiai eu Harglwydd yn daearach, " Os dichon 
 "I gwppan ofnadwy niarwolaetb mor greulon 
 "Fyn'd beibio, fy Kbad, — ond gwneler d'wyllys, 
 "Mae'r bwriad trag'wyddol i'm benaid yn bysbys, 
 "Ond, O, mor ofnadwy i natur yw angau ; 
 "I'r cawr a'r abwydyn mae'n llawn dychryniadau. 
 " Yr oil — oil a f edd y creadur yw bywyd, 
 "A tbrais yw ar natur i angau'i gymmeryd. 
 "Arswydus yw marw ar borpbor welyau, 
 "Dan leni o la wry f, yn gyflawn o ddyddiau. 
 "Arswydus tranc maban, yn huno ar ddwyfron, 
 "I ddeffro mewn gwynfyd yn nionwes angelion. 
 "Myrdd mwy arswydus yw trengu'n boeliedig 
 "Dan gollfarn a dirmyg ar bren melldigedig. 
 "Pa drais ar deimladau sancteiddiaf y natur 
 "I'r cyfiawn yw marw'n ngbymmeriad pechadur ! 
 "Mil chwerwach yw ingoedd yr enaid dibecbod, 
 "Yn marw dan wg a digofaint y Duwdod. 
 "Anrbydedd oedd isel orweddfa y preseb 
 "I Dywysog Gogoniant, dan wenau dy wyneb, 
 "0 boff natur ddynol ! o'r cwlwm o undod ! 
 "0 artaitb arswydol yr awr i ymddattod ! 
 "Dan lygad y nefoedd yn cau yn elynol 
 "Ac uffern yn agor ei safn yn anfertbol. 
 a * Ond gwneler dy 'wyllys.' "— Ar byn y cyfodai 
 "Ac angel i sycbu ei ddagrau ddisgynai. 
 
 Ehan II.— Tucefn i'r Llen. 
 
 Y nos ofnadwy hon bu cyffro mawr 
 Drwy boll ororau ercbyll uffern ddofn, 
 Llais Satan, fel llais udgorn rhyfel croch, 
 O ddyfnder gwae, ddadseiniai 'mhell a cbras, 
 Drwy gudd ogofau Uosg y pydew tan. 
 Pyrth cedyrn colledigaetb grynent oil. 
 Deng myrdd o cbwyrn ellyllon wrtb ei lais 
 Ddisgynent dros losgfalog greigiau sertb 
 A cbrog, drwy froydd o drag'wyddol nos, 
 Lie na tbywynodd lloer na ser erioed, 
 Ehedeg wnaent, ar edyn cbwim o ffiam, 
 At orsedd eu damnedig bennaeth mawr. 
 Fel lleng o ser syrtbiedig ffaglent oil 
 
PRYDDEST AR ELI. 
 
 SI 
 
 amgylcli eirias fawr digof aint Duw. 
 Y'ngbanol lion, cryccydai Satan hen, 
 Fe Hew rhuadwy llidiog yn ei ffaj*. 
 Ei olwg oedd fel'lygad tanllyd ffwrn, 
 A'i safn fel odyn boeth. A tbafod fflam 
 Tynghedai lengoedd nerthol Annwn fawr, 
 
 1 ymfyddino 'n barod wrth ei arch, 
 Dan faner Angau, ei gadfridog dewr, 
 
 A chychwyn ar ryf elgyrch fawr heb oed 
 
 I'r ddaear draw. Fel mellt o'i wydd yr aent, 
 
 Drwy byrth marwolaetli, yn arf ogion oil ; 
 
 Ymdeithient drwy bellderau 'r gwagle mawr 
 
 Ac ercbyll froydd damnedigaeth gaeth, 
 
 A moroedd tawdd anniffoddadwy dan, 
 
 Hyd deg cyffinian baul, a'r ddaear lion ; 
 
 Gwersyllu wnaent yn mysg beddrodau prudd 
 
 Kant Cedron ddofn, i warcnau pyrth yr ardd, 
 
 A rhutbro ar lacbawdwr mawr y byd: 
 
 Ond gair o'i enau Ef,— "Dy 'wyllys wnaer," 
 
 Ddiffrwythai nerth y lleng, fel parlys mud, 
 
 A'u saeth-biccellau tan ddiffodent oil 
 
 Yn nafnau 'r gwaedlyd chwys ar wellt y llawr. 
 
 PRYDDEST AR ELL* 
 
 GrOLYGEA I. — PABELL DUW YN SlLOH. 
 
 Tra dan gortynnau cudd, yn Silob draw, 
 Mewn cyssegredig rwysg, gorphwysai Arch 
 Cyfammod Hedd a glan Dystiolaeth Duw ; 
 Dan nawdd cerubiaid euraidd, delwaidd, mud, 
 A ledent aden dau dros wyneb cain 
 Y Drugareddfa bur, lie t'wynai gwen 
 Gogoniant claer raslonder cymmod Duw ; 
 A'r danbaid lamp a losgai ger ei fron 
 Tra 'r yssai 'r sanctaidd dan offrymmau poeth, 
 A braster ebyrth bedd yr allor bres. 
 
 * Pryddest ar ddiill Drama gyssegredig gyda 'r golygfeydd dychym- 
 mygol a'r Actwyr. 
 F 
 
82 PRYDDEST AR ELI. 
 
 GOLYGFA II. — ArCHOFFEIRIAD A BARNWR IgRAEL, 
 
 Gweinyddai Eli swydd offeiriad Duw, 
 A Barnwr arglwyddiaethol Isr'el oil. 
 Ei linach liir, ond eroes, olrheiniai ef 
 Hyd Aaron seiliwr cyssegredig urdd 
 Holl gynnrychiolwyr offeiriadaeth Crist. 
 I Siloh doi 'r tylwythau ufudd oil, 
 O byrtli Beerseba hyd ogleddfro Dan, 
 Am raith a barn o enau Eli ddoeth. 
 Ei ddysg, fel Moses gynt, oedd ehang iawn, 
 A'i goedd dduwiolder megys olew coeth, 
 A pheraroglus, o enneiniad Nef, 
 Ddisgleiniai ar ei henaidd ganaid ben. 
 
 GOLYGFA III. — MeIBION ANNUWIOL ELI. 
 
 Ac ar ei dadol lin y maethai ef 
 
 Ddau fab gobeitbiol yn ei henaint teg, 
 
 Ei Hophni dlws, a'i hoff Phineas iau. 
 
 Ei lymder fel disgyblwr moesau 'r oes 
 
 Ar ben ei blant dymerai cariad tad ; 
 
 Ei lygad mabgar ar eu diriaid gamp, 
 
 A'u hanfoes, gauai 'n ami a distaw bach. 
 
 Plant oeddynt, meddai, oed a'u dysgau 'n well, 
 
 Pan welent werth rhinweddol siampl tad. 
 
 Fel ceinciau braisg o gyff gwinwydden ber, 
 
 Heb dorriad, dyfant i anffrwythlawn faint, 
 
 Yn rhwysg gwylltineb ac annhriniaeth hir, 
 
 'K un ffimud tyfai meibion Eli gynt 
 
 Mewn afreolaeth wyllt, o fore oes, 
 
 Tra 'n gweini swydd offeiriaid Duw mewn urdd 
 
 Halogi wnaent ei Ian gyssegrau Ef ; 
 
 Tra pesgent ar oreuon ebyrth fil, 
 
 A ddygai gweision ffrom ar dridant trais, 
 
 A phob anniwair wraig godineb wnaent. 
 
 Ffieiddiai dynion ebyrth Duw a'i dy 
 
 O'u herwydd hwy. — Hyn glywai Eli 'n hwyr — 
 
 Fod gair eu hanglod, am ymddygiad traws, — 
 
 Ar led y wlad — s6n am eu buchedd front. 
 
 Yn brin, hannerog iawn, crybwyllai faint 
 
 Eu camwedd, a'i grynedig egwan law 
 
 Ni feddai 'n hwy awdurdod ar eu rhwysg, 
 
 Na moesol rym i weini cyfiawn gosp. 
 
 Cymmylai sorriant Duw uwchben y tad, 
 
 A thaniai Hid y\Nef i'w herbyn hwy. 
 
PRYDDEST AR ELI. 83 
 
 GOLYGFA IV.— GWR DUW YN DYFOD I RAGFYNEGI I ELI 
 DDINYSTR EI DY. 
 
 I Siloli daeth ryw ddiwrnod wr i Dduw, 
 
 A'i gennadwri drom draddodai hwn : — 
 "Fel hyn y dywed Arglwydd lory nef, 
 "Mi ymddangosais gynt i dy dy dad, 
 "Pan grymma'i ysgwydd flin dan feichiau 'r Aipht, 
 "0 Iwythau Isr'el oil dewisais ef 
 " I losgi thus aroglus ger fy mron, 
 * ' A gwisgo ephod wen o f ewn f y nhy , 
 " A'm hebyrth tanllyd oil rois iddo ? n rhan. 
 "Paham y methrwch fy mwyd-offrwm glan, 
 " Mewn rhyfyg balch, dan halogedig droed ? 
 "Paham yr anrhydeddi dithau 'n fwy 
 " Dy bechadnms feibion na myfi ? 
 "Gan besgi rhwth lythineb moethus chwant 
 * ' A blaenion brasaf fy aberthau oil, 
 "A phoeth-offrymniau Isr'el, yn fy ngwydd? 
 "Am hynny," medd yr uchel Arglwydd Idr, 
 1 ' gwneuthuin am mod gynt a thy dy dad 
 " Y rhodiech ger fy mron mewn urdd hyd byth, 
 4 ' Yn awr boed hynny 'n mhell o'm bwriad I. 
 " Y neb a'm hanrhydeddo I am ty, 
 "A wisgaf ag anrhydedd, clod, a gras. 
 "At hwn a faidd ddirmygu fy enw mawr, 
 " Tiag'wyddol warth osodaf ar ei ben. 
 "Am hynny, wele 'r dydd ofnadwy 'n d'od 
 "Pan dorraf fraich dy nerth o dy dy dad, 
 " Fel na bo henwr byth o'th heppil mwy. 
 ' ' Ond ti gai f y w i weled gelyn dig 
 " O fewn fy nhrigfa hon. A'r gvvr ni thyrr 
 "Digofaint ymaith oddiwrth allor Duw, 
 "A bair i'th lygaid ballu gan ei warth, 
 " A'th galon drom ymsuddo o dy fewn ; 
 1 ' A'th hil a wy want oil y'mlodau oes. 
 1 ' A hyn f ydd arwydd it, mewn diwrnod byi% 
 " Syrth Hophni 'th fab, a'i frawd Phineas iau. 
 1 i A chodi wnaf offeiriad ffyddlawn pur 
 * ' I rodio byth o flaen f Enneiniog I. 
 "A'r neb ni Iwyr ddiwreiddir o dy had 
 ' ' Mewn llwch yr ymostynga ger ei f ron, 
 "Am ddernyn arian, o elusen brin, 
 ""Neii dammai I bara dyrr ei newyn tost, 
 "Nen sth isel, feehan, fain." 
 
84 PRYDDEST AR ELI. 
 
 Golygfa V. — Y Bachgen Samuel yn gweini ger bron Eli. 
 
 Bryd hyn gweinyddai Samuel ei swydd 
 Yn ieuanc iawn y'mhabell Siloh Ian, 
 Mewn ephod liain rhodiai ef y'ngwydd 
 Yr Archoffeiriad hen, mewn mawl a cMn ; 
 Fel plentyn hoff yn gwasanaethu tad, 
 Mewn nerth, a gras, a synwyr yn cryfhau, 
 Tra toai anwybodaeth trwch y wlad, 
 Ac ofergoeledd eilun-dduwiaeth gau. 
 Gair Duw oedd brin yn awr fel gemmau drud, 
 Heb weledigaeth glir — y Nef oedd fud. 
 
 Golygfa VI. — Datguddio cyngor Duw i Samuel yn 
 Siloh liw nos. 
 
 Gwyll nos orphwysai ar y babell dau, 
 
 Ac Eli lien orweddai yn ei fan, 
 
 A'i lygaid pwl gan oedran yn ymgau ; 
 
 Lamp Duw, heb lwyr ddiffoddi losgai 'n wan, 
 
 Yn nistaw awr arswydus dyfnder nos. 
 
 gwsg deffbid Samuel gan lais 
 Dieithriol t)uw 'n datguddio iddo farn 
 Ac arf aeth Nef am dy ei feistyr hen 
 
 Y llais lefarai, " Wele fi yn d'od, — 
 " Gwnaf beth ferwina glust pob dyn a'i clyw, 
 " Y dwthwn hwnnw dygaf fi. i ben 
 " Yr oil a draethais I am Eli wan, 
 "Gan ddechreu a diweddu yr un waith. 
 " Mynegais hefyd fel y barnwn mwy 
 "Ei df 'n drag'wyddol, i'w ddinystyrio 'n llwy r r, 
 * * herwydd yr anwiredd wy r ef e, 
 "I'w feibion haeddu melldith, barn, a chosp, 
 "Ac na wahareddes yntau rwysg eu chwant, 
 * c Am hynny, tyngais innau na wneid iawn 
 " Ag aberth byth nac offrwm dros ei hil." 
 
 Golygfa VII. — Eli yn tyngedu Samuel i fynegi iddo 'r 
 
 WELEDIGAETH. 
 
 Y maban brophwyd hunai hyd y wawr, 
 Ar ddydd, agorai ddrysau Pabell Duw. 
 Rhag adrodd dim wrth Eli ofnai 'n fawr 
 Weu ynghan geiriau 'r ddedfryd yn ei glyw, 
 Nes ei dyngedu 'n gaeth yn enw 'r Net 
 
 1 agor y dirgelwch iddo ef . 
 
PRYDDEST AR ELI 85 
 
 Yn fud y gwrandawai yr hen Archoffeiriad 
 Mor f awr ei gywilydd ! mor ddwfn ei dcliraddiad ! 
 Ond gras a gynnaliai ei ben dan ostyngiad 
 Fel plentyn y plygai dan dadol geryddiad ; 
 " Yr Arglwydd Dduw," meddai, " yw ef y mae 'n anilwg, 
 "Gwnaed y cynghorion a font dda yn ei olwg." 
 
 golygfa viii. — rhyfel yn erbyn y philistiaid, curo 
 Israel o flaen Aphec. 
 
 Sain udgorn rhyfel a gynnyrfai 'r wlad, 
 Tine arfau dur ac nchel floedd y gad, 
 Ho-11 gedyrn Isr'el ymfyddino wnaent, 
 Yn erbyn llu 'r Philistiaid dewrion aent, 
 I dorri iau gorthrynider traws a'r cledd, 
 Neu fesnr a'u piccellan hyd eu bedd. 
 O Ebenezer brwydrent llaw-yn-llaw — 
 Gwaed lliwiai welit y maes — hyd Aphec draw 
 Marchogai llid, ac Angau yn ei 'sgil, 
 
 Isr'el cwympai 'n feirwon bed air mil. 
 I'r gwersyll ciliai 'r lleili yn ol drachefn 
 Yn din, a gorchfygedig, a di-drefn. 
 
 Golygfa IX. — Dv/yn Arch Duw yn ged i Wersyll 
 
 Israel. 
 
 Fel niwl ben bore trist gan ddagrau gwlaw 
 
 Eisteddai c'wilydd ar bob ael a braw. 
 " Paham," gofynent liwy yn drist a syn, 
 *' Goddefai Duw ein taro ni fel hyn ? " 
 
 Henuriaid Isr'el roddent gyngor ffol, 
 "Ewch," meddynt, "ewcii i Siloh draw i nol 
 "Arch sanctaidd Duw i'r gwersyll attorn ni, 
 " Cawn fuddugoliaeth wyrthiol drwyddi hi." 
 
 Cennadon aent i Siloh gyda brys 
 
 1 ddwyn Arch Duw o'i gyssegredig lys, 
 Lie trigai rhwng cerubiaid tau cj^hyd, 
 A dau fab Eli hefyd gyda 'r glud, 
 
 Yn osgordd o anrhydedd, rhwysg, a pharch, 
 A gwyliadwriaeth swydclol dros yr Arch, 
 Pan ddaeth bloeddiasant gyda lief mor fawr, 
 Drwy wersyll Isr'el oil nes siglo 'r llawr. 
 
 Golygfa X. — Cyngor Rhyfel y 'Ngwersyll y 
 Philistiaid. 
 
 Pan glywai y Philistiaid draw eu lief 
 A'u bloddest fawr yn esgyn hyd y nef, 
 
8G PRYDDEST AR ELI. 
 
 A deall d'od Arch Duw o Siloli draw, 
 
 Tarawyd hwy a syndod ac a braw. 
 "Gwae ni," hwy waeddent, "pwy a'n gweryd mwy 
 * * law eu duwiau clodf awr nerthol liwy ? 
 "Y duwiau mawrion hyn fu 'n difa gynt 
 "Holl nerth yr Aipht cyn cychwyn ar eu hynt. 
 "Gan hynny, Philistiaid, byddwch wyr — 
 'Teh gwlad a Dagon fawr eich duw s bur, 
 "Ymleddwch ! rhag ein dwyn a'r cledd i gyd 
 "Yn gaeth i'r rhai fu dan ein hiau cyhyd.'' 
 
 golygfa xi. — gorchfygiad a lladdedigaeth israel ar 
 Faes Ebenezer a dwyn Arch Duw gan y gelyn. 
 
 Un rhuthyr-gyrch ofnadwy wnaent yn awr 
 
 Ar rengau Isr'el, nes eu medi llawr ; 
 
 Deg mil ar hugain sathrent dan eu traed, 
 
 Nes diffodd fflam eu Hid mewn m6r o waed, 
 
 Lladd Hophni a Piiineas yn ddi-barch, 
 
 Drwy orthrech mawr, a dwyn y sanctaiddd Arch. 
 
 GolygfaXII. — Ffoadur yn mynegi ytrychineb y'mhorth 
 slloh, a diwedd alaethus eli. 
 
 I Siloh daeth iioadur ffest a blin, 
 
 A'i wisg yn rhwyg, a lludw ar ei ben, 
 
 I adrodd colled Isr'el ar y maes, 
 
 Lladd feibion Eli hen, a dwyn yr Arch. 
 
 Un waedd wylcfus godai 'r dorf i gyd, 
 
 Ac Eli syn eisteddai uwch y porth. 
 
 Dyn trwm esgyrniog oedd, a'i farf yn wen, 
 
 A'i lygaid niwiiog safent 3m. ei ben ; 
 
 Ni wahaniaethent wyr na phrennau coed, 
 
 Yn ddeunaw mlwydd a phedwar ugain oed. 
 
 Pry clem 'n fawr am Arch ei Dduw yr oedd 
 
 Pan glywai yr alarwm wyllt a'r fioedd, 
 
 Tra 'n holi achos yr alarnad hon 
 
 Ar frys y deuai 'r gennad ger ei fron ; 
 
 Gwrandawai Eli 'n fud, a'i wedd yn llaes, 
 
 Holl chwedyl trechiad Isr'el ar y maes, 
 
 Er clywedlladd ei feibion ni chyffroes, 
 
 Ond am Arch Duw ei galon lesg a droes 
 
 O'i fewn fel carreg oer, neu bwys o blwm, 
 
 Mewn llewyg syrthiodd, ar y newydd trwm, 
 
 Yn wysg ei gefn, a'i wddf gai farwol glwy', 
 
 Khoes un ochenaid ddofn, ac nid oedd mwy. 
 
CAROL NADOLIC. 
 
 CAROL NADOLIG. 
 
 Clywn ! clywn dafodau filoedd 
 
 Ar y wawr, ar y wawr, 
 Sain aur delynau 'r nefoedd 
 
 Ar y llawr ; 
 Yn canu Haleliwia ! 
 Yn meusydd Bethle'm Juda, 
 Am eni y Messia 
 
 Ar y wawr, ar y wawr, 
 Yn Geidwad i hil Addgi — 
 
 Iesu mawr. 
 
 Daeth, daeth Mab Duw trag'wyddol, 
 
 Ar y wawr, ar y wawr, 
 I wisgo 'r natur ddynol, 
 
 Ar y llawr, 
 Yn ol yr addewidion, 
 Gadawodd lys angelion, 
 Gogoniant y nef olion 
 
 Ar y wawr, ar y wawr, 
 I drigo gyda dynion 
 
 Ar y llawr. 
 
 Gras, gras fel m6r diwaelod, 
 
 Rhyf edd yw, rhyf edd yw, 
 Gynnyrfai 'n monwes Duwdod, 
 
 Rhyfedd yw, 
 Penllanw o drugaredd 
 Tosturi ac amynedd, 
 Maddeuant am bob trosedd, 
 
 Rhyf edd yw, rhyf edd yw, 
 A ehymmod a thangnefedd 
 
 Gyda Duw. 
 
 Mawr, mawr ryfeddod ydyw 
 
 Gyda ni, gyda ni, 
 Ei eni 'n Methle'm heddyw 
 
 Gyda ni, 
 Mae Duw a dyn mewn undeb, 
 O ddyfnder y doethineb ! 
 Dirgelwch mawr duwioldeb 
 
 Gyda ni, gyda ni ! 
 Yn gorwedd yn y preset 
 
 Gyda ni ! 
 
 87 
 
88 DYDD Y FABN. 
 
 Hedd, hedd i'r byd gyhoeddir 
 
 Trwyddo Ef, trwyddo Ef ; 
 Efengyl gras bregethir 
 
 Drwyddo Ef, 
 Llawenydd i'r boll bobloedd, 
 Breswyliant dan y nefoedd 
 Iuddewon a chenhedloedd, 
 
 Drwyddo Ef, drwyddo Ef, 
 Hyd deriyn. yr ^^11 oesoedd, 
 
 Drwyddo Ef. 
 
 Draw, draw bu yn weledig 
 
 Hyd yn mhell, byd yn inheil, 
 Ei Seren fawr Nadolig — 
 
 Hyd yn mbell ; — 
 Hon welid gan y doethion, 
 A ddygent eu anrhegion, 
 I faban Frenin Sion, 
 
 Draw o bell, draw o bell, 
 Doent i'w addoli 'n ffyddlon, 
 
 O wlad bell. 
 
 Clod, clod a mawl diddarfod, 
 
 Iddo Ef, iddo Ef, 
 A roddwn ninnau 'n barod, 
 
 Iddo Ef . 
 Yr Anwyl Fab gusanwn, 
 I'w deymwialen plygwn, 
 Efe a wasanaetbwn, 
 
 Iddo Ef, iddo Ef, 
 Trag'wyddol foliant roddwn 
 
 Iddo Ef . 
 
 DYDD Y FARK 
 
 1 Yn yr awr ni thybioch y daw Mab y Dya.' 
 
 Mor bardd yw gwyneb Anian, 
 
 A heulwen deg ei dry eh. 
 Yn agor dorau enraidd 
 
 'Stafellau 'r dwyrain wych ! 
 Mae'r adar yn per-byngcio 
 
 Ar gangau deiliog hardd, 
 Ac awel haf yn gwasgar 
 
 Aroglau per yr ardd. 
 
89 
 
 O Dduw ! pa betli a glywai ? 
 
 A'i torriad taran gref ? 
 A hoiltodd seiliau 'r ddaear ? 
 
 A gwympodd caerau 'r nef ? 
 Mae'r ser i gyd yn syrthio 
 
 I'r eigion draw fel mellt, 
 A chedyrn greigiau 'r ddaear 
 
 Yn ffaglu megys gwellt ! 
 
 Mae'r beddau yn ymagor 
 
 Wrth lef ofnadwy Duw, 
 A'r meirw 'n d od i fynu 
 
 d'wyllwch Angau 'n f\w. 
 Agorwyd pyrth Marwolaeth, 
 
 A phydew Uffern ddofn ! 
 A chalon yr annuwiol 
 
 Fel deilen gryn gan ofn. 
 
 Ar gwmmwl gwyn a disglaer, 
 
 Eistedda Barnvvr byd, 
 Saif daear f awr ac uffern 
 
 naen ei faingc yn fud. 
 Anfonir yr annuwiol 
 
 1 annberfynol boen, 
 A'r saint i fythol wynfyd 
 
 Yn nheyrnas Duw a'r Oen. 
 
 EMYN. 
 
 Gwregysa dy Iwynau, mae'r yrfa yn faith, 
 Ystormydd a rhwystrau i'th gwrdd ar dy daith ; 
 
 Y glynnoedd yn dd^^fnion, y gelltydd yn serth, 
 A'r Uwybyr yn arw, ond Duw yw dy nerth. 
 
 Gwregysa dy lwynau, mae'r gelyn yn gryf, 
 
 Y llu o yspeilwyr yn arfog a hyf ; 
 
 Dy gleddyf fo'n finiog, dy galon yn gref, 
 Dy d'wysog yw Iesu, a'th nerth sydd o'r nef. 
 
 Gwregysa dy lwynau i redeg yn rhwydd 
 Mae cwmmwl o dystion yn sefyll ger gwydd, 
 Tafl ymaith bwys pechod, i ennill y dydd, 
 Gan edrych ar Iesu perffeithydd dy ffydd. 
 
90 HAWDDGARWCH CRIST. 
 
 Gwregysa dy Iwynau, cai goron y gamp, 
 Boed canwyll dy broffes yn oleu fel lamp, 
 Yn disgwyl y Brenin o neithior y nef ; 
 Ni wyddost na'r diwrnod na'r awr y daw ef. 
 
 Gwregysa dy Iwynau i weini dy swydd, 
 
 Mae 'th Arglwydd yn dyfod, f e'th elwir i'w wydd • 
 
 Bydd effro i wylio, cai wobrwy am boen, 
 
 Ac eistedd i wledda yn jSTeithior yr Oen. 
 
 Y GREADIGAETH. 
 
 Yr Arglwydd a sylfaenodd golofnau mawr y byd, 
 Ei law a adeiladodd y nef oedd faith i gyd, 
 Ei fysedd a grogasant y lampau sydd uwch ben, 
 A llewyrch ei wynebpryd oleuodd haul y nen. 
 
 Un gair o enau Duwdod a greodd fydoedd fyrdd, 
 
 A'r gair galluog hwnw a'u ceidw yn eu ffyrdd, 
 
 Trwy rym yr un gorchymyn rnae'r bydoedd mawr yn troi, 
 
 Tu hwnt i 'wyllys Duwdod nis gallant byth ysgoi. 
 
 Pwy all fesuro anian, a chael ei therfyn llawn, 
 Mynegi ei heangder, a dweud ei maint yn iawn ? 
 Ond beth yw'r Duw a'i lluniodd, a'i dygodd oil i fod ? 
 Addolwn a rhyfeddwn, a rhoddwn iddo 'r clod. 
 
 ENGtYNION AR Y CROESHOELIAD. 
 
 Y goron o ddrain gaerog — a mawr loes 
 Am arleisiau dieuog ; 
 
 Grist, oddefaist ar grog 
 
 1 dy hoelio, 'r Dihalog ! 
 
 Trechaist, deliaist y dohir — mawr archoll 
 Mor erchog i natur ; 
 Y dafnau gwaed, y dwfn gur, 
 A dolef ain dy lafur. 
 
 HAWDDGARWCH CRIST. 
 
 Ar gwrel y rhagori — dewisach 
 Wyt Iesu na'r lili, 
 Gem purach teccach wyt ti, 
 Glanach na haul goleuni. 
 
MARWNAD MRS. SANDBAOH. 91 
 
 (fgfaiMltota ItommM, 
 
 LLINELLAU AR, GOFFADWRIAETH Y DIWEDDAR 
 Mrs. H. E. SANDBACH, o Hafodunos. 
 
 Ganed y foneddiges a alarnedir yma, yn agos i Lynlleifiad, Ebrill 28ain, 
 1812. Merch ydoedd i Edward Roscoe, Ysw., a'i wraig, Margaret, merch 
 hynaf Joshua Lace, Ysw., o Liverpool. Ei thad oedd bedwerydd mab yr 
 enwog William Roscoe, Ysw., awdwr " The Pontificate of Leo. X." "Lo- 
 renzo de Medici," &c, &c.| Efe oedd y dyn cyntaf ended a feiddiodd 
 wrthwyuebu a chollfarnu caethfasnack yn gyhoeddus yn Liverpool, ac 
 oblegid hynny y collodd ei eisteddle dros ei dref enedigol yn y Senedd 
 Ymerodrol. 
 
 Mae ar Gymru ddyled i'w goffadwriaeth fel noddwr haelionus rhai o'i 
 meibion tyiodion athrylithgar. Bu yr ieithydd rhyfeddol, ond truan a 
 diddefnydd hwnnw, " Die o Aberdaron," yn byw am flyneddau ar haelioni 
 Mr. Roscoe ; ac efe oedd cefnogwr boreuaf y Cymro celfydd hwnnw John 
 Gibson, Ysw., yr hwn y mae ei eDW yn adnabyddus i'r darllenydd fel un 
 o brif gerflunwyr presennol Ewrob, i'r hwn y cyflwyna Mrs. Sandbach ei 
 gwaith barddonol a elwir " Aurora." Tuag ugain mlynedd yn ol, ymwelodd 
 y Cymro hynod hwn a gwlad ei enedigaeth, a threulioddrai wythnosauyn 
 Hafodunos ; a dangosai ei f od yn balch'io mwy o'i iaith a'i genedl nag yn 
 ei enwogrwydd celfyddydol. 
 
 Tra nad oedd gwrfchrych ein cofiant etto ond maban, pedwar neu bum 
 mis oed, daeth y teulu trosodd i Gymru, a chymmerasant eu trigfod yn y 
 Pistill, gerllaw Treffynnon, lie yr arosasant dros wyth mlynedd, ac yna 
 dychwelasant i gymmydogaeth Le'rpwl. Tybir mai y cysy'lltiad boreuol 
 hwn a dueddodd i'w gwneud mor hoff o wlad a chenedl y Cymry trwy ei 
 hoes. 
 
 Priododd Miss Roscoe, ar y 4ydd o Fai, 1832, Henry Robertson Sand- 
 bach, Ysw., mab hynaf Samuel Sandbach, Ysw., o Woodlands, yn agos i 
 Le'rpwl, a maer y dref honno yr un flwyddyn. 
 
 Ar ol eu priodi cymmerodd y ddeuddyn ieuaingc eu preswylfod, am rai 
 blyneddau, yn Aigburth, pryd yr oedd Mr. Henry Sandbach yn rhannog 
 yn nhy masnachol Sandbach, Tinne, a'u Cwmpeini. 
 
 Yn mhen blyneddau ar ol eu priodi cymmerasant daith ar y Cyfandir, 
 trwy yr Iseldiroedd, i'r Almaen, a thros y mynyddoedd Alpaidd, i'r Eidal, 
 gan ymweled a Rhufain a phrif ddinasoecld a'r lleoedd hynottaf Ewrob; 
 ac, yn mhen agos i ddwy flynedd, dychwelasant adref drwy Ffraingc. 
 
 Yn 1835, Samuel Sandbach, Ysw., a brynodd Hafodunos, hen dreftad- 
 aeth y Llwydiaid o Wigf air, a hyn a fu yn achos o ddwyn testyn y f arwnad 
 hon, ar y cyntaf i ymweled yn achlysurol, ag wedi hynny i drigo yn bar- 
 haus, wyth neu naw mis o bob blwyddyn, yn yr ardal hon, lie y bu o fawr 
 les a bendith, megys y dysgrifir yn helaethach gan y bardd. Ond gadaw- 
 
92 MARWNAD MBS. SANDBACH. 
 
 odd rai pethan hygof lieb eu crybwyll, megys adferiad ac addurniad 
 Eglwys plwyf Llangernyw, yr hyn a ddygwyd oddiamgylch yn hernial" trwy 
 annogaeth a dylanwad Mrs. S., o i'od yn un o'r adeiladau Eglwysaidd 
 mwyaf diaddurn yn y wlad, daeth yn un o demlau llannol prydferthaf 
 Cymru. 
 
 Er mor nodedig oedd Mrs. S. yn ei dydd, am ei helusenan a'i cliardodau 
 i dylodion, cleifion, gweddwon, ac amdifaid ei hardal, yr oedd yn fwy 
 hynod o lawer am ei hymdrechiadau i gyfrannu dysg i'r genedlaeth oedd 
 yn codi, ac oblegid hyn cyflwymvyd ysgoldy newydd hardd y Llan i an- 
 rhydedd eichoffadwriaeth,~"Ei llafur duwiol a diflino i ledaenu addysg 
 moesol ac ysprydol, &c.,"- megys y darllenir ysgrifen ar bared yr adeilad. 
 
 Bu farw y'nglianol ei dyddiau a'i defnyddioldeb, ar y 28ain o Fehefin, 
 1852, yn y ddengeinfed flwydd o'i hoed, wedi dioddef cystudd trwm dros 
 bymtheng mis gydag amynedd Cristionogol, a chyfarfod angau mewn 
 gobaith sicr o'r bywyd sydd dragywyddol. Yn ol ei dymmuniad ei hun, 
 dodwyd ei gweddillion marwol i orphwys yn mynwent Llangernyw, lie 
 nodir ei beddrod gan golofn semi, yn dwyn yr argraph fer ond arwydd- 
 occaol— " MARGARET SANDBACH, 1852." 
 
 Y mae saith cyfrol o'i gwaith yn argraphedig, y rhai a gyhoeddwyd o 
 1840 hyd 1852. 
 
 Haul yr hwy-r mewn mantell borphor — 
 
 Gwrid ei ruddiau fel y rh6s, 
 Dros oreurog fryniau 'r oror 
 
 Ddisgynai i 'stafellau nos ; 
 Gwelw bryd y lloer oleuai 
 
 Ar ei wen 'madawol ef, 
 Seren Osper a adawai 
 
 I flaenori llu y nef. 
 
 Twrf trafferthus dydd a'i lafur 
 
 Suddai i freuddwydiog hedd, 
 Trymgwsg nos a wisgai natur 
 
 A difrifol brudd-der bedd, 
 Dwndwr fFrydiad Elwy 'n silo 
 
 Dan gangbenau llaes y llwyn, 
 Niwlen wlithog nos yn wylo 
 
 Dagrau distaw ar y twyn. 
 
 Rhodiai 'r Bardd mewn hwyr fyfyrdod, 
 
 Fonwent Digan * drom ei gwedd, 
 Gwelai rhwng cysgodau 'r beddrod 
 
 Golofn fain yn codi o fedd ; 
 Wrth oleuni 'r niwliog lenad 
 
 Teimla 'i fys gerfiadau 'r maen 
 Mar'gret Sandbach, mewn llyth'reniad 
 
 A'i drycbiolaeth fyw o'i flaen. 
 
 * Llanddigan, neu Llanddygan, oedd hen enw y plwyf, yn ol tra- 
 ddodiad. 
 
MARWNAD MRS. SANDBACH. 93 
 
 Craffai ar yr argraph orddwl, 
 
 Teimlai, mewn amniheuaeth hir, 
 Torrai gwawl y lloer drwy gwnimwl, 
 
 Gwelai ffurf ei henw 'n glir ; 
 Treiglai galar ddeigryn chwerw 
 
 Dros ei rudd, yn rnwydd i lawr, 
 Hyd lyth'renau cofus enw 
 
 Un a barcliai gynt mor fawr. 
 
 Gwysiai o'i locbesau beddol 
 
 Angau euog ger ei fron, 
 Holai ef trwy lw tynghedol 
 Am y dywyll weithred bon ; — 
 "Ti, ellyll, dall a chreulon, 
 
 "Gadewaist," meddai, " 'r anwir ryw, 
 "Gwenaist galon bawddgar fanon, 
 ' ' Un addf wynaf oedd yn f yw. 
 
 * ' T'wyllaist lygad a belydrai, 
 
 " Synwyr cryf a disgiaer iawn ; 
 " Ceuaist enau a lefarai 
 
 " Bur wybodaeth helaetb lawn ; 
 "Gwywaist law a sychai ddagrau 
 
 "Gweddwon ac aniddifaid gwan, 
 " Wisgai 'r noetb a cblyd ddilladau. 
 
 " Estynai i'r newynog ran. 
 
 " Mud yw 'r tafod fu 'n addysgu 
 
 * ' Plant ei pbentref gyda phwyll 
 "I adnabod Duw a'i garu, 
 
 "A'i was'naetbu yn ddi dwyll ; 
 " Oer yw 'r llaw faetbrinai flagur 
 
 " Per a tbyner nodau 'r ardd, 
 " Godai deml i Awdwr Natur * — 
 
 " * Drwsio ei gynteddau 'n bardd." 
 
 Wyres ddoniol Roscoe enwog, 
 
 Pleidiwr caetbion feibion Ham ; 
 Awdwr dyfnddysg, bardd talentog, 
 
 A seneddwr doetb di nam. 
 Etifeddes ei athrylith, 
 
 A'i rinweddau goreu 'i gyd ; 
 Merch ddyngarol a ddiragritb 
 
 Oedd ein barddes yn y byd. 
 
 * Cyfeirir yma at adferiad ac addurniad Eglwys y Plwyf. 
 
94 MABWNAD W. OWEN 
 
 Rhosyn hardd a beraroglai 
 
 Awyr anial diffaeth fyd, 
 Seren loew a oleuai 
 
 Ei dywyllwcli moesol c'yd. 
 Dysg coetbedig mewn perifeithrwydd, 
 
 Synwyr yn ei gyfiawn rym, 
 Rhinwedd yn ei llawn addfedrwydd. 
 
 Fedodd crymman Angau llym. 
 
 Perl a gaed 'mysg sothach daear, 
 
 Addurn gras yn nghoron Crist, 
 Dygwyd hon o fyd o alar, 
 
 Pam y byddaf finnau yn drist ? 
 Rhaid i'r llychyn marwol huno, 
 
 Hyd yr adgyfodiad gwell 
 Pan gan udgorn Duw i'w defFro : 
 
 Md yw gwawr y boreu 'n bell. 
 
 MARWSTAD PR DIWEDDAR W. OWEN, YSW., 
 TAN-Y-GIRT. 
 
 Ustus heddwch dros dref a sir Ddinbych ; gwr a garai genedl y Cymry, 
 ac a wnai lawer o elusenau i'r " bobl." 
 
 Du yw 'r Glyn, daear a glodd, 
 Arch heddyw a orchuddiodd 
 Flodeuyn brigyn ein bro, 
 Galar a geir ac wylo. 
 Wylofain ac ocbain im', 
 Galar dy f arw, Gwilim 
 Owain, ein Hyswain a'i aeh 
 (Dolenau aur dy linach) 
 O Buwiaid * ac meib Awen, 
 A mawr iawn hil Meirion ben. 
 Wyr y Doethawr mawr, a mab 
 Aneurin oedd ddyn arab, 
 O glod gwerin, gwladgarwr 
 Tan-y-girt, dyna y gwr. 
 Hyder y fro a'i haden, 
 Noddwr a thwr ein biaitli hen, 
 
 * Telu Pughe. 
 
MAEWNAD W. OWEN. S5 
 
 Car i'r beircld, cj^wir o'r bron, p£. 
 
 Brawd oeddit i brydyddion — 
 
 Fob cerddawr, pawb cywirddysg * 
 
 Neu ddyii mawr oedd yn ein mysg. ^C 
 
 Un da iawn i'n dynionacn yi 
 
 Tylodion a beirddion bach ; 
 
 Goreu dy lettygarwch, 
 
 Gwae ni 'n llu dy gau ? n y llwch. 
 
 Ar ddydd dy drangc yn Nangclyn,f 
 
 Dydd bu dy gladdu 'n y Glyn. 
 
 Dydd d' arwyl, dy ddodi orwedd 
 
 Dan lecni, du £ f eini dy f edd. 
 
 Dydd galarnad coffadwy 
 
 A dydd blin ydoedd i blwy'. 
 
 Galar oedd yni mbob golwg 
 
 O Dan-y-girt yn dwyn gwg, 
 
 Fel cwmniwl ar fol cyniinydd. 
 
 Neu niwl dwl yn ael y dydd. — 
 
 Dydd digynnydd dy genedl, 
 
 A dydd ocn ydoedd o'i chwed! 
 
 Dydd hir ochir o'i achos, 
 
 Dydd o niwl ydoedd a nos. 
 
 Dwthwn fu 'n rhwyg cjondeithas, 
 
 A dydd drwg ydoedd i dras. 
 
 I'w briod du wedd'dod.di wawr, — welwyd, 
 
 Llaith aelwyd, a llwyth elawr. 
 
 Ei briddo fu brudd i'w fam 
 
 Welw, am ei mab WUliam ; 
 
 Och chwerw i'w Chwiorydd, 
 
 Ocb hir i Feilir § a fydd ; 
 
 Dwyn eu brawd o dan bridd, 
 
 Dwyn irbren o dan oerbridd, 
 
 Torri lawr i'r twrr o Iwch, 
 
 Yn ei hirddail a'i harddwch, 
 
 O'r gwinbren un gangen gu, 
 
 Y goeden oil sy 'n gwaedu ; 
 
 Y Hwyn deg oedd yn llawn dail, 
 A gwaeyw 'mliiith y gwiail. 
 Cwynion y mawion a man 
 
 Yn deilliaw o'i dv allan. 
 
 * Neu fel hyn : — Pawb cywirddysg, pob cerddawr 
 
 Oedd yn ein mysg, neu ddyn mawr. 
 
 + Nantglyn a seinir fel ynia. t Paentir y cerrig-beddau oil yn dduon 
 yn Nantglyn. § Meilir Owen, Ysw. 
 
9G MARWNADAU W. OWEN. 
 
 A'i hebrwng i fedd obry 
 O'i neuadd deg, newydd dy, 
 I weryd llechlyd y Llan, 
 Gofid y w i wlad gyf an 
 Golli dyn mor gall a dwys, 
 Gwagle niewn byd ac Eglwys. 
 Trostwyf y to'dd y tristwch 
 Boi daear laith ar d' osr lwch. 
 Tawel wyt yn y tywod, 
 Ac yn dy fedd gwn dy fod 
 Heb gynnau goleu 'n dy gell, 
 Distaw wyt ar dy astell. 
 Doe 'r oeddit yn dwr addysg 
 O enw mawr yn ein mysg ; 
 Doe yn ben fel dyn o barch, 
 Braenu heddyw 'n dy bren-arelL 
 Doe 'n Ynad a dyn anwyl, 
 Heini 'n ei oes, heno 'n wyl. 
 Mudanaidd yw 'r mad enau, 
 Llygad coeth oil gwedi can. 
 Khwymo wna angan y rhawg, 
 Gwywo Haw y galluawg. 
 Ocb hir sydd a cnwerw son 
 Marv/ Ynad mor union. 
 
 Dwyn dy rudd dan y dn ro . 
 
 Pan oeddit heb beneiddio. 
 
 Dagrau yn ballt a dywalltwn — drwy 'r tir 
 
 alar hir ar elor hwn. 
 
 Gwr o lwydd garai ei wlad, 
 
 Gwr i f awrion gwir fwriad ; 
 
 Gwr oeddit i gyrraeddyd 
 
 Gwir iawn barch gwerin y byd ; 
 
 Gvvr mad, a gwr llad, gwr lion 
 
 Dilediaith, i dylodion. 
 
 Gvvr o fraint garai y fro, 
 
 Gvvr oeddit i'w gwareiddio. 
 
 Gvvr i'w dwyn i garu dysg 
 
 A'i gwreiddio mewn gwir addysg, 
 
 Codi a choethi ei chwaeth — 
 
 A'i bwydo a gwybodaeth. 
 
 Gwr addas i geryddu, 
 
 Gwr ar f aingc goreti a fu, 
 
 Gwr o hyd a garai hedd, 
 
 Ustus mewn barn yn eistedd. 
 
 Gwr wrth raith y gyfraith yn gall — 
 
 Synwyrol, di sen i arall — 
 
MARWNAD W. OWEN. 97 
 
 Rhagor mil, a rbai gwyr mawr— 
 Duwioldeb hyd dy elawr. 
 A gras a ffydd yn ei grym 
 Gwelid bwy ynot, Gwilym, 
 Ail anian o oleuni 
 A delw Duw yn dy ael di. 
 Cariad yn anad neb 
 Dywynai yn' dy wyneb, 
 Wrtb roi neb rns elusen, 
 Dy olud bael i dlawd ben 
 Llwyd, a'r noetb, dilladu 'r naill, 
 Rboi d' arian at raid eraill. 
 Cofion bir o'r cyfiawnbad. 
 Gweitbredoedd dy goetb rodiad ; 
 !Nid ffiirfiau, neu byngcian bach — 
 Dy grefydd oedd gred gryfacb, 
 
 Y warrant i laweroedd 
 
 dro gras Duw drwy Grist oedd. 
 
 Os cell laitb dywell vw 'th dy , 
 A du, Wilym, dy wely, 
 Ni tbyrr y cledd ar beddwcb 
 Gobenydd llonydd y ilwcb, 
 Nertboedd y gwyntoedd yn gwau 
 Eu trinoedd, na'r taranau : 
 
 Y gaf od lem gyfyd li', 
 Na mellfcen yn jnnbollti ; 
 Pe Dyli' fai 'n boddi byd, 
 Daeargr^Ti dan dy oergryd, 
 
 Huno 'n drwm wneit a'tb ben dras * 
 Gwympodd angau o'tb gwmpas. 
 
 Ond er i'r corpb ymorphwys 
 Y'ngbol angeuol y gwys, 
 A'i yssu fil o oesau 
 Gan f aned, gan bryfed brau, 
 Perffeithydd y Ffydd ni pball, 
 Dy goron ni ddwg arall, 
 Cai ditbau o'tb gyd ethawl 
 
 1 fy wyd gwynfyd y gwawl, 
 Godi o'r llwcb gyd a'r llu 
 A hnnasant yn Iesu, 
 
 Yn y dydd bwnnw y daw 
 I Salem i breswyliaw, 
 
 *Ei daid, y Dr. W. O. Pughe, ei dad, Aneurin Owen, Ysw., a'u h?nafiaid, 
 a gladded yn Nantglyn. 
 
 G 
 
98 MARWOLAETH AB ITHEL. 
 
 Ac eistedd ar orsedd ei ras — 
 Y diwrnod y daw ei deyrnas.* 
 
 ENGLYNION AR FARWOLAETH YR ENWOG A'R 
 PARCHEDIG JOHN WILLIAMS (AB ITHEL).f 
 
 Iasau i'm calon isel — wel'd marw 
 'Ngwlad Meirion wr uchel ; 
 Holl Walia wyla na wel 
 Fyth bythoedd f ath Ab Ithel. 
 
 Hidlaf ddagrau cenhedlog — o alar 
 Ar ol y monwesog 
 Ab Ithel fawr obeithiog, 
 Pleidydd i Grefydd y Grog. 
 
 Colofn, fel marmor caled, — i'r Eglwys 
 Ar oglyd uniongred ; 
 Neu dderwen i'w hymddiried, 
 Parod ei chysgod a'i ched. 
 
 Gwron yn mysg gwladgarwyr — mawr ydoedd 
 'Merawdwr haneswyr, 
 A ni chaed o'n gwaed a'n gwfr, 
 Ei goethach o'n pregethwyr. 
 
 Rhydd Henafiaethydd o'r iawn — ryw ydoedd 
 Ar rodiad synwyrlawn, 
 Ysgolor a lienor llawn, 
 Enaid Cymreigiaetli uniawn. 
 
 Gwanai drwy galon Gwynedd— i Fynwy 
 Ruddfaniad a chwerwedd 
 Fwrw Ab Ithel o'i fawredd 
 I bwll llygredig y bedd. 
 
 A ochaf fi uwch ei fedd, — ei fyned 
 I fwyniant diddiwedd, 
 Yn nwyfol fro tangnefedd, 
 I wel'd haul y wlad o hedd? 
 
 *Gwel y craff ami "ddeuair" wythsiil, yn lie saith, nid yw hynny 
 yn fwriadol, yn y cywydd hwn. 
 
 + Yn nechreu ei yrfa lenyddol ysgrifenai y Cymro dysgedig ac enwog 
 hwn dan yr enw "CynhafaL" 
 
MARWOLAETH GOLYDDAN. 09 
 
 Alt FARWOLAETH GOLYDDAN.* 
 
 A gladdwyd ein Golyddan — mor foreu, 
 Myfyriwr o anian, )<C 
 
 Ardderchog ei rydd orchan, 
 Digymmar ei gynnar gan ? 
 
 Ar dorriad dadblygiad blagur — talent 
 Attelid ei lafur : 
 Aeth ffrwyth irlas barddas bur, 
 A blodau oes i'r bladur. 
 
 Cynnaraf ffrwyth gwinwryfau — anaddfec*. 
 Gynnyddfawr rawn sypiau 
 Blaen-gynnulliad, torriad tau, 
 Min engyrth grymman Angati. 
 
 Ei elw fu ei alw i fwrdd — 
 I lys glan y gynghan gerdd ; 
 Ei gario 'n hoff goron hardd 
 Iesu a f awl oesau fyrdd. 
 
 Oes ei anfarwol "Iesu,"— -o deil iaitb 
 Genedlaethol Cymru, 
 Ni pballa — darllena llu 
 Golyddan, er ei gladdu. 
 
 Ei glod fydd hynod a nir — 
 Wele, fe'i anfarwolir. 
 
 * Nid oes dim dadl nad oedd Golyddan yn un o'r beii'dd mwj-af talentog 
 a aned erioed yn Nghymmru. Tyfodd fel cicaion las odidog, i lawn flodau 
 hardd a pheraroglus, megys mewn noswaith ; a gwywodd a diflanodd yr 
 un mor sydyn, dan anadl marwolaeth foreu ac annhymmig, er gaiar i 
 genedl gyfan. Neu, megys planliigyn tyner blagurog blaen haf , gwyvvodd 
 gan ei orddeiliad a'i orflodeuad ei nun, cyn i ffrwyth pur ei athrylith 
 ryfedd addfedu. Os cafodd Golyddan gam gan Eben Fardd (coffa da am 
 dano) y mae y beirniad medrus ac addfed ei f arn, bellach wedi rhoi cyfrif 
 am ei holl weithredoedd gerbron y brawdlys uchaf, ac yr oedd Golyddan 
 yno o'i flaen, os oedd ganddo wir gwyn i'w erbyn. Dymunwn bob rhyw 
 lwydd i waith teilwng o gymmeradwyaeth genhedlaethol, ond ** de mori u t« 
 nil nisi bonum" 
 
100 PRIODAS TYWYSOG CYMRU. 
 
 fatfrnaMtibm &m0x&\q. 
 
 PRYDDEST AR BRIODAS 
 
 Ei Uchelder Brenhinol ALBERT EDWARD, Tywysog 
 Cymru. 
 
 O henffych ! Hen Gymru, gwlad bryniau ucbelfrig, 
 
 A glynnoedd lie cbwery cysgodau y goedwig, 
 
 Lie swnia rbaiadrau dy fawredd naturiol, 
 
 Lie can pob aderyn dy barddwcb cynhwynol, 
 
 Lie gwisga gwedd Anian ei gwridog b&r flodau, 
 
 Lie 'r buna tangnefedd cartrefol er's oesau, 
 
 DifFrwythodd braich gormes dy dreiswyr estronaidd, 
 
 A'r troed fu'n halogi dy ddyfroedd grisialaidd, 
 
 Esgoraist ar ryddid, a bedel, ac iawnderau 
 
 Yn gwenu 'n angelaidd ar fonwes dy fryniau. 
 
 M fathra gelynion dy ddolydd meillionog, 
 
 Ni f eda dialedd dy f eusydd toreithiog, 
 
 M cblywir tinge saetbau ar darian dy ryddid, 
 
 Nid adsain dy greigiau reg gelyn yn ymlid, 
 
 Ni sawria eryrod oer alpau sertb Arfon, 
 
 Oddi ar aden cwmmwl, gelanedd dy f eibion, 
 
 Dy f eirdd ni thelynant uweb gwaed a cbyfiafan, 
 
 Am ddial ' * Gwaitb Cattraetb, " na ' ' Brad Morf a Rbuddlan, " 
 
 Ni boga gwladgarwcb eiddigus dy ddewrion 
 
 Y cledd i dalfyrru nchelgais y Saeson. 
 
 Tan grugau tywarchog a tbommau dy rosydd 
 
 Cwsg llwcb dy frenbinoedd mewn heddweb tragywydd, 
 
 Dy ben dywysogion rbyfelgar syrtbiedig 
 
 Diffynnent dy fryniau mor ddewr a brwdfrydi^, 
 
 Dychymmyg a genfydd gerfiedig lytb'rennau 
 
 Eu henwau anfarwol ar goppa dy greigiau, 
 
 Gwroniaid gynbalient dy rydd annibyniaeth, 
 
 Fel niwliog ysprydion cysgodau marwolaeth, 
 
 Hyd beddyw 'n ymritbio ar faes banesyddiaetb, 
 
 Heb hollol ddinannu o ddrycb coffadwriaetb. 
 
 Ond cestyll dy dreiswyr warcbodir gan bryfed, 
 
 Ql&s eiddew orcbuddia gofiaetbau 'tb gaetbiwed. 
 
PRIODAS TYWYSOG CYMRU. 101 
 
 Nid " Edward Hirheglog" a honna 'th warogaeth 
 
 A hawlia a chleddyf reoli 'r D'wysogaeth ; 
 
 Llwyr wywodd teyrnwiail gorthrymmus Normaniaid, 
 
 Hil Cymru orthrechodd yn rhwysg y Tuduriaid, 
 
 A gwr o waedoliaeth ein hen dywysogion 
 
 Yw 'r glan Albert Edward, Etifedd y Goron ; 
 
 A niab y gyfiawnaf hawddgaraf Victoria 
 
 A'r dyngar ddiweddar Brins Albert o Gothia. 
 
 Ei fain yn frenhines holl Frydain ac India, 
 
 A'i gallu yn cyrraedd yr euraidd Awstralia ; 
 
 Ei theg deyrnwialen yn estyn dros foroedd 
 
 I wledydd pellenig, a mil o ynysoedd. 
 
 eang arglwyddiaeth ! 'd yw haul byth yn machlud 
 
 Ar aden ei gallu, — pwy draetha ei golud ? 
 
 Brenhinoedd y ddaear, a'i phrif dywysogion, 
 
 Wrth draed ei Mawrhydi offrymmant anrhegion, 
 
 Dy bobyl ddyngarol ddiffynnant yr orsedd 
 
 A phennau coronog ymgrymmant i'th fawredd. 
 
 O ddedwydd Dywysog ! — o linach mor freiniol 
 O Dy mor odidog, o lys mor rinweddol, 
 Er rhodio 'r holl wledydd, hyd Sanctaidd Dir Isr'el 
 Ni welaist wlad ryddach na bro Cymru dawel. 
 Drwy 'r Eidal, a Syria, a'r Aipht henanaethol 
 Tramwyaist mewn heddwch, a gwylder crefyddol. 
 Fel Pedr llettyaist ym mhorthladd teg Joppa, 
 A threiddiaist ddifrifol wyll Ogof Machpela', 
 Mewn hedd a Uawenydd i mewn i byrth Sion 
 Y'th ddygwyd, fel brenhin ym mysg tywysogion, 
 Yn d'od i addoli wrth odrau Calf aria, 
 A gwrando 'r Efengyl wrth F6r Galilea. * 
 
 boed, Albert Edward, dy fywyd puredig 
 Mor wir dangnefeddus, ac wir gyssegredig, 
 Mor ddif ai, mor ddisglaer, a buchedd Victoria, 
 A'th glodwiw dad Albert, cyn ei ddiangfa 
 O lysoedd daearol i balas y Duwdod, 
 Lie gwisgir coronau Uawenydd diddarfod. 
 
 O henffych ! henffych, Etifedd Victoria, 
 
 henffych ! O henffych, y lan Alexandra, 
 Anadled llarieiddiaf awelon y Gwanwyn, 
 
 A gwened haul euraidd dros niwliog Fdr Llychlyn. 
 Y d6n a falch'ia wrth ddwyn ar ei monwes 
 
 1 Gymru henafol ddyfodol D'wysoges. 
 
 Bu oesoedd pan ddeuai y Daniaid rhyfelgar, 
 Fel heidiau locustiaid i ddifa y ddaear 
 
102 PKIODAS TYWYSOG CYMRU. 
 
 Werdd a blodeuog — gororau m6r Prydain — 
 O Denmarc hen anwar ; pan grwydrai t'wysogion 
 Anturiol fel gwylliaid yspeilgar yr eigion, 
 Pan rwyfai eu trachwant y dyfroedd ewynog 
 A chleddyf a fFaglau mewn treisgar law halog, 
 Ond cariad ymesyd yn awr ar ein glannau, 
 Merch dyner frenhinol sy 'n dod dros y tonnau, 
 Dyweddi brydweddol hawddgaraf i Iorwerth, 
 Taweled digofaint cynhyrfus f6r anferth. 
 Trosglwydded llong wisgi i Frydain yn llawen 
 
 Y deg briodasferch o lys Copenhagen, 
 
 Y serchog briodfab ddisgwylia 'n obeithiol 
 Ei glannio yn Lloegyr yn iach a diangol. 
 
 Pwy draetha pa dynged sy 'n aros merch brenhin? 
 Pa fawredd i fonedd ? pa fudd i'r cyffredin ? 
 Pa nawdd a gogoniant i Loegyr a Chymru, 
 Mewn amser i ddyfod i ddeillio o'r teulu ? 
 
 Y'nghanol gorfoledd a chlod yr holl deyrnas 
 Mewn cred yr ymgrymmant wrth allor priodas. 
 O selied y Nefoedd eu hundeb goruchel, 
 Tan sanctaidd eu cariad cynneued pob awel ; 
 Pob pelydyr heulog o lwydd fo 'n agoryd 
 P&r flodau aroglus rhinweddau eu bywyd ; 
 Pob cwmmwl yn dangos disgleirdeb hanfodol, 
 Pob corwynt yn profi cadernid sylfaenol, 
 Cymmeriad ffurfiedig ar gynllun diwyrni 
 Ac addysg crefyddol eu clodwiw rieni, 
 Yn ffrwyth fel cynnydd addfediad eu dyddiau 
 A'u cofiant yn peraidd arogli drwy 'r oesau. 
 Pan ddelont i'r orsedd— ond pell fo 'r dydd hwnnw, 
 Mawr fyddo 'u poblogrwydd a disglaer eu henw ; 
 Boed Edwabd y Seithfed fel cedrwydd Lebanon 
 Yn achles a nodded i bobyl rydd ffyddlon, 
 A'r deg Alexandra, a'i phwys ar ei ystlys, 
 Fel iraidd winwydden ffrwythlonaf ein Hynys ; 
 A'u heppil frenhinol fel planwydd wrth afon, 
 Didrai fyddo golud a heddwch eu meibion. 
 
 Eu gorsedd ddiysgog a saif yn fawreddol, 
 Uniondeb diwyrni fo 'u rheol lywyddol, 
 Trugaredd, a barn, a rhyddid digadwyn, 
 Gogoniant dilychwin, a heddwch diderfyn, 
 Disgleiriant yn nghoron ein T'wysog clodadwy, 
 Fel perlau a meini o werth aninhrisiadwy, 
 
PRI0DAS EIN MAWRHYDI. 103 
 
 Un mwy na Llewelyn, na Ch'radog, nag Arthur, 
 A fo T'wysog Cymru, fel gwladgar benadur, 
 Mwy llachar fo rhinwedd a chlod Alexandra 
 Nag enw 'merodrol y Santes Helena. 
 Gwarchodant ein rhyddid a'n Ffydd sefydledig, 
 Ac uchel anrhydedd y f aner Brydeinig, 
 Ac wedi ymddiosg y goron ddaearol, 
 Gwisgant fuddugol bleth lawryf trag'wyddol. 
 
 GOSTEG AR BRIODAS EI MAWRHYDI, 
 
 Yn y flwyddyn 1840. 
 
 Nodtn.— "Gosteg" y gelwir deuddeng Englyn yn diweddu ar yr on 
 brifodl, ond gwyddai yr awdwr yn burion nad arfer beirdd oedd dwyn 
 cynghanedd llusg i linell olaf englyn. Yr unig beth hynod yn yr Englyn- 
 ion isod yw eu cyflawniad llythyrennol yn muchedd rinweddol a chlod- 
 f orus y Tywysog a'n Brenhines, a llwydd eu had, fel pe buasai yr Awen 
 yn prophwydo mewn cadwyn rwym wrth bost unodl gaethiwus. 
 
 Fy Awen Mn ! cana — i Albert 
 Yr haelbor o Gotha ; 
 Yr enwog Dywysog da, 
 Unodd I6r a Victoria. 
 
 Duw hoff, anwyl ! O diffynna — Albert, 
 Rhag helbul a thraha ; 
 Rho rasusau — doniau da 
 Bob tymmor i Victoria. 
 
 Y doethwych Dduw I6r bendithia — Albert 
 haelbur Jehofa, 
 Yn eorth o'th gymmorth gwna 
 Ef y'nghyngor Victoria. 
 
 Cuaf rinwedd cyf ranna — i Albert 
 A haelbwyll drwy 'i yrfa ; 
 Yn wr doetb o'th gyfoeth gwna 
 Ef, Dduw I6r i Victoria. 
 
 Yn agwrdd anwanega — i Albert 
 Ei baelbarch cywirdda 
 Y'mysg pob plaid — deiliaid da 
 Tir a m6r ein Victoria. 
 
104 TYMMESTL AR OROR MON. 
 
 rho hedd i'r Orseddfa — i Albert, 
 Yn haelbur cyfranna 
 Swccwr i hwn, a sicrha 
 Rhag brad tramor Victoria. 
 
 Can Affric a'r 'Merica — glod Albert, 
 A gwlad hael Britannia ; 
 Fel sant, gogoniant, a ga, 
 Enwog b6r, a'i Victoria. 
 
 Iesin wiw olud Asia — i Albert 
 O haelbyrth M6r India, 
 A'r Lavant e ddygant dda 
 Mawr i drysor Victoria. 
 
 Ein Hew, yn hyf y Uawenha — Albert 
 Yn haelborth Jehofa, 
 Balm o bur gysur a ga, 
 0, hawddamor ! Victoria. 
 
 Mewn mawl a hedd mwyn amlha — i Albert 
 hil bur Germania, 
 Byw had gwych, dinych a da, 
 Arglwydd I6r o Victoria. 
 
 Hyn welir i Hen Walia — ac Albert 
 Rhag helbul yn noddfa ; 
 Galluog dywysog da 
 A esgor ein Victoria. 
 
 Ein hunig I6n yn enwog gwna — hil Albert 
 Hael, hawlbur, yn Ngwalia, 
 "Tra Brython" dewrion a da, 
 "A thra mdr" had Victoria. 
 
 TYMMESTL AR OROR MON. 
 
 [Ffrwyih. ymweliad y Bardd ag Ynys Mon lawer o flynyddoedd yn ol.] 
 
 Nos ddwl mewn cwmmwl mae 'n eati, 
 A gwisgedig gysgodau ; 
 Nos enbyd, drymllyd, a drig 
 Yn y niwloedd annelwig ; 
 Nos flin a'i dryghin ar draeth, 
 Mawr dy wydd ei mordwyaeth ; 
 
TYMMESTL AR OROR MON. 105 
 
 Nos gwaew'r dw^ 'n esgor y don 
 Ymrwygol yn mru eigion ; 
 Nos ddi-loer, ddu, oer, a ddaetli 
 Uwcli eigion yn marchogaeth 
 Pedair rhod cerbyd yr hm 
 
 gwrr lleuad gorllewin. 
 Mor eorth yr ymrua 
 Olwynion chwyrnion y chwa, 
 A droes oerfel dros Arfon, 
 
 Y dw*r maith, a daear Mon ! 
 Pentir draw welir drwy wyll 
 Awyr dewaint ordywyll ; 
 
 A golau llesg, gwelw y llu, 
 
 Serennog yn seiriannu, 
 
 Fel gwreichion gwylltion yn gwau, 
 
 Ym mwiwg y cymmylau. 
 
 Gwynt m6r Chwef ror yn chwifiaw, 
 
 Gyfyd luwch y gaf od wlaw ; 
 
 A berw dig a bar y don 
 
 Amlygir ym mol eigion ; 
 
 Twrw yn y gwtterydd, 
 
 Cynnwr, y dw'r cyn awr dydd ; 
 
 Dwndwr yn y dyfndwr du, 
 
 A chethin nos yn chwythu, 
 
 Chwibaniad hyd dorriad dydd, 
 
 Blin awel y blaen newydd. 
 
 Swn y m6r yn sio 'n 'mhell 
 
 Ar drothwy oer ei draethell ; 
 
 M6r eilwaith yn ymrolio, 
 
 Yn llanw trwm mewn llyn-tro ; 
 
 Ton geulog, sarphog, a si, 
 
 Ei chynnwrf yn trochioni. 
 
 Swn drygnin, megin y m6r, 
 
 Yn gyrru hyd y goror; — 
 
 M6r ganaf mawr ac eorth, 
 
 Breccini 'n berwi 'n y Borth. 
 
 Y mwrllif yn ymarllwys 
 
 1 drochf a ei ddamchwa ddwys, 
 Ton cbwyddfawr hyrddfawr ei hwyl 
 Yn golchi ar graig eilchwyl ; 
 Tresiad a llachiad y lli', 
 
 A cbwaliad y lluwch heli. 
 
 Y mor-roliau, mawr alaeth ! — alarwm 
 
 Y llif oer trwm yn llafurio 'r traeth. 
 Beisdon o'r wendod ar want 
 
 Mdr beicniog mawr ei buchiant. 
 
106 TYMMESTL AR OROR MON. 
 
 Mdr afan yn ymrwyf o — 
 Tonnau ar greigiau a gro : 
 Rhwyf corwynt a morwynt mwy, 
 Rhwyf arthal a rhyf erthwy 
 M6r gerwin mawr a gurir 
 Ar bwynt tost yn erbyn tir. 
 Rhyf el y storm a'i thormiad 
 Gefn nos y gauaf a'i nad — 
 Tonnau fel mynnau a'u mus, 
 Chwibaniad y chwa boenus.- 
 Dwg ofnau maith hyd gefn m6r, 
 Oer waitb ingus wrth angor ; 
 Cwyn heno ac anbunedd, 
 Neu ddw'r i forwr 'n fedd. 
 Galaru y foru a fydd, — gwaeau 
 Oer galonnau ar geulennydd. 
 Tramwy mae rbuthrau trymmion, 
 Twrw mawr ar hyd tir M6n ; 
 Adlais siw a miw y m6r, 
 Dig afan yn dygyfor. 
 Rhuad ymrwygiad ei rym — 
 Terfysg cenllysg drygbinllym ! 
 Y llif ar daitb, lief fawr Duw ! 
 Rbuad eilwaitb, rhawd diluw ; 
 Lief fawr Duw ! — y llif ar daitb 
 Rhawd diluw, rhuad eilwaith ! 
 Ei nos dyrfiad nes derfydd 
 A'i ferw ddeil hyd foreu ddydd. 
 
 ADFEILIOIST DINBYCH. 
 
 Chwi lwydion ddymchweledig 
 Adf eiliau hen dyrau dig. 
 Adail oesawl De Lasi,* 
 Yn gwilied nerth ein gwlad ni ; 
 Dychryn y Dyffryn, a das 
 Murddynau mawr ei ddinas ; 
 Mantell ei gastell, ae 61 
 Ei dai meini dymunol, 
 Uwch Dinbych f reinwych, ar frig 
 Y graig gydiol grogedig; 
 Maenwaith yr hen Normaniaid 
 A'r Saeson blinion yn blaid ; 
 
 * Sylfaenwr y Castell mawr hwn. 
 
107 
 
 Mawrwaith cryf eu murwaitli crog — 
 Gampusaf gaer gwmpasog, 
 Uwchben gwlad y gwastadedd, 
 A'r creigiau 'n seiliau ei sedd. 
 Muriau y trais, mawr eu trwch, 
 Anneddau 'r aflonyddwch, 
 Traethwch — dadgenwch yn g'oedd 
 Eoliant eu hen ryf eloedd ; 
 Bhwysgfawredd bonedd y bau, 
 A phleser ei phalasau ; 
 Grymmusedd gwyr gormesol — 
 Trais a wnaent trwy oesau 'n ol ; 
 Gorchestion pob gwron gau, 
 A'i lwyddiant mewn ymladdau ; 
 Mawredd y Mortimeriaid — 
 Bheibwyr a threiswyr wrth raid, 
 Gwag rithwyr fu 'n coeg reithio, 
 Dileu 'n braint — dal ein bro. 
 Dinystriol wadnau estron 
 Amser hir fu 'n mesur hon. 
 "Darfu rhwysg dirfawr y rhai 'n," 
 'Hediad uchel eu hadain, 
 Eu trais, terfysg, trwst arfau, 
 A bloddest eu gorchest gau ; 
 Eu hawl drachwantawl a'u chwydd, 
 A'u banfeidrol yufydrwydd. 
 Cwympodd eu muriau campwych 
 Hyd y llawr — dryllf awr eu drych ; 
 Llanastr ar lanastr i lwch 
 Faluriodd mewn anerwcb ; * 
 Dinystr droes Dinystr dros dom 
 Arloes eu neuadd oerlom ; 
 Clogau murddynau, mawr ddig 
 Dyrau llwydion drylliedig ; — 
 Cydiant, o'u maenwaith cadarn, 
 Hyd ddiwedd byd — hyd ddydd Barn. + 
 
 ENGLYN I'R BEDD. 
 
 Ah ! llyngcaist lawer llengcyn — a morwyn 
 Amharod mewn dychryn ; 
 Er im' f awrhau doniau dyn, 
 Profi nad yw ond pryfyn. 
 
 * Y mae llinell debyg gan Eben Fardd. + Hen gynghanedd ddim 
 gwaeth na newydd. 
 
108 LLINELLAU MEWN MONWENT. 
 
 BER AWDL AR HEN FAES RHYFEL. 
 
 Byddar yw torf mewn beddau — diystyr 
 A distaw yn angau : 
 Yn llygredd y culf edd can 
 Llechasant, a llwch oesau. 
 
 Ni wn eu hurddau yn iawn i'w harddel, 
 Yn y ddu fro dywyll ddi-fri dawel, 
 Y lie ni rifir allan i ryf el 
 Arwyr hanesion, na'r werin isel ; 
 Angau dall, o'i wall, ni wel — ragoriaeth 
 Rhwng gwr o achaeth a rheng goruchel 
 
 A dyn gwreng, pan y trengant — 
 I'r iin distawrwydd yr ant. 
 Hydera dyn daearawl 
 Ar achau hen, ar uweh hawl ; 
 
 Annoethyn ! pa wahaniaethau ? — ^lludw 
 Oil ydym yn ddiau 
 A wybn hwn ein byvvhau 
 Ag anadl yr un genau ? 
 
 LLINELLAU MEWN MONWENT, 
 
 Uwchben Bedd cyfeilles ieuangc rinweddol. 
 
 Yr haul a giliasai i 'stafeli y nos, 
 
 Mewn mantell o gwmmwl, a'i ruddiau fel rhos, 
 
 Y wylaidd Loer wridai wiiih ddangos ei phryd, 
 A'i thegwch gwyryfol i olwg y byd, 
 
 Y deg Seren Osper edrychai yn gain, 
 
 Fel perlyn disgleiriaf ymysg gemmau glain. 
 I gwsg y syrthiasai y goedwig a'i chdr, 
 A'r awel hunasai ar fonwes y m6r ; 
 Distawrwydd ar foelydd eisteddai yn syn, 
 Dan hulyn niwl gwlawog gorweddai y glyn, 
 
 Y blodau galarus yn bendrwm a llaes, 
 
 A hidlent eu dagrau ar dy warch y maes ; 
 A niinnau dan ywen orchuddiais fy mhen, 
 A wylais hyd hwyrnos ar f eddrod merch wen. 
 
CYFFES YR 0FERDDYN. 109 
 
 gttoiait a gifjrran. 
 
 DIFYNION AWDL CYFFES YR OFERDDYN, 
 Rhys Morgan Dashxngton Morgan, Yswain, 
 
 MAB Y FOTTY FAWR, 
 
 Yr hwn, er ei farw yn gardottyn ar y plwyf, a aned yn aer, ac a ddygwyd 
 i fynu yn wr boneddig, f el y gallai fwynhau cyfoeth ar ol ei f odryb wadd- 
 olog, Mrs. Dashington, Hendre Cottage ; a phan fu hi farw, dywed, 
 
 Y cwbl oedd yn y caban — a gefais, 
 I gofio 'r hen wreigan, 
 Myrdd o ryw betheuach man, 
 Aur, a thiroedd werth arian. 
 
 I ran o yn wr ifanc 
 
 Yn llenwi ' bwrs allan o'i banc. 
 
 Etif eddiaeth helaetli hon 
 
 Llwyr yfais, fel 111 'r afon. 
 
 Oes pagan gar yspigod 
 
 A ffawsed bured yn bod ? 
 
 Synwyr a phwrs (wrth son) ar ffair — lie meddwals, 
 Un hwyr a gollais mewn bir gellwair ; 
 Maswedd a gwagedd ymgegais, — yn llawen 
 Ar hen foeden yr ynfydais. 
 
 Gofid wrth gam gefais, — anhunedd 
 Yn hynod ddifantais ; 
 A brwydr er pan briodais, 
 G-wasgu 'r bol, a gwisgo 'r bais. 
 
 Hoew, medd llawer, yr henais,* — gan edliw 
 Na chawn, i'm briw, ond y chwyn braisg. 
 
 Wrth gadw swn am gwn a gaist, 
 Moli a chanlyn miliaist, 
 
 * Odl gudd neu lusg. Amcan y bardd oedd i'r Awdl hon redeg ar boh 
 odl a ellid ei chanu yn Gymraeg. 
 
110 CYFFES YR OFERDDYN. 
 
 Adara, hela'r bob hin, 
 
 A tbuthio 'r ol cat-beitbin. 
 
 Troi yswil wegil at waith, 
 
 At drin gwn y trown ganwaitb. 
 
 "At ras," meddai 'm mam, "pe troit, 
 " Mwy o barcb a'tli gyfarcli gait, 
 ' ' Lie ymysg llu dysg He doit, 
 " Yn un o bwyll o na bait." 
 
 Gyrru y wraig ymaitb, fel g\vr gwammal, 
 Moch o'r cyttiau i'r meiebiau, a'r cattal. 
 Ymuno wed'yn, wr mwyn anwadal, 
 Ffraeo, ac etto yn rhyw ymgyttal ; 
 Cwyno am wraig i'm cynnal, — a'i gyrru 
 I guro a maeddu ei gwr meddai. 
 
 Hoff ydwyf o gaingc ffidil — a dif yr 
 Yw 'r dafarn angbynnil ; 
 Caru 'r wyf y cwrw o'r 11, 
 Neu furym ddaw o faril. 
 
 Eiste 'n ffol ar 'stol y stele, 
 A'm het ddellt fel gwellt yn gwalc, 
 Byw yn foel ar goel, neu gele, 
 Neu fel cul oer ful ar falc. 
 
 Os bum yn goegus a balcb, 
 Dofwyd fi 'n eitbaf difalcb. 
 
 Trown yn ddyn doetb, trwy iawn addo 'n deg — a mynycb, 
 Etto cliwennych diotta chwaneg. 
 
 Oes gyffion neu ysgajffald, 
 Dy f eddwl y ffwl, neu ffald ? 
 Neu ffon gym'rai wraig i'w pbalf, 
 A'i diben ladd a'i dwybalf ? 
 
 Byd blin geir o feddwi 'n fall, 
 A tbyngu sydd waitb angball, 
 Diwedd a ddaw o dywallt, 
 A chwareu hir a cbwrw ballt. 
 
 Nid oes gobaith chwaitb i chwelp 
 Ond by wyd byr a dyr yn dalp, 
 Os rhaid i'r da, hwya'i belp, 
 Drengu ar ol dringo 'r alp. 
 
GWAHODDIAD I RODIO R GWYLIAU. 1 1 1 
 
 GWAHODDIAD I RODIO'R GWYLIAU. 
 
 [CynNadoligl848.] 
 
 Heddyw y rhown walioddiad 
 I chwi mewn taerni a'cb tad, 
 Gwn y daw barcer yn gynt 
 Ar oer awel o rewynt. 
 Doed oerfel i'w liel i'w liynt, 
 Lluchio eira, a lluwcbwynt ; 
 Y cenllysg a fo 'n cynllwyn, 
 A rbewed, crined y crwyn, 
 Palled lioll waith y pyllau ; 
 la baenog ceulog fo 'n cau 
 Bob nos am wytbnos o'i ol, 
 Cawn Moras cyn y meiriol. 
 A boffus melus, i'm main 
 Weled ei nai bi William ; 
 Ddaw o 'i roi tro lie trig 
 Ei deulu y Nadolig ? 
 Awn yn o ddig oni ddaw, . 
 Gresyn f od iddo groesaw ; 
 Gyrru mawr a'r gwr y'mbell, 
 A'i bwdin yn y badell ; 
 I'r eigau, y gwyddau, a'r gw^r 
 Yn afon, fyn'd yn ofer. 
 
 Heded Eobin i'n badail 
 I dy a wisgwyd a dail, 
 Pibell a gaiff y pobydd, 
 Croesaw glan wrtb dan bob dydd ; 
 Kbyw addysg y'mysg y mwg 
 Yrr y galar o'r golwg ; 
 Ymgommio wrtb rostio 'r wydd, 
 A cbwilio gwir a cbelwydd. 
 Gwrido dros ben gariadan, 
 Pob meinir gywir a gau. 
 Wrtb bentan cawn gan i gyd, 
 A sarllacb y nos oerllyd ; 
 Pbyw lawen bamdden a bedd, 
 Difyrrwcb — nid oferedd. 
 Cawn gan ben wr Hen a llwyd 
 Garolau ar gwrr aelwyd ; 
 Cawn bader, can, a bwydydd, 
 Ac eirias dan uwcb gwres dydd. 
 
 William ddinam a ddaw — 
 Llwyd anwyl, lie deunaw 
 
112 CARWRIAETH ROBIN DDU. 
 
 gedyrn yn y gadair, 
 A leinw ei enw a'i air. 
 
 Hwyliwch attom yn hylaw, 
 Ar fyrr doed llythyr i'n Haw, 
 Ni cheir cyw-giar heb ddarpariad— rhyfedd 
 
 1 gynnal gwledd mewn rhy w ganol gwlad 
 Dylid cael cyff Nadolig 
 
 Parod, ac aelod o gig 
 Eidion, yn ei iawn adeg, 
 Erbyn y dowch, ar boen deg; 
 Cael crotheli o borchell ber, 
 Neu borcyn o ilaen barcer. 
 
 Galar a gawn y Gwylian 
 Oni ddaw'ma un neu ddau, 
 Neu dri unwaith, dro anwyl 
 Gyda gw6n i gadw gwyl ; 
 Sorraf f el na wiw siarad 
 Un gair % mi fel gwr mad. 
 Ni ehadwa' i wyl a chod-wen, 
 Ni waedaf un bwyaden. 
 Ni chewch chwaith y cyflaith cu, 
 Cwrw a sew i'cli croesawu, 
 Fwytta rhawg gig ceiliawgwydd 
 Weled giar, nac aelod gwydd. 
 Profi rhin y pwdin per, 
 Na phastai, na gorphwyster ; 
 Neu le 'n hwy i lawenhau 
 Oni ddeuwch yn ddiau 
 
 Disgwyl yr agwyl yr wyf, 
 Caredig, cy wir ydvi^yf ; 
 Ac heddyw nid yw yn deg 
 Chwennych dyvvedyd chwaneg ; 
 Pawb a lwngc ei bwngc o bell, 
 A'r cywydd aed i'r cawell.* 
 
 CYWYDD CARWEIAETH ROBIN DDU Y CYNTAF. 
 
 Y ferch, wedi 'r glod a fu, 
 Deg iawn, na haedd d'organu. 
 Dy liw a'th wisg, loer ddisglaer, 
 Dy lun ferch, fel delw wen Fair. 
 Khoed iti liw rhediad ton 
 degwch, fwy na digon. 
 
 * Cawell "tatws " rhodd. 
 
CYWTDD CARWRIAETH. 113 
 
 Gras mawr (gynnal gwrs morwyn) 
 Oedd ef, o medrid ei ddwyn. 
 Mawrddig, beb ddim o urddas, 
 A wnai bryd oni b'ai ras. 
 'Mogel fod, fy ngwyndodes, 
 Dy liw yn erbyn dy les. 
 Saer dy fawl — sorred wyf fi ! 
 Amserol oedd im' sorri. 
 O daliaf ledwg dulas, 
 Fy ngberdd a ddial fy nghas. 
 Cariad o'r modd cywiraf 
 Iti rbown yn neutu 'r haf. 
 Dwy fil a glyw dy foliant, 
 Gan bibau teg, gan bob tant. 
 Kid oedd o 'mddiddan deuddyn 
 Ond dy glod yn neutu glyn. 
 Gweniaith, liw ewyn gwaneg, 
 Im' yw 'r tal am eiriau teg. 
 Myn yr bin ! nid doetbineb 
 Iti er nwyf watwar neb ; 
 Kboi i f ardd, yr hoyw fun, 
 Air diystyr ar destun. 
 Dyfod, cyd bych diofal, 
 A WTia dy dwyll yn dy dal, 
 Llmdaist im', fel y llus du, 
 Y lliw roes llaw yr lesu. 
 Nid rhaid it', f enaid rbydeg, 
 Farw sy tan f ' arswyd teg. 
 Mae 'r mucbydd y sydd ar sal 
 Gymmain' mewn gras % gwammal, 
 
 Gwen iawn od wyt, gwnawn oed dydd, 
 
 A du ydwyf, a dedwydd. 
 
 Yr wyf, Wen araf waneg, 
 
 Yn ddi-glwyf, er nad wyf deg. 
 
 Mwynach wyf, eiliw manod, 
 
 Nag y cred merched fy mod. 
 
 Oni wyddost (ar osteg) 
 
 Ymwared da am air teg ? 
 
 Na ogana, bydd gynnii, 
 
 Fy lliw ! fercb, mae felly fil. 
 
 Dau o Gamlan — dig ymladd 
 Eu lliw a luddiodd eu lladd ; 
 Un gwyn a fagwyd yn gu, 
 Ac un addug, gwineuddu. 
 H 
 
l!4 CYWYDD CARWRIAETH. 
 
 Ond tirion gennyt arail 
 Y gwr du dan gaerau dail ? 
 Ymadu yn gymmodol 
 A wnawn, rhag ymlid yn ol. 
 Tal, ferch. lie 'r wyt hael ofedd, 
 Am a genais, em Gwynedd, 
 A Duw ufudd, yn d' ofeg, 
 A ro i ti wra tec. 
 
 CYWYDD CARWBIAETH 
 
 Yr hen fardd Gruff ydd ab If an. 
 
 Breuddwydio obry ydd ydwyf, 
 Breuddwyd i wan — brudded wyf ! 
 Blin trosof yw blaen traserch, 
 Braidd im' fyw, yn brudd am ferch. 
 Bwriad ia ar bryd ewyn 
 Bore a hwyr, a bair hyn. 
 Fy marw fi am riain 
 Fel yn drist ar flaenau drain. 
 Meddwl y bum ddal ei bodd — 
 Meddyliau a'm lieiddilodd — 
 
 Fair eiddil fry ! oecldwn 
 
 1 barhau yn y braw bwn ? 
 
 M ad ei dewrc{ad o'i dy, 
 Na 'i mham bon, mv/y im' hynny. 
 Diau y w hyn, nid a hi 
 Dros gwr y drws i'w 'gori. 
 Er f ' anwyl yr wyf ennyd 
 Allan rhwng y llyr a'r rhyd. 
 Oer ydd ydwyf ar ddidol, 
 O'm gwel ei mham geilw'n hoi. 
 Yna gweddus ymgnddiaw 
 I mi nid rhydd myned draw. 
 Ydd ydwyf yn guddiedig, 
 I'w charu mal chwareu mig. 
 Bu ddig im' heb addaw gwell, 
 Na byw wrth dw' o berthell. 
 Arswydwn, f ynghwrs ydyw, 
 O doi drwst hediad y dryw. 
 Cilio dalm rhag gweled dyn, 
 Cilio weithiau rhag eithyn. 
 Lladradaidd, lledoer ydwyf, 
 Lleidr serch yn lied aros wyf. 
 
TWLL BACH Y CLO. H5 
 
 Gwell iuna gyll annercli 
 Gludo main na gweled march. 
 Y gauafwynt a gefais 
 Tros fy mhen y troes fy mhais. 
 Ac o wenwyn ac anwyd 
 Agos i mi gasau 'm mwyd. 
 Dydd anos nid oeddwn i 
 Draw miawr heb drueni. 
 Cael dig achos coelio dyn, 
 Cael crwydr y ceiliog-rhedyn, 
 Cael hir nych i'm culhau 'r nos, 
 Cael mawr wg, cael marw agos ; 
 Cael ofn draw, coelfain a drig. 
 Clywed cur f el chid cerrig, 
 Cerydd un a'i carodd oedd, 
 Cur wedi cam ydoedd. 
 Bid cariad, er bod cerydd, 
 Be rhown oil, a byrhau ' nydd. 
 
 TWLL BACH Y CLO. 
 
 'B, oedd cap-nos o eira ar goryn pob bryn, 
 
 Y rhew wedi gwydro pob ffos-ddw'r a Uyn, 
 
 'B, oedd Gweno 'n gweu 'sanau wrth oleu tan glo, 
 A Huwcyn yn gweled drwy dwll bach y clo. 
 
 Y gath oedd yn cysgu yn dorch ar ei mat, 
 A'r tad yn pesychu wrth. sugno ei gat, 
 
 Y f am oedd yn ffraeo, fel dynes o'i cho', 
 
 A Huwcyn yn clywed drwy dwll bach y clo. 
 
 Yr hen wraig yn synnu fod Gweno, mewn gwange, 
 Mor wirion a charu rhyw leban o langc, 
 A Huwcyn yn gwybod mai hwnnw oedd o, 
 A'i galon yn crynnu wrth dwll bach y clo. 
 
 Y tad aeth i'w wely i'r llofft oedd uwch ben, 
 A'r fam roes agoriad y drws dan ei phen, 
 Ond Gweno arosodd i huddo 'r tan glo 
 
 A disgwyl am lythyr drwy dwll bach y clo. 
 
 5 R oedd cwyn y dylluan fel bwgan mewn coed, 
 A'r ci bach yn cyfarth wrth glywed swn troed, 
 A Huwcyn yn diangc fel lleidyr ar ffo, 
 'R ol d'weyd gair yn ddistaw drwy dwll bach y clo> 
 
116 GWR AG UN GOES. 
 
 Cyn pen y dclwy flynedd 'r oedd Gwen Jones yn wraig, 
 A Huw Jones yn hwsmon i Ffowcs, Tan-y-graig, 
 A ehanddynt un plentyn, y clysa'n y fro, 
 Ac arno 'n faen-geni lun twll bach y clo. 
 
 GWR, AG UN GOES. 
 
 Pan oeddwn i'n ifangc, yn forwyn mewn plas, 
 Mi syrthiais mewn cariad a Rodrig y gwas ; 
 Ni welsoch langc harddach erided yn eich oes, 
 N& sythach ei wegil yn myn'd ar ddwy goes. 
 
 'R ol s6n am briodi ryw bryd cyn Gwyl Fair, 
 Rhyw fodd neu gilydd ymlistiodd mewn ffair, 
 Am swllt gwyn, a bounty, a phension am oes, 
 Aeth Rodrig i ryfel yn syth ar ddwy goes. 
 
 'R ol bod ugain mlynedd neu ragor ar led, 
 Yn ymladd a llewod a dynion di-gred, 
 Daeth adref mewn heddwch yn niwedd ei oes, 
 I fryniau ben Gymru i gyd ond un goes. 
 
 Ca'dd ddigon o bension i gadw trol mul, 
 A tbri medal arian i'w gwisgo bob Sul, 
 Y teitl o Serjeant dros weddill ei oes, 
 A dau bar o faglau yn iawn am un goes. 
 
 Dywedir yn fynych yn mysg Cymry glan, 
 " Lie byddo hen aelwyd, pur hawdd cynneu tan," 
 Ac felly c&s innau cyn diwedd fy oes, 
 Briodi hen gariad i gyd ond un goes. 
 
 Mae 'n sylw cyffredin yn mysg merched call 
 Nad oes ar y ddaear un dyn heb ei wall, 
 Fod rhywbeth yn ddifyg ar bawb ym mhob oes, 
 Ac felly boddlonais ar wr ag un goes. 
 
 Nid oes nac anrhydedd, na mawredd, na mael, 
 Nac elw, nac ennilL heb golled, i'w gael, 
 Gan hynny, boddlonwn os cawn ni dros oes 
 Fwynhau y byd yma i gyd ond un goes. 
 
 DAMMEG Y FALWODEN UCHELGAIS. 
 
 Malwoden uchelgais a ddringodd ryw bryd 
 I frigyn marchysgall, i weled y byd, 
 A chael edrych ami yn mysg ei holl ryw 
 Fel malwen anturiol ryfeddaf yn fyw. 
 
ENGLYNIOX. 117 
 
 Hyd wlyddyn llawn pigau yn serth iawn a hir, 
 {A bithau yn fusgrell o'i mebj'd yn wir) 
 Drwy ymdrech clodadwy amynedd ar waith, 
 Cyrhaeddodd o'r diwedd ben terfyn y daith. 
 
 Y gamp a gyflawnodd yn ngolwg pob pryf, 
 
 Ar ben y blodeuyn ucnelaf yn hyf 
 
 Eisteddai 'n fuddugol, mewn chwydd a rbwysg mawr, 
 
 Yn cael ei rbyfeddu gan lyffaint y llawr. 
 
 Decbreuodd reoli 'n orucbaf yn mhlith 
 Gwahanol genhedloecld o f alwod y gwlitb, 
 Gorcbyniyn ufudd-dod eu llwythau 'n dra ebwym, 
 A chynnal awdurdod ar flaenau ei chyrn. 
 
 Ond Och ! mor siommedig yw tro y byd liwn, 
 Ar bigau ysgellyn, dan gragen yn bwn, 
 Arcbollid ei dwyfron, o fore byd nos, 
 Xes chwyddo gan fawredd, a syrthio i'r ffos. 
 
 ENGLYNION : 
 
 Y Peiriaxt Hunaxsymmudol. 
 
 Attsb i'r gofyniad— " I ba beth y cyffelybid peiriant a lusg reilffordd 
 yn croesi'r ffordd fawr liw nos dywell ? " 
 
 Safx dan, ellyll ercbyll yw — rlmadwy 
 Yn rbedeg i ddistryw ; 
 Tucban a gwaedd — gwicb baedd byw, 
 Neu lidiog ddiafol ydyw. 
 
 i'r eedwex. 
 
 Dwys goeden ein dysgeidiaetb— gwialen 
 Ysgolaidd ddysgyblaetb, 
 Mesur cosp y moeswr caeth, 
 Bedw yw y pren gwybodaeth. 
 
 i'r lleuab. 
 
 Mbsurydd y mis, eirian— attynfaen 
 Y tonfdr gorlydan, 
 Drych liar a gwycb yw 'r Lloer gan, 
 Dry]! euraidd, neu droell arian. ' 
 
Y FAM OEDD YN WYLO. 
 
 CjfraM&Msto Spia#L 
 
 Y FAM OEDD YN WYLO. 
 
 [rf3lychiad o Gan Wyddelig brydferth Lover.] 
 
 i 
 
 K^— -p t 
 
 & 
 
 ■m m r &~ 
 
 ^=1 
 
 ^m 
 
 : H^^ 
 
 e ft. 
 
 HH^P^S 
 
 #-j — ^ m-\ — * 
 
 Air. 
 
 qs=SF=fs= 
 
 I 
 J 
 
 ?=3^Z 
 
 -E & n 
 
 ^i^S^^^EE 
 
 i±=t 
 
 ^hzlz^zE=P=E=fc£ 
 
 r^s 
 
 r ? 
 
 ^ 
 
 jfeEtesfeSEfa^ 
 
 f 
 
 i 
 
 t£=? 
 
 
 & 
 
 £^ 
 
Y FAM OEDD YN WYLO. 
 
 119 
 
 g^ 
 
 mm 
 
 EE^Se 
 
 -m^ 
 
 tt=& 
 
 i 
 
 =t 
 
 
 S 
 
 =g ? 
 
 ^^ 
 
 ife^g 
 
 i 
 
 ^ 
 
 SEE 
 
 
 ^E 
 
 =^ 
 
 
 -fep — »-JSp- 
 
 4 » *- 
 
 m&-- 
 
 
 t±* 
 
 ■frfrfrt*^*^. 4 
 
 -* ■*• 
 
 T3f 
 
 »#=^ 
 
 i 
 
 i=ts 
 
 * — g — gi 
 
 :* — fcr 
 
 iS^ 
 
 j=^J -K 
 
 
 =£ 
 
 "O- 
 
120 
 
 FAM OE2XD YN WYLO. 
 
 "CT 
 
 Y fam oedd yn wylo, 
 Ei baban yn huno, 
 A'i gwr draw yn morio 
 
 Ar ymchwydd y Hi' ; 
 
 Y rhuthrol wynt sydyn 
 Ysgydwai y bwthyn, 
 
 Hi waeddai, "Cadwelvn, 
 Pale'rydwytti?' 
 
 Y fam a weddiai, 
 
 Y baban freuddwydiai, 
 Ac ami y gwenai, 
 
 Tra rhiiai y Hi' ; 
 A'i chred mewn argoelion, 
 Dywedai 'n ei chalon, 
 * * Mi wn f od angelion 
 " Yn siarad a thi." 
 
 Tra byddont yn gwylio 
 Fy nglin, a thi 'n huno, 
 Ynrftn i weddio, 
 
 Fy maban teg i, 
 I'r sanctaidd ysprydion 
 Dawelu 'r m6r eigion, 
 Mi wn f od angelion 
 
 Yn siarad & thi. 
 
 Y bore a wawriodd, 
 Cadwelyn ddychwelodd, 
 A'i wraig a lawenodd, 
 
 A'i dagrau yn Hi' ; 
 Cusanai 'r bach tirion, 
 Dywedai o'i chalon, 
 "Diau fod angelion 
 " Yn siarad a thi." 
 
121 
 
 BUGEILGERDD. 
 
 O Deffro, Myfanwy, mae 'r haul, dros y bryn, 
 Yn gweled ei gysgod yn gwrido 'n llyn ; 
 1 Mae 'r ser wedi diffodd, ac awel y dydd 
 Sydd allan yn chwareu 'mysg cangau y gwydd. 
 
 deffro, Myfanwy, mae mygau y dref, 
 A'r hedydd dan ganu, yn esgyn i'r nef, 
 Cai glywed lawened yw 'r gdg ar y gaingc, 
 Mae newydd dd'od drosodd i Gymru o Ffraingc. 
 
 deffro, Myfanwy, mae ochrau y ffyrdd 
 Yn frith o friallu a llygaid-dydd fyrdd, 
 Mae 'r haf wedi ' eni, er balchder i'r byd, 
 A'r adar yn canu o amgylch ei gryd. 
 
 deffro, Myfanwy, mae 'r dail ar y coed 
 A'u blodau yn ieuaingc — neb ddyfod i'w lioed, 
 Pob perthen yn ffasiwn y tymmor yn werdd, 
 A'r fwyalch a'r fronfraith yn cadw ltys cerdc. 
 
 deffro, Myfanwy, i weled uwchben, 
 Y wennol yn nofio y'nglesni y nen, 
 
 1 glywed y gwenyn yn canu mor f wyn « 
 'R ol sugno ar fronnau briallu y twyn. 
 
 deffro, Myfanwy, mae 'r pentre'n cyffroi, 
 
 Yr eingion yn tingcian, a'r felin yn troi, 
 
 Mae 'r mercbed yn godro y 'Ngwerglodd-y-brwyri, 
 
 Cod dithau i ganu a chyfrif yr wyn. 
 
 O deffro, Myfanwy, dy lygad sy 'n hardd, 
 A'th ruddiau yn deccach na'r boreu i'r bardd, 
 Dy lais sydd yn fwynach nag adar mewn coed, 
 A'th rodiad yn harddach na'r ewig ar droed. 
 
 PROEST 
 
 I BBYDDEST FUDDUGOL EAD A SAL. 
 
 Anghyfarwydd gywydd gwj^Ut, 
 Ar odl rydd ymenydd mollt, 
 Yw 'r bryddest faith, fel gwaith gwellt 
 Budr a sal, am bedwar swllt. 
 
 * Y ddwy linell flaenaf o bob pennill i'w hailadrodd wrth eu datgann. 
 
122 CANIAD ODYDDOL. 
 
 HEN FRYDAIN.* 
 
 Hen Frydain, heb ofni bradwriaeth na chledd, 
 
 A ferchyg ar edyn y 'stormydd ; 
 Fe'i gwelir yn huno, mewn mawredd a hedd, 
 
 Ar ymchwydd y m6r ei gobenydd. 
 
 Yn dawel y gorphwys, mor hawddgar ei phryd, 
 
 A bri yn dyganu ei moliant, 
 A'i banner chwyfiedig a ddengys rr byd, 
 
 Ei dewredd, ei chred, a'i gogoniant. 
 
 Pan genir corn Rhyfel yn galw i'r gad, 
 Er dycbryn annewrion a brolwyr, 
 
 Rhyw fyrdd o gleddyfan ddiffynent ei gwlad, 
 Yn nwylaw ein milwyr a'n morwyr. 
 
 Y'nghanol celanedd, tan gynnau a ; u twrf, 
 
 A gwaed yn llifeirio fel ceunant, 
 Ni weinia ein meibion eu cledd3-f yn llwrf, 
 
 Nes ennill y maes a'r gogoniant 
 
 Hen Frydain, heb ofni bradwriaeth na cliledd, 
 
 A ferchyg ar edyn y ' stormy dd ; 
 Fe 'i gwelir yn huno, mewn mawredd a hedd, 
 
 Ar ymchwydd y m6r ei gobenydd. 
 
 CANIAD ODYDDOL, 
 
 Pennillion i'w canu ar geuad y Gyfrinfa, a'r noil frodyr i ymuno 
 yn y Byrdwn. 
 
 Chwi frodyr ymadawol, — 
 
 Byddwch wych, byddwch wyoh, 
 A phawb o'r Urdd Odyddol — 
 
 Byddwch wych ; 
 Er mwyned yw 'r gyfeiliach, 
 Eich doeth a'ch glan gyfrinach, 
 Mae 'n rhaid ymadael bellach — 
 
 Byddwch wych, byddwch wy oh ; 
 Cawn etto gwrdd rhagorach — 
 
 Byddwch wych. 
 
 Y mae pob Odydd ffyddlon, — 
 
 Megis brawd, megis brawd, 
 
 Yn nhywell nos trallodion — 
 Megis brawd ; 
 
 + Y gwreiddiol, gan Talnaiarn, yn Saesoneg. 
 
CANIADAU ODYDDOL. 123 
 
 Pan ballo cymmwynasau 
 Yn nyffryn cysgod angau, 
 Daw hwn i gau 'r amrantau — 
 
 Megis brawd, megis brawd, 
 A gwlychu 'r bedd a'i ddagrau, 
 
 Megis brawd. 
 
 Mae 'n rhanu yn haelionus — 
 
 Megis brawd, megis brawd, 
 Ei fara i'r angenus, 
 
 Megis brawd ; 
 Mae 'n cynnal breichiau 'r gweinion, 
 Yn rhwymo briwiau 'r cleifion, 
 Yn parcliu llwch y meirwon — 
 
 Megis brawd, megis brawd, 
 Yn sychu dagrau 'r gweddwon — 
 
 Megis brawd. 
 
 Y mae ei law a'i galon — 
 
 Gyda ni, gyda ni, 
 Hyd angau saif yn ffyddlon — 
 
 Gyda ni ; 
 Trwy foliant a thrwy angnlod, 
 Mewn hawddfyd, ac mewn trailed, 
 Dwg bvvys a gwr£s y diwrnod — 
 
 Gyda ni, gyda ni, 
 CaifF ran o'r wobr ucnod, 
 
 Gyda ni. 
 
 Uhoed arwydd brawd o ffarwel — 
 
 " Felly mae, felly mae, ' 
 A chadwed y gair dirgel — - 
 
 Felly mae. 
 Llewyrched lamp ei gariad, 
 Er diffodd hanl a lleuad ; 
 O'r gadair clywch hyspysiad — 
 
 Felly mae, felly mae, 
 Fod y Gyfrinf a 'ngheuad — 
 
 "Felly mae." 
 
 ENGLYN I'R MORFIL. 
 
 Penciwdod yr boll bysgod byw — mawrfalch 
 Yw 'r Morfil digyfryw ; 
 Cawrfil o nerth anferth yw, 
 Ymerawdr y m6r ydyw. 
 
124 CANIADAU DERWYDDOL. 
 
 CANIADAU CYFRINFAOL UBDD Y DERWYDDOK* 
 
 Y GAN AGOROL. 
 
 Dowch, frodyr hofF sydd etto 'n cwrdd 
 
 amgylch y Derwyddol fwrdd, 
 
 Yn unol ac yn lion ; 
 
 1 gyf raith rhyddid rhoddwn bar* h — 
 Ufudd-dod i'n Godidog Arch f 
 
 A'r Ian gyfrinfa lion. 
 
 Anrhydedd fo 'n llywyddu 'n llu, 
 Cyfiawnder a gwirionedd cu, 
 
 Brawdgarwch pur o hyd ; 
 Pob genau glan, pob calon rwydd, 
 A yf i'r Urdd Derwyddol rwydd, 
 
 Hyd bellaf barthau 'r byd. 
 
 CROESAW I FRAWD NEWYDP. 
 
 Croesaw iti frawd di-lyth, 
 Croesaw o hyn allan byth ; 
 Boed dy gyfeillach ini 'n hir, 
 Cyfiawnder, rhinwedd, cariad gwir. 
 
 Ar dy air ymddiried wnawn, 
 O cadw ef a'n deddfau 'n iawn, 
 Fel gair dy lw " ar gof yn wyrdd ; " 
 Ein cyfaill wyt, a Brawd o'r Urdd." 
 
 Y GAN YMADAWOL. 
 
 Fel Brodyr Derwyddol, 
 Rhown siampl rinweddol 
 
 Ddifrychau i'r byd. 
 Nac yfwn byth ormod, 
 Mae 'n g'wilydd a phechod ; 
 Ond daliwn dan ammod 
 
 Ein rhyddid o hyd. 
 
 Pob cangen o'r Undeb 
 
 Fo 'n cadw 'i chymmundeb, 
 
 A'i llwyddiant y'nghyd ; 
 Yn dala dirgelwch 
 Ein cywir f rawdgarwch, 
 Cyfiawnder a heddwch, 
 
 Hyd ddiwedd y byd. 
 
 * Cyfieithiad ydyw y pennillion hyn ; ein hawdwr oedd cyfieithydd en 
 Darlith-lyfrau, &c. + Archdderwydd. 
 
Y DDERWEN FRYDEINIG. 125 
 
 Bhoed Duw o'i lys uchel 
 I ni wrth ymad'el 
 
 Ei fendith a'i sel ; 
 I gadw 'n cyfrinion, 
 Dan glo yn mhob calon, 
 Nes cawn fel Derwyddon 
 
 Gyfarfod a ddel. 
 
 NEU, FEL HYX. 
 
 Ithown siampl Ian ddi-goll, 
 Dderwyddol frodyr oil, 
 
 undeb pur. 
 Ac yfwn yn ddi-wall, 
 O gwppan sobrwydd call, 
 Lawenydd yn ddi-ball — 
 
 Heb gwyn na chur. 
 
 Boed pob Cyfrinfa Ian 
 Mewn undeb diwahan 
 
 A llwydd di-drai ; 
 Gw^n cyf eillgarwch lion 
 Ar wyneb pawb yn hon, 
 A pburdeb yn mhob bron — 
 
 Heb frad na bai. 
 
 Boed in' gyfeillach gref 
 A glan Gyfrinfa 'r nef 
 
 A'i hurddau hi. 
 Yn nghalon pawb y bo, 
 Fel rheol euraidd co', 
 Y dirgel air dan glo 
 
 Ein Hundeb ni. 
 
 Y DDERWEN BRYDEINIG. 
 
 (Yn y flwyddyn 1837.) 
 
 O'r Dderwen Brydeinig ardderchog ei dry eh, 
 Y tyfodd teyrnwiail galluog a gwych, 
 I lywio a noddi " Ynys y Seintiau," 
 Hoff dir cyssegredig yr Arglwydd ein I6r, 
 Gwladwriaeth ein dewrion odidog gyndadau. 
 Prif rosyn y ddaear, a phrif em mOr. 
 
125 CARIAD PUR. 
 
 O'r Dderwen Brydeinig y daetli cangau heirdd, 
 Dysgawdwyr awdurol, deddf-roddwyr, a beirdd; 
 Iraidd frenhingyff, brodorol d'wysogion, 
 Hir arswyd gelynion, gogoniant eu gwlad, 
 Cyn sengi ei daear gan droed oeraidd estron 
 Nac i "g^iwdod ormes" ei threisio mewn brad. 
 
 Yr lien Ddyfnwal Moelmud, a'i ddeddfau doeth glan, 
 Uthyr Pendragon, a Caradog ap Bran ; 
 Brenhnillin Aedd Mawr, sefydlwyr ein crefydd, 
 Am oesoedd bu 'r teulu i'r deyrnas yn dwr, 
 Bhyw ffon o'r un cyff oedd Llywelyn ap Gruflydd 
 A changen o'r Dderwen oedd Owain Glyndwr. 
 
 dan yr hen Dderwen gysgodfawr a gwerdd 
 
 Y canodd prif feirddion yr oesoedd eu cerdd, 
 Bu 'n achles a nodded cywrain gelfyddyd, 
 
 A tnani y chwery 'r fwyn delyn ddi-nam, 
 
 Y dawnsia ein merched o lanaf wynebpryd, 
 Enyna gwrolder ein meibion yn fflani. 
 
 Os chwythodd 'storm oesoedd grin geingciau i lawr, 
 Mae 'r gwraidd yn anfarwol, a'r brigyn yn fawr, 
 M pballa ei chalon yn nydd rhyfelwriaeth 
 Na 'i dewr Gymrodorion gT\dadgarol eu bryd 
 Ni dderfydd can Awen, nac yspryd milwriaeth, 
 Nac iaitb yr hen Gymry tra pery y byd. 
 
 CAKIAD PUK. 
 
 [efelychiad.] 
 
 Wrth edrych un diwrnod ar wybren las haf 
 hiraeth am rywun mor bur y bu'm glaf, 
 Wrth wel'd y ffurfafen, i'm cof y doist ti, — 
 A ydy w dy enaid cyn bured i mi ? 
 
 Wrth ganfod mewn cwmmwl haul gwridgoch yr hwyi, 
 Gofynais oes cariad mor wresog ? — pwy wyr ? 
 Fy ngwyneb a wridodd, i'm c6f y doist ti, — 
 A ydy w dy galon mor frwd attaf fi ? 
 
 Wrth glywed y dyfnfor a'i donnau gwneyd'n 'stwr 
 Hiraethais am gariad cyn ddyfned a'i ddw'r, 
 Gwrandewais, pan rliodd, i'm c6f doist ti, — 
 A ydyw dy gariad mor ddwfn attaf fi ? 
 
ENGLYNION. 127 
 
 Wrfcb weled trefn natur yn para 'n ddi-lyth, 
 Y mdr beb ymorpbwys, a'r nef yn las byth, 
 O dywed, F' anwylyd, 'r wy'n gofyn i ti, — 
 A bery dy gariad f el natur i mi ? 
 
 Tru^sl, 
 
 ENGLYNION. 
 
 BEDDARGRAPH MSDDWYN. 
 
 Anghenfil baril y bir — er rhybudd 
 Y rbeibiwyd yr anwir 
 Gan Angau ben, gan ing bir, 
 A pboeniad na orpbenir. 
 
 Broliwr (fu 'n llyngcu barilau) — bolrwth 
 A bwli 'r tafarnau, 
 Bragaldiwr, ymgegwr gau, 
 A tbyngwr byd bortb Angau. 
 
 Yn y dwfn bwll, un dafn bacb — o ddw'r oer 
 Ni ddaw i'w ran mwyacb, 
 Er cwyn bir, eeir canu 'n iacb 
 Bytbol ond am fflam boetbacb. 
 
 Ei ddifa gan oddefaint — a'i daflu 
 I'r diafliaid, ei geraint, 
 I ddwyn poen ddi-boen yn baint, 
 Ac yf ed gwin digof aint. 
 
 Cwn annwn sy 'n cynnenu — am dano 
 Yindynnant o'i ddeutu. 
 Yn y ffiaidd ddofn ff'au ddu, 
 Yssant wrtbodwr Iesu. 
 
 fR RHYL. 
 
 Drych i leoedd ymdrocbi — y Goror 
 Ar gyrraedd Eryri, 
 Yw "Kbyl ar Ian yr beli." 
 Y mdr balit yw ei mur bi. 
 
 Ugeiniau rbag angau ar gyngor, — i Rhyl 
 Yr beliant bob tymmor ; 
 Cleifion wyr mawrion i'r mdr, 
 A gwerin o bob goror. 
 
 Ceir y byd a'r cerbydau — a'u teithw^r 
 Yn tutbio 'n finteiau 
 I'w dw'r, rbag anhwylderau 
 A nj&feja bir, er mwyn iacbau. 
 
128 ENGLYNION. 
 
 Gwell na chyngor doctoriaetli — a physyg 
 Proffeswyr meddygiaeth 
 I gannoedd feddyginiaeth 
 Awelon tref ar Ian traeth. 
 
 Erpleser i'r palasau — ewch, fonedd, ' 
 Cewch fwyniant ei moethau, 
 A chwi y llesg, i'ch wellau, 
 Ewch beunydd i'w chabanau. 
 
 Achles a 'spytty 'r nychlyd — a limiwyd 
 Ar laiinerch mor hyfryd — 
 Gwlad f awr Gwaelod y Foryd, 
 A'r Bath lie 'r ymdrocha 'r byd. 
 
 ENGLYNION I GLYCHAU GWRECSAM. 
 
 Yn Ngwrecsam pen camp y cdr — yw difyr. 
 Ddeg tafod cyfeisor 
 Clych ty mawl gwych temlog I6r, 
 Pyrth moliant parthan Maelor. 
 
 Clau chwery y clych chwarian, — fel tyner 
 Pawl tannau, orhoian 
 oriel tafodau arian 
 Delwog dwr lluniog dy 'r llan. 
 
 i'r ywen feddrodol. 
 
 Ywen glassig hen eglv/ysydd — fawrwych 
 Anfarwol gadeirwydd ; 
 Plu elor-fen pobl war fydd, 
 Mantell alar monwentydd. 
 
 Gwisg ydyw o gysgodau — ar wely 
 Marwolaeth yr oesau ; 
 Lien pah ell or dy well dau, 
 Perth i engyl pyrth angau. 
 
 O.Y.— Gadawsom allan lawer o Englynion, a holl Ganiadau Seiscmi^ 
 Glanmor. 
 
 GWRECSAM : ARGRAPHWYD GAN R. HUGHES A'l FAB. 
 
 ^P22ms 
 

 
 
 u </><^ 
 
 <$><? 
 
 ^^ 
 
 
 * 
 
 
 cu y o « x * \$ 
 
 
 
 ^ ^> • 
 
 cP <v 
 
 
 
 6 a 
 
 
 ^ ^ 
 
 

 £ °* o \ ^ ." .& < 
 
 
 
 c% ^ 
 
 % ^ J> *\ 
 
 
 ,/' % \m-> s ^ *-" .,#' % 
 
 
 
 
 i ^, 
 
 
 
 0° 
 
 
 
 A 
 
 
 
 Ji*N^ -toer-X^ /^Ir.X^ 
 
 3* ^ ''J**! Ac? 
 
 ^ ^ 
 
 £ *+ 
 
 
 N ^ 
 
 «#^V ^-i^.V "" <*>V' 
 
 4 4o 
 
 _ » ■=> ■=> -i -a.* 
 
 9x * o . x * \V "O 
 
 ^^ .AXE ^&><<v 
 
 .V <■*> • 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
kmBBI IfflJWoi 
 
 raw 
 
 wMrSI 
 
 m 
 
 n H 
 
 MM 
 
 awl ■ 
 
 I 
 
 " < * f, " K7 nTiiii : ninillTfHlrffl p 
 
 ■•'■"! I 
 ■ 1 I