v>A.^ ,,XV ■. ./\.0^.7^% ^^ o 0' '^^ *.o.o^ ,^^ .%■ ^■f ■■v- ^A V^^ ^ ^*^ , %/ ^ ' ♦ »') v" % .;%^ "^..s^ ^ ^ A ■ \^' ^y. "'<- .0' ■i'l .0 o x^ -V^^ "^ ^^" .> > ^^r A^^^ '^> .^> ^^ >^ .A e -'^^^.^^ V ^' - s : S #^ ^^^ v^^' 5- ^ xoo.. __ ■/• '^-^ . ^ y '^ s^ o '^^ ^ '"'■s- .<^ >V » aV . This (iranmiar is an original work. Its arrangement is philosophical, and it* rules clear and precise, beyond those of any other grammar we liave seen - Portland Christian Mirror. 4 SALLUST'S HISTORY WAR AGAINST JUGURTHA. AND OF THE CONSPIRACY OP CATILINE WITH A DICTIONARY AND NOTES. BY PROF. E. A. ANDREWS. THIRTEENTH EDITION. BOSTON: CROCKER & BREWSTER. 1854. <^ e re ^' -^ ,-»i Rnterod ar.cnrdins<- to Act of Congress, in the year 1841, by l/uRRIB »t PECK, 111 iiui Oierk's Office of the District Court of Connecticut PREFACE TO THE SECOND EDITION. The first edition of Sallust by the present editor having been favorably received by the public, no alteration in its plan has been thought necessary In preparing a second edition, however, every part has been carefully revised. The text, in the former edition of the Jugurthine War was based upon that of Cortius. It was not until nearly the whole of that portion of the work was printed off, that the editor was able to obtain the highly valuable editions, which, within a few years past, have issued from the German press. Of these such use was made in the remainder of the work, as the brief time allowed for thifc purpose would permit. The text of Cortius was distinguished from those previously in common use by frequent ellipses, especially of particles, pronouns, and the substantive vert These ellipses gave to the author's style an appearance of peculiar harshness; and rende"''ed the connexion at times obscure and difficult. Besides other valuable improvements in the text of this author, the German editors, after the most careful collation of manuscripts and early editions have in many instances restored the words omitted by Cortius. The text adopted in both parts of the present edition is, in general, that of Kritz, but modified by reference to the editions of Planche, Burnouf, Gerlach, Herzog and the Bipont editors. The alterations made in this edition will, it is believed, commend themselves to all, who shall examine them with care, as serving to remove many of the difficulties found in the common editions. The orthography of the first edition, which, with few exceptions, was that ad')pted by the Bipont editors and by Planche, has been retained. The following extracts from the preface to the first edition will sufficiently exx'lain its general plan. " in .irranging the two treatises of Sallust constituting the text of this work, the firit pirice has been assigned to the War against Jugurtha. Such an arrangement seemed to be expedient in a work intended for the use of students not previously familiar with Roman history; inasmuch as the History of Catiline's Conspiracy, which occurred many years after the war against Jugur- tha, contains numerous aHaoions to persons engaged in that war, and to politi- cal events connected with it. 3 PREFACE. As some of the most prominent difficulties in Latin syntax arist from the use of the oratio obliqua, the occurrence of this construction has generally been denoted by means of single inverted commas, while direct quotations are distin guished by the usual marks. To the preparation of the accompanying Dictionary, much time and labor have been devoted. The design has been to unite, so far as a due regard to "brevity would permit, the advantages of a Lexicon Sallustianum with those of a general dictionary." To this end the common significations of each word are given, whether occurring in Sallust or not, but in noting the constructions of words, those only are mentioned, which are found in this author. " The plan of the work did not permit the introduction of extended discussions relating to points of history or biography, customs or laws. For minute information on these and kindred subjects, it was thought better to refer the student to his Classical Dictionary and Roman Antiquities, and especially to some good Roman history ; such, for example, as Ferguson's Roman Republic. In preparing the notes of this edition, it has been the aim of the editor to supply such information only, as could not progerly be inserted in the Dictionary. He has endeavoured to furnish precisely such aid as he supposed a diligent stu- dent would need, and to present it in such a form as would direct his investiga- tions, instead of superseding them. A free use has been made of the materials contained in the notes of Burnouf, Planche and Kritz, and such other notes have been added as the design of the work seemed to require. In explaining the grammatical constructions, the editor has generally contented himself with a simple reference to that part of the grammar in which a solution of the diffi- culty may be found, leaving it to the student's own reflection to make the application LIFE OF CAITJS CRISPUS SALLUSTIUS. Sallust, the celebrated Roman historian, was bom at Amitemum, a towni in the Sabine territory, in the year of Rome 668, 86 years before the birth of Christ, and in the consulship of Cinna and Carbo. While young he removed to Rome, where he devoted himself to literary pursuits, under the direction of Atteius Prsetextatus, a celebrated Athenian grammarian, and an instructor in the art of rhetoric. At an early age, probably about the year of Rome 695, he obtained the questorship, and consequently became entitled to a seat in the senate. In the year 701, during a period of great civil commotion, he was made a tribune of the people ; and in the dissensions consequent upon the death of Clodius, he took an active part in opposition to Milo. To this course he was probably moved not less by personal hostility to Milo, whom he had greatly injured, and from whom he had received a severe, but well merited chastisement, than by attachment to the party of Clodius. In the year 704 the censors, Appius Clau- dius and Calpurnius Pi&o, deg-erled him from his rank as senator, on account of the infamy of his private character. It was probably about this time, that he wroie the Ilietory of the Catilinarian Conspiracy, with the exception, perhaps, of the part relating to the characters of Caesar and Cato, though some ascribe to the whole work a later date. Of most of the events connected with this conspiracy, Sallust had been an eye witness, and, with few exceptions, lie appears to have recorded them with ex- emplary impartiality. Though at a later period, the bitter enemy of Cicero, he manifests no such hostility in his account of this conspiracy, unless it be found in the somewhat faint praise which he bestows upon that illustrious orator and patriotic statesman. Notwithstanding he expressed the determination in the introduction of this history, of spending the remainder of his days remote from the agitations of public life, he yet entered soon after with renewed ardor into the violent strug gles which arose between the parties of Pompey and Caesar. In this contest he espoused the cause of Caesar, to whom he was personally attached, and through whose influence, in the year of the city 706, he was again made questor, and consequently reinstated in the senate. In the following year by the same influ- ence he was raised to the pretorship, and about this time also he married Terentia, whom Cicero had recently divorced. 1* 5 b LIFE OF CAIUS CRISPUS SALLUSTIUS. Soon after these events the civil war was renewed in Africa, where the rem- nants, of the senatorial party had been assembled under the command of Scipio and Cato. To oppose these Sallust was directed to conduct a detachment of several legions, by the way of Capua to the shores of Campania, where they were to embark for Africa. On arriving at the port of embarkation, a mutiny arose among the troops on account of their unwillingness to leave Italy, and to encounter anew the hardships and dangers to which they had been so long ex- posed. Sallust found his authority of no avail to suppress the insurrection, and was compelled to secure his own safety by a precipitate flight to Rome, whither he was followed by a great number of the troops. Order being at length restored by the presence and authority of Caesar, the legions consent- ed to embark, and shortly afterwards landed in Africa. Subsequently in an expe- dition entrusted to his command, against the island of Cercina, Sallust is said to have evinced considerable courage, military skill and prowess. After the close of this war, he was appointed to the command of the African province, where he acquired immense riches by oppressing the people. On hia return home, he was accused by the Numidians, of mal-administration of the affairs of his province, but escaped punishment through the friendship of Cassar with whom he is reported to have shared his spoils. Scarcely, however, had he been acquitted, when Caesar, on whom all his fortunes depended, w^as assassinated, on the ides of March, in the year of Rome 710. With this event terminated the political career of Sallust, who thenceforward devoted himself wholly to the pursuits of private life. In his retirement, besides other historical works of which a few fragments now remain, he composed the History of the Jugurthine AVar, for which he had collected ample materials during his residence in Africa. He also erected a magnificent residence upon the Quirinal Hill, and laid out those beautiful gardens, which afterwards bore his name, and which were long considered as the pride and ornament of Rome. After his decease, which occurred in the year 718, his house and gardens be- came the favorite residenr^e of successive Roman emperors. As a historian, Sallust has few equals. His style is in a high degree concise resembHng in this and in other respects that of Thucydides, whom, he seems to have taken as his model. H3 is distinguished also for his uncommon talent at graphic description, and his masterly delineations of character. In hia writings he is ever the advocate of virtue, and the stern, uncompromising toe of corruption in every form, whether exhibited in the >'enal administration of government, or in the obscurer vices ot private life. Unfortunately for hia memory, the principles of virtue incuicateo in his writings seem to have had but little influence in the conduct of his life ; and posterity has shown the less" indulgence to his faults, from the contrast wnich they exhibit to his own mora^ precepts. C CEISPI SALLUSTII JUGURTHA, , SEU BELLUM JUGURTHINUM I. Falso queritur de natura sua genus humanum, quod, imbccilla atque asvi brevis, forte potius quam,3#fute rega- tur. Nam contra reputando neque majus aliud neque prsBslabilius invenies, magisque naturis industriani homi- num quam vim -aut tempus deesse. Sed dux atque impe- rator vitse mortalium. animus est ; qui ubi ad gloriam vir- tutis via grassatur, abunde pollens potensque et clarus est, neque fortuna eget: quippe qu^e probitatem, indus- triam aliasque artes bonas neque dare neque eripere cuiquam potest. Sin, captus pravis cupidinibus, ad iner- tiam et voluptates corporis pessum datus est, perniciosa jibidine paulisper usus, ubi per socordiam vires, tempus, ingenium defluxere, naturos infirmitas accusatur: suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt. Quod si hominibus bonarum rerum tanta cura esset, quanto studio aliena ac nihil profutura multumque etiam pericu- losa petunt, neque regerentur magis, quam regerent casus, et eo magnitudinis procederent, uti pro mortalibus gloria abterni fierent. II. Nam uti genus hominum compositum est ex corpore et anima, ita res cunctse studiaque omnia nostra, corpo- :i^ C. cmSPI SALLUSTII ris alia, alia animi naturam sequuntur. Igitur prseclara facies, magnae divitiee, ad hoc vis corporis et alia omnia hujuscemodi brevi dilabuntur; at ingeiiii egregia facinora, sicuti anima, immortalia sunt. Postremo corporis et fortunoe bonorum ut iniiium, sic finis est, omniaque orta occidunt, et aucta senescunt : animus incorruptus, sster- nus, rector humani generis, agit atque habet cuncta, neque . ipse habetur. Quo magis pravitas eorum admiranda est, qui, dediti corporis gaudiis, per luxum atque ignaviam (Etatem agunt, ceterum ingenium, quo neque melius neque amplius aliud in natura mortalium est, incultu atque socor- (lia torpescere sinunt, quum prsesertim tarn multse varioe- que sint artes animi, quibus summa claritudo paratur. III. Verum ex his magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum minime mihi hac tempes- tate cupienda videntur ; quoniam neque virtuti honos datur, neque illi, quibus per fraudem is fuit, utique tuti, aut eo magis honesti sunt. Nam vi quidem regere pa- triam aut parentes quamquam et possis, et delicta corrigas, tamen importunum est ; quum prsesertim omnes rerum mutationes cgedem, fugam aliaque hostilia portendant. Frustra autem niti, neque aliud se fatigando nisi odium quserere, extremae dementias est : nisi forte quem inho- nesta et perniciosa libido tenet potentise paucorum deci^s atque libertatem suam gratificari. IV. Ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exercentur, in primis magno usui est memoria rerum gestarum : cujus de virtute quia multi dixere, praetereundum puto, simul, ne per insolentiam quis existimet memet studium meum laudando extollere. Atque ego credo fore, qui, quia decrevi procul a republica aetatem agere, tanto tamque utili labori meo nomen inertiae imponant; carte, JUGURTHA. 3 quibus maxima industria videtur salutare plebem et con- viviis gratiam quaerere. Qui si reputaverint, et quibus ego temporibus magistratus adeptus sim, et quales viri idem assequi nequiverint, et postea quae genera hominum in sonatum pervenerint, profecto existimabunt me magis merito quam ignavia judicium animi mei mutavisse, ma- jusque commodum ex otio meo, quam ex aliorum nego tiis,reipublic8e venturum. Nam ssepe ego audivi, Q. Max- imum, P. Scipionem, prgeterea civitatis nostras praeclaros viros solitos ita dicere, ' quum majorum imagines intue- rentur, vehementissime sibi animum ad virtutem accendi/ Scilicet non ceram illam neque figuram tantam vim in sese habere, sed memoria rerum gestarum eam flammam egregiis viris in pectore crescere, neque prius sedari, quam virtus eorum famam atque gloriam adaequaverit. At contra quis est omnium his moribus, quin divitiis et sumptibus, non probitate neque industria cum majoribus suis contendat ? Etiam homines novi, qui antea per vir- tutem soliti erant nobilitatem antevenire, furtim et per latrocinia potius quam bonis artibus ad imperia et hono- res nituntur ; proinde quasi praetura et consulatus atque alia omnia hujuscemodi per se ipsa clara et magnifica sint, ac non perinde habeantur, ut eorum, qui ea sustinent, virtus est. Verum ego liberiiis altiusque processi, dum me civitatis morum piget taedetque : nunc ad inceptum redeo. V. Bellum scripturus sum, quod populas Romanus cum Jugurtha, rege Numidarum, gessit : primiim, quia mag- num et atrox variaque victoria fuit ; dein, quia tunc pri- miim superbiae nobilitatis obviam itum est. Quae conlen- tio divina et humana cuncta permiscuit, eoque vecordice processit, uti studiis civilibus bellum atque vastitas Italii:e CRISPI SALLUSTIl fihem faceret. Sed priusquam hujuscemodi rei initium expedio, pauca supra repetam, quo ad cognoscendum omnia illustria magis magisque in aperto sint. Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis Romani Italiae opes maxima attriv- erat, Masinissa rex Numidarum.. in amicitiam receptus a P. Scipione, cui postea Africano cognomen ex virtute fuit, multa et praeclara rei militaris facinora fecerat, ob quae, victis Carthaginiensibus et capto Syphace, cujus in Africa magnum atque late imperium valuit, populus Ro- manus, quascumque urbes et agros manu ceperat, regi dono dedit. Igitur amicitia Masinissse bona atque hones- ta nobis permansit : imperii vitasque ejus finis idem fuit. Deinde Micipsa filius regnum solus obtinuit, Manastabale et Gulussa fratribus morbo absumptis. Is Adherbalem et Hiempsalem ex sese genuit ; Jugurthamque, Manastabalis fratris filium, quem Masinissa, quod ortus ex concubina erat, priv^atum reliquerat, eodem cultu, quo liberos sues, domi habuit. VI. Qui ubi primum adolevit, pollens viribus, decora facie, sed multo maxime ingenio validus, non se luxu neque inertia3 corrumpendum dedit ; sed, uti mos gentis illius est, equitare, jaculari, cursu cum sequalibus certare; et, quum omnes gloria anteiret, omnibus tamen carus esse ; ad hoc pleraque tempera in venando agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire ; plurimum facere, et minimum ipse de se loqui. Quibus rebus Micip- sa tametsi initio la^tus fuerat, existimans virtutem Jugur- thse regno suo glorioe fore, tamen, postquam hominem adolescentem, exacta sua aetate, et parvis liberis, magis magisque crescere intellegit, vehementer eo negotio per motus, multa cum animo suo volvebat. Terrebat eum JUGURTHA. D natura mortalium avida imperii et prseceps ad explendam animi cupidinem, prasterea opportunitas suae liberorum- ' que setatis, quas etiam mediocres viros spe prsedse trans- versos agit, ad hoc studia Numidarum in Jugurtham ac- censa, ex quibus, si talem virum interfecisset, ne qua se- ditioaut helium oriretur.anxius erat. VII. His difficultatihus circumventus, uhi vide^ neque per vim neque insidiis opprimi posse hominem t? m accep- tum popularihus, quod erat Jugurtha manu p^'omptus et appetens gloriaj militaris, statuit eum ohjeclaie pericuHs, et eo modo fortunam tentare. Igitur hello Numantino Micipsa quum populo Romano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans vel ostentando virtutem vel hos- tium sasvitia facile eum occasurum, praefecit Numidis, quos in Hispaniam mittehat. Sed ea res longe alitor, ac ratus erat, evenit. Nam Jugurtha, ut erat impigro atque acri ingenio, uhi naturam P. Scipionis, qui tunc Romanis imperator erat, et morem hostium cognovit, multo lahore multaque cura, praeterea modestissime parendo et saepe ohviam eundo periculis in tantam claritudinem hrevi per- venerat, ut nostris vehementer carus, Numantinis maximo terrori esset. Ac sane, quod difficillimum in primis est, et proelio strenuus erat, et honus consilio ; quoruQi alterum ex providentia timorem, alterum ex audacia temeritatem afFerreplerumque solet. Igitur imperator omnes fere res asperas per Jugurtham agere, in amicis habere, magis magisque eum in dies amplecti ; quippe cujus neque consil- ium neque inceptum ullum frustra erat. Hue accedehat munificentia animi et ingenii solertia, quis rebus sibi mul- los ex Romanis familiari amicitia conjunxerat. VIIL Ea tempestate in exercitu nostro fuere complurcs iiovi atque nobiles, quibus divitiae bono honestoque potio- O C. CRISPI SALLUSTII res erant, factiosi domi, potentes apud socios, clari magis quam honesti, qui Jugurthae non mediocrem animum pol- licitando accendebant, ' si Micipsa rex occidisset, fore, uti solus imperii Numidias potiretur : in ipso maximam virtutem ; Romae omnia venalia esse.' Sed postquam, Numantia deleta, P. Scipiodimittereauxilia et ipse revert) domum decrevit, donatum atque laudatum magnifice pro concione Jugurtham in prsetorium abduxit, ibique secreto monuit, * uti potiiis publice quam privatim amicitiam populi Romani coleret, neu quibus largiri insuesceret; periculose a paucis emi, quod multorum esset. Si perma- nere vellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et regnum venturum ; sin properantius pergeret, suamet ipsum pecu- nia praecipitem casurum.' f IX. Sic locutus, cum litteris eum, quas Micipsae red- deret, dimisit. Earum sententia haec erai : " Jugurthae tui bello Numantino longe maxima virtus fuit ; quam rem tibi certo scio gaudio esse. Nobis ob merita sua carus est : uti idem senatui et populo Romano sit, summa ope nitemur. Tibi quidem pro nostra amicitia gratulor. En habes virum dignum te atque avo suo Masinissa." Igitur rex, ubi ea, quae fama acceperat, ex litteris imperatoris ita esse cognovit, quum virtute tum gratia viri permotus, flexit animum suum, et Jugurtham beneficiis vincere aggressus est; statimque eum adoptavit, et testamento pariter cum filiis heredem instituit. Sed ipse paucos post annos, morbo atque aetate confectus, quum sibi finem vitae adesse intelligeret, coram amicis et cognatis, itemque Adherbale et Hiempsale filiis, dicitur hujuscemodi verba cum Jugurtha habuisse. X. " Parvum ego te, Jugurtha, amisso patre, sine spa sine opibus in meum regnum accepi, existimans non JUGURTHA. minus me tibi quam [liberis,] si genuissem, ob betieficia carum fore : neque ea res falsum me habuit. Nam, ut alia magna et egregia tua omittam, novissime, rediens Numantia, meque regnumque meum gloria honoravisti. tuaque virtute nobis Romanos ex amicis amicissimos fecisti ; in Hispania nomen familise renovatum est ; pos- tremo, quod difficillimum inter mortales est, gloria invid- iam vicisti. Nunc, quoniam mihi natura finem vitae facil, per hanc dextram, per regni fidem moneo obtestor- que te, uti hos, qui tibi genere propinqui, beneficio meo fratres sunt, caros habeas; neu malis alienos adjungere, quam sanguine conjunctos retinere. Non exercitus neque thesauri prsesidia regni sunt, veriim amici, quos neque armis cogcre, neque auro parare queas ; officio et fide pariuntur. Quis autem amicior, quam frater fratri ? aut quem alienum fidum invenies, si tuis hostis fueris? Equi- dem ego vobis regnum trado firmum, si boni eritis ; sin mali, imbecillum. Nam concordia parv^e res crescunt, discord ia maximse dilabuntur. Ceteriim ante hos te, Ju- gurtha, qui setate et sapientia prior es, ne alitor quid eveniat, providere decet ; nam in omni certamine, qui opulentior est, etiam si accipit injuriam, tamen quia plus potest, facere videtur. Vos autem, Adherbal et Hiemp- sal, colite, observate talem hunc virum ; imitammi virtu- tem, et enitimini, ne ego meliores liberos sumpsisse videar, quam genuisse.'' XL Ad ea Jugurtha, tarnetsi regem ficta locutum in- telligebat, et ipse longe alitor animo agitabat, tamen pro tempore benigne respond it. Micipsa paucis post diebus moritur. Postquam ilU more regio justa magnifice fece- rant, reguli in unum convenere, uti inter se de cunctis negotiis disceptarent. Sed Hiempsal, qui minimus ex illis 2 C. CmSPI SALLUSTII erat, natura ferox, et jam ante ^gnooilitatem Jiigurthse, quia materno genere impar erat, despiciens, dextera Adherbalem assedit, ne medius ex tribus, quod apud Numidas honori ducitur, Jugurtha foret. Dein tarnen uli setati concederet fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus est. Ibi quum multa de administrando impe- rio- dissererent, Jugurtha inter alias res jacit, ' oportere quinquennii consulta et decreta omnia rescindi ; nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo valuisse.' Tum ' idem' Hiempsal ' placere sibi' respondit; * nam ipsum ilium tribus proximis annis adoptatione in regnum pervenisse.' Quod verbum in pectus Jugurthse altiud^(|uam quisquam ratus erat, descendit. Itaque ex eo temporfe ira et metu anxius moliri, parare, atque ea modo animo habere, quibus Hiempsal per dolum capere- tur.' Quae ubi tardius procedunt, neque lenitur animus ferox, statuit quovis modo inceptum perficere. XII. Primo conventu, quem ab regulis factum supra memoravi, propter dissensionem placuerat dividi thesau- ros, finesque imperii singulis constitui. Itaque tempus ad utramque rem decernitur, sed maturius ad pecuniam dis- tribuendam. Reguli interea in loca propinqua thesauris, alius alio, concessere. Sed Hiempsal in oppido Thirmida forte ejus domo utebatur, qui proximus lictor Jugurthae carus acceptusque ei semper fuerat. Quem ille casu ministrum oblatum promissis onerat, impellitque, uti tam- quam suam visens domum eat, portarum claves aduiteii- nas paret, nam verse ad Hiempsalem referebantur ; cete- rum, * ubi res postularet, se ipsum cum magna manu ven- turum/ Numida mandata brevi confecit, atque, ut doc- tus erat, noctu Jugurthse milites introducit. Qui post- quam m sedes irrunere, diversi regem quserere, dormien JUGURTHA. tes alios, alios occursantes interficere, scrutari loca aldita, clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere; quum interim Hiempsal reperitur, occultans se in tugurio mu- lieris ancillag, quo initio pavidus et ignarus loci perfu- gerat, Numidee caput ejus, uti jussi erant, ad Jugurtham refer unt. XIII. Ceterum fama tanti facinoris per omnem Africam b]evi divulgatur: Adherbalem omnesque, qui sub imperio Micipsce fuerant, metus invadit. In duas partes disce- dunt Numid^e : plures Adherbalem sequuntur, sed ilium alterum bello meliores. Igitur Jugurtha quam maximas potest copias armat, urbes partim vi, alias voluntate im- perio suo adjungit, omni Numidi^ imperare parat. Ad- herbal, tametsi Romam legates miserat, qui senatum do- cerent de csede fratris et fortunis suis, tamen fretus mul- titudine militum parabat armis contendere. Sed ubi res ad certamen venit, victus ex proelio profugit in provin- ciam, ac deinde Romam contendit. Turn Jugurtha, pa- tratis consiliis, postquam omnis Numidi83 potiebatur, in otio facinus suum cum animo reputans timere populum Romanum, neque adversiis iram ejus usquam, nisi in ava- ritia nobilitatis et pecunia sua, spem habere. Itaque pan- els diebus cum auro et argento multo legates Romam mittit, quis prsecepit, primum ' uti veteres amicos muneri- bus expleant, deinde novos acquirant, postremo qucEcum- que possint largiendo parare, ne cunctentur.' Sed ubi Romam legati venere, et ex prcecepto regis hospitibus aliisqae, quorum ea tempestate in senatu auctoritas polle- bat, magna munera misere, tanta commutatio incessit, uti ex maxima invidia in gratiam et favorem nobilitatis Jugurtha veniret, quorum pars spc, alii proemio inducti singulos ex senatu ambiendo nitebantur, ne gravius in 10 ^ C. CRISPl SALLUSTII eum consuleretur. Igitur ubi legati satis confidunt, die constitute senatus utrisque datur. Turn Adherbalem hoc modo locutum accepimus : XIV. " Patres conscripti, Micipsa pater meus morierjs mihi prsBcepit, ' uti regni Numidise tantummodo procura- tionem existimarem meam, ceterum jus et imperium ejus penes vos esse: simul eniterer domi militiaeque quam max- imo Usui esse populo Romano ; vos mihi cognatorum, vos affinium loco ducerem : si ea fecissem, in vestra amicitia exercitum, divitias, raunimenta regni me habiturum.' Quae quum prsecepta parentis mei agitarem, Jugurtha, homo omnium, quos terra sustinet, sceleratissimus, contempto imperio vestry, Masinissas me nepotem, et jam ab stirpe socium atque amicum populi Romani, regno fortunisque omnibus expulit. Atque ego, patres conscripti, quoniam eo miseriarum venturus eram, vellem potius ob mea quam ob majorum meorum beneficia posse a vobis auxilium petere, ac maxime deberi mihi beneficia a populo Roma- no, quibus non egerem ; secundum, ea si desideranda erant, uii debitis uterer. Sed quoniam parum tuta per se ipsa probitas est, neque mihi in manu fuit, Jugurtha quahs foret, ad vos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi miserrimum est, cogor priiis oneri quam usui esse. Cet- eri reges aut bello victi in amicitiam a vobis recepti sunt, aut in suis dubiis rebus societatem vestram appeti- verunt: famiha nostra cum populo Romano bello Cartha- giniensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides ejus quam fortuna petenda erat. Quorum progeniem vos, patres conscripti, nolite pati me, nepotem Masinissa^ frustra a vobis auxilium petere. Si ad impetrandum nihil causas haberem prseter mise- randam fortunam, quod paulo ante )'ex genere, fam& J U G U R T H A . 11 atque copiis potens, nunc deformatus termnnis, inops, alienas opes exspecto, tamen erat majestatis populi Ro- mani prohibere injuriam, neque pati cujusquam regnum per scelus crescere. Verum ego his finibas ejectus sum, quos majoribus meis populus Romanus dedit ; undo pater et avus meus una vobiscum expulere Syphacem et Car- thaginienses. Vestra beneficia mihi erepta sunt, patres conscripti, vos in mea injuria despecti estis. Eheu me miserum ! Huccine, Micipsa pater, beneficia tua eva- sere, uti, quem tu parem cum liberis tuis, regniquepartic- ipem fecisti, is potissimum stirpis tu^ extinctor sit? Numquam ergo familia nostra quieta erit? semperne in sanguine, ferro, fuga versabimur? Dum Carthagini- enses incolumes fuere, jure omnia saeva patiebamur: hostes ab latere, vos amici procul, spes omnis in armis erat. Postquam ilia pestis ex Africa ejecta est, laeti pacem agitabamxus : quippe quis hostis nullus erat, nisi forte quem vos jussissetis. Ecce autem ex improviso Ju- gurtha intoleranda audacia, scelere atque superbia sese efferens, fratre meo atque eodem propinquo suo inter- fecto, primum regnum ejus sceleris sui prsedam fecit : post, ubi me iisdem dolis nequit capere, nihil minus quam vim aut bellum exspectantem in imperio vestro, sic uti videtis, extorrem patria, domo, inopem et coopertum rniseriis effecit, ut ubivis tutius quam in meo regno essem. " Ego sic existimabam, patres conscripti, ut pra^dican- tem audiveram patrem meum, ' qui vestram amicitiam diligenter colerent, eos multum laborem suscipere, cete- rum ex omnibus maxime tutos esse.' Quod in jamilia nostra fuit, prcestitit, uti in omnibus bellis adesset vobis . nos uti per otium tuti simus, in manu vestra est, patres conscripti. Pater nos duos fratres reliquit; tertium, Ju- 2^ 12 C. CmSPI SALLUSTII gurtham, beneficiis suis ratus est conjunctum nobis fon Alter eorum necatus est, alterius ipse ego manus inipiafa vix efiugi. Quid agam ? aut quo potissimum infelix accedam? Generis prjesidia omnia exstincta sunt: pater, uti necesse erat, naturae concessit ; fratri, quern minime decuit, propinquus per scelus vitam eripuit ; afRnes, ami- cos, propinquos ceteros, alium alia clades oppressit : capti ab Jugurtha pars in crucem acti, pars bestiis objccti sunt; pauci, quibus relicta est anima, clausi in tenebris cum mcerore et luctu morte graviorem vitam exigant. Si omnia, quas aut amisi, aut ex necessariis adversa fecta sunt, incolumia manerent, tamen, si quid ex improvise mali accidisset, vos implorarem, patres conscripti, cuibu? pro magnitudine imperii jus et injurias omnes curse esse decet. Nunc vero exsul patna, domo, solus atque om- nium honestarum rerum egens, quo accidam, aut quos appellem ? nationesne an reges, qui omnes familisB nostra ob vestram amicitiam infesti sunt ? an quoquam mihi adire licet, ubi non majorum meorum hostilia monumenta plurima sint? aut quisquam nostri misereri potest, qui aliquando vobis hostis fuit ? Postremo Masinissa nos ita instituit, patres conscripti, * ne quem coleremus nisi populum Romanum, ne socie tates, ne foedera nova acciperemus ; abunde magna prss sidia nobis in vestra amicitia fore ; si huic imperio fortuna mutaretur, una nobis occidendum esse.' Virtute ac dis volentibus, magni estis et opulenti, omnia secunda et obe- dientia sunt ; quo facilius sociorum injurias curare licet. Tantum illud vereor, ne quos privata amicitia JugurthcR parum cognita transversos agat, quos ego audio maxima ope niti, ambire, fatigare vos singulos, ' ne quid de ab- sente, incocrnita causa, statuatis: fingere me verba, et JUGURTHA. 13 fugam simulare, cui licuerit in regno manere ' Quod utinam ilium, cujus impio facinore in has miserias projec- lus sum, eadem heec simulantem videam, et aliquando aut apud vos, aut apud deos immortales rerum humanarum cura oriatur ! Nse ille, qui nunc sceleribus suis ferox atque praeclarus est, omnibus mails excruciatus, impietatis in parentem nostrum, fratris mei necis mearumque mise- riarum graves pcenas reddet. Jam jam frater animo meo carissime, quamquam tibi immaturo, et undeminime dec- uit, vita erepta est, tamen lastandum magis quam dolen- dum puto casum tuum : non enim regnum, sed fugam, exsilium, egestatem et omnes has, qu8B me premunt, serumnas cum anima simul amisisti. At ego infelix, in tanta mala praecipitatus ex patrio regno, rerum humana- rum spectaculum prssbeo, incertus quid agam, tuasne in- jurias persequar, ipse auxilii egens, an regno consulam, cujus vit^ necisque potestas ex opibus alienis pendet. Utinam emori fortunis meis honestus exitus esset, neu vivere contemptus viderer, si defessus malis injurise con- cessissem. Nunc neque vivere hbet, neque mori licet sine dedecore. Patres conscripti, per vos, per liberos atque parentes vestros, per majestatem populi Romani, subvenite misero mihi, ite obviam injuriae, nolite pati reg- num jNJumidias, quod vestrum est, per scelus et sanguinem familise nostrse tabescere." XV. Postquam rex finem loquendi fecit, legati Jugur- thae, largitione magis quam causa freti, paucis respon- dent : ' Hiempsalem ob saevitiam suam ab Numidis inter- fectum : Adherbalem ultro bellum inferentem, postquam superatus sit, queri, quod injuriam facere nequivisset: Jugurtham ab senatu petere, ne se alium putarent, ac NumanticS cognitus esset, neu verba inimici ante facta 14 C. CRISPI SALLXrSTII. sua ponerent.' Deinde utrique curia egrediuntur. Sena^ tus statim consulitur. Fautores legatorum, piaeterea magna pars gratia depravata, Adherbalis dicta contem- nere, Jugurthse virtutem extollere laudibus ; gratia, voce, denique omnibus modis pro alieno scelere et flagitio, sua quasi pro gloria, nitebantur. At contra pauci, quibus bonum et sequum divitiis carius erat, * subveniendum AdhertfSali, et Hiempsalis mortem severe vindicandam' censebant : sed ex omnibus maxime JEmilius Scaurus, homo nobilis, impiger, factiosus, avidus potentiae, honoris, divitiarum, ceterum vitia sua callide occultans. Is post- quam videt regis largitionem famosam impudentemque, veritus, quod in tali re solet, ne poUuta licentia invidiam accenderet, animum a consueta libidine continuit. XVI. Vicit tamen in senatu pars ilia, quae vero pretium aut gratiam anteferebat. Decretum fit, ' uti decem legati regnum, quod Micipsa obtinuerat, inter Jugurtham et Adherbalem dividerent.' Cujus legationis princeps fuit L. Opimius, homo cla^rus et tunc in senatu potens ; quia consul, C. Graccho et M. Fulvio Flacco interfectis, acer- rime victoriam nobilitatis in plebem exercuerat. Eum Jugurtha tametsi Rom^ in inimicis habuerat, tamen accu- ratissimc recepit: dando et pollicitando multa perfecit, uti fama3, fidei, postremo omnibus sais rebus commodum regis anteferret. Reliquos legatos eadem via aggressus, plerosque capit : paucis carior fides quam pecunia fuit. In divisione, quae pars Numidiae Mauretaniam attingit. agro virisque opulentior, Jugurthae traditur; illam alteram specie quam usu potiorem, quae portuosior et aedificiis magis exornata erat, Adherbal possedit. XVII. Res postulare videtur Africae situm paucis ex- [^onere, et eas gcntes, quibuscum nobis bellumaut amicit- J U G U R T H A . J 5 ia fuit, attingere. Sed quae loca et nationes ob calorem aut asperitatem item solitudines minus frequentata sunt, do lis baud facile compertum narraverim ; cetera quam pau- cissimis absolvam. In divisione orbis terree plerique in partem tertiam Africam posuere : pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed Africam in Europa. Ea fines habet ab occi- dente fretum nostri maris et Oceani ; ab ortu solis decli- vem latitudinem, quem locum Catabathmon incolae appel- lant. Mare s^vum, importuosum ; ager frugum fertilis, bonus pecori, arbore infecundus ; coelo terraque penuria aquarum. Genus hominum salubri corpore, velox, patiens laborum : plerosque senectus dissolvit, nisi qui ferro aut bestiis interiere, nam morbus baud ssepe quemquam su- perat. Ad hoc malefici generis plurima animalia. Sed qui mortales initio Africam habuerint, quique postea ac- cesserint, aut quomodo inter se permixti sint, quamquam ab ea fama, quae plerosque obtinet, diversum est, tamen, uti ex libris Punicis, qui regis Hiempsalis dicebantur, in- terpretalum nobis est, utique rem sese habere cultores ejus terrjB putant, quam paucissimis dicam : ceterum fides ejus rei penes auctores erit. XVIIL Africam initio habuere Gsetuli et Libyes, as- peri incultique, quis cibus erat caro ferinaatque humi pab- ulum, uti pecoribus. Hi neque moribus neque lege, aut imperio cujusquam regebantur : vagi, palantes, qua nox coegerat, sedes habebant. Sed postquam in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus ejus, com- positus ex variis gentibus, amisso duce, ac passim multis, sibi quisque, imperium petentibus, brevi dilabitur. Ex eo numero Medi, Persae et Armenii, navibus in African) ^'ansvecti, proximos nostro mari locos occupavere, seJ 16 C. CRISPI SALLUSTII Pcrsa3 intra Oceanum magis : hique alveos navium in- verses pro tuguriis habuere, quia neque materia in agris. neque ab Hispanis emendi aut mutandi copia erat: mare magnum et ignara lingua commercia proliibebant. Hi paulatim per connubia Gsetulos secum miscuere ; et quia ssepe tentantes agros, alia deinde alia loca petiverant, semet ipsi Nomadas appellavere. Ceteriimadhuc sedific- ia Numidarum agrestium, quae mapalia illi vocant, ob- longa, incurvis lateribus tecta, quasi navium carinse sunt. Medi autem et Armenii, accessere Libyes ; (nam hi pro- piiis mare Africum agitabant, Gaetuli sub sole magis, baud procul ab ardoribus:) hique mature oppida habuere; nam freto divisi ab Hispania mutare res inter se institue- rant. Nomen eorum paulatim Libyes corrupere, barbara lingua Mauros pro Medis appellantes. Sed res Persarum brevi adolevit ; ac postea, nomine Numidse, propter mul- titudinem a parentibus digressi, possedere ea loca, quae proxime Carthaginem Nuniidia appellatur. Deinde utri- que alteris freti, finitimos armis aut metu sub imperium suum coegere, nomen gloriamque sibi addidere ; magis hi, qui ad nostrum mare processerant, quia Libyes quam Gastuli minus bellicosi. Denique Africa pars inferior pleraque ab Nuna'dis possessa est ; victi omnes in gentem nomenque imperantium concessere. XIX. Postea Phcenices, ahi multitudinis domi minu- endse gratia, pars imperii cupidine, sollicitata plebe et aliis novarum rerum avidis, Hipponem, Hadrumetum, r eptim aliasque urbes in ora maritima condidcie ; hoeque brevi multum auctas, pars originibus suis praesidio, aliae decori fuere. Nam de Carthagine tacere melius puto, <\uam parum dicere, quoniam alio properare tempus inonet. Tritnr ad Catabathmon. oui locus ^Eoryptum ab JUGURTHA. 17 Africa dividit, secundo mari prima Cyrene est, colonia Thergeon, ac deinceps duae Syrtes, interque eas Leptis, deinde Philasnon arae, quern locum ^^gyptum versus finem imperii habuere Carthaginienses ; post alias Punicce urbes. Cetera loca usque ad Mauretaniam NumidjB tenent : proxime Hispaniam Mauri sunt. Super Numid- lam Gagtulos accepimus, partim in tuguriis, alios incul- tiiis vagos agitare, post eos iEthiopas esse, dein loca ex- usta solis ardoribus. Igitur bello Jugurthino pleraque ex Punicis oppida et fines Carthagiensium, quos novissime habuerant, populus Romanus per magistratus adminis- trabat : Gsetulorum magna pars, et Numida3 usque ad flumen Mulucham sub Jugurtha erant : Mauris- omnibus rex Bocchus imperitabat, praeter nomen cetera ignarus populi Romani, itemque nobis neque bello neque pace antea cognitus. De Africa et ejus incolis ad necessitud' nem rei satis dictum. XX. Postquam, diviso regno, legati Africa decessere, et Jugurtha contra timorem animi praemia sceleris adep- tum sese videt, certum ratus, quod ex amicis apud Nu- mantiam acceperat, omnia Romae venalia esse, simul et illorum pollicitationibus accensus, quos paulo ante mu- neribus expleverat, in regnum Adherbalis animum inten- dit. Ipse acer, bellicosus ; at is, quem petebat, quietus, imbellis, placido ingenio, opportunus injuries, metuens magis quam metuendus. Igitur ex improvise fines ejus cum magna manu mvadit ; multos mortales cum pecore atque alia praeda capit, aedificia incendit, pleraque loca liostiliter cum equitatu accedit : deinde cum omni multi- t -^iine in regnum suum convertit ; existimans dolore per- Diotum Adherbhiem nijurias suas manu vindicaturum: 18 C. CRISPI SALLUSTIIu eamque rem belli causam fore. At ille, quod neque se parem armis existimabat, et amicitia populi Romani ma- gis quam Numidis fretus erat, legatos ad Jugurtham de injuriis questum misit : qui tametsi contumeliosa dicta retulerant, prius tamen omnia pati decrevit, quam bellum sumere, quia tentatum antea secus cesserat. Neque eo magis cupido Jugurthse minuebatur; quippe qui tolum ejus regnum animo jam invaserai. Itaque non, ut antea, cum praedatoria manu, sed magno exercitu comparato bellum gerere coepit, et aperte totius Numidise imperium petere. Ceteriim, qua pergebat, urbes, agros vastare, proedas agere ; suis animum, hostibus terrorem augere. XXL Adherbal ubi intellegit eo processum, uti reg- num aut relinquendum esset, aut armis retinen(lum,nec- essario copias parat, et Jugurthse obvius procedit. In- terim baud longe a mari, prope Cirtam oppidum, utrius- que consedit exercitus, et quia diei extremum erat, prae- liuni non inceptum. Sed ubi plerumque noctis processit, obscuro etiamtum lumine, milites Jugurthini, signp dato, castra hostium invadunt ; semisomnos partim, alios arma sumentes fugant funduntque. Adherbal cum paucisequit- ibus Cirtam profugit ; et, ni multitudo togatorum fuisset, quae Numidas insequentes moenibus pronibuit, uno die inter duos reges coeptum atque patratum bellum foret. Igitur Jugurtha oppidum circumsedit, vineis turribusque et machinis omnium generum expugnare aggreditur ; maxime festinans tempus legatorum antecapere, quos, ante proelium factum, ab Adherbale Romammissosaudiv- erat. Sed postquam senatus de bello eorum accepit, tres adolescentes in Africam legantur. qui ambos reges atieant, senatus populique Romani verbis auntient, * velle JUGURTHA. 19 et censere eos ab armis discedere ; de controversiis suis jure potiiis quam bello disceptare : ita seque illisque dig- num esse.* XXII. Legati in Africam maturantes veniunt, eo ma- g]s, quod Romse, dum proficisci parant, de proslio facto et oppugnatione Cirtas audiebatur : sed is rumor clemens erat. Quorum, Jugurtha, accepta oratione,- respondit : * sibi neque majus quicquam neque carius auctoritate senati esse; ab adolescentia ita se enisum, uti ab optimo quoque probaretur : virtute, non malitia P. Scipioni, smn- ino viro, placuisse ; ob easdem artes ab Micipsa, non [)enuria liberorum, in regnum adoptatum esse. Ceterum quo plura bene atque strenue fecisset, eo animum suum injurirAin minus tolerare. Adherbalem dolis vitae suae insidiatum ; quod ubi comperisset, sceleri ejus obviam isse. Populum Romanum neque recte neque pro bono facturum, si ab jure gentium sese prohibuerit. Postremo de omnibus rebus legatos Romam brevi missurum.' Ita utrique digrediuntur. Adherbalis appellandi copia non fuit. XXIII. Jugurtha ubi eos Africa decessit^^e ratus est, neque propter loci naturam Cirtam arm-Is expugnare potest, vallo atque fossa mosnia circumdat, turres ex- struit, easque proesidiis firmat : pra^terea dies noctesque aut per vim, aut dolis tentare ; defensoribus moenium praemia modo, modo formidinem ostentare ; suos hortan- do ad virtutem arrigere ; prorsus intentus cuncta parare. Adherbal ubi intellegit omnes suas fortunas in extreme sitas, hostem infestum, auxilii spem nullam, penuria re- rum necessariarum bellum trahi non posse, ex his, qui una Cirtam profugerant, duos, maxime impigros delegit eos multa pollicendo ac miserando casum suum con- 20 C. CRISPI SALLUSIII firinat, uti per hostium manitiones noctu ad proximum mare, dein Romam pergerent. XXIV. Numidse paucis diebus jussa efficiunt ; litterse Adherbalis in senatu recitatae, quarum sententia hsec fait. -J "Non mea culpa sa-'pe ad vos ora^um mitto, patres conscripti, sed vis Jugurthae subigit, quern lanta lil)ido exslinguendi me invasit, uti neque vos neque decs im- morlales in animo habeat, sanguinem meum quam om- a.a malit. Itaque quintum jam mensem socius et ami- cus populi Romani armis obsessus leneor, neque mihi Micipsae patris mei beneficia; ncr^ue vestra decreta aux- iliantur: ferro an fame acrius urgear, incertus sum. Plura de Jugurtha scribere dehortatur me fortuna mea, et jam antea expertus sum \ arum fidei miseris esse : nisi tamen intelligo ilium supra ^ quam ego sum, petere, neque simul amicitiam vestram et regnum meum sperare: utrum gravius existimet, nemini occultum est. . Nam initio occidit Hiempsalem, fratrem meum, deinde patrio regno me expulit. Quas sane faerint nosti-se injuriae, nihil ad vos. Verum nunc vestrum regnum armis tenet, me, quem vos imperatorem Numidis posuistis, clausum obsidet; legatorum verba quanti fecerit, pericula mea declarant. Quid reliquum, nisi vis vestra, quo moveri possit ? Nam ego quidem vellem, et haec, quae scribo, et ilia, quae antea in senatu questus sum, vana forent potiiis, quam miseria mea fidem verbis faceret. Sed quoniam eo natus sum, ut Jugurthae scelerum ostentui essem, non jam juortem neque aerumnas, tantummodo inimici imperium et cruciatus corporis deprecor. Regno Numidiae, qu(^d vesirum est, uti libet, consulite : me manibus impiis erip- ite, per majestatem imperii, per amicitiae fidem, si uUa apud vos memoria remanet avi mei Masinissae." JUGURTHA. 21 XXV. His litteris recitatis, fuere, qui * exercituiii in Africa m mittendum' censerent, 'et quam primum Adher- bali subveniendum : de Jugurtha interim uti consulere- tur, quoniam legatis non paruisset.' Sed ab iisdem iliis regis fautoribus summa ope enisam, ne tale decretum iieret. Ita bonum publicum, ut in plerisque negotiis so- let, privata gratia devictum. Legantur tamen in Africam majores natu, nobiles, amplis honoribus usi ; in quis fuit M. Scaurus, de quo supra memoravimus, consularis, et tunc in senatu princeps. Hi, quod res in invidia erat, simul et ab Numidis obsecrati, triduo navim ascendere : deinde brevi Uticam appulsi litteras ad Jugurtham mit- tunt, ' quam ocissime ad provinciam accedat, seque ad eum ab senatu missos.' Ille ubi accepit homines claros, quorum auctoritatem Romse poUere audiverat, contra inceptum suum venisse, primo commotus, metu atque libidine diversus agitabatur. Timebat iram senati, ni paruisset legatis : porro animus cupidine caecus ad incep- tum scelus rapiebat. Vicit tamen in avido ingenio pra- vum consilium. Igitur, exercitu circumdato, summa vi Cirtam irrumpere nititur ; maxime sperans, diducta manu hostium, aut vi aut dolis sese casum victorise inventurum. Quod ubi seciis procedit, neque, quod intenderat, effTcere potest, uti prius, quam legatos conveniret, Adherbalis potiretur, ne amplius morando Scaurum, quem plurimiim metuebat, incenderet, cum paucis equitibus in provinciam venit. Ac tametsi senati verbis graves minse nuntiaban- tur, quod ab oppugnatione non desisteret, multa tamen oratione consumpta, legati frustra discessere. XXVI. Ea postquam Cirtse audita sunt, Italici, quo- rum virtute moenia defensabaritur, confisi, deditione facta, propter magnitudinem populi Romani inviolatos sese fore, 22 G. CRISPI SALLUSTll Adherbali suadent, * uti seque et oppidum Jugurthas tra dat; tantiim ab eo vitam paciscatur, de ceteris senatiii curse fore.' At ille, tametsi omnia potiora fide Jugurlhai rebalur, tamen, quia penes eosdem, si adversaretur, co- gendi potestas erat, ita, uti censuerant Italici, deditionem facit. Jugurtha in primis Adherbalem excruciatum necat; deinde omnes puberes Numidas et negotiatores promiscue, uti quisque armatis obvius fuerat, interfecit. XXVII. Quod postquam Romoe cognitum est, et res in senatu agitari coepta ; iidem illi ministri regis interpellan- do, ac ssepe gratia interdum jurgiis trahendo tempus, atrocitatem facti leniebant. Ac ni C. Memmius, tribu- nus plebis designatus, vir acer et infestus potentiae no- bilitatis, populum Romanum edocuisset * id agi, uti per paucos factiosos Jugurthas scelus condonaretur,' profecto omnis invidia prolatandis consultationibus dilapsa foret : tanta vis gratise atque pecuniae regis erat. Sed ubi se- natus delicti conscientia populum timet, lege Sempronia provinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretse, consules declarati P. Scipio Nasica, L. Bestia Calpur- nius. Calpurnio Numidia, Scipioni Italia obvenit. De- inde exercitus, qui in Africam portaretur, scribitur : sti- pendium aliaque, quae bello usui forent, decernuntur. XXVIII. At Jugurtha, contra spem nuntio accepto, quippe cui Romae omnia venum ire in animo hfeserat, filium et cum eo duos familiares ad senatum legatos mit- tit ; hisque, ut illis, quos Hiempsale interfecto miserat praecepit, ' omnes mortales pecunia aggrediantur.' Qui postquam Romam adventabant, senatus a Bestia consul- tus est, * placeretne legatos Jugurthae recipi mojnibus : iique decrev^re, * nisi regnum ipsumque deditum venis sent, uti in diebus proximis decem Italia decederent JUGURTHA. ' 23 Consul Numidis ex senati decreto nuntiari jubet : ita in- fectis rebus illi domum discedunt. Interim Calpurnius, parato exercitu, legat sibi homines nobiles, factiosos, quorum auctoritate, quae deliquisset, munita fore spera- bat : in quis fuit Scaurus, cujus de natura et habitu supra memoravimus. Nam in consule nostro multae bonagque artes animi et corporis erant, quas omnes avaritia prsepe- diebat. Patiens laborum, acri ingenio, satis providens, belli baud ignarus, firmissimus contra pericula et insidias. Sed legiones per Italiam Rhegium atque inde Sicilian!, porro ex Sicilia in Africam transvectae. Igitur Calpur- nius initio, paratis commeatibus, acriter Numidiam in- gressus est, multosque mortales et urbes aliquot pugnando cepit. XXIX. Sed ubi Jugurtha per legatos pecunia tentare, bellique, qcj\ administrabat, asperitatem ostendere coe- pit, animus OGger avaritia facile conversus est. Cete- rurn socius et administer omnium consiliorum assumitur Scaurus; qui tametsi a principio, plerisque ex factione ejus corruptis, acerrime regem impugnaverat, tamen magnitudine pecuniae a bono honestoque in pravum ab- stractus est. Sed Jugurtha primo tantummodo belli moram redimebat, existimans sese aliquid interim Romas pretio aut gratia effecturum; postea vero quam partici- pem negotii Scaurum accepit, in maximam spem ad- ductus recuperandas . pacis, statuit cum eis de omnibus pactionibus "praesens agere. Ceterum interea fidei causa mittitur a consule Sextius quaestor in oppidum Jugurthac Vaccam; cujus rei species erat acceptio frumenti, quod Calpurnius palam legatis imperaverat, quoniam deditio- nis mora mduciae agitabantur. Igitur rex, uti constitue- rat, in castra venit; ac pauca, praesenti consilio, locutus 3* 24 C. CRISPI SALLUSTII de invidia £acti sui, atque in deditionem uti acciperetui reliqua cum Bestia et Scauro secreta transigit: dein pos- tero die, quasi per saturam exquisitis sententiis, in dedit- ionem accipitur. Sed, uti pro consilio imperatum erat, elephanti triginta, pecus atque equi multi cum parvo argenti pondere quaestori traduntur. Calpurnius Romam ad magistratus rogandos proficiscitur. In Numidia et exeicitu nostro pax agitabatur. XXX. Postquam res in Africa gestas, quoque modo actse forent, fama divulgavit, Romse per omnes locos et conventus de facto consulis agitari. Apud plebem gra- vis invidia; patres solliciti erant; probarentne tantum flagitium, an decretum consulis subverterent, parum con- stabat: ac maxime eos potentia Scauri, quod is auctor et socius Bestise ferebatur, a vero bonoque impediebat. At C. Memmius, cujus de libertate ingenii et odio potentiae nobilitatis supra diximus, inter dubitationem et moras senaii concionibus populum ad vindicandum hortari, monere, ne rempublicam, ne libertatem suam desererent ; multa superba et crudelia facin0ra nobilitatis ostendere* prorsus intentus omni modo plebis animum accendebat. Sed, quoniam ea tempestate Romae Memmii facundia clara pollensque fuit, decere existimavi unam ex tarn multis orationem ejus perscribere, ac potissimiim ea di- cam, quae in concione post reditum Bestiae hujuscemodi verbis disseruit. XXXI. "Multa me dehortantur a vobis, Quirites, ni studium reipublicas omnia superet, opes facrionis, vestra patientia, jus nullum, ac maxime, quod innocentiae plus periculi quam honoris est. Nam ilia quidem piget die ere, his annis quindecim quam ludibrio fueritis super bia3 paucorum; quam foede quamque inulti perierint JUGURTHA. 25 vestri defensores ; ut vobis animus ab ignavia atque so- cordia corruptus sit, qui ne nunc quidem, obnoxiis in- imicis, exsurgitis, atque etiam nunc timetis eos,quibus vos decet terrori esse. Sed quamquam hsec talia sunt, tamen obviani ire factionis potentiae animus subigit. Certe ego libertatem, quae mihi a parente tradita est, experiar : ve- rum id frustra an ob rem faciam, in vestra manu situm est, Quirites. Neque ego vos hortor, quod saspe majorcs vestri fecere, uti contra injurias armati eatis. Nihil vi, nihil secessione opus est: necesse est, suomet ipsi more prascipites eant. Occiso Tiberio Graccho, quem reg- num parare aiebant, in plebem Romanam qusestiones habitas sunt. Post C. Gracchi et M. Fulvii caedem, item vestri ordinis multi mortales in carcere necati sunt: utriusque cladis non lex, verum libido eorum finem fecit. Sed sane fuerit regni paratio plebi sua restituere : quid- quid sine sanguine civium ulcisci nequitur, jure factum sit. Superioribus annis taciti indignabamini asrarium expilari, reges et populos liberos paucis nobilibus vectigal pendere, penes eosdem et summam gloriam, et maximas divitias esse : tamen hsec talia facinora impune suscepisse parum habuere, itaque postremo leges, majestas vestra, divina et humana omnia hostibus tradita sunt. Neque eos, qui ea fecere, pudet aut poenitet, sed incedunt per ora vestra magnifici, sacerdotia et consulatus, pars trium- phos suos ostentantes, perinde quasi ea honori, non prae- dse habeant. Servi aere parati imperia injusta domino- rum non perferunt : vos, Quirites, imperio nati, aequo ani- rno servitutem toleratis ? At qui sunt hi, qui rempublicam occupavere ? Homines sceleratissimi, cruentis manibus, immani avaritia, nocentissimi iidemque superbissimi ; quis fides, decus, pietas, postremo honesta atque inho- 26 C. CRISPI SALLUSTIl nesta, omiia qusestui sunt. Pars eorum occidisse tribu nos plebis, alii quiaestiones injustas, plerique caedem in v-os fecisse pro munimento habent. Ita quam quisque pessime fecit, tarn maxime tutus est ; metum a scelere suo ad ignaviam vestram transtulere ; quos omnes eadem cupere, eadem odisse, eadem metuere in unum coegit: sed haec inter bonos amicitia, inter malos factio est. Quod si tam vos libertatis curam haberetis, quam illi ad domi- nationem accensi sunt, profecto neque respublica, sicuti nunc^ vastaretur, et beneficia vestra penes optimos, non audacissimos forent. Majores vestri parandi juris et maj- estatis constituendce gratia bis per secessionem armati Aventinum occupavere : vos pro libertate, quam ab illis accepistis, non summa ope nitemini ? atque eo vehemen- tius, quod majus dedecus est parta amittere, quam om- nino non paravisse. Dicet aliquis: "Quid igitur censes?' Vindicandum in eos, qui hosti prodidere rempublicam; non manu neque vi, quod magis vos fecisse quam illis accidisse indignum est, verum quaestionibus et indicio ip- sius Jugurthse, qui si dedititius est, profecto jussis vestris obediens erit ; sin ea contemnit, scilicet existimabitis qua- lis ilia pax aut deditio sit, ex qua ad Jugurtham scelerum. impunitas. ad paucos potentes maximas divitiae, in rem- publicam damna atque dedecora pervenerint. Nisi forte nondum etiam vos dominationis eorum satietas tenet, ei ilia quam haec tempora magis placent, quum regna, pro- vinciae, leges, jura, judicia, bella, atque, paces, postremo divina et humana omnia penes paucos erant ; vos autem, hoc est populus Romanus, invicti ab hostibus, imperatores omnium gentium, satis habebatis animam retinere ; nam servitutem quidem quis vestrum recusare audebat? Atque ego. tametsi flagitiosissimum existimo impune injuriam JUGURTHA. 27 accepisse, tamen vos hominibus sceleratissimis ignoscere, quoniam cives sunt, aequo animo paterer, nisi misericordia in perniciem casura esset. Nam et illis, quantum impor- tunitatis habent, parum est impune male fecisse, nisi de- inde faciendi licentia eripitur, et vobis aeterna sollicitudo remanebit, quum intelligetis aut serviendum esse, aut per manus libertatem retinendam. Nam fidei quidem aut concordise quae spes est? Dominari illi volunt, vos liberi esse ; facere illi injurias, vos prohibere ; postremo sociis vestris veluti hostibus, hostibus pro sociis utuntur. Po- -lestne in tam diversis mentibus pax aut amicitia esse? Quare moneo hortorque vos, ne tantum scelus impunitum omittatis. Non peculatus aerarii factus est, neque per vim sociis ereptae pecuniae ; quae quamquam gravia sunt, ta- men consuetudine jam pro nihilo habentur : hosti acer- rimo prodita senati auctoritas, proditum imperium ves- trum ; domi militiaeque respublica venalis fuit. Qu® nisi quaesita erunt, ni vindicatum in noxios, quid erit reliquum, nisi ut illis, qui ea fecere, obedientes vivamus ? nam im- pune quaelibet facere, id est regem esse. Neque ego vos, Quirites, hortor, ut malitis cives vestros perperam quam recte fecisse, sed ne ignoscendo malis bonos perditum eatis. Ad hoc in republica multo praestat beneficii quam maleficii immemorem esse ; bonus tantummodo segnior fit, ubi negligas, at mains improbior. Ad hoc si injuriae non sint, hand saepe auxihi egeas." XXXII. Haec atque alia hujuscemodi ssepe dicendo, Memmius populo persuadet, uti L. Cassius, qui tunc pros- tor erat, ad Jugurtham mitteretur, eumque, interposita fide publica, Romam duceret, quo* facilius indicio regis, Scauri et reliquorum, quos pecuniae captae arcessebant, delicta patefierent. Dum haec Roma3 geruntur, qui n 28 C. CRISPI SALLUSTII Numidia relicti a Bestia exercitui prseerant, secuti moreni imperatoris sui, plarima et flagiiiosissima facinora fecere. Fuere, qui auro corrupti elephantos Jugurthae traderent : alii perfugas vendere, pars ex pacatis pr^edas agebant : tanta vis avariti^ animos eoram veluti tabes invascrat. At Cassius, perlata rogatione a C. Memmio, ac perculs4 omni nobilitate, ad Jugurtham proficiscitur ; eique timido et ex conscientia diffidenti rebus suis persuadet, * quoniam se populo Romano dedidisset, ne vim quam misericor- diam ejus experiri mallet.' Privatim prseterea fidem suam interponit, quam ille non minoris quam publicam ducebat. Talis ea tempestate fama de Cassio erat. XXXIII. Igitur Jugurtha, contra decus regium, cultu quam maxime miserabili cum Cassio Romam venit. Ac tametsi in ipso magna vis animi erat, confirmatus ab om- nibus, quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat, quoe supra diximus C. Bsebium tribunum plebis magna mercede parat, cujus impudentia contra jus et injurias omnes mu- nitus foret. At C. Memmius, advocata concione, quam- quam regi infesta plebes erat, et pars * in vincula duci' jubebat, pars, * ni socios sceleris sui aperiret, more ma- jorum de hoste supplicium sumi,' dignitati quam irse ma- gis consulens, sedare motus, et animos eorum mollire; postremo confirmare * fidem publicam per sese inviolatam fore.' Post, ubi silentium coepit, producto Jugurtha, verba facit ; Romae Numidi^que facinora ejus memorat, scelera in patrem fratresque ostendit. 'Quibus juvantibus quibus- que ministris ea egerit, quamquam intelligat populus Ro- manus, tamen velle manifesta magis ex illo habere. Si verum aperiat, in fide^et dementia populi Romani mag- nam spem illi sitam : sin reticeat, non sociis saluti fore, sed se suasque spes corrupturum.' 5f JUGURTHA. 29 XXXIV. Deinde, ubi Memmius dicendi finem fecit, el Jugurtha respondere jussus est, C Baebius tribunus plebis, (|uem pecunia corruptum supra diximus, regem tacere jubet : ac tametsi multitudo, quae in concione aderat, vohementer accensa terrebat eum clamore, vultu, saepe impetu atque aliis omnibus, quae ira fieri amat, vicit tamen inipudentia. Ita populus ludibrio habitus ex concione discedit : Jugurthae Besti^que et ceteris, quos ilia quaestio exagitabat, animi augescunt. XXXV. Erat ea tempestate Romae Numida quidam, nomine Massiva, Gulussae filius, Masinissae nepos ; qui, quia, in dissensione regum Jugurtha adversus fuerat, dedita Cirta, et Adherbale interfecto, profugus ex Africa abierat. Huic Sp. Albinus, qui proximo anno post Bes- tiam cum Q. Minucio Rufo consulatum gerebat, per- suadet, * quoniam ex stirpe Masinissae sit, Jugurthamque ob scelera invidia cum metu urgeat, regnum Numidiae ab senatu petat.' Avidus consul belli gerendi moveri, quam senescere omnia malebat ; ipsi provincia Numidia, Minucio Macedonia evenerat. Quae postquam Massiva agitare coepit, neque Jugurtha3 in amicis satis praesidii est, quod eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat, Bomilcari, proximo ac maxime fido sibi, imperat, ' pretio,' sicuti multa confecerat, * insidia- tores Massivae paret, ac maxime occulte, sin id parum procedat, quovis modo Numidam interficiat.' Bomilcar mature regis mandata exsequitur; et per homines talis negotii artifices itinera egressusque ejus, postremo ioca atque tempera cuncta explorat ; deinde, ubi res postula- bat, insidias tendit. Igitur unus ex eo numero, qui ad eaedem parati erant, paulo inconsultiiisMassivamaggred- itur, ilium obtruncat ; sed ipse deprehensus, multis hor- 50 - 30 C. CRISPI SALLUSTII. tantibus et in primis Albino consule, indicium profitetur. Fit reus magis ex aequo bonoque quam ex jure gentium Bomilcar, comes ejus, qui Romam fide publica venerat. At Jugurtha manifestus tanti sceleris non prius omisit contra verum niti, quam animum advertit supra gratiam atque pecuniam suam invidiam facti esse. Igitur. quam- quam in priore actione ex amicis quinquaginta vades dederat, regno magis quam vadibus consulens clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, veritus ne reliquos pop- ulares metus invaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret, et ipse paucis diebus profectus est, jus sus ab senatu Italia decedere. Sed postquam Roma e- gressusest,fertur saepe eo tacitus respiciens postremo dix- isse : * urbem venalem et mature perituram, si emptorem invenerit.' XXXVI. Interim Albinus, renovato bello, commea- tum, stipendium aliaque, quss militibus usuiforent,maturat in African! portare ; ac statim ipse profectus, uti ante comitia, quod tempus baud longe aberat, armis aut de- ditione aut quovis modo bellum conficeret. At contra Jugurtha trahere omnia, et alias, deinde alias moras cau- sas facere ; polliceri deditionem, ac deinde metum simu- lare ; instanti cedere, et paulo post, ne sui diffiderent, instare : ita belli modo, modo pacis mora consulem ludi- ficare. Ac fuere, qui tum Albinum baud ignarum con- silii regis existimarent ; neque ex tanta properantia tarn facile tractum bellum socordia magis quam dolo crede- rent. Sed postquam, dilapso tempore, comitiorum dies adventabat, Albinus, Aulo fratre in castris pro praetore relicto, Romam decessit. XXXVII. Ea tempestate Romae seditionibus tribu niciis atrociter respublica agitabatur. P. LucuUus et L. 31 JUGURTHA. 31 Annius, tribuni plebis, resistentibus collegis, coiitinuare oiagistratum nitebantur : quae dissensio totius anni comit- ia impediebat. Ea mora in spem adductus Aulus, quern pro prsetore in castris relictum supra diximus, aut con- ficiendi belli aut terrore exercitus ab rege pecuniae capi- endae, niilites inense Januario ex hibernis in expeditionem evocat, mr.gnisque itineribus, hieme aspera, pervenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant. Quod quam- quam et saevitia temporis et opportunitate loci neque capi neque obsideri poterat ; nam circum murum, situm in praerupti montis extreme, planities limosa hiemalibus aquis paludem fecerat ; tamen, aut simulandi gratia, quo regi formidinem adderet, aut cupidine csecus ob thesauros oppidi potiundi, vineas agere, aggerem jafcere, aliaque, quae incepto usui forent, properare. XXXVIIL At Jugurtha, cognita vanitate atque im- peritia legati, subdolus ejus augere amentiam, missitare supplicantes legates, ipse quasi vitabundus per saltuosa loca et tramites exercitum ductare. Denique Aulum spe pactionis perpulit, uti, relicto Suthule, in abditas re- giones sese veluti cedentem insequeretur: * ita delicta occultiora fore.' Interea per homines callidos die noc- tuque exercitum tentabat; centuriones ducesque turma- rum, partim uti transfugerent, corrumpere ; alii, signo date, locum uti desererent. Quae postquam ex senten- tia instruit, intempesta nocte de improviso multitu- dine Numidarum Auli castra circumvenit. MiUtes Ro- mani, perculsi tumuUu insolito, arma capere ahi, alii se abdere, pars territos confirmare; trepidare omnibus locis* vis magna hostium, coelum nocte atque nubibus obscu- ratum, periculum anceps : postremo fugere an manere tutius foret, in incerto erat. Sed ex eo numero, quos 4 32 C. CRISPI SALLUSTII paulo ante corruptos diximus, cohors una Ligurum cum duabus turmis Thracum et panels gregariis militibus transiere ad regem, et centurio primi pili tertiae legionis per munitionem, quam, uti defenderet, acceperat, locum hostibus introeundi dedit, eaque Numidse cuncti irru- pere. Nostri foeda fuga, plerique abjectis armis proxi- mum coUem occupavere. Nox atque praeda castrorum hostes, quo minus victoria uterentur, remorata sunt. De- lude Jugurtha postero die cum Aulo in colloquio verba facit : ' tametsi ipsum cum exercitu fame ferroque clau- sum tenet, tamen se humanarum rerum memorem, si se- cum foedus faceret, incoluraes omnes sub jugum missu- rum: praeterea, uti diebus decem Numidia decederet.' Quae quamquam gravia et flagitii plena erant, tamen, quia mortis metu mutabant, sicuti regi libuerat, pax con- venit. XXXIX. Sed ubi ea Romae comperta sunt, metus at- que moeror civitatem invasere. Pars dolere pro gloria imperii, pars insolita rerum bellicarum timere libertati : Aulo omnes infesti, ac maxime, qui bello sagpe praectari fuerant, quod armatus dedecore potiiis quam manu salutem quaesiverat. Ob ea consul Albinus ex delicto fratris invidiam ac deinde periculum timens, senatum de foedere consulebat; et tamen interim exercitui sup- plementum scribere, ab sociis et nomine Latino auxilia arcessere, denique modis omnibus festinare. Senatus ita, uti par fuerat, decernit, * suo atque populi injussu nullum potuisse foedus fieri.' Consul impeditus a tribu nis plebis, ne, quas paraverat copias, secum portaret. paucis diebus in Africam proficiscitur : nam *omnis ex- ercitus, uti convenerat, Numidia deductus, in prcvmcia hiemabat. Postquam eo venit, quamquam persequi Ju JUGURTHA. 33 gurth^ni et mederi fraternse invidiae animus ardebat, cognitis militibus, quos praeter fugam, soluto imperio, liccntia atque lascivia corruperat, ex copia rerum statuit sibi nihil agitandum. XL. Interea Romae C. Mamilius Limetanus tribunus plebis rogationem ad populum promulgat, * Uti quaerere- tur in eos, quorum consilio Jugurtha senati decreta neg- lexisset; quique ab eo in legationibus aut imperiis pecu- nias accepissent; qui elephantos, quique perfugas tradidis- sent; item, qui de pace aut bello cum hostibus pactiones fecissent.' Huic rogationi partim conscii sibi, alii ex par- tium invidia pericula metuentes, quoniam aperte resistere non poterant, quin ilia et alia talia placere sibi faterentur, occulte per amicos, ac maxime per homines nominis La- tini et socios Italicos impedimenta parabant. Sed plebes incredibile memoratu est, quam intenta fuerit, quantaque vi rogationem jusserit, decreverit, voluerit, magis odio nobilitatis, cui mala ilia parabantur, quam cura reipublicae: tanta libido in partibus erat. Igitur ceteris metu percul- sis, M. Scaurus, quern legatum Bestiae fuisse supra docui- mus, inter laetitiam plebis et suorum fugam, trepida etiam- tum civitate, quum ex Mamilii rogatione tres quaesitores rogarentur, effecerat, uti ipse in eo numero crearetur. Sed quaestio exercita aspere violenterque, ex rumore et libidine plebis. Ut sJBpe nobihtatem, sic ea tempestate plebem ex secundis rebus insolentia ceperat. XLL Ceterum mos partium popularium et senati fac- tionum, ac deinde omnium malarum artium, paucis ante annis Romae ortus est, otio et abundantia earum rerum, quae prima mortales ducunt. Nam ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide modesteque inter se rempublicam tractabant : neque gloriae neque 34 C. CRISPI SALLUSTII dominationis certamen inter cives erat : metus hostilis ir* Donis artibus civitatem retinebat. Sed ubi ilia formido mentibus decessit, scilicet ea, quae secundae res amant, lascivia atque superbia incessere. Ita, quod in adversis rebus optaverant otium, postquam adepti sunt, asperius acerbiusque fuit. Namque coepere nobilitas dignitatem in dominationem, populus libertatem in libidinem vertere: sibi quisque ducere, trahere, rapere. Ita omnia in duas 'partes abstracta sunt ; respublica, quae media fuerat, dilacerata. Ceterum nobilitas factione magis pollebat; plebis vis, soluta atque dispersa in multitudine, minus poterat. Paucorum arbitrio belli domique agitabatur; penes eosdem serarium, provincise, magistratus, glorise triumphique erant; populus militia atque inopia urgeba- tur. Praedas bellicas imperatores cum paucis diripiebant: interea parentes aut parvi liberi militum, ut quisque po- tentiori confinis erat, sedibus pellebantur. Ita cum po- tentia avaritia sine modo modestiaque invadere, polluere et vastare omnia, nihil pensi neque sancti habere, quoad semet ipsa prsecipitavit. Nam ubi primum ex nobilitate reperti sunt, qui veram gloriam injustaepotenti^ antepon- erent, moveri^ civitas, et dissensio civiUs, quasi permix- tio terrae, oriri ccepit. XLII. Nam postquam Tiberius et C. Gracchus, quorum majores Punico atque aliis belHs multum reipublicae ad- diderant, vindicare plebem in libertatem, et paucorum scelera patefacere coepere, nobilitas noxia, atque eo per- culsa, modo per socios ac nomen Latinum, interdum per equites Romanes, quos spes societatis a plebe dimoverat, Gracchorum actionibus obviam ierat; et prim.6 Tiberi- um, dein paucos post annos eadem ingredientem Caium tribunum alterum, alterum triumvirum coloniis deducen JUGURTHA. 35 dis. cum M. Fulvio Flaccc> ferro necaverat. Et sane Gro.cchis cupidine victorise haud satis modoratus animus fuit : sed bono vinci satius est, quam malo more injuriam vincere. Igitur ea victoria nobilitas ex libidine sua usa.^ muitos mortales ferro aut fuga exstinxit ; plusque in rel- iquum sibi timoris quam potentiae addidit. Quae res plerumque magnas civitates pessum dedit, dum alteri alteros vincere quovis modo, et victos acerbiiis ulcisci volunt. Sed de studiis partium et omnis civitatis moribus si singulatim aut pro magnitudine parem diserere, tempus quam res ^turius me de^ergt : quamobrem ad inceptum redeo. ft^ /^ ;'^- 1^ . ' - ^ ^-- XLIII. Post Auli Tcedus exercitusque nostri foedam fugam, Q. Metellus et M. Silanus, consules designati, pro- vincias inter se partiverant, Metelloque Numidia evene- rat, acri viro, et, quamquam adverso populi partium, fama tamen eequabili et inviolata. Is ubi primiim magistratum ingressus est, alia omnia sibi cum collega ratus, ad bel- lum, quod gesturus erat, animum intendit. Igitur diffi- dens veteri exercitui, milites scribere, pracsidia undique arcessere, arma, tela, equos et cetera instrumenta militige parare, ad hoc commeatum affatim, denique omnia, quae in bello vario et multarum rerum egenti usui esse so- lent. Ceierum ad ea patranda,^enatus auctoritate socii nomenque Latinum et reges ultro auxilia mittere ; postre- mo omnis civitas summo studio adnitebatur. Itaque, ex sententia omnibus rebus paratis compositisque, in Numidiam proficiscitur magna spe civium, quum prop- ter bonas artes, tum maxime, quod adversiim divitias mvictum animum gerebat ; et avaritia magistratuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae, hostiumque 'xuctae erant. 4# 36 C. CRLSPI SALLUSTII XLIV. Sed ubi in Africam venit, exercitus ei tradi tur Sp. Albini proconsulis iners, imbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua quam manu promptior praedator ex sociis et ipse prseda hostium, sine imperio et modestia habitus. Ita imperatori novo plos ex malis moribus sollicituoinis, qdam ex copia militum auxilii aut bon^ spei accedebat. Statuit tamen Metellus, quam- quam et Eestivorum tempus comitiorum mora imminue- rat, et exspectatione eventus civium animos intentos putabat, non prius bellum attingere, quam majorum dis- ciplina milites laborare coegisset. Nam Albinus, Auli fratris exercitusque clade perculsus, postquam decreverat non egredi provincia, quantum temporis sestivorum in imperio fuit, plerumque milites stativis castris habebat ; nisi quum odos aut pabuli egestas ^pcum mutara subeg- erat. Sed neque muniebantur ea, neque more militari vigiliae deducebantur : uti cuique libebat, ab signis abe- rat. Lixae permixti cum militibus die noctuque vaga- bantur, et palantes agros vastare, villas expugnare, pec- oris et mancipiorum praedas certantes agere, eaque mutare cum mercatoribus vino advectitio et aliis talibus ; pras- terea frumentum publice datum vendere, panem in dies mercari : postremo, quaecumque dici aut fingi queunt ignavice luxuriaeque probra, in illo exercitu cuncta fuere, et alia amplius. XLV. Sed in ea difRcultate Metellum non minus quam in rebus hostilibus magnum et sapientem viium fuisse comperior, tanta temperantia inter ambitionem saeviiiamque moderatum. Namque edicto primum ad- jumenta ignaviae sustulisse; * ne quisquam in castris panem aut quem alium coctum cibum venderet ; ne lixjE exercitum sequerentur ; ne miles gregarius in cas 3r JUGURTHA. 37 tris neve in agmine servum aut jumentum haberet :' cet- eris arte^ modum statuisse. Prasterea transversis itineri- bus quotidie castra movere, juxta ac si liostes adessent, vallo atque fossa munire, vigilias crebras ponere, et eas ipse cum legatis circumire: item in agmine in primis modo, modo in postremis, ssepe in medio adesse, ne quis- quam ordine egrederetur, uti cum signis frequentes incede- rent, miles cibum et arma portaret. Ita prohibendo a delictis magis quam vindicando exercitum brevi con- firmavit. XLVI. Interea Jugurtha, ubi, quss Metellus agebat, ex nuntiis accepit, simul de innocentia ejus certior Roma factus, diffidere suis rebus; ac tum demum veramdedit- ionem facere conatus est. Igitur legates ad consulem C'7m suppliciis mittit, qui tantummodo ipsi liberisque vitam peterent, alia omnia dederent populo Romano. Sed Me- tello jam antea experimentis cognitum erat genus Numi- darum infidum, ingenio mobili, novarum rerum avidum esse. Itaque legates alium ab alio diversos aggreditur ; ac paulatim tentando, postquam opportunos sibi cognovit, multa pollicendo persuadet, * uti Jugurtham maxime vivum, sin id parum procedat, necatum sibi traderent :' ceterum palam, quas ex voluntate forent, regi nuntiari jubet. De- inde ipse paucis diebus, intento atque infesto exercitu, in Numidiam procedit; ubi, contra belli faciem, tuguria plena hominum, pecora cultoresque in agris erant; ex oppidis et mapalibus pra^fecti regis obvii procedebant, parati fru- mentum dare, commeatum portare, postremo omnia, quae •jmperarentur, facere. Neque Metellus idcirco minus, sed pariter ac si hostes adessent, munito agmine incedere, late explorare omnia, ilia deditionis signa ostentui credere, et insidiis locum tentari. Itaque ipse cum expeditis cohorti- 38 C. CRISPI SALLUSTII bus, item funditorum et sagittariorum delecta manu apiid primos erat; in postremo C. Marius legatus cum equitibus curabat: in utrumque latus auxiliaries equites tribunis legionum et prsefectis cohortium dispertiverat, uti cum his permixti velites, quacunque accederent equitatus hostiuni^ propulsarent. Nam in Jugurtha tantus dolus tantaque pei- itia locorum et militise erat, ut, absens an praesens, pacem an bellum gerens perniciosior esset, in incerto haberetur. XLVIL Erat baud longe ab eo itinere, quo Metellus pergebat, oppidum Numidarum, nomine Vacca, forum rerum venalium totius regni maxime celebratum ; ubi et incolere et mercari consueverant Italici generis multi mortales. Hue consul, simul tentandi gratia, et, si pate- rentur, opportunitate loci prsesidium imposuit ; prsetereu >mperavit frumentum et alia, quoe bello usui forent, com- oortare ; ratus, id quod res monebat, frequentiam nego- Jiiatorura et commeatum juvaturum exercitum, et jam paratis rebus munimento fore. Inter h^c negotia Jugur- tha impensius modo legatos supplices mittere, paceu] orare, prseter suam liberorumque vitam omnia Metello dedere. Quos item, uti priores, consul illectos ad prodit- ionem domum dimittebat : regi pacem, quam postulabat, neque abnuere neque polliceri, et inter eas moras pro- missa legatorum exspectare. XLVIII. Jugurtha ubi Metelli dicta cum factis com- posuit, ac se suis artibus tentari animadvertit ; quippe cui verbis pax nuntiabatur, ceteriim re bellum asperri- mum erat, urbs maxima alienata, ager hostibus cognitus, animi popularium tentati ; coactus rerum necessitudine, statuit armis certare. Igitur explorato hostium itinere, m spem victorias adductus ex opportunitate loci, quam maximas potest copias omnium generum parat, ac pei JUGURTHA. 39 tramites occultos exercitum Metelli antevenit. Erat in ea parte Numidife, quam Adherbal in divisione possede- rat, flumen oriens a meridie, nomine Muthul ; a quo ab- erat mens ferme millia viginti, tractu pari, vastus ab natura et humano cultu: sed ex eo medio quasi coUis oriebatur, in immensum pertingens, vestitus oleastro ac myrtetis aliisque generibus arborum, quae humi arido atque arenoso gignuntur. Media autem planities deserta penuria aquae, prseter flumini propinqua loca ; ea consita arbustis pecore atque cultoribus frequentabantur. XLIX. Igitur in eo colle, quem transverso itinere porrectum docuimus, Jugurtha, extenuata suorum acie, consedit : elephantis et parti copiarum pedestrium Bo- milcarem prsefecit, eumque edocet, quae ageret ; ipse pro- pior montem cum omni equitatu pedites delectos coUo- cat : dein singulas turmas atque manipulos circumiens monet atque obtestatur, * uti memores pristinae virtutis et victoriae sese regnumque suum ab Romanorum ava- ritia defendant : cum his certamen fore, quos antea vic- tos sub jugum miserint : ducem illis, non animum muta- tum. Quae ab imperatore decuerint, omnia suis provisa ; locum superiorem, uti prudentes cum imperitis, ne pau- ciores cum pluribus, aut rudes cum bello melioribus ma- num consererent. Proinde parati intentique essent, signo dato, Romanes invadere : ilium diem aut omnes labores et victorias confirmaturum, aut maximarum aerumnarum initium fore.' Ad hoc viritim, uti quemque ob militare facinus pecunia aut honore extulerat, commonefacere beneficii sui, et eum ipsum aliis ostentare : postremo pro cujusque ingenio, pollicendo, minitando, obtestando alium alio modo excitare ; quum interim Metellus, igna rus hostium, monte degrediens cum exercitu, conspica* 40 C. CRISPI SALLUSTII tur, primo dubius, quidnam insolita facies ostenderet, (nam inter virgulta equi Numidseque consederant, nequa plane occultati humilitate arborum, et tamen incerti, quidnam esset, quum natura loci, turn dolo ipsi atque signa militaria obscurati); dein, brevi cognitis insidiis, paulisper agmen constituit. Ibi commutatis ordinibus, in dextero latere, quod proximum hostes erat, triplicibus subsidiis aciem instruxit; inter manipulos funditores et sagittarios dispertit, equitatum omnem in cornibus local, ac pauca pro tempore milites hortatus, aciem, sicuti in- struxerat, transversis principiis, in planum deducit. L. Sed ubi Numidas quietos, neque colle degredi ani- madvertit, veritus ex anni tempore et inopia aquas, ne siti conficeretur exercitus, Rutilium legatum cum expe- ditis cohortibus et parte equitum prsemisit ad flumen, uti locum castris antecaperet; existimans hostes crebro im- petu et transversis proeliis iter suum remoraturos, et, quo- niam armis diffiderent, lassitudinem et sitim militum tentaturos. Deinde ipse pro re atque loco, sicuti monte descenderat, paulatim procedere : Marium post principia habere : ipse cum sinistrse alse equitibus esse, qui in ag- mine principes facti erant. .^ At Jugurtha, ubi extremum agmen Metelli primos suos prsetergressum videt, praesidio quasi duum millium peditum montem occupat, qua Me- tellus descenderat, ne forte cedentibus adversariis recep- tui ac post munimento foret ; dein repente, signo dato, hostes invadit; Numidse, alii postremos casdere, pars a sinistra ac dextera tentare, infensi adesse atque instare, omnibus locis Romanorum ordines conturbare ; quorum etiam qui firmioribus animis obvii hostibus fuerant, ludi- fjcati incerto proelio, ipsi modo eminus sauciabantur neque contra feriendi aut manum conserendi copia erat. JUGURTHA. 4J Antea jam docti ab Jugurtha equites, ubicumque Rom- anorum turma insequi cceperat, non confertim, neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam maxime diversi. Ita numero priores, si a persequendo hostes de- terrere nequiverant, disjectos ab tergo aut lateribus cir- cumveniebant : sin opportunior fugae collis, quam campi fuerant, ea vero consueti Numidarum equi facile inter virgulta evadere ; nostros asperitas et insolentia loci reti- ncbat. LI. Ceterum facies totius negotii varia, incerta, fceda atque miserabilis : dispersi a suis, pars cedere, alii inse- qui ; neque signa neque ordines observare ; ubi quem- que periculum ceperat, ibi resistero ac propulsare : arma tela, equi viri, hostes atque cives permixti ; nihil consilio neque imperio agi; fors omnia regere. Itaque multum diei processerat, quum etiamtum eventus in incerto erat. Denique omnibus labore et sestu languidis, Metellus, ubi videt Numidas minus instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit, et cohortes legionarias quatuor adversum pedites hostium collocat. Eorum magna pars superioribus locis fessa consederat. Simul orare, hortari milites, ' ne deficerent, neu paterentur hostes fugientes vincere: neque illis castra esse, neque munimentum ullum, quo cedentes tenderent : in armis omnia sita.' Sed nee Jugurtha quidem interea quietus erat ; circumire, hortari, renovare proelium, et ipse cum delectis tentare omnia, sub venire suis, hostibus dubiis instare, quosfirmoscognov- erat, eminus pugnando retinere. LIL Eo modo inter se duo imperatores, summi viri; certabant, ipsi pares, ceterum opibus disparibus : nam Metello virtus militum erat, locus adversus; Jugurthae alia omnia praeter milites opportuna. Denique Ro- 42 C CRISPI SALLUSTII mani, ubi intelligunt neque sibi perfugium esse, neque ah hoste copiam pugnandi fieri, et jam die vesper erat, adverse coUe, sicuti prseceptum fuerat, evadunt. Amisso loco, JMumidse fusi fugatique : pauci interiere, plerosque velocitas et regio hostibus ignara tutata sunt. Interea Bomilcar, quern elephantis et parti copiaium pedestriurn prasfectum ab Jugurtha supra diximus, ubi eum Rutilius praetergressus est, paulatim sues in asquum locum dedu- cit : ac, dum legatus ad flumen, quo praemissus erat, fes- tinans pergit, quietus, uti res postulabat,'aciem exornat; neque remittit, quid ubique hostis ageret, explorare. Postquam Rutilium consedisse jam, et animo vacuum accepit, simulque ex Jugurthae proelio clamorem augeri, veritus, ne legatus, cognita re, laborantibus suis auxilio foret, aciem, quam, diffidens virtuti militum, arte statue- rat, quo hostium itineri ofRceret, latius porrigit, eoque modo ad Rutilii castra procedit. LIII. Romani ex improviso pulveris vim magnam an- imadvertunt, nam prospectum ager arbustis consitus prohibebat; et primo rati humum aridam vento agita- ri ; post, ubi jequabilem manere, et, sicuti acies move- batur, magis magisque appropinquare vident, cognita re, properantes arma capiunt, ac pro castris, sicuti im- perabatur, cor«Mstunt. Deinde, ubi propius ventum est, utrimque magn:) clamore concurritur. Numidae tantum modo remorati, dum in elephantis auxilium putant, post- quam eos imped itos ramis arborum, atque ita disjectos circumveniri vident, fugam faciunt, ac plerique, abjectis armis, collis riut noctis quae jam aderat, auxilio integri ubeunt. Elr.piianti quatuor capti, reliqui omnes, nu- mero quadraginta, interfecti. At Romani, quamquam itinere 8' rue opere castrorum et prcelio fessi lassique JUGURTHA. 43 erant, tamen, quod Metellus amplius opinioiie inoraba- tur, instruct! intentique obviam procedunt: nam dolus Numidarum nihil languid! neque remissi patiebatur. Ac primo, obscura nocte, postquam baud procul inter se erant, strepitu, velut hostes, adventare, alteri apud alteros forrnidinem simul et tumultum facere: et pene impru- dentia admissum facinus miserabile, ni utrimque prae- missi equites rem exploravissent. Igitur pro metu re- pente gaudium exortum ; milites alius alium Iseti appel- lant, acta edocent atque audiunt ; sua quisque fortia facta ad coelum ferre. Quippe res humanee ita sese habent: in victoria vel ignavis gloriari licet ; adversag res etiam bonos detrectant. LIV. Metellus, in iisdem castris quatriduo moratus, saucios cum cura reficit, meritos in proeliis more militias donat, universos in concione laudat, atque agit gratias : hortatur, ' ad cetera, quae levia sunt, parem animum gerant : pro victoria satis jam pugnatum, reliquos labo- res pro praeda fore.' Tamen interim transfugas et alios opportunos, Jugurtha ubi gentium, aut quid agitaret, cum paucisne esset, an exercitum haberet, uti sese victus gereret, exploratum misit. At ille sese in loca saltuosa et natura munita receperat, ibique cogebat exercitum numero hominum ampliorem, sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam belli cultorem. Id ea gra- tia eveniebat, quod praeter regies equites nemo omnium Mumidarum ex fuga regem sequitur; quo cujusque an- jmus fert, eo discedunt, neque id flagitium militiae du- :itur; ita se mores habent. Igitur Metellus ubi videt iliamtum regis animum ferocem esse, bellum renovari, quod nisi ex illius libidine geri non posset, praeterea iniquum certamen sibi cum hostibus, minore detrimento 44 G. CRTSPI SALLUSTIl illos vinci, quam suos vincere, statuit non proeliis neque acie, sed alio more bellum gerendum. Itaque in Nu- midia3 loca opulentissima pergit, agros vastat, multa cas- tella et oppida, temere munita aut sine pragsidio, capit incenditque ; puberes interfici jubet, alia omnia militum prsedam esse. Ea formidine multi mortales Romania dediti obsides; frumentum et alia, quae usui forent, af fatim prsebita ; ubicumque res postulabat, praesidium im- positum. Quae negotia multo magis, quam proelium male pugnatum ab suis, regem terrebant: quippe cui spes omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur ; et, qui sua loca defendere nequiverat, in alienis bellum gerere. Tamen ex copia, quod optimum videbatur, consilium capit: ex- ercitum plerumque in iisdem locis opperiri jubet; ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur, nocturnis et aviis itineribus ignoratus Romanos palantes repente ag- greditur. Eorum plerique inermes cadunt, multi capi- untur, nemo omnium intactus profugit; et Numidias, priusquam ex castris subveniretur, sicuti jussi erant, in proximos colles discedunt. LV. Interim Romas gaudium ingens ortum, cognitis Metelli rebus; ut seque et exercitum more majorum gereret, in adverso loco victor tamen virtute fuisset, hostium agro potiretur, Jugurtham, magnificum ex Auli socordia, spem salutis in solitudine aut fuga coegisset habere. Itaque senatus ob ea feliciter acta dis immor talibus supplicia decernere ; civitas, trepida antea et sol licita de belli eventu, laeta agere ; de Metello fama prae- clara esse. Igitur eo intentior ad victoriam niti, omnibus modis festinare ; cavere tamen, necubi hosti opportunus fieret; meminisse, post gloriam invidiam sequi. Ita quo ciarior eo magis anxius erat, neque post insidias Ju- JUGURTHA 45 gurthae efFuso exeicitu prasdari: ubi frumento aut pab- ulo opus erat, cohortes cum oQini equitatu praesidium agitabant : exercitus partem ipse, reliquos Marius duce- bat. Sed igni magis quam prasda ager vastabatur. Du- obus locis haud longe inter se castra faciebant: ubi vi opus erat, cuncti aderant ; ceterum, quo fuga atque for- mido .atiiis cresceret, diversi agebant. Eo tempore Ju- gurtha per colles sequi, tempus aut locum pugnas qussr- ere, qua venturum hostem audierat, pabulum et aquarum fontes, quorum 'penuria erat, corrumpere, modo se Metello, interdum Mario ostendere, postremos in agmine tentare, ac statim in colles regredi, rursus aliis, post aliis mini- tari,neque proelium facere, neque otium pati, tantummodo hostem ab incepto retinere. LVI. Romanus imperator ubi se dolis fatigari videt, neque ab hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte, qua sita erat, arcem regni, nomine Za- mam, statuit oppugnare ; ratus, id quod negotium posce- bat, Jugurtham laborantibus suis auxilio venturum, ibique proelium fore. At ille, quae parabantur, a perfugis edoc- tus, magnis itineribus Metellum antevenit; oppidanos hortatur, ' moenia defendant ;' additis auxilio perfugis, quod genus ex copiis regis, quia fallere nequibat, jfirmis- simum erat : praeterea pollicetur, ' in tempore semet cum exercitu affore.' Ita compositis rebus, in loca quam maxime occulta discedit, ac post paulo cognoscit Mari- um ex itinere frumentatum cum paucis cohortibus Sic- cam missum ; quod oppidum primum omnium post ma- lam pugnam ab rege defecerat. E6 cum delectis equiti- bus noctu pergit, et jam egredientibus Romanis, in porta pugnam facit: simul magna voce Siccenses hortatur * nti cohortes ab tergo circumveniant : fortunam illis prae 46 C. CRISPI SALLUSTII clari facinoris casum dare. Si id fecerint, postea seso in regno, illos in libertate sine metu astatem acturos.' Ac ni Marius signa inferre atque evadere oppido properavis- set, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem mutavissent: tanta mobilitate sese Numidae agunt. Sed milites Jugurthini, paulisper ab rege sustentati, posiquam majore vi hostes urgent, paucis amissis, profugi disce- dunt. LVII. Marius ad Zamam pervenit. Id oppidum, in campo situm, magis opere quam natura munitum erat, nullius idonese rei egens, armis virisque opulentum. Igi- tur Metellus, pro tempore atque loco paratis rebus, cuncta moenia exercitu circumvenit; legatis imperat, ubi quis- que curaret; deinde, signo date, undique simul clamor ingens oritur. Neque ea res Numidas terret ; infensi intentique sine tumultu manent. Prcelium incipitur. Romani, pro ingenio quisque, pars eminus glande aut lapidibus pugnare, alii succedere, ac murum modo suf- fodere, modo scalis aggredi, cupere proelium manibus facere. Contra ea oppidani in proximos saxa volvere ; sudes, pila, preeterea pice et sulphure taedam mixtam, ardenti mittere. Sed ne illos quidem, qui procul manse- rant, timer animi satis muniverat : nam plerosque jacula tormentis aut manu emissa vulnerabant; pariqueperic- ulo, sed fama imparl boni atque ignavi erant. LVIII. Dum apud Zamam sic certatur, Jugurtha ex improvise castra hostium cum magna manu invadit: remissis, qui in prsesidio erant, et omnia magis quam prcElium exspectantibus, portam irrumpit. At nostri, repentino metu perculsi, sibi quisque pro moribus con- sulunt : alii fugere, alii arma capere ; magna pars vul- nerati aut occisi. Ceterum ex omni multitudine non JUGURTHA. 47 amplius quadraginta, memores nominis Romani, grege facto, locum cepere pauIo quam alii editiorem, neque inde maxima vi depelli quiverunt, sed tela eminus missa remittere, pauci in pluribus minus frustrati : sin Numidce propius accessissent, ibi vero virtutem ostendere, et eos maxima vi csedere, fundere atque fugare. Interim Me- tellus, quum acerrime rem gereret, clamorem hostilem ab tergo accepit : deinde, converso equo, animadvertit fugam ad se versum fieri ; . qu£e res indicabat populares esse. Igitur equitatum omnem ad castra propere mittit, ac statim C. Marium cum cohortibus sociorum ; eumque lac- rymans per amicitiam perque rempublicam obsecrat, *ne quam contumeliam remanere in exercitu victore, neve hostes inultos abire sinat.' Ille brevi mandata efiicit. At Jugurtha munimento castrorum impeditus, quum alii super vallum prsecipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes officerent, multis amissis, in loca munita sese recepit. Metellus, infecto negotio, postquam nox aderat, in castra cum exercitu revertitur. LIX. Igitur postero die, priiis quam ad oppugnandum egrederetur, equitatum omnem in ea parte, qua regis ad- ventus erat, pro castris agitare jubet ; portas et proxima loca tribunis dispertit; deinde ipse pergit ad oppidum, atque, ut superiore die, murum aggreditur. Interim Ju- gurtha ex occulto repente nostros invadit. Qui in prox- imo locati fuerant, paulisper territi perturbantur ; reliqui cito subveniunt, neque diutius Numidas resistere quivis- sent, ni pedites cum equitibus permixti magnam cladem in congressu facerent. Quibus illi freti, non, ut equestri prcelio solet, sequi, dein cedere, sed adversis equis con- currere, implicare ac perturbare aciem : ita expeditis i;)editibus suis hostes pene victos dare. 5# 48 C. CRISPI SALLUSTII I X. Eodem tempore apud Zamam magna vi certaba- tur. Ubi quisque legatus aut tribunus curabat, eo acer- rime niti ; neque alius in alio magis quam in sese spem habere : pariterque oppidani agere. Oppugnare, aut pa- rare oinnibus locis : avidius alteri alteros sauciare, quam semet tegere: clamor permixtus hortatione, lsetitia,gemitu, item strepitus armorum ad coelum ferri, tela utrimque i^olare. Sed illi, qui mcenia defensabant, ubi hostes paulum modo pugnam remiserant, intenti proelium eques- tre prospectabant. Eos, uti quasque Jugurthas res erant, laetos modo, modo pavidos animadvcrteres ; ac sicuti audiri a suis aut cerni possent, monere alii, alii hortari, •lut manu significare, aut niti corporibus, et ea hue illuc, quasi vitabundi aut jacientes tela, agitare. Quod ubi Mario cognitum est, (nam is in ea parte curabat), con- sulto lenius agere, ac diffidentiam rei simulare; pati Nu- midas sine tumultu regis proelium visere. Ita, illis studio suorum adstrictis, repente magna vi murum aggreditur; ct jam scaHs egressi milites prope summa ceperant, quum oppidani concurrunt, lapides, ignem, alia praeterea tela ingerunt. Nostri primo resistere; deinde, ubi unae atque alterae scalas comminutse, qui supersteterant, afflicti sunt; ceteri quoquo modo potuere, pauci integri, magna pars confecti vulneribus abeunt. Denique utrimque proe- lium nox diremit. LXL Metellus postquam videt frustra inceptum, ne- que oppidum capi, neque Jugurtham nisi ex insidiis aut suo loco pugnam facere, et jam sestatem exactam esse, ab Zama discedit, ct in his urbibus, quas ad se defece- tant, satisque munifce loco aut mcrnibus erant, praesidia imponit: ceterum excfcitum in prvninciam, quae proxima est Numidiae, hiemandi gratia cok-ooat Nequ^ id tern- JUGURTHA. 49 pus ex aliorum more quieti aut luxurise concedit; sed, quoniam armis bellam parum procedebat, insidias regi per amicos tendere, et eorum perfidia pro armis uti parat. Igitar Bomilcarem, qui Romae cum Jugurtha fuerat, et inde, vadibus datis, clam de Massivse nece judicium fu- geiat, quod ei per maximam amicitiam maxima copia fallendi erat, multis pollicitationibus aggreditur. Ac pri- me efficit, uti ad se colloquendi gratia occultus veniat: deinde fide data, ' si Jugurtham vivum aut necatum tradi- disset, fore, ut illi senatus impunitatem et sua omnia con- cederet,' facile Numidse persuadet, quum ingenio infido, tum metuenti, ne, si pax cum Romanis fieret, ipse per conditiones ad supplicium traderetur. LXII. Is, ubi primum opportunum fuit, Jugurtham anx- ium ac miserantem fortunas suas accedit ; monet atque lacrymans obtestatur, ' uti aliquando sibi liberisque et genti Numidarum optime merenti provideat: omnibus prceliis sese victos, agrum vastatum, multos mortales captos aut occisos, regni opes comminutas esse : satis saepe jam et virtutem militum et fortunam tentatam : caveat, ne, illo cunctante, Numidss sibi consulant.' His atque talibus aliis ad deditionem regis animum impellit. Mittuntur ad imperatorem legati, qui ' Jugurtham impe- rata facturum' dicerent, * ac sine ulla pactione sese reg- numque suum in illius fidem tradere.' Metellus propere cunctos senatorii ordinis ex hibernis arcessiri jubet : eo- rum atque aliorum, quos idoneos ducebat, consilium habet. Ita more majorum ex consilii decreto per legatos Jugur- ihae imperat argenti pondo ducenta millia, elephantos omnes, equorum et armorum aliquantum. Quae postquam sine mora facta sunt, jubet ' omnes perfugas vinctos ad ducL' Eorum magna pars, ut jussum erat, adducti: 50 ^ C. CRISPl SALLUSTII pauci, quum primum deditio coepit, ad regem Bocchum in Mauretaniam abierant. Igitur Jugurtha, ubi armis vi- risque et pecunia spoliatus est, quum ipse ad imperandum Tisidium vocaretur, rursus coepit flectere animurn suum, et ex mala conscientia digna timere. Denique multis diebus per dubitationem consumptis, quum modo tsedio rerum adversarum omnia bello potiora duceret, interdum secum ipse reputaret, quam gravis casus in servitium ex regno foret, multis magnisque preesidiis nequidquam per- ditis, de integro bellum sumit. Et Romae senatus de pro- vinciis consultus Numidiam Metello decreverat. LXIII. Per idem tempus Utic^e forte C. Mario per hostias dis supplicanti magna atque mirabilia portendi' haruspex dixerat : ' proinde, quse animo agitabat, fretus dis ageret; fortunam quam ssepissime experiretur, cuncta prospera e ventura.' At ilium jam antea consulatus in- gens cupido exagitabat, ad quem cqpiendum prseter ve- tustatem famiiise alia omnia abunde erant, industria, probitas, militise magna scientia, animus belli ingens, domi modicus, libidinis et divitiarum victor, tantummo- do gloriee avidus. Sed is natus et omnem pueritiam Arpini altus, ubi primum eetas militise patiens fuit, sti- pendiis faciendis, non Graeca facundia neque urbanis munditiis sese exercuit: ita inter artes bonas integrum ingenium brevi adolevit. Ergo ubi primum tribunatum militarem a populo petit, plerisque faciem ejus ignoranti- bus, facile notus per omnes tribus declaratur. Deinde ab eo magistratu alium post alium sibi peperit, semper que in potestatibus eo modo agitabat, uti ampliore, quam gerebat, dignus haberetur. Tamen is ad id locorum talis vir (nam postea ambitione pra3ceps datus est) con- tinlai.im petere non audebat : etiamtum alios magistratus 47 JUGURTHA. 51 plebes, consulatum nobilitas inter se per manus trade- bat : novus nemo tarn clarus, neque tarn egregius factis erat, quin is indignus illo honore et quasi pollutus habe- re! ur. LXIV. Igitur ubi Marius haruspicis dicta eodem in- tendere videt, quo cupido animi hortabatur, ab Metello petendi gratia missionem rogat. Cui quamquam virtus, gloria atque alia optanda bonis superabant, tamen ine- rat contemptor animus et superbia, commune nobilitatis malum. Itaque primiim, commotus insolita re, mirari ejus consilium, et quasi per amicitiam monere, ' ne tarn prava inciperet, neu super fortunam animum gereret: non omnia omnibus cupienda esse ; debere illi res suas satis placere : postremo caveret id petere a populo Ro- mano, quod illi jure negaretur.' Postquam hsec atque alia talia dixit, neque animus Marii flectitur, respondit, * ubi primiim potuisset per negotia publica, facturum sese, quae peteret;' ac postea saepius eadem postulanti fertur dixisse, ' ne festinaret abire ; satis mature ilium cum filio suo consulatum petiturum.' Is eo tempore contubernio patris ibidem militabat, annos natus circiter viginti. Quae res Marium quum pro honore, quem affectabat, tum contra Metellum vehementer accenderat. Ita cu- pidine atque ira, pessimis consul toribus, grassari, neque facto ullo neque dicto abstinere, quod modo ambitiosum foret: milites, quibus in hibernis praeerat, laxiore impe- rio quam antea habere : apud negotiatorea quorum magna multitudo Uticae erat, criminose simul et mag- nifice de bello loqui : ' dimidia pars exercitus sibi per- mitteretur, paucis diebus Jugurtham in catenis habitu- rurn: at) imperatore consulto trahi, quod homo inanib et regiae superbiae imperio nimis gauderet.' Quae om- 52 C. CRISPI SALLUSTII nia illis eo firmiora videbantur, quod diuturnitate belli res familiares corruperant, et animo cupienti nihil satis festinatur LXV. Erat praeterea in exercitu nostro Numida qui- dam, nomine Gauda, Manastabalis filius, Masinissa^ ne- pos, quern Micipsa testamento secundum heredem scrip- serat, morbis confectus, et ob eam causam mente pauliim imminuta. Cui Metellus petenti, * more regum uti sel- 1am juxta poneret,' item postea ' custodise causa turmam equitum Romanorum,' utrumque negaverat ; honorem, quod eorum modo foret, quos populus Romanus reges appellavisset ; prsesidium, quod contumeliosum foret, si equites Romani satellites Numidae traderentur. Hunc Marius anxium aggreditur, atque hortatur, uti con- tumeliarum imperatoris cum suo auxilio poenas petat: hominem ob morbos animo parum valido secunda ora- tione extoUit : * ilium regem, ingentem virum, Masinissae nepotem esse ; si Jugurtha captus aut occisus foret, im- perium Numidiee sine mora habiturum ; id adeo mature posse evenire, si ipse consul ad id bellum missus forel/ Itaque et ilium, et equites Romanes, milites et negotia- tores, alios ipse, plerosque spes pacis impellit, uti Romam ad sues necessaries aspere in Metellum de bello scribant, Marium imperatorem poscant. Sic illi a multis mortali- bus honestissima sufTragatione consulatus petebatur : simul ea tempestate plebes, nobilitate fusa per legem Mamiliam, novos extollebat. Ita Mario cuncta proced- ere. LXVI. Interim Jugurtha, postquam, omissa deditione, bellum incipit, cum magna cura parare omnia, festinaie, cogere exercitum ; civitates, quae ab se defecerant, for- iriidine aut ostentando prasmia aifectare; communire JUGURTHA. 53 suos locos; arma, tela, alia, quae spe pacis amiserat, re- ficere aut commercari ; servitia Romanorum allicere, et eos ipsos, qui in praesidiis erant, pecunia tentare ; pror- sus nihil intactum neque quietum pati, cuncta agitare. Igitur Vaccenses, quo Metellus initio, Jugurtlm pacifi- cante, praesidium imposuerat, fatigati regis suppliciis, neque antea voluntate alienati, principes civitatis inter se conjurant : nam vulgus, uti pleriimque solet, et max- ime Numidarum, ingenio mobili, seditiosum atque dis- cordiosum erat, cupidum novarum rerum, quieti et otio adversum. Dein, compositis inter se rebus, in diem ter- tium constituunt, quod is festus celebratusque per omnem Africam ludum et lasciviam magis quam formidinem ostentabat. Sed ubi tempus fuit, centuriones tribunos- que militares, et ipsum praefectum oppidi T. Turpilium Silanum, alius alium domos suas invitant: eos omnes praeter Turpilium inter epulas obtruncant: postea mili- tes palantes, inermes, quippe in tali die ac sine imperio, aggrediuntur. Idem plebes facit, pars edocti ab nobili- tate, alii studio talium rerum incitati, quis acta consili umque ignorantibus tumultus ipse et res novae satis pla- cebant. LXVII. Romani milites, improviso metu incerti ig- narique, quid potissimum facerent, trepidare : ad arcem oppidi, ubi signa et scuta erant, praesidium hostium: portae ante clausae fugam prohibebant : ad hoc mulieres puerique pro tectis ^dificiorum saxa et alia, quae locus praebebat, certatim mittere. Ita neque caveri anceps malum, neque a fortissimis infirmissimo generi resisti posse : juxta boni malique, strenui et imbelles inulti obtruncari. In ea tanta asperitate, saevissimis Numidis et oppido undique clauso, Turpilius praefectus unus ex omnibus Italicis profugit 54 C. CRISPI SALLUSTII intactus. Id misericordiane hospitis, an pactione aut casu ita evenerit, parum comperimus ; nisi, quia illi in tanto malo turpis vita integra fama potior fuit, improbus iritestabilisque videtur. LXVIII. Metellus postquam de rebus Vaccas actis comperit, paulisper moestus e conspectu abit ; deinde, ubi ira et aegritudo permixta sunt, cum maxima cura ultum ire injurias festinat. Legionem, cum qua hiemabat, et quam plurimos potest Numidas equites pariter cum oc- casu solis expeditos educit ; et postera die circiter horam tertiam pervenit in quamdam planitiem, locis paulo su- perioribus circumventam. Ibi milites, fessos itineris magnitudine, et jam abnuentes omnia, docet ' oppidum Vaccam non ampliiis mille passuum abesse : decere illos reliquum laborem aequo animo pati, dum pro civibus suis, viris fortissimis atque miserrimis, poenas caperent :' praeterea praedam benigne ostentat. Ita animis eorum arrectis, equites in primo late, pedites quam artissime ire, et signa occultare jubet. LXIX. Vaccenses ubi animum advertere ad se ver- sum exercitum pergere, primo, uti erat res, Metellum esse rati, portas clausere : deinde, ubi neque agros vastari, et eos, qui primi aderant, Numidas equites vident, rursum Jugurtham arbitrati, cum magno gaudio obvii procedunt. Equites peditesque, repente signo dato, alii vulgum effu- sum oppido caedere, alii ad portas festinare, pars turres capere ; ira atque praedae spes amplius quam lassitudo posse. Ita Vaccenses biduum modo ex perfidia la&tati : civitas magna et opulens cuncta poenae aut prasda3 fuit. Turpilius, quern prasfectum oppidi unum ex omnibus profugisse supra ostendimus, jussus a Metello causam dicere, postquam sese parum expurgat, condemnatus JUGURTHA. 55 verberatusque capite poenas solvit : nam is civis ex Latio erat. LXX. Per idem tempus Bomilcar, cujus impulsu Ju- gurtha deditionem, quam metu deseruit, inceperat, sus- pectus regi, et ipse eum suspiciens, novas res cupere, ad perniciem ejus dolum quaerere, die noctaque fatigare animum. Denique omnia tentando, socium sibi adjun- git. Nabdalsam, hominem nobilem, magnis opibus, carum acceptumque popularibus suis, qui pleriimque seorsum ab rege exercitum ductare et omnes res exsequi solitus erat, quae Jugurthse fesso aut majoribus adstricto superav- erant; ex quo illi gloria opesque mventse. Igitur utri- usque consilio dies insidiis statuitur : ' cetera, uti res pos- ceret, ex tempore parari' placuit. Nabdalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna Romanorum jussus habe- bat, ne ager, inultis hostibus, vastaretur. Is postquam magnitudine facinoris perculsus ad tempus non venit, m.etusque rem impediebat, Bomilcar, simul cupidus in- cepta patrandi, et timore socii anxius, ne, omisso vetere consilio, novum quaereret, litteras ad eum per homines fideles mittit, in quis mollitiem socordiamque viri accu- sare, testari deos, per quos juravisset, monere, ' ne pras- mia Metelli in pestem converteret ; Jurgurthae exitium adesse ; ceterum suane an Metelli virtute periret, id modo agitari: proinde reputaret cum animo suo, praemia an cruciatum mallet.' LXXI. Sed quum has litterae allatae, forte Nabdalsa exercito corpore fessus in lecto quiescebat, ubi, cogni- tis Bomilcaris verbis, primo cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit. Erat ei Numida quidam, negotiorum curator, fidus acceptusque et omnium con- siliorum, nisi novissimi, particeps. Qui postquam alia- 6 56 C. CRISPI SALLUSTII tas Jitleras audivit, ex consuetudine ratus opera aut in genio suo opus esse, in tabernaculum introiit : dormiente illo epistolam, super caput in pulvino temere positam, sumit ac perlegit, dein propere, cognitis insidiis, ad regem pergit. Nabdalsa post paulo experrectus, ubi neque epis- tolam reperit, et rem omnem, uti acta erat, cognovit, primo indicem persequi conatus, postquam id frustra fuit, Jugurtham placandi gratia accedit ; dicit ' quae ipse par- avisset facere, periSdia clientis sui prseventa :' lacrymans obtestatur ' per amicitiam perque sua antea fideliter acta, ne super tali scelere suspectum sese haberet.' LXXIL Ad ea rex, alitor atque animo gerebat, placide respondit. Bomilcare aliisque multis, quos socios insid- iarum cognoverat, interfectis, iram oppresserat, ne qua ex eo negotio seditio oriretur. Neque post id locorum Jugurthae dies aut nox ulla quieta fuit : neque loco neque mortali cuiquam aut tempori satis credere, cives, hostes juxta metuere, circumspectare omnia, et omni strepitu pavescere, alio atque alio loco, saepe contra decus re- gium, noctu requiescere, interdum somno excitus, arreptis armis, tumultum facere; ita formidine quasi vecordia exagitari. LXXIII. Igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris et indicio patefacto ex perfugis cognovit, rursus, tamquam ad integrum bellum, cuncta parat festinatque. Marium, fatigantem de profectione, simul et invisum et ofFensum, sibi parum idoneum ratus, domum dimittit. Et Romae plebes, litteris, quae de Metello ac Mario missae erant, cognitis, volenti animo de ambobus acceperant. Imper atori nobilitas, quae antea decori, invidiam esse : at illi alteri generis humilitas favorem addiderat: ceterum in utroque magis studia partium, quam bona aut mala sua JUGURTHA. 57 moderata. Praeterea seditiosi magistratus valgum exag- itare, Metellum omnibus concionibus capitis arcesscre, Marii virtutem in majus celebrare. Denique plebes sio a?censa, uti opifices agrestesque omnes, quorum res fides- que in manibus sitae erant, relictis operibus, frequentarent Marmm, et sua necessaria post illius honorem ducerent. Ita, perculsa nobilitate, post multas tempestates novo homini consulatus mandatur ; et postea populus, a tribune plebis Manilio Mancino rogatus, 'quem vellet cum Jugur- tha bellum gerere,' frequens Marium jussit. Sed senatus paulo ante Metello Numidiam decreverat : ea res frustra fuit. LXXIV. Eodem tempore Jugurtha, amissis amicis. quorum plerosque ipse necaverat, ceteri formidine, para ad Romanes, alii ad regem Bocchum prefugerant, quurr. neque bellum geri sine administris posset, et novorum fidem' in tanta perfidia veterum experiri periculosum duceret, varius incertusque agitabat ; neque illi res, neque consilium aut quisquam hominum satis placebat : itinera praefectosque in dies mutare ; modo adversum hostes, interdum in solitudines pergere ; saepe in fuga, ac post paulo in armis spem habere ; dubitare, virtuti an fide popularium minus crederet: ita, quocumque intenderat, res adversae erant. Sed inter eas moras repente sese Metellus cum exercitu ostendit. Numidae ab Jugurtha pro tempore parati instructique ; dein proelium incipitur. Qua in parte rex pugnae adfuit, ibi aliquamdiu certatum ; ceteri omnes ejus milites primo concursu pulsi fugatique. Romani signorum et armorum aliquanto numero, hostium pimcorum potiti : nam ferme Numidas in omnibus proeliis niagis pedes quam arma tuta sunt. LXXV Ea fuga Jugurtha, impensiiis modo rebus suis 58 C. CmSPI SALLUSTII difRdens, cum perfugis et parte equitatus in solitudines, dein Thalam pervenit, in oppidum magnum et opulen- tum, ubi plerique thesauri filiorumque ejus multus pue- ritiae cultus erat. Quae postquam Metello comperta sunt, quamquam inter Thalam fiumenque proximum, spatio milliam quinquaginta, loca arida atque vasta esse cog- noverat, tamen spe patrandi belli, si ejus oppidi potitus foret, omnes asperitates supervadere, ac naturam etiam vincere aggreditur. Igitur omnia jumenta sarcinis levari jubet, nisi frumento dierum decern; ceterum utres modo et alia aquee idonea portari. Prseterea conquirit ex agris, quam plurimum potest domiti pecoris, eoque imponit vasa cujusque modi, sed pleraque lignea, collecta ex tuguriis Numidarum. Ad hoc finitimis imperat, qui se post regis fugam Metello dederant, quam plurimum quisque aquae portaret: diem locumque, ubi praesto forent, praedicit. Ipse ex flumine, quam proximam oppido aquam supra diximus, jumenta onerat : eo modo instructus ad Tha- lam proficiscitur. Deinde ubi ad id loci ventum, quo Numidis praeceperat, et castra posita munitaque sunt, tanta repente coelo missa vis aquae dicitur, ut ea modo exercitui satis superque foret. Praeterea commeatus spe amplior, quia Numidae, sicuti plerique in nova deditione, officia intenderant. Ceterum milites religione pluvia magis usi, eaque res multum animis eorum addidit ; nam rati sese dis immortalibus curae esse. Deinde postero die, contra opinionem Jugurthae, ad Thalam perveniunt. Oppidani, qui se locorum asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi, nihilo segnius bellum pa rare : idem ncstri facere. TiXXVI. Sed rex, nihil jam infectum Metello credens, quippe qui omnia, arma, tela, locos, tempora, denique JUGURTHA. 59 naturam ipsam, ceteris imperitantem, industria vicerat, cum liberis et magna parte pecuniae ex oppido noctu profugit. Neque postea in uUo loco ampliiis uno die aut una nocte moratus, simulabat sese negotii gratia prop- erare ; ceteriim proditionem timebat, quam vitare posse coleritate putabat : nam talia consilia per otium et ex o])portunitate capi. At Metellus, ubi oppidanos proelio intentos, simul oppidum et operibus et loco munitum videt, vallo fossaque moenia circumvenit. Deinde locis ex copia maxime idoneis vineas agei'e, aggerem jacere, et super aggerem impositis turribus, opus et administros tutari. Contra haec oppidani festinare, parare : prorsus ab utris- que nihil reliquum fieri. Denique Romani, multo ante labore proeliisque fatigati, post dies quadraginta, quam eo ventum erat, oppido modo potiti : praeda omnis a perfugis corrupta. li postquam murum arietibus feriri resque suas afflictas vident, aurum atque argentum et alia, quas prima ducuntur, domum regiam comportant : ibi vino et epulis onerati, illaque et domum et semet igni corrumpunt ; et quas victi ab hostibus poenas metuerant, eas ipsi volentes pependere. LXXVIL Sed pariter cum capta Thala legati ex op- pido Lepti ad Metellum venerant, orantes, * uti praesidium praefectumque eo mitteret : Hamilcarem quemdam, hom- inem nobilem, factiosum, novis rebus studere, adversum quern neque imperia magistratuum neque leges valerent : ni id festinaret, in summo periculo suam salutem, illorum socios fore/ Nam Leptitani jam inde a principio belli Jugurthini ad Bestiam consulem et postea Romam mise- rant, amicitiam societatemque rogatum: deinde, ubi ea impetrata, semper boni fidelesque mansere, et cuncta a Bes'iia, Albino Metelloque imperata nave fecerant. Ita- 6* 60 C. CRISPI SALLUSTII que ab imperatore facile, quae petebant, adepti, et missae eo cohortes Ligurum quatuor, et C. Annms praefectus. LXXVIII. Id oppidum ab Sidoniis conditum est, quos accepimus profugos ob discordias civiles navibus in eos locos venisse : ceterum situm inter duas Sj^rtes, quibus nonien ex re inditum. Nam duo sunt sinus prope in ex- trema Africa, impares magnitudine, pari natura : quorum proxima terrse prasalta sunt; cetera, uti fors tulit, alta, alia in tempestate, vadosa. Nam ubi mare magnum esse, et sasvire ventis coepit, limum arenamque et saxa ingentia fluctus trahunt : ita facies locorum cum ventis simul mu- tatur. Syrtes ab tractu nominatae. Ejus civitatis lingua modo conversa connubio Numidarum : leges cultusque pleraque Sidonica, quae eo facilius retinebant, quod procul ab imperio regis aetatem agebant. Inter illos et frequen- tem Numidiam multi vastique loci erant. LXXIX. Sed quoniam in has regiones per Leptitano- rum negotia venimus, non indignum videtur egregium atque mirabile facinus duorum Carthaginiensium memo- rare: eam rem nos locus admonuit. Qua tempestate Car- thaginienses pleraeque Africas imperitabant, Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere. Ager in medio arenosus, una specie : neque flumen, neque mons erat, qui fines eorum discerneret; quae res eos in magno di- uturnoque bello inter se habuit. Postquam utrimque le- giones, item classes saepe fusae fugataeque, et alteri alteros aliquantum attriverant, veriti, ne mox victos victoresque defessos alius aggrederetur, per inducias sponsionem faci« unt, * uti certo die legati domo proficiscerentur : quo ir: loco inter se obvii fuissent, is communis ukiusque pop- uli finis haberetur.' Igitur Carthagine duo fratres missis quibus nomen Philaenis erat, maturavere iter pergire: JUGURTHA. 61 Cyrenenses tardius iere. Id socordiane an casu accid- ent, parum cognovi : ceterum solet in illis locis tempes- tas hand secus atque in mari retinere. Nam ubi per loca sequalia et nuda gignentium ventus coortus arenam humo excitavit, ea magna vi agitata ora oculosque implere solet : ita, prospectu impedito, morari iter. Postquam Cyrenenses aliquanto posteriores se vident, et ob rem corruptam domi poenas metuunt, criminari Carthaginien ses ante tempus domo digresses, conturbare rem, deni- que omnia malle, quam victi abire. Sed quum Poeni aliam conditionem, tantummodo aequam, peterent, Grse- ci optionem Carthaginiensibus faciunt, ' ut vel illi, quos fines populo suo peterent, ibi vivi obruerentur, vel eadem conditione sese, quem in locum vellent, processuros.' Phi- laeni, conditione probata, seque vitamque suam reipublicae condonavere : ita vivi obruti. Carthaginienses in eo loco Philasnis fratribus aras consecravere : aliique illis domi honores instituti. Nunc ad rem redeo. LXXX. Jugurtha postquam, amissa Thala, nihil satis firmum contra Metellum putat, per magnas solitudines cum paucis profectus, pervenit ad Gaetulos, genus hom- inum ferum incultumque, et eo tempore ignarum nom- inis Romani. Eorum multitudinem in unum cogit, ac paulatim consuefacit ordines habere, signa sequi, imperi- um observare, item alia militaria facere. Prseterea regis Bocchi proximos magnis muneribus et majoribus pro- missis ad studium sui perducit; quis adjutoribus regem aggressus impellit, uti adversum Romanes bellum suscip iat. Id ea gratia facilius proniusque fuit, quod Bocchus initio hujusce belU legates Romam miserat, foedus el amicitiam petitum : quam rem opportunissimam incepto bello pauci impediverant, caeci avaritia, quis omnia, ho- 62 C. CmSPl SALLUSTII nesta atque inhonesta, vendere mos erat. Etiam antea Jugurthse filia Bocchi nupserat. Verum ea necessitudo apud Numidas Maurosque levis ducitur, quia singuli, pro opibus quisque, quam plurimas uxores, denas alii, alii plures habent, sed reges eo amplius. Ita animus multitudine distrahitur; nulla pro socia obtinet; pariter omnes viles sunt. LXXXL Igitur in locum ambobus placitum exercitus conveniunt. Ibi, fide data et accepta, Jugurtha Bocchi animum oratione accendit : * Romanos injustos, profunda avaritia, communes omnium hostes esse: eandem illos causam belli cum Boccho habere, quam secum et cum aliis gentibus, libidinem imperitandi, quis omnia regna adversa sint : tum sese, paulo ante Cartbaginienses, item Person regem, post, uti quisque opulentissimus videatur, ita Romanis hostem fore.' His atque aliis talibus dictis, ad Cirtam oppidum iter constituunt, quod ibi Metellus praedam captivosque et impedimenta locaverat : ita Ju- gurtha ratus, aut, capta urbe, operae pretium fore ; aut, si Romanus auxilio suis venisset, proelio sese certaturos. Nam callidus id modo festinabat, Bocchi pacem immi- nuere, ne moras agitando aliud quam bellum mallet. /> LXXXII. Imperator postquam de regam societate (!;ognovit, non temere, neque, uti, saspe jam victo Jugur- tha, consueverat, omnibus locis pugnandi copiam facit ceteriim baud procul ab Cirta, castris munitis, reges op- peritur ; melius esse ratus, cognitis Mauris, quoniam is novus hostis accesserat, ex commodo pugnam facere. Interim Roma per litteras certior fit provinciam Numidiam Mario datam ; nam consulem factum ante acceperat. Quis rebus supra bonum atque honestum perculsus, neque lacrymas tenere, neque moderari linguam : vir egregius JUGURTHA. 63 m aliis artibus nimis molliter aegritudinem pati. Quam rem alii in superbiam vertebant, alii bonum ingenium contumelia accensum esse, multi, quod jam parta victo- ria ex manibus eriperetur : nobis satis cognitum est, ilium magis honore Marii quam injuria sua excruciatum, neque tam anxie laturum fuisse, si adempta provincia alii quam Mario traderetur. LXXXIII. Igitur eo dolore impeditus, et quia stultitise videbatur alienam rem periculo suo curare, legatos ad Bocchum mittit, postulatum, ' ne sine causa hostis populo Romano fieret: habere tum magnam copiam societatis amicitiaeque conjungendse, quae potior bello esset : quam- quam opibus suis confideret, tamen non debere incerta pro certis mutare : omne bellum sumi facile, ceterum aegerrime desinere : non in ejusdem potestate initium ejus et finem esse ; incipere cuivis, etiam ignavo, licere ; deponi, quum victores velint. Proinde sibi regnoque suo consuleret, neu florentes res suas cum Jugurthae perditis misceret.' Ad ea rex satis placide verba facit : ' sese pacem cupere, sed Jugurthae fortunarum misereri; s"i eadem illi copia fieret, omnia conventura.' Rursus im- perator contra postulata Bocchi nuntios mittit : ille pro- bare partim, aha abnuere. Eo modo saepe ab utroque missis remissisque nuntiis tempus procedere, et ex Me- telli voluntate bellum intactum trahi. LXXXIV. At Marius, ut supra diximus, cupientissima plebe consul factus, postquam ei provinciam Numidiam populus jussit, antea jam infestus nobilitati, tum vero multus atque ferox instare : singulos modo, modo uni- verses laedere ; dictitare ' sese consulatum ex victis illis spolia cepisse ;' alia praeterea magnifica pro se, et illis dolentia. Interim, quae bello opus erant, prima habere : 64 C. CRISPI SALLUSTII postulare legionibus supplementum, auxilia a populis et regibus sociisqiie arcessere : praeterea ex Latio fortissi- mum quemque, plerosque militise, paucos fama cognitos, accire, et ambierido cogere homines emeritis stipendiis secum proficisci. Neque illi senatus, quamquam adver- sus erat, de uUo negotio abnuere audebat: ceterum sup- plementum etiam Isetus decreverat ; quia neque plebi militia volenti putabatur, et Marius aut belli usum aut studia vulgi amissurus. Sed ea res frustra sperata : tanta libido cum Mario eundi plerosque invaserat. Sese quis- que prseda locupletem fore, victorem domum rediturum, alia hujuscemodi animis trahebant, et eos non paulum oratione sua Marius arrexerat. Nam postquam, omnibus, quae postulaverat, decretis, milites scribere vult, hor- tandi causa, simul et nobilitatem, uti consueverat, exag- itandi, concionem populi advocavit; deinde hoc mode disseruit. LXXXV. " Scio ego, Quirites, plerosque non iisdem artibus imperium a vobis petere, et, postquam adepti sunt, gerere : primo industries, supplices, medicos esse ; deinde per ignaviam et superbiam setatem agere. Sed mihi contra ea videtur : nam quo pluris est, universa respub- lica quam consulatus aut prsetura, eo majore cura illam administrari, quam hsec peti, debere. Neque me falht, quantum cum maximo beneficio vestro negotii sustine- am. Bellum parare simul, et a3rario parcere ; cogere ad militiam eos, quos nolis offendere ; domi forisque omnia curare ; et ea agere inter invidos, occursantes, factiosos, opinione, Quirites, asperius est. Ad hoc alii si dehquere, vetus nobilitas, majorum fortia facta, cognatorum et af- finium opes, multas clientela3, omnia ha3C praesidio ad- sunt : mihi spes omnes in memet sitae, quas necesse est JUGURTHA. 65 et \drlute et innocentia tutari; nam alia infirma sunt. Et illud intelligo, Quirites, omnium ora in me conversa esse : aequos bonosque favere, quippe benefacta mea reipublicae procedunt ; nobilitatem locum invadendi quasr ere. Quo mihi acrius adnitendum est, iit neque vos capiamini, et illi frustra sint. Ita ad hoc setatis a pue- ritia fui, ut omnes labores, pericula consueta habeam. Qu2e ante vestra beneficia gratuito faciebam, ea uti, ac- cepta mercede, deseram, non est consilium, Quirites. Illis difficile est in potestatibus temperare, qui per am- bitionem sese probos simulavere : mihi, qui omnem aetatem in optimis artibus egi, bene facere jam ex con- suetudine in naturam vertit. Bellum me gerere cum Jugurtha jussistis ; quam rem nobilitas segerrime tulit. Quseso, reputate cum animis vestris, num id mutari melius sit, si quem ex illo globo nobiUtatis ad hoc aut aliud tale negotium mittatis, hominem veteris prosapiae ac multarum imaginum et nullius stipendii, scilicet ut in tant^ re ignarus omnium trepidet, festinet, sumat aliquem ex populo monitorem officii sui. Ita plerumque evenit, ut, quem vos imperare jussistis, is sibi imperato- rem alium quaerat. Atque ego scio, Quirites, qui, post- quam consules facti sunt, acta majorum et Grsecorum mil- itaria praecepta lege re cosperint; proeposteri homines; nam gerere quam fieri tempore posterius, re atque usu prius est. Comparate nunc, Quirites, cum illorum superbia me hominem novum. Quae illi audire et legere solent, eorum partem vidi, aha egomet gessi : quae iUi litteris, ea ego militando didici. Nunc vos existimate, facta an dicta pluris sint. Contemnunt novitatem meam ; ego illorum ignaviam : mihi fortuna, illis probra objectantur. Quam- quam ego naturam unam et communem omnium existi- 66 C. CRISPI SALLUSTII mo, sed fortissimum quemque generosissimum. Ac si jam ex patribus Albini aut Bestiae quaeri posset, * mene an illos ex se gigni maluerint,' quid responsuros creditis, nisi, ' sese liberos quam optimos voluisse V Quod si jure me despiciunt, faciant idem majoribus suis, quibus, utl mihi, ex virtute nobilitas coepit. Invident honori meo ; ergo invideant labori, innocentiae, periculis etiam meis, quoniam per hoBC ilium cepi. Verum homines corrupt! superbia ita setatem agunt, quasi vestros honores con- temnant ; ita hos petunt, quasi honeste vixerint. Nae illi falsi sunt, qui diversissimas res pariter exspectant, ig- navioB voluptatem et prsemia virtutis. Atque etiam quum apud vos aut in senatu verba faciunt, pleraque oratione majores sues extollunt; eorum fortia facta memorando clariores sese putant : quod contra est. Nam quanto vita illorum prseclarior, tanto horum socordia flagitiosior. Et profecto ita se res habet : majorum glo- ria posteris quasi lumen est; neque bona eorum neque mala in occulto patitur. Hujusce rei ego inopiam patior, Quirites ; verum, id quod multo prseclarius est, meamet facta mihi dicere licet. Nunc videte, quam iniqui sint. Quod ex aliena virtute sibi arrogant, id mihi ex mea non concedunt ; scilicet, quia imagines non habeo, et quia mihi nova nobihtas est, quam certe peperisse melius est, quam acceptam corrupisse. Equidem ego non ignoro, si jam mihi respondere vehnt, abunde illis facundam el compositam orationem fore. Sed in maximo vestro bene ficio, quum omnibus locis me vosque maledictis lacerent, non placuit reticere, ne quis modestiam in conscientiam duceret. Nam me quidem, ex animi mei sententia, nulla oratio Isedere potest : quippe vera necesse est bene pras* dicet, falsam vita moresque mei superant, Sed quoni JUGURTHA. 67 am vestra consilia accusantur, qui mihi summum hono- rem et maximum negotium imposuistis, etiam atque etiam reputate, num eorum poenitendum sit. Non possum, fidei causa imagines, neque triumphos aut consulatus majorum meorum ostentare ; at, si res postulet, hastas, vexillum, phaleras, alia militaria dona ; prceterea cicatri- ces adverso corpore. Hae sunt meee imagines, haec no- bilitas, non haereditate relicta, ut ilia illis, sed quae ego met plurimis laboribus et periculis quoesivi. Non sunt com- posita mea verba ; parum id facio '; ipsa se virtus satis ostendit : illis artificio opus est, ut turpia facta oratione tegant. Neque litteras Groecas didici : parum placebat ^as discere, quippe qu^e ad virtutem doctoribus nihil prof- uerunt. At ilia multo optima reipublicae doctus sum, fiostem ferire, praesidia agitare, nihil m.etuere nisi turpem famam, hiemem et aestatem juxta pati, humi requies- cere, eodem tempore inopiam et laborem tolerare. His ego praeceptis milites hortabor, neque illos arte colam, me opulenter; neque gloriam meam laborem illorum faciam. Hoc est utile, hoc civile imperium. Namque, quum tute per mollitiem agas, exercitum supplicio cog- ere, id est dominum, non imperatorem esse. Haec atque talia majores vestri faciendo seque remque publicam cel- ebravere. Quis nobilitas freta, ipsa dissimilis moribus, nos, illorum aemulos, contemnit ; et omnes honores, non ex merito, sed quasi debitos, a vobis repetit. Ceteriim homines superbissimi procul errant. Majores eorum om- nia, quae licebat, illis reliquere, divitias, imagines, memo- riam sui praeclaram : virtutem non reliquere ; neque pote- rant: ea sola neque datur dono, neque accipitur. *Sordi- dum me et incultis moribus' aiunt, quia parum scite con- vivium exorno, neque histrionem ullum, neque pluris pretii 68 C. CRISPI SALLUSTII coquum quam villicurn habeo. Quae mihi libet confi- teri, Quirites, nam ex parente meo, et ex aliis Sanctis viris ita accepi, munditias mulieribus, viris laborem con- venire; omnibusque bonis oportere plus glorias quam divit- iarum esse ; arma, non supellectilem decori esse. Quiii ergo, quod juvat, quod carum sestimant, id semper faci- ant ; ament, potent : ubi adolescentiam habuere, ibi se- nectutem agant, in conviviis, dediti ventri et turpissimse parti corporis : sudorem, pulverem, et alia talia relinquani nobis, quibus ilia epulis jucundiora sunt. Verum non est ita : nam ubi se flagitiis dedecoravere turpissimi viri, bonorum prsemia ereptum eunt. Ita injustissime luxuria et ignavia, pessimse artes, illis, qui coluere eas, nihil offic- iunt, reipublicae innoxiae cladi sunt. Nunc, quoniam illis, quantum mores mei, non illorum flagitia poscebant, res- pondi, pauca de republica loquar. Primum omnium de Numidia bonum habete animum, Quirites. Nam quae ad hoc tempus Jugurtham tutata sunt, omnia removistis, avaritiam, imperitiam, superbiam. Deinde exercitus ibi est locorum sciens ; sed mehercule magis strenuus quam felix ; nam magna pars ejus avaritia aut temeritate du- cum attrita est. Quamobrem vos, quibus militaris est aetas, adnitimini mecum, et capessite rempublicam: neque quemquam ex calamitate aliorum aut imperatorum super- bia metus ceperit. Egomet in agmine, in proelio, con- suitor idem et socius periculi, vobiscum adero; meque vosque in omnibus rebus juxta geram. Et profecto, diis juvantibus, omnia matura sunt, victoria, praeda, laus * quae si dubia aut procul essent, tamen omnes bonos rei- publicae subvenire decebat. Etenim ignavia nemo im- mortalis factus, neque quisquam parens liberis, uti aeterni forent, optavit ; magis, uti boni honestique vitam exige- JUGURTHA. 69 rent. Plura dicerem, Quirites, si tiaiidis virtutem verba adderent ; nam strenuis abuiide dictum puto." LXXXVI. Hujuscemodi oratione habita, Marius post- quam plebis animos arrectos videt, propere commeatu, stipendio, armis, aliis utilibus naves onerat : cum his A Manlium legatum proficisci jubet. Ipse interea milites scribere, non more majorum, neque ex classibus, sed uti cuj usque libido erat, capite censos plerosque. Id factum alii inopia bonorum, alii per ambitionem consulis memo- rabant, quod ab eo genere celebratus auctusque erat, et homini potentiam quserenti egentissimus quisque oppor- tunissimus, cui neque sua curae, quippe quas nulla sunt, et omnia cum pretio honesta videntur. Igitur Marius cum aliquanto majore numero, quam decretum erat, in African! profectus, paucis diebus Uticam advehilur. Ex- ercitus ei traditur a P. Rutilio legato: nam Metellus conspectum Marii fugerat, ne videret ea, quae audita ani- mus tolerare nequiverat. LXXXVIL Sed consul, expletis legionibus cohorti- busque auxiliariis, in agrum fertilem et prseda onustum proficiscitur, omnia ibi capta militibus donat, dein cas- tella et oppida natura et viris parum munita aggreditur; proelia multa, ceterum levia, alia aliis locis facere. Inte- rim novi milites sine metu pugnas adesse, videre fugientes capi aut occidi, fortissimum quemque tutissimum, armis libertatem, patriam parentesque et alia omnia tegi, gloriam atque divitias quasri. Sic brevi spatio novi veteresque coaluere, et virtus omnium aequalis facta. At reges, ubi de adventu Marii cognoverunt, diversi in locos difficiles abeunt. Ita Jugurthae placuerat, speranti mox effusos hostos invadi posse, Romanos, sicuti plerosque, remote metU;, laxius licentiiisque futuros. 70 C. CRISPI SALLUSTII LXXXVIII. Metellus interea Romam profectus, con- tra spem suam Isetissimis animis excipitur, plebi patri- busque, postquam invidia decesserat, juxta carus. !Sed Marius impigre prudenterque suorum et hostium res par- iter attendere, cognoscere quid boni utrisque aut contra esset, explorare itinera regum, consilia et insidias ante- venire, nihil apud se remissum neque apud illos tutum pati. Itaque et Gaetulos et Jugurtham, ex sociis nostris prasdas agentes, saepe aggressus in itinere fuderat, ip- sumqiie regem baud procul ab oppido Cirta armis exue- rat. Quae postquam gloriosa modo, neque belli patrandi cognovit, statuit urbes, quae viris aut loco pro hostibus et adversiim se opportunissimae erant, singulas circum- venire : ita Jugurtham aut praesidiis nudatum, si ea pat- eretur, aut proelio certaturum. Nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat, ' velle populi Romani amicitiam : ne quid ab se hostile timeret.' Jd simulaveritne, quo improvisus gravior accideret, an mobilitate ingenii pacem atque bellum mutare solitus, parum exploratum est. LXXXIX. Sed consul, uti statuerat, oppida castella- que munita adire ; partim vi, alia metu aut praemia os- tentando, avertere ab hostibus. Ac primo mediocria gerebat, existimans Jugurtham ob suos tutandos in ma- nus venturum. Sed ubi ilium procul abesse, et aliis ne- gotiis intentum accepit, majora et magis aspera aggredi tempus visum est. Erat inter ingentes solitudines oppi- , dum magnum atque valens, nomine Capsa, cujus conditoi Hercules Libys memorabatur. Ejus cives apud Jugur tham immunes, levi imperio, et ob ea fidelissimi habe- bantur; muniti adversum hostes non moenibus modo et armis att]ue viris, verum etiam multo magis locorum as peritate. Nam, praeter oppido propinqua, alia omnia vas- JUGURTHA. 71 la, inculta, egentia aquae, infesta serpentibus, quorum vis, sicuti omnium ferarum, inopia cibi acrior ; ad hoc natura serpentium, ipsa perniciosa, siti mag's quam alia re accenditur. Ejus potiundi Marium maxima cupido invaserat, quum propter usum belli, tum quia res aspera videbatur, et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, baud dissimiliter situm munitumque, nisi quod apud Thalam non longe a moenibus aliquot fontes erant, Capsenses una modo, atque ea intra oppidum, jugi aqua, cetera pluvia utebantur. Id ibique et in omni Africa, quae procul a mari incultiiis agebat, eo facilius tolerabatur, quia Numidse plerumque lacte et ferina carne vesceban- tur, et neque salem neque alia irritamenta guise qua3re- bant: cibus illis adversiim famem atque sitim, non libidini neque luxurise erat. XC. Igitur consul, omnibus exploratis, credo, dis fre- tus ; (nam contra tantas difficultates consilio satis provi- dere non poterat ; quippe etiam frumenti inopia tentaba- tur, quod Numidse pabulo pecoris magis quam arvo student, et quodcumque natum fuerat, jussu regis in loca munita contulerant ; ager autem aridus et frugum vacuus ea tempestate, nam ^statis extremum erat) ; tamen pro rei copia satis providenter exornat : pecus omne, quod superioribus diebus prasdae fuerat, equitibus auxiliariis agendum attribuit : A. Manlium legatum cum cohortibus expeditis ad oppidum Lares, ubi stipendium et commea- tum locaverat, ire jubet, dicitque ' se praedabundum post paucos dies eodem venturum.' Sic incepto suo occultato, pergit ad flumen Tanam. XCI. Ceterum in itinere quotidie pecus exercitui pei centurias, item turmas aequaliter distribuerat, et, ex coriis utres uti fierent, curabat : simul et inopiam frumenti 7 # 72 C. CmSPI SALLUSTII *enire, et, ignaris omnibus, parare, quae mox usui forent Denique sexto die, quum ad flumen ventum est, maxi- ma vis utrium effecta. Ibi castris levi munimento posi- tis, milites cibum capere, atque, uti simul cum occasu solis egrederentur, paratos esse jubet, omnibus sarcinis abjectis, aqua modo seque et jumenta onerare. Dein, postquam tempus visum, castris egreditur, noctemque totam itinere facto, consedit : idem proxima facit. Dein tertia multo ante lucis adventum pervenit in locum tu mulosum, ab Capsa non amplius duum millium . inter- vallo, ibique, qi5am occultissime potest, cum omnibus copiis opperitur. Sed ubi dies coepit, et Numidae, nihil hostile metuentes, multi oppido egressi, repente omnem equitatum, et cum his velocissimos pedites cursu tendere ad Capsam, et portas obsidere jubet : deinde ipse inten- tus propere sequi, neque milites praedari sinere. Quae postquam oppidani cognovere, res trepidae, metus ingens, malum improvisum, ad hoc pars civium extra moenia in hostium potestate, coegere, uti deditionem facerent. Ce- terum oppidum incensum, Numidae puberes interfecti, alii omnes venum dati, prasda militibus divisa. Id facinu« contra jus belli non avaritia neque scelere consulis ad- missum : sed quia locus Jugurthag opportunus, nobis aditu difRcilis ; genus hominum mobile, infidum ante, neque beneficio neque metu coercitum. XCII. Postquam tantam rem Marius sine ullo suorum incommode patravit, magnus et clarus antea, major et clarior haberi ccepit. Omnia, non bene consulta modo, verum etiam casu data in virtutem trahebantur ; milites modesto imperio habiti, simul et locupletes, ad coelum ferre ; Numidae magis quam mortalem timere ; posiremo omnes, socii atque hostes, credere illi aut mentem divinam JUGURTHA. 73 esse, aut deorum nutu cuncta portendi. Sed consul, ubi ea res bene evenit, ad alia oppida pergit : pauca, repug- nantibus Numidis, capit, plura, deserta propter Capsen- siiim miserias, igni corrumpit : luctu atque caede omnia complentur. Denique multis locis potitus, ac plerisqiie exercitu incruento, aliam rem aggreditur, non eadem asperitate, qua Capsensium, ceterum baud secus diffici- lem. Namque baud longe a flumine Mulucha, quod Ju- gurtbo3 Boccbique regnum disjungebat, erat inter ceteram planitiem mons saxeus, mediocri castello satis patens, in immensum editus, uno perangusto aditu relicto; nam omnis natura, velut opere atque consulto, prseceps. Quern locum Marius, quod ibi regis tbe^auri erant, summa vi capere intendit. Sed ea res forte, quam consilio, melius gesta. Nam castello virorum atque armorum satis, mag- na vis frumenti et fons aquae ; aggeribus turribusque et aliis machinationibus locus importunus; iter castellanorum angustum admodum, utrimque prsecisum. Vineae cum ingenti periculo frustra agebantur; nam quum eae paulum processerant, igni aut lapidibus corrumpebantur : milites neque pro opere consistere, propter iniquitatem loci, neque inter vineas sine periculo administrare : optimus quisque cadere aut sauciari, ceteris metus augeri. XCIII. At Marius, multis diebus et laboribus con- sumptis, anxius trahere cum animo suo, omitteretne in- ceptum, quoniam frustra erat, an fortunam opperiretur, qua soepe prospere usus fuerat. Quae quum multos dies noctesque sestuans agitaret, forte quidam Ligus, ex cohor- tibus auxiliariis niiles gregarius, castris aquatum egressus, baud procul ab latere castelli, quod aversum proeliantibus erat, animum advertit inter saxa repentes cochleas : qua- rum quum unam atque alteram, dein plures peteret, studio 74 . C. CRISPl SALLUSTIl legend! paulatim prope ad summum montis egressus est. Ubi postquam solitudinem intellexit, more ingenii humani cupido difficilia faciendi animum vertit. Et forte in eo loco grandis ilex coaluerat inter saxa, paululum modo prona, deinde flexa atque aucta in altitudinem, quo cuncta gignentium natura fert : cujus ramis modo, modo eminen- tibus saxis nisus Ligus, in castelli planitiem pervenit, quod cuncti Numidae intenti proeliantibus aderant. Ex- ploratis omnibus, quse mox usui fore ducebat, eadem regreditur, non teinere, uti escenderat, sed tentans om- nia et circumspiciens. Itaque Marium propere adit, acta edocet ; hortatur, ab ea parte, qua ipse escenderat, cas- tellum tentet ; pollicetur sese itineris periculique ducem. Marius cum Ligure, promissa ejus cognitum, ex prsesen- tibus misit ; quorum uti cujusque ingenium erat, ita rem^ difRcilem aut facilem nuntiavere. Gonsulis animus ta- men paulum arrectus. Itaque ex ©brfi^ tubicinum et cor- nicinum numero quinque quam velocissimos delegit, et cum his, praesidio qui forent, quatuor centuriones, omnes- que Liguri parere jubet, et ei negotio proximum diem constituit. XCIV. Sed ubi ex praecepto tempus visum, paratis compositisque omnibus ad locum pergit. Ceterum illi, qui ascensuri erant, prasdocti ab duce, arma ornatum- que mutaverant, capite atque pedibus nudis, uti prospec- tus nisusque per saxa faciliiis foret : super terga gladii et scuta, verum ea Numidica ex coriis, ponderis gratia simul, et ofTensa quo levius streperent. Igitur praegre- diens Ligus saxa, et si quae vetustate radices eminebant, laqueis vinciebat, quibus allevati milites faciliiis escende- rent: interdum timidos insolentia itineris levare manu: ubi paulo asperior ascensus erat, singulos pra:) se inermes JUGURTHA. 75 mittere, deinde ipse cum illorum arniis sequi : quas dubia nisu videbantur, potissimus tentare, ac saepius eadem ascendens descendensque, dein statim digrediens, ceteris audaciam addere. Igitur, diii multumque fatigati, tan-, dem in castellmn perveniunt, desertum ab ea parte, quod omnes, sicuti aliis diebus, adversum hostes aderant. Marius, ubi ex nuntiis, quas Ligus egerat, cognovit, quamquam toto die intentos proelio Numidas habuerat, turn vero cohortatus milites, et ipse extra vineas egres- sus, testudine acta succedere, et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus terrere. At Nu- midas, saepe antea vineis Romanorum subversis, item in- censis, non castelli mcenibus sese tutabantur; sed pro muro dies noctesque agitare, maledicere Romanis, ac Mario vecordiam objectare, militibus nostris Jugurthae servitium minari, secundis rebus feroces esse. Interim omnibus Romanis hostibusque, proelio intentis, magna utrimque vi pro gloria atque imperio his, illis pro salute certantibus, repente a tergo signa canere : ac primo mu- lieres et pueri, qui visum processerant, fugere ; deinde, uti quisque muro proximus erat, postremo cuncti, armati inermesque. Quod ubi accidit, eo acrius Romani in- stare, fundere, ac plerosque tantummodo sauciare ; dein super occisorum corpora vadere, avidi glorias certantes murum petere, neque quemquam omnium prasda mo- rari. Sic forte correcta Marii temeritas gloriam ex cul pa invenit. XCV. Ceterum dum ea res geritur, L. Sulla quaestor cum magno equitatu in castra venit : quos uti ex Latio et a sociis cogeret, Romae relictus erat. Sed quoniam nos tanti viri res admonuit, idoneum visum est, de natura cultuque ejus paucis dicere : neque enim alio loco de 76 C. CRISPI SALLUSTII Sullae rebus dicturi sumus, et L. Sisenna optime et diligentissime omnium, qui eas res dixere, persecutus parum mihi libero ore locutus videtur. Igitur Sulla gentis patriciae nobilis fuit, familia prope jam exstincta majorum ignavia : litteris Graecis ac Latinis juxta, atque doctissime, eruditus ; animo ingenti, cupidus voluptatum, sed glorias cupidior, otio luxurioso esse ; tamen ab nego- tiis nunquam voluptas remorata, nisi quod de uxore potuit honestius consuli : facundus, callidus, et amicitia facilis : ad simulanda negotia altitudo ingenii incredibilis : multa- rum rerum ac maxime pecuniae largitor. Atque illi feli- cissimo omnium ante civilem victoriam, nunquam super industriam fortuna fuit; multique dubitavere, fortior an felicior esset : nam, postea quae fecerit, incertum habeo, pudeat magis, an pigeat disserere. XCVL Igitur Sulla, ut supra dictum est, postquam in Africam atque in castra Marii cum equitatu venit, rudis antea et ignarus belli, solertissimus omnium in paucis tempestatibus factus est. Ad hoc milites benigne ap- pellare ; multis rogantibus, aliis per se ipse dare bene- ficia, invitus accipere, sed ea properantius quam aes mutuum, reddere, ipse ab nullo repetere, magis id lab- orare, ut illi quam plurimi deberent; joca atque seria cum humillimis agere ; in operibus, in agmine atque ad vigilias multus adesse, neque interim, quod prava am- bitio solet, consulis aut cujusquam boni famam laedere, tantummodo neque consilio neque manu priorem alium pati, plerosque antevenire. Quis rebus et artibus brevi Mario militibusque carissimus factus. XCVII. At Jugurtha, postquam oppidum Capsam ali- osque locos munitos et sibi utiles, simul et magnam pe cuniam amiserat, ad Bocchum nuntios mittit, *quam JUGURTHA. n primum in Numidiam copias adduceret ; prcelii faciendi tempus adesse.' Quern ubi cunctari accepit, et dubium Nelli atque pacis rationes trahere, rursus, uti antea, prox- ^Tios ejus donis corrumpit, ipsique Mauro pollicetur Nu- midise partem tertiam, si aut Romani Africa expulsi, aut, iiitegris suis finibus, bellum compositum foret. Eo pra3- mio illectus Bocchus cum magna multitudine Jugurtham accedit. Ita amborum exercitu conjuncto, Marium jam in hiberna proficiscentem, vix decima parte die reliqua, invadunt, rati noctem, qu33 jam aderat, et victis sibi mu- nimento fore, et, si vicissent, nullo impedimento, quia locorum scientes erant; contra Romanis utrumque ca- sum in tenebris difRciliorem fore. Igitur simul consul ex multis de hostium adventu cognovit, et ipsi hostes ade- rant ; et priusquam exercitus aut instrui, aut sarcinas col- ligere, denique antequam signum aut imperium ullum accipere quivit, equites Mauri atque Gaetuli, non acie neque uUo more proelii, sed catervatim, uti quosque fors conglobaverat, in nostros incurrunt. Qui omnes trep- idi improviso metu, ac tamen virtutes memores, aut arma capiebant, aut capientes alios ab hostibus defensabant: pars equos ascendere, obviam ire hostibus : pugna latro- cinio magis quam proelio similis fieri : sine signis, sine ordinibus equites pedites permixti caedere alios, alios obtruncare ; multos, contra adversos acerrime pugnantes, ab tergo circumvenire : neque virtus neque arma satis tegere, quod hostes numero plures et undique circmfusi erant. Denique Romani veteres et ob ea scientes belli, si quos locus aut casus conjunxerat, orbes facere, atque ita ab omnibus partibus simul tecti et instructi hostium im sustentabant. XCVIII. Neque in eo tam aspero negotio Marius ter- 78 ^ C. CRISPI SALLUSTII ritus, aut magis quam antea demisso animo fuit; sej cum turma sua, quam ex fortissimis magis quam famil- larissimis paraverat, vagari passim, ac modo laboranti- bus suis succurrere, modo hostes, ubi confertissimi ob- stiterant, invadere ; manu consulere militibus, quoniam imperare, conturbatis omnibus, non poterat. Jamque dies consumptus erat, quum tamen barbari nihil remit- tere, atque, uti reges praeceperant, noctem pro se rati, acriiis instare. Turn Marius ex copia rerum consilium trahit, atque, uti suis receptui locus esset, colles duos propinquos inter se occupat, quorum in uno, castris pa- rum amplo, fons aquae magnus erat, alter usui opportu- nus quia magna parte editus et praeceps pauca munimen- ta quaerebat. Ceterum apud aquam Sullam cum equit ibus noctem agitare jubet : ipse paulatim disperses mil- ites, neque minus hostibus conturbatis, in unum contra- hit, dein cunctos pleno gradu in collem subducit. Ita reges, loci difficultate coacti, prcelio deterrentur ; neque tamen sues longius abire sinunt, sed, utroque coUe mul- titudine circumdato, effusi consedere. Dein crebris ig- nibus factis, plerumque noctis barbari suo more laetari, exsultare, strepere vocibus, et ipsi duces feroces, quia non fugerent, pro victoribus agere. Sed ea cuncta Romanis, ex tenebris et editioribus locis facilia visu, magnoque hortamento erant. XCIX. Plurimiim vero Marius imperitia hostium con- firmatus, quam maximum silentium haberi jubet; ne signa quidem, uti per vigilias solebant, canere. Deinde, ubi lux adventabat, defessis jam hostibus et paulo ante somno captis, de improviso vigiles, item cohortium, tur- marum, legionum tubicines simul omnes signa canere, milites clamorem tollere atque portis erumpere. Mauri JUGURTHA. 79 atque Gsetuli, ignoto et horribili sonitu repente exciti, neque fugere, neque arma capere, neque omnino facere aut providere quidquam poterant: ita cunctos strepilu, clamore, nuUo subveniente, nostris instantibus, tumultu, terrore, formido, quasi vecordia, ceperat. Denique om- nes fusi fugatique : arma et signa militaria pleraque cap- ta; pluresque eo proelio quam omnibus superioribus in- terempti : nam somno et metu insolito impedita fuga. C. Dein Marius, uti coeperat, in hiberna proficiscitur, quas propter commeatum in oppidis maritimis agere de- creverat. Neque tamen victoria socors aut insolens factus, sed, pariter ac in conspectu hostium, quadrato agmine in- cedere. Sulla cum equitatu apud dextimos, in sinistra A. Manlius cum funditoribus et sagittariis, pr^terea co- hortes Ligurum curabat ; primos et extremos cum expe- ditis manipulis tribunos locaverat. Perfugas, minime carl et regionum scientissimi, hostium iter explorabant. Si- mul consul, quasT nuUo imposito, omnia providere, apud omnes adesse, laudare, increpare merentes. Ipse arma- tus intentusque, item milites cogebat ; neque secus, atque iter facere, castra munire, excubitum in porta cohortes ex legionibus, pro castris equites auxiliarios mittere, pras- teroa alios super vallum in munimentis locare : vigilias ipse circumire» non tarn difRdentia futurum, qu£e im- peravisset, quam uti militibus exsequatus cum impera- tore labos volentibus esset. Et sane Marius illoque aliis- que temporibus Jugurthini belli pudore magis quam malo exercitum coercebat: quod multi per ambitionem fieri aiebant, pars, quod a pueritia consuetam duritiam et alia, quae ceteri miserias vocant, voluptati habuisset: nisi ta- men respublica pariter ac ssevissimo imperio, bene atque decore gesta. 8 80 C. CRISPI SALLUSTII CI. Igitur quarto denique die, baud longe ao oppido Cirta undique simul speculatores citi sese ostendunt, qua re hostes adesse intelligitur. Sed quia diversi rede- untes, alius ab alia parte, atque omnes idem significa- bant, consul incertus, quonam modo aciem instrueret^ nullo ordine comnriiitato, adversum omnia paratus ibi- dem opperitur. Ita Jugurtham spes frustrata, qui copias in quatuor partes distribuerat, ratus ex omnibus seque aliquos ab tergo hostibus venturos. Interim Sulla, quern primum hostes attigerant, cohortatus suos, turmatim et quam maxime confertis equis, ipse aliique Mauros inva- dunt ; ceteri in loco manentes ab jaculis eminus emissis corpora tegere, et, si qui in manus venerant, obtruncare. Dum eo modo equites proeliantur, Bocchus cum peditibus, quos Volux filius ejus adduxerat, neque in priore pugna, in itinere morati, adfuerant, postremam Romanorum aciem invadunt. Tum Marius apud primos agebat, quod ibi Jugurtha cum plurimis erat. Dein Numida, cognito Bocchi adventu, clam cum paucis ad pedites convertit : ibi Latine (nam apud Numantiam loqui didiceiat) excla- mat, ' nostros frustra pugnare ; paulo ante Marium sua manu interfectum :' simul gladium sanguine oblitum osten- dere, quem in pugna, satis impigre occiso pedite nostro, cruentaverat. Quod ubi milites accepere, magis atroci- tate rei quam fide nuntii terrentur, simulque barbari ani- mos tollere, et in perculsos Romanos acrius incedere. Jamque paulum ab fuga aberant, quum Sulla, profligatis iis, quos adversum ierat, rediens ab latere Mauris incurrit. Bocchus statim avertitur. At Jugurtha, dum sustentare suos et prope jam adeptam victoriam retinere cupit, cir cumventus ab equitibus, dextra, sinistra omnibus occisis, solus inter tela hostium vitabundus erumpit. Atque inter ^ JUGURTHA. 81 im Marius, fugatis equitibus, accurrit auxilio suis, quos pelli jam acceperat. Denique hostes jam undique fusi Tum spectaculum horribile in campis patentibus : sequi, fugere, occidi, capi ; equi atque viri afflicti, ac multi, vulneribus acceptis, neque fugere posse, neque quietem pati; niti modo, ac statim concidere: postremo omnia, qua visus erat, constrata telis, armis, cadaveribus, et inter ea humus infecta sanguine. CII. Postea loci consul, baud dubie jam victor, perve- nit in oppidum Cirtam, quo initio profectus intenderat. E6 post diem quintum, quam iterum barbari male pug- naverant, legati a Boccho veniunt, qui regis verbis ab Mario petivere, ' duos quam fidissimos ad eum mitteret : velle de suo et de populi Romani commodo cum iis dis- serere.' Ille statim L. Sullam et A. Manlium ire jubet. Qui quamquam acciti ibant, tamen placuit verba apud regem facere, uti ingenium aut aversum flecterent, aut cupidum pacis vehementiiis accenderent. Itaque Sulla, cujus facundise, non setati a Manlio concessum, pauca verba hujuscemodi locutus : " Rex Bocche, magna nobis Isetitia est, quum te talem virum di monuere, uti aliquando pacem quam bellum malles ; neu te optimum cum pessimo omnium Jugurtha miscendo commaculares ; simul nobis demeres acerbam necessitudinem, pariter te erranlem et ilium sceleratissi- mum persequi. Ad hoc populo Romano jam a principio melius visum, amicos quam servos quaerere : tutiusque rati, volentibus quam coactis imperitare. Tibi vero nulla opportunior nostra amicitia: primum quod procul absu- mus, in quo offensae minimum, gratia par, ac si prope ad- essemus: dein, quod parentes abunde habemus, amicorum ' neque nobis neque cuiquam omnium satis fuit. Atque 82 C. CRISPI SALLUSTIT noc utinam a principio tibi placuisset ! Profecto ex pop- ulo Romano ad hoc tempus multo plura bona accepisses, qaam mala perpessus es. Sed quoniam humanarum re rum Fortuna pleraque regit, cui scilicet placuisse te et vim et gratiam nostram experiri, nunc, quando per illam licet, festina, atque, uti coepisti, perge. Multa atque op- portuna habes, quo facilius errata ofRciis superes. Pos- tremo hoc in pectus tuum demitte, nunquam populum Ro- manum beneficiis victum esse ; nam, bello quid valeat, tute scis." Ad ea Bocchus placide et benigne; simul pauca pro delicto suo verba facit : * Se non hostili animo, sed ob regnum tutandum arma cepisse : nam Numidiae partem, unde vi Jugurtham expulerit, jure belli ^uam factam; earn vastari a Mario pati nequivisse: prseterea, missis antea Romam legatis, repulsum ab amicitia. Ceterum Vetera omittere, ac tum, si per Marium liceret, legatos ad senatum missurum.' Dein, copia facta, animus bar- bari ab amicis flexus, quos Jugurtha, cognita legatione SuUse et Manlii, metuens id, quod parabatur, donis cor- ruperat. CIII. Marius interea, exercitu in hibernis composito, cum expeditis cohortibus et parte equitatus proficiscitur in loca sola, obsessum turrim regiam, quo Jugurtha per- fugas omnes pra^sidium imposuerat. Tum rursus Boc- chus, seu reputando, quae sibi duobus prceliis venerant, seu admonitus ab aliis amicis, quos incorruptos Jugurtha reliquerat, ex omni copia necessariorum quinque delegit, quorum et fides cognita, et ingenia validissima erant. Eos ad Marium, ac deinde, si placeat, Romam legatos ire jubet ; agendarum rerum, et quocumque modo belli com* oonendi licentiam ipsis permittit. Illi mature ad hiber- JUGURTHA. 83 4 na Romanorum proficiscuntur : deinde in itinere a Gas- tulis latronibus circumventi spoliatique, pavidi, sine de- core ad Sullam perfugiunt, quern consul in expeditionem proficiscens pro praetore reliquerat. Eos ille non pro vanis hostibus, ut meriti erant, sed accurate ac liberaliter Iiabuit ; qua re barbari et famam Romanorum avaritiae falsam, et Sullam, ob munificentiam in sese, amicum rati. Nam etiamtum largitio multis ignota erat; munificus nemo putabatur, nisi pariter volens; dona omnia in benig- nitate habebantur. Igitur quaestori mandata Bocchipat- efaciunt ; simul ab eo petunt, uti fautor consultorque sibi adsit : copias, fidem, magnitudinem regis sui, et alia, quae aut utilia, aut benevolentiae credebant, oratione extollunt : dein, Sulla omnia pollicito, docti, quo modo apud Marium, item apud senatum, verba facerent, circiter dies quadra- ginta ibidem opperiuntur. CIV. Marius postquam, confecto, quo intenderat, nego- tio, Cirtam redit, de advent u legatorum certior fact us, illosque et Sullam ab Utica venire jubet, item L. Bellie- numpraBtorem,praeterea omnes undique senatorii ordinis; quibuscum mandata Bocchi cognoscit, quis legatis potes- tas eundi Romam ab consule, interea induciae postula- bantur. Ea Suite et plerisque placuere : pauci ferocius decernunt, scilicet ignari humanarum rerum, quae fluxae et mobiles semper in ad versa mutantur. Ceterum Mau- ri, impetratis omnibus, tres Romam profecti sunt, cum Cn. Octavio Rufo, qui quaestor stipendium in Africam porta verat: duo ad regem redeunt. Ex his Bocchus quum cetera, turn maxime benignitatem et studium Sul- lae libens accepit. Romae legatis ejus, postquam * errasse regem, et Jugurthae scelere lapsum,' deprecati sunt, ami- citiam et feed us petentibus hoc modo respondetur. " Sen- 8* 84 e. CRISPI SALLUSTII • atus et populus Romanus beneficii et injuriae memor esso solet : ceterum Boccho, quoniam poenitet, delicti gratiam facit : fcedus et amicitia dabuntur, quum meruerit." CV. Quis rebus cognitis, Bocchus per litteras a Marie petivit, ' uti Sullam ad se mitteret, cujus arbitratu do communibus negotiis consuleretur.' Is missus cum prae- sidio equitum atque peditum, item funditorum Belearium : prceterea iere sagittarii et cohors Peligna cum velitaribus armis, itineris properandi causa ; neque his secus atque aliis armis adversum tela hostium, quod ea levia sunt, muniti. Sed in itinere, quinto denique die, Volux, filius Bocchi, repente in campis patentibus cum mille non am- plius equitibus sese ostendit ; qui temere et effuse eunteb' Sullae aliisque omnibus et numerum ampliorem vero, et hostilem metum efficiebant. Igitur se quisque expe- dire, arma atque tela tentare, intendere : timer aliquan- tus, sed spes amplior, quippe victoribus, et adversum eos, quos saepe vicerant. Interim equites exploratum prae- missi, rem, uti erat, quietam nuntiant. CVI. Volux adveniens quaestorem appellat dicitque * se a patre Boccho obviam iUis simul, et praBsidio missum.* Deinde eum et proximum diem sine metu conjuncti eunt Post, ubi castra locata, et diei vesper erat, repente Mau- rus incerto vultu, pavens ad Sullam accurrit, dicitque * sibi ex speculatoribus cognitum, Jugurtham baud procul abesse :' simul, ' uti noctu clam secum profugeret,' rogat atque hortatur. Ille animo feroci negat ' se totiens fusum Numidam pertimescere : ' virtuti suorum satis credere : etiam si certa pestis adesset, mansurum potius,quamprod- itis, quos ducebat, turpi fuga incertae ac forsitan post paulo morbo interiturse vitae parceret.' Ceterum ab eo- dem monitus, * uti noctu proficiscerentur,' consilium appro- JUGURTHA. 85 bat : ac statim * milites coenatos^ esse, in castris ignes quam creberrimos fieri, dein prima vigilia silsntio egredi' jubet. Jamque nocturno itinere fessis omnibus, Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur, quum equites Mauri nuntiant Jugurtham circiter duum millium inter- vallo ante consedisse. Quod postquam auditum est, turn vero ingens metus nostros invadit : credere se proditos a Voluce et insidiis circumventos : ac fuere, qui dicerent manu vindicandum, neque apud ilium tantum scelus inui- tum relinquendum. CVIL At Sulla, quamquam eadem existimabat, tamen ab injuria Maurum prohibet. Suos hortatur, ' uti fortem animum gererent : saepe ante paucis strenuis adversum multitudinem bene pugnatum : quanto sibi in prcelio minus pepercissent, tanto tutiores fore : nee quemquam decere, qui manus armaverit, ab inermis pedibus auxili- um petere, in maximo metu nudum et caecum corpus ad hostes vertere.' Deinde Volucem, quoniam hostiliafac eret, Jovem maximum obtestatus, ut sceleris atque per- fidiae Bocchi testis adesset, ex castris abire jubet. Ille lacrymans orare, ' ne ea crederet : nihil dolo factum, ac magis calliditate Jugurthas, cui, videlicet speculanti, iter suum cognitum esset. Ceterum, quoniam neque ingen- tem multitudinem haberet, et spes opesque ejus ex patre suo penderent, credere ilium nihil palam ausurum, quum ipse filius testis adesset : quare optimum factum videri, per media ejus castra palam transire: sese, vel praemissis vel ibidem relictis Mauris, solum cum Sulla iturum.' Ea res, ut in tali negotio, probata : ac statim profecti, quia de improviso acciderant, dubio atque haesitante Jugurtha, incolumes transeunt. Deinde paucis diebus, f^uo ire in- tenderant, perventum est. 86 C. CmSPI SALLUSTII CVIII. Ibi cum Boccho Numida quidam, Aspar nom *ne, multum et familiariter agebat ; prsemissus ab Jugur- tha, postquam Sullam accitum audierat, orator, et sub- dole speculatum Bocchi consilia : prasterea Dabar, Mas- sugradse filius, ex gente Masinissse, ceterum materno genere impar (nam pater ejus ex concubina ortus erat) Mauro ob ingenii multa bona carus acceptusque. Quem Bocchus fidum esse Romanis multis ante tempestatibus expertus, illico ad Sullam nuntiatum mittit, 'paraium sese facere, quas populus Romanus vellet: colloquio diem, iOCum, tempus ipse deligeret ; consulta sese omnia cum illo integra habere: neu Jugurthas legatum pertimesceret ; quo res communis licentius gereretur; nam ab insidiis ejus alitor caveri nequivisse.' Sed ego comperior Boc- chum magis Punica fide, quam ob ea, quae praedicabat, simul Romanes et Numidam spe pacis attinuisse, multum- que cum animo suo volvere solitum, Jugurtham Romanis, an illi Sullam traderet : libidinem adversum nos, metum pro nobis suasisse. CIX. Igitur Sulla respondit, *pauca coram Aspare locuturum ; cetera occulte, aut nullo aut quam paucissi- mis praesentibus ;' simul edocet, quae sibi responderentur. Postquam, sicuti voluerat, congressi, dicit * se missum a consule venisse quaesitum ab eo, pacem an bellum agita- turus foret.' Tum rex, uti praeceptum fuerat, ' post diem decimum redire' jubet; * ac nihil etiam nunc decrevisse/ sed illo die responsurum :' deinde ambo in sua castra digressi. Sed ubi plerumque noctis processit, Sulla a Boccho occulte arcessitur: ab utroque tantummodo fidi interpretes adhibentur ; praeterea Dabar internuntius, sanctus vir et ex sententia ambobus : ac statim sic rex incipit : JUGURTHA. 87 ex. " Nunquam ego ratus sum fore, uti rex maximus in hac terra et omnium, quos novi, privato homini gra- tiam deberem. Et, mehercule, Sulla, ante te cognitum, multis orantibus, aliis ultro egomet opem tuli, nuUius in- digui. Id imminutum, quod ceteri dolere solent, ego lae- tor : fuerit mihi eguisse aliquando amicitiae tuae, qua apud animum meum nihil carius habeo. Id adeoexperiri licet* arma, viros, pecuniam, postremo quidquid animo libet, sume, utere: et, quoad vivos, nunquam tibi reditam gra- tiam putaveris; semper apud me integra erit: denique nihil, me sciente, frustra voles. Nam, ut ego existimo, regem armis quam munificentia vinci minus flagitiosum. Ceteriim de republica vestra, cujus curator hue missus es, paucis accipe. Bellum ego populo Romano neque feci, neque factum unquam volui : fines meos adversum arma- tos armis tutatus sum. Id omitto, quando vobis ita pla- cet : gerite, uti vultis cum Jugurtha bellum. Ego flu men Mulucham, quod inter me et Micipsam fuit, non egrediar, neque Jugurtham id intrare sinam. Prseterea, si quid meque vobisque dignum petiveris, haud repulsus abibis." CXI. Ad ea Sulla pro se breviter et modice ; de pace et de communibus rebus multis disseruit. Denique regi patefecit, * quod poUiceatur, senatum et populum Roma- num, quoniam amplius armis valuissent, non in gratiam habituros; faciendum aliquid, quod illorum magis quam sua retuUsse videretur. Id adeo in promptu esse, quo- niam Jugurthae copiam haberet : quem si Romanis trad- idisset, fore, uti illi plurimum deberetur; amicitiam, foedus, Numidise partem, quam nunc peteret, tunc ultro adventuram.' Rex primo negitare : * affinitatem, cogna- tionem, praeterea foedus intervenisse: ad hoc metuere, ne, .fluxa fide usus, popularium animos averteret, quis et Ju- 88 C. CRISPI SALLUSTII gurtha caras, et Romarii invisi erant:' denique ssepius fatigatus, lenitur, et ex voluntate Sullse ' omnia se factu- rum' promittit. Ceterum ad simulandam pacem, cujiis Numida, defessus bello, avidissimus, quae utilia visa, con- stituunt. Ita, composito dolo, digrediuntur. CXII. At rex postero die Asparem, Jugurthas legatum, appellat, dicitque * sibi per Dabarem ex Sulla cognitum, posse conditionibus bellum poni: quamobrem regis sui sententiam exquireret.' Hie laetus in castra Jugurthae ve- nit. Deinde, ab illo cuncta edoctus, properato itinere, post diem octavum redit ad Bocchum, et ei nuntiat ' Ju- gurtham cupere omnia, quae imperarentur, facere, sed Mario parum fidere : saepe antea cum imperatoribus Ro- manis pacem conventam frustra fuisse. Ceterum Boc- chus, si ambobus consultum, et ratam pacem vellet, daret operam, ut una ab omnibus, quasi de pace, in colloquium veniretur, ibique sibi Sullam traderet. Quum talem vi- rum in potestatem habuisset, tum fore, uti jussu senatus atque populi Romani foedus fieret : neque hominem nobi- lem, non sua ignavia sed ob rempublicam in hostium potestate, relictum iri.' CXIII. Haec Maurus secum ipse diu volvens tandem promisit. Ceterum dolo an vere cunctatus, parum com- perimus : sed pleriimque regiae voluntates, ut vehementes, sic mobiles, saepe ipsae sibi adversae. Postea, tempore et loco constituto, in colloquium uti de pace veniretur, Boc- chus Sullam modo, modo Jugurthae legatum appellare, benigne habere, idem ambobus polliceri : illi pariter laeti, ac spei bonae pleni esse. Sed nocte ea, quae proxima fuit ante diem colloquio decretum, Maurus, adhibitis amicis, ac statim, immutata voluntate, remotis, dicitur secum ipse multa agitavisse, vultu corporis pariter atque animo JUGURTHA. 89 varius : quas scilicet, tacente ipso, occulta pectoris pate- fecisse. Tamen postremo Sullam arcessiri jubet, et ex ejus sententia Numidae insidias tendit. Deinde, ubi dies advenit, et ei nuntiatum est Jugurtham baud procul abesse ; cum paucis amicis et qusestore nostro, quasi ob- vius honoris causa, procedit in tumulum facillimum visu insidiantibus. Eodem Numida cum plerisque necessariis suis inermis, uti dictum erat, accedit ; ac statim, signo dato, undique simul ex insidiis invaditur. Ceteri obtrun- cati : Jugurtha Sullae vinctus traditur, et ab eo ad Marium deductus est. CXIV. Per idem tempus adversum Gallos, ab ducibus nostris Q. Caspione et Cn. Manlio male pugnatum : quo metu Italia omnis contremuerat. Ibique et inde usque ad nostram memoriam Romani sic habuere : ' alia omnia virtuti suae prona esse ; cum Gallis pro salute, non pro gloria certare.' Sed postquam bellum in Numidia con- fectum, et Jugurtham vinctum adduci Romam nuntiatum est, Marius consul absens factus, et ei decreta provincia Gallia : isque calendis Januariis magna gloria consul tri- umphavit. Ea tempestate spes atque opes civitatis in illo sitss. C. CRISPI SALLUSTII BELLUM CATILINARIUM, SITE DE CONJURATIONECATILINiE. I. Omnes homines, qui sese student prsestare ceteris animalibus, summa ope niti decet, ne vitam silentio transeant, veluti pecora, quae natura prona atque ventri obedientia finxit. [Sed nostra ononis vis in animo et coi-pore sita estj^animi imperio, corporis servitio magis utimur: alterum nobis cum dis, alterum cum belluis commune est. Quo mihi rectius videtur ingenii quam virium opibus gloriam quoerere, et, buoniam vita ipsa, qua fruimur, brevis est, memoriam nostri quam max- ime longam efficere. | Nam divitiarum et formse gloria fluxa atque fragilis est ; virtus clara asternaque habetur. Sed diu magnum inter mortales certamen fuit, vine cor- poris an virtute animi res militaris magis procederet; nam et, prius quam incipias, consulto, et, ubi consulue- ris, mature facto opus est. Ita utrumque per se indigens, alterum alterius auxilio eget. II. Igitur initio reges (nam in terris nomen imperii id piimum fuit) diversi, pars ingenium, alii corpus exerce- bant: etiamtum vita hominum sine cupiditate agitaba- tur, sua cuique satis placebant. Postea vero quam in Asia Cyrus, in Grascia I^acedaemonii et Athenienses 91 9 92 C. CRISPI SALLUSTII coepere urbes atque nationes subigere, libidinem domi. nandi causam belli habere, maximam gloriam in maximo imperio putare ; turn demum periculo atque negotiis com- pertum est in bello plurimum ingenium posse. Quod si regum atque imperatorum animi virtus in pace ita uti in bello valeret, ^quabilius atque constantius sese res hu- manse haberent ; neque aliud alio ferri, neque mutari ac misceri omnia cerneres. Nam imperium facile his arti- bus retinetur, quibus initio partum est. Verum ubi pro labore desidia, pro continentia et aequitate libido atque superbia invasere, fortuna simul cum moribus immuta- tur. Ita imperium semper ad optimum quemque a mi- nus bono transfertur. Quae homines arant, navigant, sedificant, virtuti omnia parent. Sed multi mortales, dediti yentri atque somno, indocti incultique vitam, sicuti peregrinantes, transiere ; quibus profecto contra naturam corpus voluptati, anima oneri fuit. Eorum ego vitam mortemque juxta sestimo, quoniam de utraque sile- tur. Verum enimvero is demum mihi vivere atque frui anima videtur, qui, aliquo negotio intentus, prasclarifacin- oris aut artis bonse famam quserit. Sed in magna copia rerum aliud ahi natura iter ostendit. III. Pulchrum est bene facere reipublicse ; etiam bene dicere baud absurdum est; vel pace vel bello clarum fieri licet ; et qui fecere, et qui facta alioruQi scripsere, multi laudantur. Ac mihi quidem, tametsi haudqua- quam paF glc^ria sequitur scriptorem et auctorem rerum, tamen in primis arduum videtur res gestas scribere : pri- mum, quod facta dictis sunt exsequanda ; dehinc, quia plerique, quae delicta reprehenderis, malevolentia et in- vidia dicta putant ; ubi de magna virtute et gloria bono- rum memores, quae sibi quisque facilia factu putat, aequo C A T I L I N A . 93 animo accipit; supra ea, veluti ficta pro falsis ducit. Sod ego adolescentulus initio, sicuti plerique, studio ad lem- publicam latus sum, ibique mihi ad versa multa fuere. Nam pro pudore, pro abstinentia, pro virtute, audacia, largitio, avaritia vigebant. Quas tametsi animus asper- nabatur, insolens malarum artium, tamen_inter tanta vitia imbecilla setas ambitione xjorrupta tenebatur; ac me, quum ab reliquis malis moribus dissentirem, nihilo minus honoris cupido eademque, quae ceteros, fama atque invidia vexabat. — IV. Igitur ubi animus ex multis miseriis atque pericu- lis requievit, et mihi reUquam setatem a repubUc^ procul habendam decrevi, non fuit consihum socordia atque desidia bonum otium conterere ; neque vero agrum co- lendo aut venando, serviHbus officiis, intentum setatem agere ; sed a quo incepto studioque me ambitio mala de- tinuerat, eodem regressus, staUii res gestas popuU Romani carptim, ut quseque memona digna videbantur, perscrib- ere ; eo magis, quod mihi a spe, metu, partibus reipub- licae animus hber erat. Igitur de CatiHnae conjuratione, quam verissime potero, paucis abspjvam. Nam id faci- nus in primis ego memorabile existimo sceleris atque pericuK novitate. De cujus hominis moribus pauca priiis explananda sunt, quam initium narrandi faciam. V. Lucius Catilina, nobili genere natus, fuit magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo pravoque. Huic ab adolescentia beila intestina, csedes, rapinse, discordia civiHs grata fuere, ibique juventutem suam exercuit. Corpus patiens inediae, vigihae, algoris, supra quam cui- quam credibile est. Animus audax, subdolus, varius, cujus rei hbet simulator ac dissimulator, alieni appetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus ; satis eloquentiae, 94 C. CRISPI SAi.,LUSTII sapientias parum. Vastus animus immoderata, incredi- DiSa, nimis alta semper cupiebat. Hunc post domina- tionem Lucii Suite libido maxima invaserat reipublica) capiendae ; neque id quibus modis assequeretur, dum sibi regnum pararet, quidquam pensi habebat. Agitabatui magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum ; qua3 utraque his artibus auxerat, quas supra memoravi. Incitabant praeterea corrupti civ- itatis mores, quos pessima ac diversa inter se mala, luxu- ria atque avaritia, vexabant. Res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit, supra repetere, ac paucis instituta majorum domi militiseque, quomodo rempublicam habuerint, quantamque rejique- rint, ut paulatim immutata, ex pulcherrima pessima ac flagitiosissima facta sit, disserere. VVI. Urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Trojani, qui, Aenea duce, profugi sedi- bus incertis vagabantur; cumque his Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum at- que solutum. Hi postquam in una moenia convenere, dispari genere, dissimiU lingua, alius alio more viventes, incredibile memoratu est, quam facile coaluerint. Sed postquam res eorum civibus, moribus, agris aucta, satis prospera satisque pollens videbatur, sicuti pleraque mor- talium habentur, invidia ex opulentia orta est. Igitur reges populique finitimi bello tentare, pauci ex amicis auxilio esse ; nam ceteri metu perculsi a pericuUs abe- rant. At Romani domi militiaeque intenti fcstinare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, liber- tatem, patriam parentesque armis tegere. Post, ubi pericula virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia Dortabant ; magisque dandis quam accipiendis beneficiis C A T I L I N A . 95 amicitias parabant. Imperium legitimum, nomen im- perii regium habebant: delecti, quibus corpus anms m- firmum, ingenium sapientia validum erat, teipublicae con- sultabant. Hi vel aetate vel curag similitudine Patres appellabantiir. Post, ubi regium imperium, quod initio conserva^dfe libertatis atque augendae reipublicae fuerat, in superbiam dominationemque convertit, immutato mo- re, annua imperia binosque imperatores sibi fecere. Eo modo minime posse putabant per licentiam insolescere animum humanum. VII. Sed ea tempestate coepere se quisque magis extol- lere, magisque ingenium in prompt u habere. Nam regi- bus boni quam mali suspectiores sunt, semperque his alie- na virtus formidolosa est. Sed civitas, incrgdibile mem- oratu est, adepta libertate, quantum brevi creverit : tanta cupido glories incesserat. Jam primum juventus, simulac belli patiens erat, in castris per laboris usum militiam discebat ; magisque in decoris armis et militaribus equis, quam in scortis atque conviviis, libidinem habebant. Igitur talibus viris non labos insolitus, non locus ullus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidolosus : virtus omnia domuerat. Sed glorioe maximum certamen inter ipsos erat : sic se quisque hostem ferire, murum as- cendere, conspici, dum tale facinus faceret, properabat ; eas divitias, eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant ; laudis avidi, pecuniae liberales erant ; gloriam ingentem, divitias honestas volebant. Memorare pos- sem, quibus in locis maximas hostium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbes natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto tra- heret. VIII. Sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea 9* 1 96 C. CRISPI SALLUSTII res cunctas ex libidine magis quam ex vero celebrat ob- scuratque. Atheniensium res gestae, sicuti ego existimo, satis amplas magnificaeque fuere ; verum aliquanto mino- res tamen, quam fama feruntur. Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Athe- niensium facta pro maximis celebrantur. Ita eorum, qui ea fecere, virtus tanta habetur, quantum verbis eam potu- ere extollere praeclara ingenia. At populo Romano nun- quam ea copia fuit, quia prudentissimus quisque nego- tiosus maxime erat : ingenium nemo sine corpore exer- cebat; optimus quisque facere quam dicere, sua ab aliis bene facta laudari, quam ipse aliorum narrare malebat. ^*IX. Igitur domi militiaeque boni mores colebantur: Concordia maxima, minima avaritia erat; jus bonumque apud eos non iegibus magis quam natura valebat. Jur- gia, discordias, simultates cum hostibus exercebant; cives ^ cum civibus de virtute certabant: in suppliciis deorum I S magnifici, domi parci, in amicis fideles erant. Duabus' his artibus, audacia in bello, ubi pax evenerat, eequitate seque remque pubHcam curabant. Quarum rerum ego maxima documenta haec habeo, quod in bello saepius vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostem pugnaverant, quique tardiiis, revocati, proeHo excesserant, quam qui signa relinquere, aut, pulsi loco, cedere ausi erant; in pace vero, quod beneficiis magis quam metu imperium agitabant, et, accepta injuria, ignoscere quam persequi malebant. X. Sed ubi labore atque justitia respublica crevit, reges magni bello domiti, nationes ferae et populi ingentes vi subacti, Carthago, asmula imperii Romani, ab stirpe in- teriit, cuncta maria terraeque patebant, saevire fortuna ac miscere omnia ca3pit. Qui labores, pericula, dubias CATILINA. 91 atque asperas res facile toleraverant, his olium, divitiae, optandae alias, oneri miseriseque fuere. Igitur primo pe- cuniae, deinde imperii cupido crevit : ea quasi materies omnium malorum fuere. Namque avaritia fidem, prob- itatem, ceterasque artes bonas subvertit ; pro his super- biam, crudelitatem, deos negligere, omnia venalia ha- bere edocuit. Ambitio multos mortales falsos fieri sub- egit; aliud clausum in pectore, aliad in lingua promptum habere ; amicitias inimicitiasque non ex re sed ex com- modo sestimare, magisque vultum quam ingenium bonum habere. Hasc primo paulatim crescere, interdum vindi- cari : post, ubi contagio, quasi pestilentia, invasit, civitas immutata ; imperium ex justissimo atque optimo crudele intolerandumque factum, ^-i— XL Sed primo magis ambitio quam avaritia animos hominum exercebat, quod tamen vitium propius virtu- tem erat. Nam gloriam, honorem, imperium bonus et ignavus asque sibi exoptant ; sed ille vera via nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaciis con- tendit. Avaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens concupivit : ea, quasi venenis malis imbuta, cor- pus animumque virilem efFeminat; semper infinita, in- satiabilis est, neque copia neque inopia minuitur. Sed postquam L. Sulla, armis recepta republica, bonis initiis malos eventus habuit, rapere omnes, trahere ; domum alius, alius agros cupere, neque modum neque modes- tiam victores habere^ foeda crudeliaque in cives facinora facere. Hue accedebat, quod L. Sulla exercitum, quem in Asia ductaverat, quo sibi fidum faceret, contra morem majorum luxuriose nimisque liberaliter habuerat. Loca amcena. voluptaria, facile in otio feroces militum animos moliiverant. Ibi primum insuevit exercitus populi Ro- 98 C. CRISPI SALLUSTII mani amare, potare, signa, tabulas pictas, vasa cselata mirari, ea privatim ac publice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque omnia polluere. Igitur hi milites, post- quam victoriam adepti sunt, nihil rehqui victis fecere. Quippe secundae res sapientium animos fatigant ; nedum illi corruptis moribus victorise temperarent. XII. Postquam divitiae honori esse coepere, et eas glo ria, imperium, potentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro haberi, innocentia pro malevolentia duci coepit. Igitur ex divitiis juventutem luxuria atque avaritia cum superbia invasere : rapere, consumere ; sua parvi pendere, ahena cupere ; pudorem, pudicitiam, di- vina atque humana promiscua, nihil pensi neque mode- rati habere. Operas pretium est, quum domes atque villas cognoveris in urbium modum exaedificatas, visere templa deorum, quse nostri majores, religiosissimi mor- tales, fecere. Verum illi delubra deorum pietate, domes suas gloria decorabant ; neque victis quidquam proeter injuriae licentiam eripiebant. At hi contra ignavissimi homines, per summum scelus omnia ea sociis adimere, quae fortissimi viri victores hostibus reliquerant ; proinde quasi injuriam facere id demum esset imperio uti. XIII. Nam quid ea memorem, quae, nisi his, qui videre, nemini credibilia sunt, a privatis compluribus subversos monies, maria constructa esse? Quibus mihi videntui ludibrio fuisse divitiae; quippe, quas honeste habere Hce- bat, abuti per turpitudinem properabant. Sed libido stupri, ganeae ceterique cultus non minor incesseral ; * * vescendi causa terra marique omnia exquirere : dormire prius quam somni cupido esset; non fameni aut sitim, neque frigus neque lassitudinem opperiri, setl ua omnia luxu antecapere. Haec juventutem, ubi fa- C A T I L I N A . 99 miliares opes defecerant, ad facinora incendebant. Ani- mus imbutus malis artibus baud facile libidinibus care bat : eo profusius omnibus modis quaestui atque sumptui deditus eral. XIV. In tanta tamque corrupta civitate Catilina, i;i quod factu facillimum erat, omnium flagitiorum atque facinorum circum se, tamquam stipatorum, catervas habe- bat. Nam quicumque impudicus, adulter, ganeo, * * bona patria laceraverat, quique alienam aes grande con- flaverat, quo flagitium aut facinus redimeret; praeterea omnes undique parricidae, sacrilegi, convicd judiciis, aut pro factis judicium timentes ; ad hoc, quos manus atque lingua perjurio aut sanguine civili alebat ; postremo om- nes, quos flagitium, egestas, conscius animus exagitabat ; hi Catilinae proximi familiaresque erant. Quod si quis etiam a culpa vacuus in amicitiam ejus inciderat, quo- tidiano usu atque illecebris facile par simiiisque ceteris efBciebatur. Sed maxime adolescentium familiaritates appetebat ; eorum animi molles et aetate fluxi dolis baud difRculteij capiebantur. Kajn . uti cujjjsque studium ex ffitate flagrabat, aliis scorta preebere, aliis canes atque equos mercari ; postremo neque sumptui neque modesti^ suae parcere, dum illos obnoxios fidosque sibi faceret. Scio fuisse nonnullos, qui ita existimarent, juventutem, quae domum Catilinae frequentabat, parum honeste pu- dicitiam habuisse; sed ex aliis rebus magis, quam quod cuiquam id compertum foret, heec fama valebat. XV. Jam primum adolescens Catilina multa nefanda stupra fecerat, cum virgine nobili, cum sacerdote Vestae, alia hujuscemodi contra jus fasque. Postremo captus amore Aureliae Orestillae, cujus praeter formam nihil imquam bonus laudavit, quod ea nubere illi dubitabat, 100 C. CRISPI SALLUSTII timens privignum adulta estate, pro certo creditur, necato filio, vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. Quae qui- dem res mihi in primis videtur causa fuisse facinoris maturandi. Namque animus impurus, dis hominibusque iniestus, neque vigiliis neque quietibus sedari poterat: ita conscientia mentem excitam vastabat. Igitur colos exsanguis, foedi oculi, citus modo, modo tardus incessus ; prorsus in facie vultuque vecordia inerat. XVI. Sed juventutem, quam, ut supra diximus, illexe- rat multis modis, mala facmora edocebat. Ex illis testes signatoresque falsos commodare ; fidem, fortunas, peric- ula vilia habere, post, ubi eorum' fa mam atque pudo- rem attriverat, majora alia imperabat. - Si causa pec- candi in prsesens minus suppetebat, nihilo minus insontes sicuti sontes circumvenire, jugulare; scilicet, ne per otium torpescerent manus aut animus, gratuito potius malus atque crudelis erat. His amicis sociisque confisus Catilina, simul quod aes alienum per omnes terras ingens erat, et quod plerique SuUani milites, largiiis suo usi, rapi- narum et victorise veteris memores civile bellum exopta- bant, opprimendse reipublicae consilium cepit. In Italia nullus exercitus ; Cn. Pompeius in extremis terris bellum gerebat ; ipsi consulatum petenti magna spes ; senatus nihil sane intentus ; tutse tranquillaeque res omnes ; sed ea prorsus opportuna CatiUnae. ,^ XVII. Igitur circiter calendas Junias, L. Csesare et C. Figulo consulibus, primo singulos appellare; hortari alios, alios tentare ; opes suas, imparatam rempublicam, magna pra3mia conjurationis docere. Ubi satis explorata sunt, qua3 voluit, in unum omnes convocat, quibus max ima necessitudo et plurimum audaciae inerat Eo con venere senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Autronius, CATILINA. 101 L. Cassius Longinus, C. Cethegus, P. et Servius Sullae, Servii filii, L. Vargunteius, Q. Annius, M. Porcius La3ca, L. Bestia, Q. Curius ; praeterea ex equestri ordine M Fulvius Nobilior, L. Statilius, P. Gabinias Capito, C. ("ornelius : ad hoc multi ex coloniis et municipiis, domi nobiles. Erant praeterea complures paulo occultius con- silii hujusce participes nobiles, quos magis dominationis spes hortabatur quam inopia aut alia necessitudo. Cet- erum juventus pleraque, sed maxime nobilium, Catilinas inceptis favebat. Quibus in'otio vel magnifice vel mol- liter vivere copia erat, incerta pro certis, bellam quam pacem malebant. Fuere item ea tempestate, qui cred- erent M. Licinium Crassum non ignarum ejus consilii fuisse ; quia Cn. Pompeius, invisus ipsi, magnum exer- citum ductabat, cujusvis opes voluisse contra illius po- tentiam crescere, simul confisum, si conjuratio valuisset, facile aupd illos principem se fore. XVIII. Sed antea item conjuravere pauci contra rem- publicam, in quibus Catilina fuit. De quo, quam veris- sime potero, dicam. L. Tullo, M. Lepido consulibus, P. Autronius et P. Sulla, designati consules, legibus ambitus interrogati poenas dederant. Post paulo Catilina, pecu- niarum repetundarum reus, prohibitus erat consulatum petere, quod intra legitimes dies profiteri nequiverat. Erat eodem tempore Cn. Piso, adolescens nobilis, sum- mse audacise, egens, factiosus, quern ad perturbandam rempublicam inopia atque mali mores stimulabant. Cum hoc Catilina et Autronius circiter nonas Decembres, con- silio communicate, parabant in Capitolio calendis Janu- arils L. Cottam et L. Torquatum consules interficere ; ipsi, fascibus correptis, Pisonem cum exercitu ad obti- nendas duas Hispanias mittere. Ea re cognita, rursus 102 C. CRISPI SALLUSTII in nonas Februarias consilium ca3dis transtulerant. Jam turn non consulibus modo, sed plerisque senatoribus per- niciem machinabantur. Quodni Catilina maturasset pro curia signum sociis dare, eo die post conditam urbem Ro- manam pessimum facinus patratum foret. Quia non- dum frequentes armati convenerant, ea res consilium diremit. XIX. Postea Piso in citeriorem Hispaniam quaestor pro prsetore missus est, adnitente Crasso, quod eum infes- tum inimicum Cn. Pompeio cognoverat. Neque tamen senatus provinciam invitus dederat ; quippe fedum hom- inem a republica procul esse volebat ; simul quia boni complures prsesidium in eo putabant, et jam tum poten- tia Cn. Pompeii formidolosa erat. Sed is Piso in pro- vincia ab equitibus Hispanis, quos in exercitu ductabat, iter faciens occisus est. Sunt, qui ita dicunt, imperia ejus injusta, superba, crudelia barbaros nequivisse pati; alii autem, equites illos, Cn. Pompeii veteres fidosque clientes, voluntate ejus Pisonem aggressos ; nunquam Hispanos prseterea tale facinus fecisse, sed imperia soeva multa antea perpessos. Nos earn rem in medio relinque- mus. De superiore conjuratione satis dictum. XX. Catilina, ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, tametsi cum singulis multa seepe egerat, tamen in rem fore credens universos appellare et cohor- tari, in abditam partem sedium secedit ; atque ibi omni- bus arbitris procul amotis, orationem hujuscemodi hab- uit. "Ni virtus fidesque vestra spectata mihi forent, ne- quidquam opportuna res cecidisset; spes magna, domi- natio in manibus frustra fuissent : neque ego per ignava aut vana ingenia incerta pro certis captarem. Sed CATILINA. 103 quia multis et magnis tempestatibus vos cognovi fortes fidosque mihi, eo animus ausus est maximum atque pul- cherrimum facinus incipere ; simul quia vobis eadem, quae mihi, bona malaque esse intellexi : nam idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est. Sed, ego quae mente agitavi, omnes jam antea diversi audistis. Ceteriim mihi in dies magis animus accenditur, quum considero, qua? conditio vitae futura sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem. Nam postquam respublica in paucorum potentium jus atque ditionem concessit, sem- per ilhs reges, tetrarchae vectigales esse ; populi, nationes stipendia pendere; ceteri omnes, strenui, boni, nobiles atque ignobiles, vulgus fuimus, sine gratia, sine auctori- tate, his obnoxii, quibus, si respublica valeret, formidini essemus. Itaque omnis gratia, potentia, honos, divitiae apud illos sunt, aut ubi illi volunt; nobis reliquere, pericula, repulsas, judicia, egestatem. Quae quousque tandem patiemini, fortissimi viri? Nonne emori per virtutem praestat, quam vitam miseram atque inhones- tam, ubi alienae superbiae ludibrio fueris, per dedecus amittere? Veriim enim vero, pro deum atque hominum fidem ! victoria in manu nobis est ; viget astas, animus valet: contra illis annis atque divitiis omnia consenue- runt. Tantummodo incepto opus est, cetera res ex- pediet. Etenim quis mortalium, cui virile ingenium inest, tolerare potest, illis divitias superare, quas profun- dant in exstruendo mari et montibus coaequandis, nobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse ? illos binas aut amplius domes continuare, nobis larem familiarem nusquam uUum esse? Quum tabulas, signa, toreumata emunt, nova diruunt, alia aedificant, postremo omnibus modis pecuniam trahunt, vexant, tamen summa libidine 10 104 C. CRISPI SALLUSTII divitias vincere nequeunt. At nobis est domi inopia, foris 35S alienum ; mala res, spes multo asperior. Denique quid reliqui habemus praeter miseram animam? Quin igitur expergiscimini ? En ilia, ilia, quam saspe optastis, libertas, prseterea diviti^, decus, gloria in oculis sita sunt ! fortuna omnia ea victoribus prsemia posuit. Res, tempus, pericula, egestas, belli, spolia magnifica magis, quam oratio mea, vos hortentur. Vel imperatore vel milite me utimini: neque animus neque corpus a vobis aberit. Haec ipsa, ut spero, vobiscum una consul agam ; nisi forte me animus fallit, et vos servire magis quam im- perare parati estis." XXL Postquam accepere ea homines, quibus mala; abunde omnia erant, sed neque res neque spes bona ulla, tametsi illis quieta movere magna merces videbatur, tamen postulare plerique, uti proponeret, quse conditio belli foret, quse prsemia armis peterent, quid ubique opis aut spei haberent. Tum Catilina polliceri tabulas no- vas, proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quse bellum atque libido victorum fert. Prseterea * esse in Hispania citeriore Pisonem, in Mauritania cum exercitu P. Sittium Nucerinum, consilii sui participes : petere consulatum C. Antonium, quem sibi collegam fore speraret, hominem et familiarem et omnibus necessitudinibus circumventum : cum eo se consulem initium agendi facturum.' Ad hoc maledictis increpat omnes bonos, suorum unumquemque nominans laudare; admonebat alium egestatis, alium cupiditatis suse, complures periculi aut ignominise, multos victorise Sullanse, quibus ea prsedae fuerat. Postquam omnium animos alacres videt, cohortatus ut petitionem suam curse haberent, conventum dimisit. CATILINA. 105 XXII. Fuere ea tempestate, qui diceient Catilinam, oratione habita, quum ad jusjurandum populares sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino permix- turn m pateris circumtulisse ; inde, quum post exsecra- tionem omnes degustavissent, sicuti in solemnibus sa- oris fieri consuevit, aperuisse consilium, suum ; atque eo, dictitare, fecisse, quo inter se magis fidi forent, alius alii tanti facinoris conscii. Nonnulli ficta et haec et multa praeterea existimabant ab iis, qui Ciceronis invidiam, quae postea orta est, leniri credebant atrocitate sceleris eorum, qui poenas dederant. Nobis ea res pro magnitudine pa- rum comperta est. XXIII. Sed in ea conjuratione fuit Q. Curius, natus baud obscuro loco, flagitiis atque facinoribus coopertus ; quem censores senatu probri gratia moverant. Huic homini non minor vanitas inerat quam audacia : neque reticere, quae audierat, neque suamet ipse scelera occul- tare ; prorsus neque dicere neque facere quidquam pensi habebat. Erat ei cum Fulvia, muliere nobili, stupri vetus consuetudo : cui quum minus gratus esset, quia inopia minus largiri poterat, repente glorians maria montesque polliceri coepit ; minari interdum^ ferro, nisi obnoxia foret; postremo ferocius agitare, quam solitus erat. At Fulvia, insolentise Curii cadsa cognita, tale periculum reipublica^ baud occultum habuit ; sed, sublato auctore, de Catilino3 conjuratione, quae quoque modo audierat, compluribus narravit. Ea res in primis studia hominum accendit ad consulatum mandandum M. Tullio Ciceroni. Namque antea pleraque nobilitas invidia sestuabat, et quasi pollui consulatum credebant, si eum quamvis egregius homo novus adeptus foret. Sed ubi pericuum advenit, invidia atque superbia post fuere. 106 C. CRISPI SALLUSTIl XXIV. Igitur, comitiis habitis, consules declarantur M. Tullius et C. Antonius ; quod factum primo populares conjurationis concusserat. Neque tamen Catilinse furor niinuebatur, sed in dies plura agitare, arma per Italiam locis opportunis parare, pecuniam sua aut amicorum fide sumptam mutuam Fsesulas ad Manlium quemdam por- tare, qui postea princeps fuit belli faciendi. Ea tempes- tate plurimos cuj usque generis homines adscivisse sibi dicitur, mulieres etiam aliquot, quae primo ingentes sump- tus stupro corporis toleraverant, post, ubi setas tantum nriodo quoestui neque luxuries mcdum fecerat, ses alienum grande conflaverant. Per eas se Catilina credebat posse servitia urbana soUicitare, urbem incendere, viros earum vel adjungere sibi, vel interficere. XXV. Sed in his erat Sempronia, quae multa saepe virilis audaciae facinora commiserat. Haec mulier genere atque forma, praeterea viro atque liberis satis fortunata fuit : litteris Graecis atque Latinis docta, psallere et sal- tare elegantius, quam necesse est probae, multa aha, quae instrumenta luxuriae sunt. Sed ei cariora semper omnia quam decus atque pudicitia fuit: pecuniae an famae minus parceret, baud facile discerneres ; libidine sic accensa, ut saepius peteret viros, quam peteretur. Sed ea saepe antehac fidem prodiderat, creditum abjuraverat, caedis conscia fuerat, luxuria atque inopia praeceps abie- rat. Verum ingenium ejus baud absurdum ; posse ver- sus facere, jocum movere, sermone uti vel modesto, vel molli, vel procaci; prorsus multae facetiae multusque lepos inerat. XXVI. His rebus comparatis, Catilina nihilo minus Id proximum annum consulatum petebat ; sperans, si desig- natus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum. Ne- CATILINA. 107 que interea quietus erat, sed omnibus modis insidias parabat Ciceroni. Neque illi tamen ad cavendum dolus aut astutise deerant. Namque a principo consulatus sui, multa pollicendo per Fulviam, effecerat, ut Q. Curius, de quo paulo ante memoravi, consilia Catilinas sibi prod- cret. Ad hoc collegam suum Antonium pactione pro- vinciae perpulerat, ne contra rempublicam sentiret : cir- cum se prassidia amicorum atque clientium occulte habe- bat. Postquam dies comitiorum venit, et Catilinae neque petitio neque insidias, quas consuli in campo fecerat, pros- pere cessere, constituit bellum facere, et extrema omnia experiri, quoniam quae occulte tentaverat, aspera foedaque evenerant. XXVII. Igitur C. Manlium Fassulas atque in eam partem Etruri^, Septimium quemdam Camertem in agrum Picenum, C. Julium in Apuliam dimisit; prae- terea alium alio, quern ubique opportunum sibi fore cre- debat. Interea Romae multa simul moliri; consuli in- sidias tendere, parare incendia, opportuna loca armatis hominibus obsidere, ipse cum telo esse, item alios ju- bere, hortari, uti semper intenti paratique essent, dies noctesque festinare, vigilare, neque insomniis neque la- bore fatigari. Postremo ubi multa agitanti nihil proce- dit, rursus intempesta noctq conjurationis principes con* vocat per M. Porcium Laecam, ibique multa de ignavia eorum questus, docet * se Manlium praemisisse ad eam multitudinem, quam ad capienda arma paraverat, item alios in alia loca opportuna, qui initium belH facerent, seque ad exercitum proficisci cupere, si prius Ciceronem oppressisset ; eum suis consiliis multum officere.' XXVIII. Igitur perterritis ac dubitantibus ceteris, C. Cornelius, eqiies Romnnn?. opera m suam pollicitus, et 10* ' 108 C. CRISPI SALLUSTII cum eo L. Vargunteius senator, constituere ea nocte paulo post cum armatis hominibus, sicuti salutatum, in- troire ad Ciceronem, ac de improviso domi suse impara- tum confodere. Curius ubi intelligit, quantum periculi consuli impendeat, propere per Fulviam Ciceroni dolum, qui parabatur, enuntiat. Ita illi, janua prohibiti, tantum facinus frustra susceperant. Interea Manlius in Etruria plebem sollicitare, egestate simul ac dolore injuries novarum rerum cupidam, quod Sull85 dominatione agros bonaque omnia amiserat ; pras- terea latrones cujusque generis, quorum in ea regione magna copia erat ; nonnullos ex Sullanis colonis, quibus libido atque luxuria ex magnis rapinis nihil reliqui fec- erant. XXIX. Ea quum Ciceroni nuntiarentur, ancipiti malo permotus, quod neque urbem ab insidiis privato consilio longiiis tueri poterat, neque exercitus Manlii quantus aut quo consilio foret, satis compertum habebat, rem ad se- natum refert, jam antea vulgi rumoribus exagitatam. Itaque, quod plerumque in atroci negotio solet, senatus decrevit, * darent operam consules, ne quid respublica detrimenti caperet.' Ea potestas per senatum, more Ro- mano, magistratui maxima permittitur, exercitum parare, bellum gerere, coercere omnibus modis socios atque cives, domi militiseque imperium atque judicium summum ha- bere; aliter sine populi jussu nulli earum rerum consuli jus est. XXX. Post paucos dies L. Saenius senator in senatu litteras recitavit, quas Fsesulis allatas sibi dicebat, in quibus scriptum erat * C. Manlium arma cepisse cum magna multitudine, ante diem sextum calendas Novem- bres.' Simul, id quod in tali re solet. alii portenta atque CATILINA. 109 prodigia nuntiabant, alii * conventus fieri, arma portari, Capuae atque in Apulia servile bellum moveri.' Igitur senati decreto Q. Marcius Rex Faesulas, Q. Metellus Creticus in Apuliam circumque loca missi : hi utrique ad urbem imperatores erant, impediti, ne triumpharent, ca- lumnia paucorum, quibus omnia, honesta atque inhones- ta, vendere mos erat. Sed prsetores Q. Pompeius Ru- fus Capuam, Q. Metellus Celer in agrum Picenum ; bis- que permissum, * uti pro tempore atque periculo exerci- tum compararent.' Ad hoc, * si quis indicavisset de con- juratione, quae contra rempublicam facta erat, premium' decrevere ' servo libertatem et sestertia centum, libero impunitatem ejus rei et sestertia ducenta ;' itemque dec- revere, * uti gladiatoriae familise Capuam et in cetera municipia distribuerentur, pro cujusque opibus ; Romae per totam urbem vigiliae haberentur, bisque minores magistratus praeessent.' XXXI. Quibus rebus permota civitas, atque immu- tata urbis facies erat ; ex summa lastitia atque lascivia, quae diuturna quies pepererat, repente omnes tristitia in- vasit ; festinare, trepidare ; neque loco nee homini cui- quam satis credere ; neque bellum gerere, neque pacem habere ; suo quisque metu pericula metiri. Ad hoc mu- lieres, quibus relpublicae magnitudine belli timer insolitus inccsserat, afflictare sese, manus supplices ad ccelum ten- dere, miserari parvos liberos, rogitare, omnia pavere, su- perbia atque deliciis omissis, sibi patriaeque difRdere. At Catilinae crudelis animus eadem ilia movebat, tametsi praesidia parabantur, et ipse lege Plautia interrogatus erat ab L. Paulo. Postremo dissimulandi causa et ut sui expurgandi, sicuti jurgio lacessitus foret, in senatum venit. Tum M. TuUius consul, sive praesentiam ejus 110 C. CRISPI SALLUSTII timens, sive ira commotus, orationem habuit luculenlam atque utilem reipublicae, quam postea scriptam edidit. Sed, ubi ille assedit, Catilina, ut erat paratus ad dissimu- landa omnia, demisso vultu, voce supplici postulare, * patres conscripti ne quid de se temere crederent : ea familia ortum, ita ab adolescentia vitam instituisse, ut omnia bona in spe haberet : ne existimarent, sibi, patric- io homini, cujus ipsius atque ma jorum plurima beneficia in plebem Romanam essent, perdita republica opus esse, quum earn servaret M. Tullius, inquilinus civis urbis Romas.' Ad haec maledicta alia quum adderet, obstrepere omnes, hostem atque parricidam vocare. Tum ille furi- bundus : " Quoniam quidem circumventus," inquit, " ab ini- micis prceceps agor, incendium meum ruina reslinguam." XXXII. Dein se ex curia domum proripuit. Ibi multa secum ipse volvens, quod neque insidiss consuli procede- bant, et ab incendio intelligebat urbem vigiliis munitam, optimum factum credens exercitum augere, ac, priiis quam legiones scriberentur, antecapere, qu^e bello usui forent, nocte intempesta cum paucis in Manliana castra profectus est. Sed Cethego atque Lentulo ceterisque, quorum cognoverat promptam audaciam, mandat, 'quibus rebus possent, opes factionis confirment, insidias consuli maturent, csedem, incendia, aliaque belli facinora parent : sese propediem cum magno exercitu ad urbem accessii- rum.' Dum haec Romae geruntur, C. Manlius ex suo numero legates ad Marcium Regem mittit, cum manda- tis hujuscemodi : XXXIII. " Deos hominesque testamur, imperator, nos arma neque contra patriam cepisse, neque quo periculum aliis faceremus, sed uti corpora nostra ab injuria tuta forent, qui miseri, egentes, violentia atque crudelitate CATILINA. Ill fceneratorum plerlque patriae, sed omnes fama atque for- tunis expertes sumus : neque cuiquam nostrum licuit more majorum lege uti, neque, amisso patrimonio, libe- rum corpus habere : tanta saevitia foeneratorum atque prastoris fuit. Saepe majores vestrum miseriti plebis Romanae, decretis suis inopiae opitulati sunt: ac novis^ sime memoria nostra, propter magnitudinem aeris alieni, volentibus omnibus bonis, argentum aere solutum est. Saepe ipsa plebes, aut dominandi studio permota, aut su- perbia magistratuum, armata a patribus secessit. At nos non imperium neque divitias petimus, quarum rerum causa bella atque certamina omnia inter mortales sunt, sed libertatem, quam nemo bonus nisi cum anima simul amittit. Te atque senatum obtestamur, consulatis mise- ris civibus ; legis praesidium, quod iniquitas praetoris eri- puit, restituatis ; neve eam nobis necessitudinem impona- tis, ut quaeramus, quonam modo, maxime ulti sanguinem nostrum, pereamus." XXXIV. Ad base Q. Marcius respondit : * Si quid ab senatu petere vellent, ab armis discedant, Romam sup- plices proficiscantur : ea mansuetudine atque misericor- dia senatum populumque Romanum semper fuisse, ut nemo unquam ab eo frustra auxilium petiverit.' At Catilina ex itinere plerisque consularibus, praeterea optimo cuique litteras mittit : • Se falsis criminibus circumventum, quoniam factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunae cedere, Massib'am in exsilium proficisci: non quo sibi tanti sceleris conscius esset, sed uti respublica quieta foret, neve ex sua contentione seditio oriretur.' Ab his longe diversas litteras Q. Catulus in senatu recitavit, quas sibi nomine Catilinae redditas dicebat : earum exemplum infra scrip- tum est. 112 C. CRISPI SALLUSTII XXXV. " L. Catilina Q. Calulo. Egregia tua fides re cognita gratam in magnis meis periculis fiduciam com- mendationi meae tribuit. Quamobrem defensionem in novo consilio non statui parare : satisfactionem ex nulla conscientia de culpa proponere decrevi : quam me dius fidius veram licet cognoscas. Injuriis contumeliisque concitatus, quod, fructu laboris industriaeque meas priva- tus, statum dignitatis non obtinebam, publicam misero- rum causam pro mea consuetudine suscepi: non quin 8BS alienum meis nominibus ex possessionibus solvere possem, quum et alienis nominibus liberalitas Orestillae suis fili^eque copiis persolveret; sed quod non dignos homines honore honestatos videbam, meque falsa sus- picione alienatum esse sentiebam. Hoc nomine satis honestas pro meo casu spes reliquse dignitatis conservan- dae sum secutus. Plura quum scribere vellem, nuntia- tum est vim mihi parari. Nunc Orestillam commendo, tuaeque fidei trado : eam ab injuria defendas, per libe- ros tuos rogatus. Haveto." XXXVL Sed ipse paucos dies commoratus apud C Flaminium in agro Arretino, dum vicinitatem, antea sol- licitatam, armis exornat ; cum fascibus atque aliis impe- rii insignibus in castra ad Manlium contendit. Haec ubi Romae comperta sunt, senatus Catilinam et Manlium hostes judicat ; ceterae multitudini diem statuit, ante quam sine fraude liceret ab armis discedere, pra3ter rerum capi- talium condemnatis. Prasterea decernit, 'uti consules de- lect im habeant ; Antonius cum exercitu Catilinam perse- qui maturet; Cicero urbi praesidio sit.' Ea tempestate mihi imperium populi Romani multo maxime miserabile visum est : cui quum ad occasum ab ortu solis omnia domita armis parerent, domi otium atque divitiae, quae CATILINA. 113 prima mortales pufant, affluerent, fuere tamen cives, qu! seqiie remque publicam obstinatis animis perditum irent Namque duobus senati decretis,.ex tanta multitudine, ne- que praemio inductus conjurationem patefecerat, neque ex castris Catilinse quisquam omnium discesserat : tanta vis morbi, uti tabes, plerosque civium animos invaserat. XXXVII. Neque solum illis aliena mens erat, qui conscii conjurationis fuerant, sed omnino cuncta plebes novarum rerum studio Catilinas incepta probabat. Id adeo more suo videbatur facere. Nam semper in civi- tate, quibus opes nullae sunt, bonis invident, malos ex toUunt; Vetera odere, nova exoptant; odio suarum re- rum mutari omnia student; turba atque seditionibus sine cura aluntur, quoniam egestas facile habetur sine damno. Sed urbana plebes, ea vero praeceps ierat mul- tis de causis. Primum omnium, qui ubique probro ai- que petulantia maxime praestabant, item alii, per dedec- ora patrimoniis amissis, postremo omnes, quos flagitium aut facinus domo expulerat, hi Romam, sicuti in senti- nam, confluxerant. Deinde multi memores Sullanag victorise, quod ex gregariis mililibus alios senatores vide- bant, alios ita divites, uti regio victu atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, si in armis forent, ex victoria talia sperabant. Praeterea juventus, quae in agris manuum mercede inopiam toleraverat, privatis atque publicis lar- gitionibus excita, urbanum otium ingrato labori praetule- rat : eos atque alios omnes malum publicum alebat Quo minus mirandum est homines egentes, malis mori- bus, maxima spe, reipublicae juxta ac sibi consuiuisse. Praeterea quorum victoria Sullae parentes proscripti, bona erepta, jus libertatis imminutum erat, baud sane alio animo belli eventum exspectabant. Ad hoc qui 114 C. CRISPI SALLUSTII cumque aliarum atque senati partium erant, conturbari rempublicam, quam minus valere ipsi malebant. Id adeo malum multos post annos in civitatem reverterat. XXXVIIL Nam postquam, Cn. Pompeio et M. Cras- so consulibus, tribunicia potestas restituta est, homines adolescentes, summam potestatem nacti, quibus setas animusque ferox erat, coepere senatum criminando ple- bem exagitare; dein largiendo atque pollicitando magis incendere; ita ipsi clari potentesque fieri. Contra eos summa ope nitebatur pleraque nobilitas, senati specie, pro sua magnitudine. Namque, uti paucis verum ab- solvam, per ilia tempora quicumque rempublicam agi- tavere, honestis nominibus, alii, sicuti populi jura defen- derent, pars, quo senati auctoritas maxima foret, bonum publicum simulantes, pro sua quisque potentia certabant : neque illis modestia, neque modus contentionis erat ; u- trique victoriam crudeliter exercebant. XXXIX. Sed postquam Cn. Pompeius ad bellum maritimum atque Mithridaticum missus est, plebis opes imminutse, paucorum potentia crevit. Hi magistratus, provincias aliaque omnia tenere ; ipsi innoxii, florentes, sine metu aetatem agere, ceteros judiciis terrere, qui plebem in magistratu placidius tractarent. Sed ubi pri- miim dubiis rebus novandi spes oblata est, vetus cer- tamen animos eorum arrexit. Quod si primo proelio Catilina superior aut aequa manu discessisset, profecto magna clades atque calamitas rempublicam oppressisset ; neque illis, qui victoriam adepti forent, diutius ea uti Hcuisset, quin defessis et exsanguibus, qui plus posset, imperium atque libertatem extorqueret. Fuere tamen extra conjurationem complures, qui ad Catilinam initio profecti sunt: in his erat A. Fulvius, senatoris filius, CATILINA. 115 quern retractum ex itinera parens necari jussit. Isdenri temporibus Romse Lentulus, sicuti Catilina prasceperat, quoscumque moribus aut fortuna novis rebus idoneos credebat, aut per se aut per alios soUicitabat ; neque solum cives, sed cujusque modi genus hominuin quod niodo bello usui foret. XL. Igitur P. Umbreno cuidam negotium dat, uti le- gatos AUobrogum requirat, eosque, si possit, impellat ad societatem belli ; existimans publice privatimque sere alieno oppresses, praeterea, quod natura gens Gallica bel- licosa esset, facile eos ad tale consilium adduci posse. Umbrenus, quod in Gallia negotiatus erat, plerisque prin- cipibus civitatium notus erat, atque eos noverat : itaque sine mora, ubi primum legatos in foro conspexit, percon- tatus pauca de statu civitatis, et quasi dolens ejus casum, requirere coepit, ' quern exitum tantis malis sperarent V Postquam illos videt queri de avaritia magistratuum, accusare senatum, quod in eo auxilii nihil esset ; miseriis suis remedium mortem exspectare: "At ego," inquit, " vobis, si modo viri esse vultis, rationem ostendam, qua tanta ista mala effugiatis." Heec ubi dixit, Allobroges in maximam spem adducti Umbrenum orare, uti sui miser- eretur : ' nihil tam asperum neque tam difficile esse, quod non cupidissime facturi essent, dum ea res civitatem cere alieno liberaret.' Ille eos in domum D. Bruti perducit, quod foro propinqua erat, neque aliena consilii, propter Semproniam ; nam tum Brutus ab Roma aberat. Prae- terea Gabinium arcessit, quo major auctoritas sermoni inesset. Eo praesente, conjurationem aperit ; nominat socios, praeterea multos cujusque generis innoxios, quo legatis animus amplior esset : deinde eos pollicitos ope- ram suam domum dimittit. 11 116 C. CRISPI SALLUSTII XLI. Sed Allobit)ges diii in incerto habuere, quidnam consilii caperent. In altera parte erat aes alienum^, sta- dium belli, magna merces in spe yictorisd ; at in altera majores opes, tuta consilia, pro incerta spe certa prasmia Hsec illis volventibus, tandem vicit fortuna reipublica). Itaque Q. Fabio Sangae, cujus patrocinio civitas pluri- mum utebatur, rem omnem, uti cognoverant, aperiunt. Cicero, per Sangam consilio cognito, legatis praecepit, ut studium conjurationis vehementer simulent, ceteros ade- ant, bene polliceantur, dentque operam, uti eos quam maxime manifestos habeant. XLII. Isdem fere temporibus in Gallia citeriore atque ulteriore, item in agro Piceno, Bruttio, Apulia motus erat. Namque illi, quos antea Catilina dimiserat, inconsulte ac veluti per dementiam cuncta simul agebant : noctur- nis consiliis, armorum atque telorum portationibus, festi- nando, agitando omnia, plus timoris quam periculi effece- rant. Ex eo numero complures Q. Metellus Celer prae- tor ex senati consultu, causa cognita, in vincula con- iecerat ; item in ulteriore Gallia C. Murena, qui ei pro- vinciae legatus praeerat. XLIII. At Romae Lentulus cum ceteris, qui principes conjurationis erant, paratis, ut videbantur, magnis copiis, constituerant, uti, quum Catilina in agrum Faesulanum cum exercitu venisset, L. Bestia tribunus plebis, con- cione habita, quereretur de actionibus Ciceronis, bellique gravissimi invidiam optimo consuli imponeret ; eo signo, proxima nocte cetera multitudo conjurationis suum quis- que negotium exsequeretur. Sed ea divisa hoc modo dicebantur, Statilius et Gabinius uti cum magna manu duodecim simul opportuna loca urbis incenderent, quo tumultu facilior aditus ad consulem ceterosque, quibus CATILTNA. ill msidise parabantur, fieret; Cethegus Ciceronis januam obsideret, eumque vi aggrederetur, alius aatem alium ; sed filii familiarum, quorum ex nobilitate maxima pars erat, parentes interficerent ; simul, csede et incendio per- culsis omnibus, ad Catilinam erumperent. Inter base parata atque decreta Cethegus semper querebatur de ig- navia sociorum : ' illos dubitando et dies prolatando mag- nas opportunitates corrumpere ; facto, non consulto in tali periculo opus esse ; seque, si pauci adjuvarent, languen- tibus aliis, impetum in curiam facturum.' Natura ferox, vehemens, manu promptus erat; maximum bonum in celeritate putabat. XLIV. Sed AUobroges ex prsecepto Ciceronis per Ga- binium ceteros conveniunt; ab Lentulo, Cethego, Sta- tilio, item Cassio postulant jusjurandum, quod signatum ad cives perferant : * alitor baud facile eos ad tantum ne- gotium impelli posse.' Ceteri nihil suspicantes dant; Cassius semet eo brevi venturum pollicetur, ac paulo ante legatos ex urbe proficiscitur. Lentulus cum his T. Vol- turcium quemdam Crotoniensem mittit, uti AUobroges, priiis quam domum pergerent, cum CatiHna, data et ac- cepta fide, societatem confirmarent. Ipse Volturcio lit- teras ad Catilinam dat, quarum exemplum infra scriptum est. " Quis sim, ex eo, quem ad te misi, cognosces. Fac cogites, in quanta calamitate sis, et memineris te virum esse; consideres, quid tuae rationes postulent: auxiHum petas ab omnibus, etiam ab infimis." Ad hoc mandata verbis dat : * quum ab senatu hostis Judicutus sit, quo consilio servitia repudiet ? in urbe pa- rata esse, quae jusserit ; ne cunctetur ipse propius acced- 118 C. CRISPI SALLUSTII XLV. His rebus ita actis, constituta nocte, qua prof- iciscerentur, Cicero, per legates cuncta edoctus, L. Va- lerie Flacco et C. Pomptino prsetoribus imperat, uti in ponte Mulvio per insidias AUobrogum comitatus depre- hendant; rem omnem aperit, cujus gratia mittebantur ; cetera, uti facto opus sit, ita agant, permittit. Illi, hom- ines militares, sine tumultu prassidiis collocatis, sicuti prseceptum erat, occulte pontem obsidunt. Postquam ad id loci legati cum Volturcio venerunt, et simul utrim- que clamor exortus est, Galli, cito cognito consilio, sine mora praetoribus se tradunt. Volturcius primo, cohorta- tus ceteros, gladio se a multitudine defendit ; deinde, ubi a legatis desertus est, multa prius de salute sua Pompti- num obtestatus, quod ei notus erat, postremo timidus ac vitse difEdens, velut hostibus sese praetoribus dedit. XLVL Quibus rebus confectis, omnia propere per nuntios consuli declarantur. At ilium ingens cura atque iaetitia simul occupavere: nam laetabatur, intelligens, conjuratione patefacta, civitatem periculis ereptam esse ; porro autem anxius erat, dubitans, in maximo scelere tantis civibus deprehensis, quid facto opus esset ; poenam illorum sibi oneri, impunitatem perdendae reipublicos fore credebat. Igitur, confirmato animo, vocari ad sese jubet Lentuluii, Cethegum, Statilium, Gabinium, itemque Cceparium quemdam Terracinensem, qui in Apuliam ad concitanda servitia proficisci parabat. Ceteri sine mora veniunt* Coeparius, paulo ante dome egressus, cognito indicio, ex urbe. profugerat. Consul Lentulum, quod praetor erat, ipse manu tenens perducit; reliquos cum custodibus in aedem Concordiae venire jubet. E6 sena- tum advocat, magnaque frequentia ejus ordinis, Voltur cium cum legatis introducit : Flaccum praetorem sc: W\ CATILINA. 119 um cum litteris, quas a legatis acceperat, eodem afferre jubet. XLVIL Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, postremo quid, aut qua de causa, consilii habuisset, pri- me fingere alia, dissimulare de conjuratione ; post, ubi fide publica dicere jussus est, omnia, uti gesta erant, ape- rit ; docetque ' se paucis ante diebus a Gabinio et Coepa- rio socium adscitum nihil amplius scire quam legatos; tantummodo audire solitum ex Gabinio P. Autronium, Servium Sullam, L. Vargunteium, multos prseterea in ea conjuratione esse.' Eadem Galli fatentur, ac Lentulum dissimulantem coarguunt prseter litteras sermonibus, quos ille habere solitus erat : ' ex libris Sibylhnis regnum Romae tribus Corneliis portendi ; Cinnam atque Sullam antea, se tertium esse, cui fatum foret urbis potiri ; pras- terea ab incenso Capitolio ilium esse vigesimum annum, quem saepe ex prodigiis haruspices respondissent bello civiU cruentum fore.' Igitur perlectis litteris, quum pri- us omnes signa sua cognovissent, senatus decernit, ' uti abdicate magistratu Lentulus, itemque ceteri in liberis custodiis haberentur.' Itaque Lentulus P. Lentulo Spin- theri, qui turn sedilis erat, Cethegus Q. Cornificio, Sta- tilius C. Caesari, Gabinius M. Crasso, Coeparius (nam is paulo ante ex fuga retractus erat) Cn. Terentiopenatori traduntur. XL VIII. Interea plebes, conjuratione patefacta, quae primo cupida rerum novarum nimis bello favebat, muta- ta mente, Catilinae consilia exsecrari, Ciceronem ad coe- lum tollere; veluti ex- servitute erepta, gaudium atque laetitiam agitabat. Namque alia belli facinora praedce magis quam detrimento fore, incendium vero crudele, immoderatum. ac sibi maxime calamitosum putabat; 11 * (20 C. CRISPI SALLUSTII quippe cui omnes copiae in usu quotidiano et cultu cor- poris erant. Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senalam adductus erat, quem ad Catilinam proficiscen- tem ex itinere retractum aiebant. Is qaum se diceret indicaturum de conjuratione, si fides publica data esset, jussus a consule, quae sciret, edicere, eadem fere, qune Volturcius, de paratis incendiis, de caede bonorum, de it- inere hostium senatum docet : praeierea * se missum a M. Crasso, qui Catilinae nuntiaret, ne eum Lentulus et Cethe- gus aliique ex conjuratione deprehensi terrerent ; eoque magis properaret ad urbem accedere, quo et ceterorum animos reficeret, et illi faciliiis e periculo eriperentur.' Sed ubi Tarquinius Crassum nominavit, hominem nob- ilem, maximis divitiis, summa potentia, alii rem incredib- ilem rati, pars, tametsi verum existimabant, tamen quia in tali tempore tanta vis hominis lenienda magis quam exagitanda videbatur, plerique Crasso ex negotiis privatis obnoxii conclamant * indicem falsum esse,' deque ea re postulant, uti referatur. Itaque, consulente Cicerone, frequens senatus decernit, * Tarquinii indicium falsum videri, eumque in vinculis retinendum, neque amplius potestatem faciendam, nisi de eo indicaret, cujus consilio tantam rem mentitus esset.' Erant eo tempore, qui ex- istimarent indicium illud a P. Autronio machinatum, quo faciliiis, appellato Crasso, per societatem periculi reliquos illius potentia tegeret. Alii Tarquinium a Cicerone im- missiim aiebant, ne Crassus, more suo suscepto malorum patrocinio, rempublicam conturbaret. Ipsum Crassum ego postea praedicantem audivi, ' tantam illam contume- liam sibi ab Cicerone impositam.' XLIX. Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Pise neque preclbus, neque gratia, neque pretio Ciceronem CATILINA. 12J impellere potuere, uti per Allobroges ant per alium indi cem C. Caesar falso nominaretur. Nam uterque cum illo graves inimicitias exercebant; Piso oppugnatus in judicio pecuniarum repetandarum, propter cujusdam Transpadani supplicium injustum ; Catulus ex petitione pontificatus odio incensus, quod extrema setate, maximis honoribus usus, ab adolescentulo Caesare victus discesse- rat. Res autem opportuna videbatur, quod is privatim egregia liberalitate, publice maximis muneribus grandem pecuniam debebat. Sed ubi consulem ad tantum faci- nus impellere nequeunt, ipsi singulatim circumeundo, atque ementiendo, quae se ex Volturcio aut Allobrogibus audisse dicerent, magnam illi invidiam conflaverant ; us- que adeo, ut nonnuUi equites Romani, qui praesidii causa cum telis erant circum aedem Concordiae, seu periculi magnitudine, seu animi mobilitate impulsi, quo studium suum in rempublicam clarius esset, egredienti ex senatu Caesari gladio minitarentur. L. Dum hsec in senatu aguntur, et dum legatis Allob- rogum et Tito Volturcio, comprobato eorum indicio, praemia decernuntur ; liberti et pauci ex clientibus Len- tuli diversis itineribus opifices atque servitia in vicis ad eum eripiendum sollicitabant ; partim exquirebant duces multitudinum, qui pretio rempublicam vexare soliti erant. Cethegus autem per nuntios familiam atque libertos sues, Jectos et exercitatos in audaciam, orabat, ut, grege facto, cum telis ad sese irrumperent. Consul, ubi ea parari cognovit, dispositis praesidiis, ut res atque tempus mone- bat, convocato senatu, refert, * quid de his fieri placeat, qui in custodiam traditi erant.' Sed eos paulo ante fre- quens senatus judicaverat 'contra rempublicam fecisse.' Turn D Junius Silanus, primus sententiam rogatus, quod 122 C. CRISPI SALLUSTII eo tempore consul designatus erat, de his, qui in custodiis tenebantur, prseterea de L. Cassio, P. Furio, P. Umbreno, Q. Annio, si deprehensi forent, supplicium sumendum decreverat : isque postea, permotus oration^ C. Caesaris, pedibus in sententiam Tib. Neronis iturum se dixerat ; quod de ea re, prsesidiis additis, referendum censuerat. Sed Caesar, ubi ad eum ventum est, rogatus sententiam a consule, hujuscemodi verbg. locutus est. LI. " Omnes homines, patres conscripti, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira atque misericor- dia vacuos esse decet. Hand facile animus verum prov- idet, ubi ilia officiunt, neque quisquam omnium libidini simul et usui paruit. Ubi intenderis ingenium, valet; si libido possidet, ea dominatur, animus nihil valet. Magna mihi copia est memorandi, patres conscripti, qui reges atque populi, ira aut misericordia impulsi, male consulue- rint; sed ea malo dicere, quas majores nostri contra libid- inem animi sui recte atque ordine fecere. Bello Mace- donico, quod cum rege Perse gessimus, Rhodiorum civi- tas, magna atque magnifica, quae populi Romani opibus creverat, infida atque adversa nobis fuit : sed postquam, bello confecto, de Rhodiis consultum est, majores nostri, ne quis divitiarum magis, quam injurias causa bellum in- ceptum diceret, impunitos eos dimisere. Item bellis Pu- riicis omnibus, quum saepe Carthaginienses et in pace et per inducias multa nefaria facinora fecissent, nunquam ipsi per occasionem talia fecere : magis, quid se dignum foret, quam quid in illis jure fieri posset, quaerebani Hoc idem vobis providendum est, patres conscripti, ne [)Ius valeat apud vos P. Lentuli et ceterorum scelus, quam vestra dignitas ; neu magis irae vestrae quam fama3 ^'onsulatis. Nam si digna pa^na pro fiictis eorum reperi CATILINA. 123 tur, novum consilium approbo ; sin magnitudo sceleris omnium ingenia exsuperat, his utendum censeo, qu^ legibus comparata sunt. Plerique eorum, qui ante me sentontias dixerunt, composite atque magnifice casum reipublicae miserati sunt : quae belli sasvitia esset, quae victis acciderent enumeravere : rapi virgines, pueros ; divelli liberos a parentum complexu ; matres familiarum pati, quae victoribus collibuissent ; fana atque domes ex- spoliari; caedem, incendia fieri; postremo armis, cada- veribus, cruore atque luctu omnia compleri. Sed, per deos immortales ! quo ilia oratio pertinuit ? an, uti vos infestos conjurationi faceret ? Scilicet, quem res tanta atque tarn atrox non permovit, eum oratio accendet ! Non ita est ; neque cuiquam mortalium injuriae suae par- vae videntur: multi eas gravius aequo habuere. Sed alia aliis licentia est, patres conscripti. Qui demissi in obscure vitam habent, si quid iracundia deliquere, pauci sciunt ; fama atque fortuna eorum pares sunt: qui mag- no imperio praediti in excelso aetatem agunt, eorum facta cuncti mortales novere. Ita in maxima fortuna minima licentia est : neque studere, neque odisse, sed minime irasci decet : quee apud alios iracundia- dicitur, ea in imperio superbia atque crudelitas appellatur. Equidem ego sic existimo, patres conscripti, omnes cruciatus mi- nores, quam facinora illorum esse ; sed plerique mortales postrema meminere, et in hominibus impiis sceleris eorum obliti de pi^ena disserunt, si ea paulo severior fuit. D. Silanum, virum fortem atque strenuum, certo scio, quae dixerit, studio reipublicae dixisse, neque ilium in tanta re gratiam aut inimicitias exercere : eos mores, eam modestiam viri cognovi. Verum sententia ejus mi- hi non crudelis, (quid enim in tales homines crudele fieri 124 C. CRISPI SALLUSTII potest ?) sed aliena a republica nostra videtur. Nam pro- fecto aut metus aut injuria te suhegit, Silane, consuleni designatum, genus poense novum decernere. De timore supervacaneum est disserere, quum prsesertim diligentia clarissimi viri, consulis, tanta preesidia sint in armis. De pa3na possumus equidem dicere, id quod res habet, in luctu atque miseriis mortem eerumnarum requiem, non cruciatum esse, eam cuncta mortalium mala dissolvere ; ultra neque curae neque gaudio locum esse. Sed, per deos immortales ! quamobrem in sententiam non addi- disti, uti prius verberibus in eos animadverteretur ? An, quia lex Porcia vetat ? At aliae leges item condemnatis civibus non animam eripi, sed exsilium permitti jubent. An, quia gravius est verberari quam necari t Quid au- tem acerbum aut nimis grave in homines tanti facinoris convictos ? Sin, quia levius est ; qui convenit in minore negotio legem timere, quum eam in majore neglexeris ? At enim quis reprehendet, quod in parricidas reipublicce decretum erit? Tempus, dies, fortuna, cujus libido gen- tibus moderatur. Illis merito accidet, quidquid evenerit ; ceterum vos, patres conscripti, quid in alios statuatis, considerate. Omnia mala exempla ex bonis orta sunt ; sed ubi imperium ad ignaros aut minus bonos pervenit, novum illud exemplum ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfertur. Lacedsemonii devictis Athe- niensibus triginta viros imposuere, qui rempublicam eo- rum tractarent. Hi primo ccepere pessimum quemque et omnibus invisum indemnatum necare: ea populus la3tari et merito dicere fieri. Post, ubi paulatim licentia crevit, juxta bonos et males libidinose interficere, ceteros metu terrere. Ita civitas servitute oppressa stultae la^tit- iae graves poenas dedit. Nostra memoria, victor Sulla C A TIL IN A. 125 quum Damasippum et alios hujusmodi, qui malo reipub- licse creverant, jugulari jussit, quis non factum ejus lau- dabat? 'Homines scelestos et factiosos, qui seditionibus rempublicam exagitaverant, merito necatos' aiebant. Sed ea res magnae initium cladis fuit : nam uti quisque do- mum aut villam, postremo aut vas aut vestimentum alicujus concupiverat, dabat operam, uti is in proscripto- rum numero esset. Ita illi, quibus Damasippi mors lae- titiae fuerat, paulo post ipsi trahebantur; neque prius finis jugulandi fuit, quam Sulla omnes suos divitiis ex- plevit. Atque ego haec non in M. TuUio neque his temporibus vereor ; sed in magna civitate multa et varia ingenia sunt. Potest alio tempore, alio consule, cui item exercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero.credi. Ubi hoc exemplo per senati decretum consul gladium eduxe- rit, quis iUi finem statuet, aut quis moderabitur ? Majores nostri, patres conscripti, neque consilii neque audaciag unquam eguere ; neque illis superbia obstabat, quo minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur. Arma atque tela militaria ab Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt : postremo quod ubique apud socios aut hostes idoneum videbatur, cum summo studio domi exsequebantur ; imitari quam invidere bonis malebant. Sed eodem illo tempore, Graeci^ morem im- itati, verberibus animadvertebant in cives, de condem- natis summum supplicium sumebant. Postquam respub-^ lica adolevit, et multitudine civium factiones valuere, circumveniri innocentes, alia hujuscemodi fieri coepere, tum lex Porcia aliaeque leges paratse sunt, quibus legi- bus exsilium damnatis permissum est. Hanc ego cau- sam, patres conscripti, quo minus novum consilium capi- amus, in primis magnam puto. Profecto virtus atque 126 C. CRISPI SALLUSTII sapientia major in illis fuit, qui ex parvis opibus tantum imperium fecere, quam in nobis, qui ea bene paiia y/\X retinemus. Placet igitur eos dimitti et augere exerciturn Catilinae ? Minime ; sed ita censeo : ' publicandas eo- rum pecunias, ipsos in vinculis habendos per municipia', quae maxime opibus valent ; neu quis de, his postea ad senatum referat, neve cum populo agat : qui alitor fece- rit, senatum existimare eum contra rempublicam et salu- tem omnium facturum.' " LIL Postquam Caesar dicendi finem fecit, ceteri ver- bo alius alii varie assentiebantur : at M. Porcius Cato, rogatus sententiam, hujuscemodi orationem habuit. '* Longe mihi alia mens est, patres conscripti, quum res atque pericula nostra considero, et quum sententias nonnullorum mecum ipse reputo. lUi mihi disseruisse videntur de poena eorum, qui patriae, parentibus, aris at- que focis suis bellum paravere : res autem monet cavere ab illis magis quam, quid in illis st^tuamus, consultare. Nam cetera maleficia tum p^rsequare, ubi facta sunt: hoc, nisi provideris, ne accidat, ubi evenit, frustra judicia implores : capta urbe, nihil fit reliqui victis. Sed, per deos immortales ! vos ego appello, qui semper domes, villas, signa, tabulas vestras pluris quam rempublicam fecistis, si ista, cujuscumque modi sunt, quae amplex- amini, retinere, si voluptatibus vestris otium praebere vultis, expergiscimini aliquando, et capessite rempub- licam. Non agitur de vectigalibus, neque de sociorum injuriis; libertas et anima nostra in dubio est. Saepe- numero, patres conscripti, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus sum, multosque mortales ea causa adversos habeo. Qui mihi atque animo meo nullius unquam de- CATILINA, 127 licti gratiam fecissem, baud facile alterius libidini male- facta condonabam. Sed ea tametsi vos parvi pendeba- tis, tamen respublica firma erat ; opulentia negligentiam tolerabat. Nunc vero non id agitur, bonisne an malis moribus vivamus, neque quantum aut quam magnificum imperium populi Romani sit; sed cujus base cumquo modi videntur, nostra, an nobiscum una hostium futura sint* " Hie mihi quisquam mansuetudinem et misericordi- am nominat. Jampridem equidem nos vera rerum vo- cabula amisimus, quia bona aliena largiri liberalitas, malarum rerum audacia fortitudo vocatur; eo respub- lica in extreme sita est. Sint sane, quoniam ita se mo- res habent, liberales ex sociorum fortunis, sint misericor- des in furibus serarii : ne illi sanguinem nostrum largian- tur ; et dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnes perditum eant. Bene et composite C. Csesar paulo ante in hoc ordine de vita et morte disseruit; credo, falsa exisiimans ea, quae de inferis memorantur ; ' diverse itin- ere males a bonis loca tetra, inculta, foeda atque formid- olosa habere.' Itaque censuit ' pecunias eorum publi- candas, ipsos per municipia in custodiis habendos;' videl- icet timens, ne, si Romae sint, aut a popularibus conju- rationis, aut a multitudine conducta per vim eripiantur. Quasi vero mali atque scelesti tantummodo in urbe, et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit au- dacia, ubi ad defendendum opes minores sunt. Quare vanum equidem hoc consilium' est, si periculum ex illis metuit ; sin in tanto omnium metu solus non timet, eo magis refert me mihi atque vobis timere. " Quare quum de P. Lentulo ceterisque siatuetis, pro certo habetote vos simul de exercitu CatiHnae et de om 12 128 C. CRISPI SALLUSTII nibus conjuratis derernere. Quanto vos attentius ea agetis, tanto illis animus infirmior erit: si pauluium modo vos languere viderint, jam omnes feroces aderunt. Nolite existimare majores nostros armis rempublicam ex parva magnam fecisse. Si ita res esset, multo pulcher- rimam eam nos haberemus : quippe sociorum atque civ- ium, praeterea armorum atque equorum major nobis co- pia quam illis. Sed alia fuere, quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt ; domi industria, foris justurn im- perium, animus in consulendo liber, neque delicto neque libidini obnoxius. Pro his nos habemus luxuriam atque avaritiam, publice egestatem, privatim opulentiam ; lau- damus divitias, sequimur inertiam ; inter bonos et malos discrimen nullum ; omnia virtutis praemia ambitio possi- det. Neque mirum, ubi vos separatim sibi quisque con- silium capitis, ubi domi voluptatibus, hie pecuniae aut gratiae servitis ; eo fit, ut impetus fiat in vacuam rem- publicam. Sed ego haec omitto. " Conjuravere nobilissimi cives patriam incendere, Gallorum gentem infestissimam nomini Romano ad hel- ium arcessunt ; dux hostium cum exercitu supra caput est : vos cunctamini etiam nunc, quid intra moenia dep- rehensis hostibus faciatis? Misereamini, censeo, (deli- quere homines adolescentuli per ambitionem,) atque etiam armatos dimittatis. Ne ista vobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, in miseriam vertet. Scilicet res ipsa aspera est, sed vos non timetis eam. Immo vero maxime ; sed inertia et mollitia animi alius alium exspectantes cunctamini, videlicet dis immortali- bus confisi, qui banc rempublicam in maximis saepe peric- ulis servavere. Non votis neque suppliciis muliebribus auxilia deorum parantur; vigilando, agendo, bene con- C A T I L I N A . 1^9 sulendo prospera omnia cedunt: ubi socordiae te atque ignaviae tradideris, nequidquam deos implores ; irati in- festique sunt. Apud majores nostros T. Manlius Tor- quatus bello Gallico filium suum, quod is contra impe- rium in hostem pugnaverat, necari jussit, atque ille egregius adolescens, immoderatae fortitudinis, morte poe- nas dedit : vos de crudelissimis parricidis quid statuatis, cunctamini? Videlicet vita cetera eorum huic sceleri obstat. Verum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudi- citise, si famac suae, si dis aut hominibus unquam ullis pepercit: ignosciie Cethegi adolescentiae, nisi iterum patriae bellum fecit. Nam quid ego de Gabinio, Sta- tilio, Coepario loquar ? quibus si quidquam unquam pensi fuisset, non ea consilia de republica habuissent. " Postremo, patres conscripti, si mehercule peccato locus esset, facile paterer vos ipsa re corrigi, quoniam verba comtemnitis ; sed undique circumventi sumus. Catilina cum exercitu faucibus urget; alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes; neque parari, neque consuli quidquam occulte potest: quo magis properan- dum est. Quare ita ego censeo : * quum nefario con- silio sceleratorum civium respublica in maxima pericula venerit, hique indicio T. Volturcii et legatorum Allobro- gum convicti confessique sint caedem, incendia, aliaque se foeda atque crudelia facinora in cives patriamque para- visse, de confessis, sicuti de manifestis rerum capitaliurri, more majorum supplicium sumendum.' " LIII. iPostquam Cato assedit, consulares omnes item- que senatus magna pars sententiam ejus laudant, virtu- tem animi ad coelum ferunt, alii alios increpantes timi- dos vocant ; Cato clarus atque magnus habetur ; senati decretum fit, sicuti ille censuerat. Sed mihi multa le- 130 C. CRISPI SALLUSTIl genti, multa audienti, quae populus Romanus domi mi- litiseqae, mari atque terra prseclara facinora fecit forte libuit attendere, qu£e res maxime tanta negotia sustinu- isset. Sciebam saepenumero parva manu cum magnis legionibus hostium contendisse ; cognoveram parvis co- piis bella gesta cum opulentis regibus ; ad hoc saepe for- lunae violentiam toleravisse ; facundia Grsecos, gloria belli Gallos ante Romanos fuisse. Ac mihi multa agitanti constabat, paucorum civium egregiam virtutem cuncta patravisse ; eoque factum, uti divitias paupertas, multi- tudinem paucitas superaret. Sed postquam luxu atque desidia civitas corrupta est, rursus respublica magnitu- dine sua imperatorum atque magistratuum vi'da susten- tabat, ac, sicuti effeta parente, multis tempestatibus baud sane quisquam Romae virtute magnus fuit. Sed memoria mea, ingenti virtute, diversis moribus fuere viri duo, M. Cato et C. Caesar : quos quoniam res obtulerat, silentio prseterire non fuit consilium, quin utriusque naturam et mores, quantum ingenio possem, aperirem. LIV. Igitur his genus, aetas, eloquentia prope aequalia fuere ; magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii. Caesar beneficiis atque munificentia magnus habebatur; integritate vitae Cato. Ille mansuetudine et misericordia clarus factus ; huic severitas dignitatem addiderat. Cae- sar dando, sublevando, ignoscendo ; Cato nihil largiendo gloriam adeptus est. In altero miseris perfugium; in altero mahs pernicies : illius f?icilitas, hujus constantia laudabatur. Postremo Caesar in animum induxerat lab- orare, vigilare ; negotiis amicorum intentus, sua neg ligere ; nihil denegare, quod dono dignum esset ; sibi magnum imperium, exercitum, novum bellum exopta , ubi virtus enitescere posset. At Catoni studiunn CATILINA. 131 modestiae, decoris, sed maxime severitatis erat. Non di- vitiis cum divite, neque factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente ab- stinentia certabal ; esse quam videri bonus malebat : ita, quo minus gloriam petebat, eo magis sequebatur. LV. Poslquam, ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit, consul optimum factum ratus noctem, quas in- stabat, antecapere, ne quid eo spatio novaretur, triumvi- ros, quas supplicium postulabat, parare jubet : ipse, dis- positis praesidiis, Lentulum in carcerem deducit; idem fit ceteris per prsetores. Est locus in carcere, quod Tul- lianum appellatur, ubi paululiim descenderis ad Isevam, circiter duodecim pedes humi depressus. Eum muniunt undique parietes^ atque insuper camera lapideis fornici- bus vincta, sed incultu, tenebris, odore foeda atque ter- ribilis ejus facies est. In eum locum postquam demissus est Lentulus, vindices rerum capitalium, quibus prsecep- tum erat, laqueo gulam fregere. Ita ille patricius, ex clarissima gente Corneliorum, qui consulare imperium Romae habuerat, dignum moribus factisque suis exitium vitae invenit. De Cethego, Statilio, Gabinio, Coepario eodem modo supplicium sumptum est, LVI. Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni co- pia, quam et ipse adduxerat, et Manlius habuerat, duas legiones instituit; cohortes pro numero militum com- plet: deinde, ut quisque voluntarius aut ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac brevi spatio legiones numero hominum expleverat, quum initio non amplius duobus millibus habuisset. Sed ex omni copia circiter pars quarta erat militaribus armis instructa ; cot- eri, ut quemque casus armaverat, sparos aut lanceas, alii prseacutas sudes portabant. Sed postquam Antonius cum 12^ 132 C. CRISPI SALLUSTII exercitu adventabat, Catilina per montes iter facere, modo ad urbem, modo in Galliam versus castra movere. hostibus occasionem pugnandi non dare: sperabat pro- pediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii incepta patravissent. Interea servitia repudiabat, cujus initio ad eum magnas copioe concurrebant, opibus conju- rationis fretus, simul alienum suis rationibus existimans, videri causam civium cum servis fugitivis communica- visse. LVII. Sed postquam in castra nuntius pervenit Romse conjurationem patefactam, de Lentulo, Cethego, ceteris, quos supra memoravi, supplicium sumptum ; plerique, quos ad bellum spes rapinarum aut novarum rerum stu- dium illexerat, dilabuntur : reliquos Catilina per montes asperos magnis itineribus in agrum Pistoriensem abdu- cit, eo consilio, uti per tramites occulte perfugeret in Gal- liam. At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat, ex difficultate rerum eadem ilia existimans, quae supra diximus, Catilinam agitare. Igi- tur, ubi iter ejus ex perfugis cognovit, castra propere movit, ac sub ipsis radicibus montium consedit, qua illi descensus erat in Galliam properanti. Neque tamen An- tonius procul aberat, utpote qui magno exercitu locis sequioribus expeditus in fuga sequeretur. Sed Catilina, postquam videt montibus atque copiis hostium sese clau- sum, in urbe res adversas, neque fagae neque praesidii ullam spem, optimum factum ratus in tali re fortunam belli tentare, statuit cum Antonio quam primum con- fligere. Itaque, concione advocata, hujuscemodi ora- tionem habuit. LVIII. *' Compertum ego habeo, milites, verba vivtu- tem non addere; neque ex ignavo strenuum, neque CATILINA. 133 *oiiem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri. Quanta cujusque animo audacia natura aut moribus in- est, tanta in bello patere solet : quern neque gloria neque pericula excitant, nequidquam hortere ; timor animi au- ribus officit. ^ Sed ego vos, quo pauca monerem, advo- cavi ; simul uti causam mei consilii aperirem. Scitis equidem, milites, socordia atque ignavia Lentuli quantam ipsi cladem nobisque attulerit ; quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam proficisci nequiverim. Nunc vero quo in loco res nostras sint, juxta mecum omnes intelligitis. Exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia obstant : diutius in his locis esse, si maxime animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet. Quocumque ire placet, ferro iter ape- riendum est. Quapropter vos moneo, uti forti atque pa- rato animo sitis, et, quum proelium inibitis, memineritis vos divitias, decus, gloriam, prasterea libertatem atque patriam in dextris vestris portare. Si vincimus, omma nobis tuta erunt, commeatus abunde, coloniae atque municipia patebunt: sin metu cesserimus, eadem ilia adversa fient: neque locus neque amicus quisquam te- get, quern arma non texerint. Praeterea, milites, non eadem nobis et illis necessitudo impendet: nos pro pa- tria, pro libertate, pro vita certamus : illis supervacaneum est pugnare pro potentia paucorum. Quo audacius ag- gredimini, memores pristinae virtutis. Licuit vobis cum summa turpitudine in exsilio aetatem agere; potuistis nonnulli Romas, amissis bonis, alienas opes exspectare. Quia ilia foeda atque intoleranda viris videbantur, hjec sequi decrevistis. Si haec relinquere vultis, audacia opus est : nemo, nisi victor, pace bellum mutavit. Nam in I'uga salutem sperare, quum arma, quis corpus tegitur, 134 C. CRISPI SALLUSTII ab hostibus averteris, ea vero dementia est. Semper in prcElio iis maximum est periculum, qui maxime timent ; audacia pro muro habetur. Quum vos considero, mill- tes, et quum facta vestra SBstimo, magna me spes victo- riae tenet. Animus, setas, virtus vestra me hoitantur, praeterea necessitudo, qu^ etiam timidos fortes facit Nam multitude hostium ne circumvenire queat, prohi* bent angusti^e loci. Quod si virtuti vestrse fortuna in- videritj cavete inulti animam amittatis ; neu capti potius sicuti pecora trucidemini, quam virorum more pugnan- tes, cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relin- quatis." LIX. Hsec ubi dixit, paululum commoratus, signa canere jubet, atque instructos ordines in locum sequum deducit: deinde, remotis omnium equis, quo militibus, exaequato periculo, animus amplior esset, ipse pedes ex- ercitum pro loco atque copiis instruit. Nam, uti planit- ies erat inter sinistros montes, et ab dextra rupes as- pera, octo cohortes in fronte constituit, reliqua signa in subsidio artiiis collocat. Ab his centuriones omnes lec- tos et evocatos, prseterea ex gregariis militibus optimum quemque armatum in primam aciem subducit. C. Man- lium in dextera, Faesulanum quemdam in sinistra parte curare jubet: ipse cum libertis et colonis propter aqui- 1am assistit, quam bello Cimbrico C. Marius in exercitu habuisse dicebatur. At ex altera parte C. Antonius, pedibus aeger, quod proelio adesse nequibat, M. Petreio legato exercitum permittit. Ille cohortes veterarias, quas tumulti causa conscripserat, in fronte ; post eas ceterum exercitum in subsidiis locat. Ipse equo circumiens, unumquemque nominans appellat, hortatur, rogat, uti meminerint se contra latrones inermes, pro patria, pro CATILINA. 135 liberis, pro aris atque focis suis cernere. Homo milita- ris, quod amplius annos triginta tribunus, aut praefectus, aut legatus, aut praetor cum magna gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum fortia noverat ; ea commemorando militum animos accendebat. LX. Sed ubi, omnibus rebus exploratis, Petreius tuba signum dat, cohortes paulatim incedere jubet ; idem facit hostium exercitus. Postquam eo ventum est, unde a ferentariis proelium committi posset, maximo clamore cum infestis signis concurrunt ; pila omittunt ; gladiis res geritur. Veterani, pristinae virtutis memores, com- inus acriter instare ; illi baud timidi resistunt ; maxi- ma vi certatur. Interea Catilina cum expeditis in prima acie versari, laborantibus succurrere, integros pro sauciis arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire : strenui militis et boni imperatoris officia simul exsequebatur. Petreius ubi videt Catilinam, con- tra ac ratus erat, magna vi tendere, cohortem praetoriam m medios hostes inducit, eosque perturbatos atque alios alibi resistentes interficit; deinde utrimque ex latenbus ceteros aggreditur. Manlius et Feesulanus in primis pug- nantes cadunt. Postquam fusas copias, seque cum pau- cis relictum videt Catilina, memor generis atque pristinae dignitatis, in confertissimos hostes incurrit, ibique pug- nans confoditur. LXI. Sed confecto proelio, tum vero cerneres, quanta audacia quantaque vis animi fuisset in exercitu Catilinae Nam fere quem quisque vivus pugnando locum ceperat, eum, amissa anima, corpore tegebat. Pauci autem, quos medios cohors praetoria disjecerat, paulo diversiiis, sed omnes tamen adversis vulneribus conciderant. Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est 136 C. CRISPI SALLUSTII CATILINA. paululum etiam spirans, ferociamque animi, quam habu- erat vivus, in vultu retinens. Postremo ex omni copia neque in proelio neque in fuga quisquam civis ingenuus captus est : ita cuncti suas hostiumque vitae juxta pcper- cerant. Neque tamen exercitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat; nam strenuissi- mus quisque aut occiderat in proelio, aut graviter vulne- ratus discesserat. Multi autem, qui de castris visendi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia ca- davera, amicum alii, pars hospitem aut cognatum reperi ebant; fuere item, qui inimicos suos cognoscerent. Ita varie per omnem exercitum lastitia, moeror, luctus atque gaudia agitabantur. DICTIONARY. A., an abbreviation of the prcsno- men Aulus. A, A6, Abs, prep, with the all, ^ 195, R. 2. From ; in regard to, in re- spect of. Before the agent of a pas- sive verb, by, Denoting relative posi- tion, on, at, in : as, ah dextera parte, on the right side. Denoting order of time, after. After verbs of requesting or demanding, of, from. In composi- tion, see $ 196, 1, & $ 197, 1. Abdicatus, a, um, part, disinherited, dismissed, deposed : from Abdico, are, avi, dtum. a. {ab ^ dico, are, to give,) to turn out of doors, dis- inherit; to depose; to lay down, re- sign, abdicate. Abditus,a, um,part. ^ adj., hidden, concealed, removed, secret, retired, private. AbditcB regiones, unknown regions : from Abdo, (tre, idi, itum, a. (ab ^ do), to remove from view, hide, conceal, se- crete; to remove. Abduco, ere, xi, ctum, a. (ab <^ duco), $ 225, IV, to take away, remove ; to lead, lead away or off, lead aside, car- ry ; to draw off, withdraw, Abeo, ire, ii^ jtum, irr. n. (ab <^ eo), $ 242, R. 1. to go away, depart, go off, go. escape, retire, withdraw. PrcB- ceps abire, to go headlong, to plunge headlong into crimes. Abjectus, a, um, part, cast off, thrown away, cast down, thrown iside : from Abjicio, ere, jeci, jectum, a. (ab ^ Jacio) to cast, throw, throw or cast ABSTRAHO away ; to throw on the ground, pros- trate ; to lay by, throw aside, remove. Abjuro, are, avi, dtum, a. (ab ^ juro,) to deny falsely upon oath. Ab- jurare creditum, to forswear a debt, falsely to deny under oath one's in- debtedness Abnuo, ere, ui, a. (ab ^ nuo, obs.), to deny or refuse by countenance or ges- ture; to express dissent by a nod or shake of the head ; with ace. and dat. , to refuse, deny, decline, reject ; Mili- tes fessi et abnuentes omnia, — declin- ing all farther efforts. Aborigines, um, m. pi. (ab <^ origo), a people of Italy who anciently inha- bited the region where Rome was afterwards built, and whose kings were Saturn and Janus; the Aborigi- nes. C. 6. Absens, entis, adj. (abs ^ ens, $ 154, 1.), absent, abroad. Absolvo, ere, olvi, olutum, a. (ab ^ solvo), to loose, unloose ; to set at lib erty, discharge, release, liberate; to despatch, dismiss ; to finish, complete. Absolvere paucis, to despatch in a few words, declare briefly, speak briefly or concisely. Abstinentia, (B,f. (abstinens, tempe- rate), abstinence, moderation; free- dom from avarice, uprightness, disin- terestedness ; temperance, sobriety. Abstfneo, ere, ui, a. (abs <^ teneo), to abstain from, keep from, refrain from. Abstractus, a, um, part. : from Abstrdho, ^re, traxi, tractum, a. (abs ^ traho), $ 242, R. 1. to draw or tear ABSUM 138 ACER away; tase away by force, lead away, lead or draw aside ; to tear, rend, divide. Absum, esse,fui, irr. n, {ah ^ sum), $ 242, R. 1. to be absent ; to be dis- tant; to be wanting in assistance, withhold one's help, keep or stand aloof. Paulum ahesse, to be near, be upon the point, want but little. Absumo, ere, psi, ptum, a. {ah ^ sumo), to consume, destroy; to slay, cut off. Ahsumptus, a, um, part, {absumo). Ahsurdus, a, um, adj. {ah ^ surdus, deaf), absurd, inconsistent, foolish, ridiculous, unapt, unbecoming; des- picable, contemptible. Absurdum est, $ 269, R. 2. Abundantia, cs, f. {abundans, abun- dant), abundance, plenty. Abunde, adv. ^ indec. subs. $ 212, R. 4. {abundus, abundant), abundantly, amply, sufficiently, plentifully ; in abun- dance, enough, plenty. Abutor, i, usus sum, dep. {ah ^ utor), to abuse, turn to an improper use, misuse. Ac, conj. the same as atque, but it is used before consonants only, $ 198. R. 1. and. After alius, aliter,juxia. simi- liter, par, similis, etc. than or as, $ 278, R. 9. Ac si, as if, $ 263. 2. Ac is sometimes used for et quidem. See Atque. Like et, it sometimes connects adversative sentences, and may then be translated but. Accedo, ere, essi, essum, n. {ad ^ cedo), $ 233, & (2.) 2d par. $ 224, $ 210. to draw near, approach, arrive at, come, come to, resort to, accost; to go ; to attack ; to be added to, joined, annexed; to accrue. Hac accedebat, to this was added. Accendo, ere, di, sum, a. {ad ^ can- do, obs), to set on fire, light up, kin- dle ; to burn. Fig. to excite, inflame, etir up, heighten, increase. Accendi ad dominationem, to be inflamed with a lust of power. Accensus, a, um, part. <^ adj {acceiu do), set on fire, &c. Fig. excited, en- kindled, inflamed, stirred up, animated* stimulated, prompted ; exasperated. Acceptio, onis, f. {accipio), an ac- cepting or receiving. Acceptus, a, um, part. ^ adj. {acd' pio), received, accepted, heard, &c.; grateful, pleasing, acceptable, $ 222. Accido, ere, cidi, n. {ad ^ cado), $ 224, to fall, fall down at or before. Quo accidam? i. e. ad cujus genua supplex accidam? to whom shall I prostrate myself (in supplication ?) To fall upon, come upon. Quo gravior accideret, that he might fall (upon him) with greater weigh4. or eflfect : — to hap- pen, occur, befall. Si quid mali acci- disset, if any calamity had occurred. Accio, ire, wi. Hum, a. {ad ^ do, to move), to send for, call, call in, sum- mon, desire to come, invite. Accipio, ere, epi, eptum, a. {fld ^ capio), $ 272, $ 273, $ 230, R. 2. to re- ceive, take ; to bear, suffer, bear with ; to hear, learn, be informed, compre- hend, understand ; to admit ; to obtain, gain, get; to accept of In regnum accipere, to adopt as an heir to the throne, to admit to a participation of sovereignty. Accitus, a, um, part, {accio), sum- moned, invited, Ire accitus, to go on invitation. Accurate, adv. {accurdtus, accurate), diligently, accurately, carefully, atten- tively, cautiously. Habere accurate, to treat with attention. Accuratissimh. recipere, to receive with every atten tion. Accurro, ere, curri ^ cucurri, cur su7n, n. {ad ^ curro, to run), to run to ; to run. Accuso, are, avi, dtxim, a. {ad ^ causa), $217, to accuse, arraign, im- * peach ; to blame, chide, complain of, find fault with, censure. Acer, acris, acre, adj., sharp, 80ur» ACERBE 139 ADHEllBAL acrid. Fig. sharp, brisk, powerful, vehement; cruel, savage; fieiy^ iru' petuous, furious ; severe ; brave, bold, enterprising, gallant, fierce, courage- ous; diligent, strenuous; acute, quick, keen, penetrating : violent, energetic, vigorous. Acerbe, adv., sharply, severely, bit- terly, harshly, cruelly : from Acerbus, a, um, adj., unripe, sour. Fig. cruel, inimical, bitter; hurtful, troublesome, disagreeable, unpleasant ; hard, severe, harsh ; austere, mO' rose. Acerrzme, see Acriter. AcieSj ei,f., the sharp edge or point of any thing ; the organ of sight, the pupil of the eye, the eye ; a line of sol- diers, file, battalion. Prima acies, the first rank or van of an army. Postre- ma acies, the rear rank, the rear : — an army ; an army in battle array ; force, power; acuteness, shrewdness, talent. Statuit non proeliis neque acie helium gerendum,— not by pitched battles, nor by regular warfare. Acquiro, ere, quislvi, quisitum, a. ^d <^ qucBro), to acquire, get, procure, gain, obtain. Acriter, adv. comp. acrius, sup. acer- rime (acer), vehemently, sharply, keen- ly, eagerly, hard, closely; valiantly, stoutly, courageously ; vigorously ; strenuously; exceedingly; studiously, diligently ; severely, cruelly. Acta, drum, n. pi. (actus), acts, ac- tions, deeds; glorious exploits. Actio, onis, f. {ago), an act, action, proceeding, measure, official conduct; an accusation, charge ; an action at law, arraignment, judicial process or proceeding. Prior actio, the first stage of a judicial process or action. Actus, a, um, part, {ago), led, con- ducted, &c. ; brought up or near. Acta testiidine, the testudo being brought up • — forced, compelled ; finished, achieved, performed, done ; past, over, 1 gone by, spent. Acta edocere, to make known what has been done. Ad, prep, with the ace, to, unto; at, near, hard by; in; even to; towards; about ; against ; according to ; besides, in addition to ; after ; for ; in regard to, in what pertains to. In composition, see $ 196, 2. & § 197, 2. Adcequo, are, avi, atum, a. {ad <^ cequo, to level), to equal, level ; to equal, make equal. Additus, a, um, part. ^ adj., added ; appointed ; placed near or over : from Addo, ere, didi, ditum, a. {ad. ^ do), $ 224, to add ; to throw or cast in or upon; to appoint, give, put, impart, bestow Addere nomen gloriamque sibi, to ac- quire, gain — . Addere multum rei- publiccE, to aid, assist, benefit — . Ad- dere for midinem alicui, to inspire with fear, to intimidate. Adduce, ere, uxi, uctum, a. {ad ^ duco), to conduct, bring, lead; to in- duce, cause ; to bring to, reduce ; to bring, persuade. Adductus, a, um, part, {adduco), brought, brought to, Jed to, conduct- ed ; induced. Adductus in spem, led to hope or to entertain hopes. Ademptus, a, um, part, {adimo), ta ken away. Adeb, adv. {ad ^- eb), so, so far, to such a degree, insomuch ; too, indeed. Id adeo, and this or that indeed, and this too, and what is more ; then, therefore, accordingly. Adeo, ire, ii, Hum, irr. n. <^ a. {ad ^ eo), $ 233, to go to ; to approach ; to review, reconnoitre ; to come near ; to approach in a hostile manner, at- tack ; to undertake. Adeptus, a, um, part, {adipiscor) that has obtained, gained, acquired Pass, obtained, acquired, gained, % 162, 17. Ad esse, Aderam, etc, see Adsum. Adherhal, dlis, m., a Numidian ADHIBEO 140 ADOLESCO ijrincc, the son of Micipsa. J 5. 9, 10, &c. Adhibeo, ere, ui, itum, a. {ad ^ ha- beo)f to adopt, use, employ; to take, . admit, receive, call for ; to apply ; to bring, bring on ; to offer, pay; to treat, use. Adhibltus, a, um, part. {adhiheo)j Bent for, called for, admitted. Adhuc, adv. {ad ^ hud), hitherto, thus far, as yet, still, even yet. Adigo, ere, egi, actum, a. {ad <^ ago), to drive, thrust, impel ; to force, com- pel. Adigere ad jusjurandum, to oblige to make oath, to bind by an oath. Adimo, ere, Imi, emptum, a. {ad ^ emo), to take away, remove, deprive of. Adipiscor, i, adeptus sum, dep. {ad ^ apiscor, to get), to acquire, get, ob- tain, gain, procure ; to reach, over- take; to undertake, assume, take upon one's self. Aditus, us, m. {adeo), a going to, ap- proach, access ; an entrance. Adjumentum, i, n. {adjuvd), aid, help, assistance. Adjumenta ignavice, the incentives to sloth, the means of idleness. Adjungo, ^re, junxi, junctum, a. {ad ^ jungo, to join), $ 224, to add, join, annex, unite ; to associate, take or admit as an associate ; to conciliate ; to acquire, obtain. Adjutor, oris, m., an aider, abettor, helper, assistant : from Adjuvo, are, juvi, jutum, a. {ad ^ juvo), to help, succor, aid, assist. Administer, tri, m. {ad ^ minister, a servant) a servant, inferior officer, manager ; a laborer, workman ; an assistant promoter, abettor. Administro, are, dvi, atum, n. ^ a. (ad (^ ministro, to serve), to act, min- ister, attend, serve, work, do work or service ; to perform one's part ; to ad- minister, operate, manage, conduct, direct, govern, regulate. Adminis- trare helium, to have the management of, or to be the leader in a war, to wage war, to cany on war. Admirandus, a, um, part. ^'- adj , admirable, worthy of admiration, to be wondered at, astonishing, amazing, wonderful : from Admtror, ari, dtus sum, dep. {ad ^ miror), to wonder greatly, marvel, be astonished or surprised; to look at with admiration, admire, wonder at. Admissus, a, um, part. : from Admitto, ere, misi, missiim, a. {ad ^ mitto), to send to, or onward ; to re- ceive, admit : Fig. to commit a crime, perpetrate ; to permit, allow. Admodum, adv. {ad ^ modus), very, exceedingly, much, greatly, truly, about. Admunco, ere, ui, itum, a. {ad <^ mo- neo), $ 218, & R. 1., to remind, put in mind, warn, admonish, advise, sug- gest; to incite, encourage, stimulate, urge on. Admomtus, a, um, part, {admoneo). Admtens, iis, part., striving, exert- ing one's self, using one's interest : from Adnitor, i, isus ^ ixus sum, dep. {ad ^ nitor), to rest or lean upon ; $ 273, 1. to strive, aim at, exert one's self to reach or obtain. Adolescens, entis, adj. ^ subs. m. ^ f. {adolesco), young ; a young man or woman ; a youth, one growing to ma- turity. Adolescentia, ; o give freely, grant, present, Desrou • to remit, excuse, pardon, overlook, pass over, forgive ; v^iih the accusative of the crime and the dative of the person, it signifies to pardon the fault for his sake, on his account. Alterius libidini malefacta condonare, away, wear out, injure, weaken. Siti conficit to perish with thirst. Confidot ere, Jlsus sum, n. jtass $ 142, R. 2, {con ^fido, to trust to), ahs. to trust, feel confident ; with daL or abl. $ 223, R. 2, & § 245, II. or inf. with acc.^2T2. depend upon, believe confidently, confide or put confidence in, trust to, rely upon. Confinis, e, adj. {con ^ finis), $ 222, R. l.next to, adjoining, bordering up- on, contiguous, near. Confirmdtus, a, um, part. . fro?n Confirmo, are, dvi, alum, a. {con «J- firmo), to confirm, strengthen, estab- to pardon crimes to gratify the lust of j lish, reestablish, restore strength, to another ;— to give up, devote, sacrifice. ; render efficient ; § 273. 2, to encour- Conduco, ere, xi, ciiim, a. {con 4^ du- \ age, animate, support ; to persuade, CO,) to bring or lead together, conduct, : induce, inspire with courage, reas- assemble, collect; to hire, bargain for. sure; to ratify, confirm; to prove, Conductus, a, um, part, (con^/aco), I show ; to affirm, assert, assure, de- brought together, collected; hired. | dare. $ 272. Lahores et victorias con- Confectus, a, um, part, {conficio), fin- \ firmare, to crown—. ished, ended, destroyed, injured ; wast- ed, worn out. Confectus annis, su- perannuated. Confercio, ire, si, turn, a. {con (^far- do, to stuff), to stuff or cram to- Conf'isus, a, um,part. {confido), trust- ing to, relying or depending on, being confident, trusting. Confiteor, eri, essus, sum, dep. {con ^fateor), V271, R. 3, 2d;?ar. to con- gether, crowd together; to stuff, or ^ss, acknowledge, own. fill full. ' Confllgo, ere, xi, ctum, a. {con ^^fligo, Conf^ro, ferre, contuli, colldtum, a.jto beat against), to strike against; to irr. {con 4'fero), to bring, carry, put -fight, contend, engage, conflict. Confio, are, dvi, dtum, a. {con <^ flo, to blow), to blow together, bring to- gether; to make up, compound; to raise, make, create, excite. JEs alie- num confiare, to contract a debt, to run into debt: — to excite, stir up, or lay together ; to collect, gather. Confertim, adv., closely, in a heap or crowd, in a compact body : from Confertus, a, um, part. ^ adj. {con- fercio), crammed full, crowded, full: thick, close, dense, in close array. Co? f essus, a, um, part. (co7?/t/eor), ! cause, occasion, having confessed. Subs, one who h^s\ Confluo, ere, xi, n. {con ^ fiuo, to made confession. Conficio, ere, eci, ectum, a. {con <^ ficio), to make together; to make. flow), to flow or run together ; to flock or crowd together. Confvdio, ere, ddi, ossum, a. {con ^ cause, effect, execute, prepare, per- /<»^*'o» to dig), to dig. F/^". to wound, form: to end, finish, terminate, ac- Pierce, stab, thrust through, complish, complete, conclude ; to kill, I Confugio, ere, ugi, ug-itum, n. {con slay, destroy, consume ; to overpower, 1 4rf^gio), to flee to tor succor, flee or subdue, prostrate ; to waste, wear i ^^^'^ recourse to. 15 CONGLOBO 164 CUNSERVO Congloho, are, avi, alum, a., {con <^' ' globo. to make round), to gather into ! a round body, conglobate, crowd to- gethtr, gather together, collect. Congredior, i, gressiis sum, dep. {con ^ gradior, to step), to move or go to- gether, go with; to meet, come to- gether go up to, accost, address, speak to, converse with ; to fight, engage. Coiigressus, us, m. {congredior), a coming together, meeting ; a conflict, encounter, contest, battle, engage- ment. Congressus, a, um, part, {congre- dior). Conjicio, ere, jeci, jectum, a. {con ^ jacio), to throw together, throw, cast, hurl, discharge, thrust, force, impel. Conjicere in vincida, to put in prison, to imprison. Conjuncius, a, um, part. ^ adj., con- nected, united, attached : from Conjungo, ere, nxi, nctum, a. {con ^ jungo, to join), $224, to join or unite together, connect, associate. Conjuratio, onis, f. {conjuro), a swearing together, a confederacy or combination confirmed by oath; a plot, conspiracy ; the body of conspi- rators. Conjurdtus, a, um, part., combined, leagued. Sitbs. conjurati, drum, m., conspirators : from Conjuro, are, dvi, dtum, n. {con ^ juro),'^21l, to swear together, com- bine, league together ; to conspire, en- ter into a conspiracy. Connuhium, i, n. {con ^y nuho), a lawful marriage, wedlock, marriage, intermarriage. Conor, dri, dins sum, dep., $271, to strive, endeavor attempt, tiy, under- take. Conquiro, ere,istvi,is'Uum, a. {con^ qucero)y to seek after, search for dili- gently, get together, try to procure, foliect. Conscientia, cb, f. {conscio, to be conscious), joint knowledge: con- science, consciousness ; conscious- ness of guilt, a bad conscience, an evil or guilty conscience ; guilt, guil- tiness. Conscius, a, um, adj. {conscio), $213, & $ 222, R. 3. conscious, privy to, ac- cessary, witness of, partaking of, con» cemed in, in the secret of The noun denoting the crime is sometimes want- ing, and it is then translated guilty, conscious of guilt. Alius alii — conscii, being witnesses for one another, being mutually privy. Conscribo, ere, ipsi, iptum, a. {con ^ scriho), to write, write together. Con- scribere milites, to raise, levy, enlist, enroll — . Conscriptus, a, um, part, (conscribo), written; enlisted, enrolled. Patres conscripti, the senators, the 'Conscript fathers. The first Roman senators were called patres, and those subse- quently added to their number were denominated conscripti. In process of time it became customary to ad- dress the whole body of senators by the term patres conscripti. Consecro, dre, dvi, dtum, a. {con ^ sacro, to consecrate), to consecrate, dedicate, make sacred, devote to the gods ; to devote, appropriate. Consenesco, ere, senui, n. {con ^^ se- nesco), to grow old ; to grow into dis- use, become obsolete, or out of date ; Fig. to grow weak or feeble fade, de- cay, waste, lose energy or strength, be impaired. Consero, ere, sevi, sltum, a. {con ^ sero, to sow), $ 249, 1, to sow, set, plant, fill. Consero, ere, ui, turn, a. (a^i ^ sero to join together), to join or knit to- 'gether, Conserere manum, to join batde, fight hand to hand, engage in close combat. Conservo, dre, dvi, dtum, a. {con 4 CONSIDERO 165 CONSUESCO servo), to preserve, keep, defend, prO' tect, save, maintain. Considero, are, uv'i, dtum, a., $ 265, to consider, meditate, think of, weigh. Consido, ere, edi, essum, n. {con ^^ sido, to sit), to sit down together ; to sit down, seat one's self; to settle, take up one's abode ; to fall, sink ; to pitch, encamp ; to sit in ambush. Consilium, i, n, $ 275, III. R. 1, (1.) counsel, advice; deliberation, consi- deration, consultation, agreement, pre- meditation ; a notion, idea, design, in- tention, measure, aim, plan, scheme, intent, purpose, end ; determination, judgment, resolve. Non est consi- lium, it is not (my) intention, § 273, 1. Consilium capere or trahere, to form a design or resolution, adopt a plan or measures : — prudence, wisdom, dis- cretion, skill, sagacity, forethought, penetration, reason; artifice, strata- gem, art, management; a council, assembly of men in council. PrcB- senti consilio, in presence of the coun- cil. Quo consilio 1 for what reason? why? Habere consilium, to hold a council. Non est consilium, may be -followed by quin for ut non. $ 262, R. 10, 2. Consisto, ere, consUti ,n. {con ^ sisto, to place), to stand firmly, stand fast, make a stand, stand, stand still, stop, post one's self, stay. Consitus, a, um, part, {consero), planted, sown, set, filled, overgrown. Conspectus, us, m., the act of see- ing ; a sight, view, observation : from Conspicio, ere, exi, ectum, a. {con ^ specio, to see), to see*, behold, look at. observe, discern, perceive ; to look at with admiration, look upon, mark. Conspici, to be admired, to attract at- tention, to gain admiration, to render one's self conspicuous. Conspicor, ciri, dtus sum, dep. {con ^ tpecio, to see), to see, behold, descry. Constanter, iiis, issimc, adv. 'con- sfajis, firm), firmly, steadily, uniform ly, evenly, regularly. Consiantia, a family , intimate, friend- ly, familiar. Res famili ares, and O'pes familiares, family estate, private pro- perty, property. Familiarist is, m., a friend, acquaintance. Familiarttas, atis, f {familiaris), familiarity, acquaintance, familiar friendship, intimacy. It is found in the plural, C. 14, when an intimacy with several persons is spoken of Familiariter, adv. famiharis), fa- miliarly, intimately, on terras of inti- macy. Famdsus, a, um, adj. {fama), famous, much talked of, celebrated, notorious ; infamous. Fannm, i, n., consecrated ground, a temple, fane. Fas, n. ind. $ 94, divine law, justice, equity, right. Jusfasque, human and divine law. Fascis, is, m., a bundle of wood, twigs. &c., a faggot; the fasces, a bundle of rods, containing an axe, carried by the lictors before certain Roman magistrates, especially before the consuls. Fasces corripere, to seize upon the fasces, and by metonyme, to seize upon the consular power, to make one's self consul by force. Fateor, eri,fassus sum, dep., to con- fess, own, grant, acknowledge; to show, manifest, discover. FaCigo, are, avi, dtam^ a., to tire, weaiy, fatigue ; to vex, trouble, harass to importune, press with solicitation, urge importunately, ^ 273, 2 ; to rouse, incite, stimulate, push on ; to weaken, impair, corrupt. Fatum, i, n. {for, to say), a pro phecy, oracle, prediction; fate, des tiny. Cui fatum f Orel, who was des- tined. Fautor, oris, m, {faveo), a favorer, promoter, partisan. Faux, cis,f $ 94, the larynx, gullet, throat, jaws ; a narrow passage, pass or defile. Faucibus urgel, is clos« upon (us), has (us) in his jaws. 17 FAVEO 188 FIDES Faveo, ere,favi, fautum, ??., $ 223, R, 2, to favor, countenance, befriend. Favor, oris, m. {faveo), favor, good will, kindness, popularity. Fehruarlus, a, um, adj. (februus, purifying), of or pertaining to the month February. FeUciter, adv., happily, fortunately ; lu(;kily, prosperously, successfully : from Felix, iciSf adj. (feo, ohs. to create), happy, fortunate, felicitous ; rich, opu- lent; prosperous, successful ; fruitful, fertile. Fenerdtor, oris, m. (fenero, to lend money on mterest), a money lender, one who lends money on interest, a usurer. Fera, cB,f. (ferus), a wild beast. Fere, adv., almost, nearly, well nigh, about ; for the most part. Ferentarii, drum, m. pi. {fero), light armed troops. Ferinus, a, um, adj. {fera), of or be- longing to a wild animal. Ferio, Ire, a., to strike, smite, beat, cut, wound, to encounter hand to hand. Ferire arietihus, to batter, Ferme, adv. {fere), almost, nearly, about; for the most part, generally, \isually. Fero, ferre, tuli, latum, a. <^ n., to carry, bear, bring, cany away ; to pro- duce; to carry off, plunder; to cause, occasion ; to exhibit, show ; to gain, attain; to suffer, endure, sustain; to say, tell, relate, report, represent. Fertur, is said, ^ 271 ; — to lead, con- duct, tend; to move, incite, incline, dispose; to extol, exalt; to propose, report, represent. Ferre opem alicui, to give assistance, to assist — . Utifors tulif, as chance has brought about, as it happens. Fert animus, — inclines, is disposed. Neque aliud aliofcrri cer- neres, you would not see {lit.) one thing carried one way, another an- other, L e. perpetual commotion Fern studio, to be moved or carried away by ardor of feeling. Ferocia, c£,f. {ferox), ferocity, licrco ness. Ferociter, adv., fiercely, savagely, fe- rociously, insolently, violently, harsh- ly : fro7n Ferox, ocis, adj. {fero), insolent, fierce, headstrong, violent ; bold, in- trepid, brave, warlike, gallant ; cruel, savage, ferocious, untamed, unsub- dued. Multus atque ferox instare, — incessantly and furiously. Ferrum, i, n., iron. Fig. a sword. Fertilis, e, adj. $ 213^ R. 5, (2.) {fero), fertile, fruitful, productive; abundant, copious, rich. Ferus, a, um, adj., wild, rude, uncul- tivated, uncivilized ; fierce, cruel, bar- barous, savage. Fessus, a, um, adj. {faiiscor, to grow tired), wearied, tired, fatigued; weary, exhausted, worn out, enfee- bled. Fesfino, are, dvi, dtum, n, ^ a. {festi- nus, quick), § 271, to hasten, make haste, bestir one's self, be in a hurry ; to hasten, accelerate, hurry, do speedi- ly, hasten to accomphsh ; to hurry to and fro, be agitated. Festus a, um, adj., festival, festive ; joyful. Festus dies, a holiday, fes- tival. Fictus, a, um, part. ^ adj. {fngo), made, formed, contrived ; false, feign- ed, fictitious, imaginaiy, fabulous. Ficta loquij to dissemble, speak in- sincerely. Fidelis, e, adj. {fides), faithful, sin- cere, trusty, sure. FideWer, adv. {fdelis), faithfully, sincerely, honestly. Fides, ci,f. {fido, to trust to), faith, truth, honesty, honor, veracity, faith fulness, fidelity, devoted attachment, friendship ; a promise, assurance, word, obligation, engagement; a promise of pardon ; public faith, security, pro FIDIUS 189 FLECTO lection, help, aid, assistance ; credit ; faith, beUef", confidence, trust; credi- bility, certainty, truth. Resjidesque, property and credit. Fidei causa, for credit's sake, to maintain appearan- ces, also, for the purpose of inspiring confidence. Pro deum atque hominum jldem ! in earnest asseverations, wit- ness gods and men ! Per regnifidem, by royal faith, by the honor of a king. Data et acceptajide, having exchanged promises of fidelity. Fide nuntii, con- 'fidence in — . Punica fides, Cartha- ginian faith, i. e. bad faith, perfidy. Fide puhlica dicere, to speak under a public pledge of impunity. Fidius, i, m., the same as filius, a Bon. It is found only in the combi- nation Dius fidius, or Medius fidius ; me Dins fidius, sc. juvet, so help me the son of Jupiter, i. e. Hercules, or, by Hercules. Others take fidius to be properly an adjective signifying faith- ful, and Dius fidius to be, the god of faith. Fiducia, ce, f. {fido, to trust to), trust, confidence, reliance. Fidus, a, um, adj. {fido, to trust to), $ 222, faithful, trusty, to be relied on ; safe, secure. Figulus, i, m, (C. Marcius Figulus Thermus), was consul with L. Caisar, A. U. C. 690. C. 17. Figura, (E,f. ifingo), a figure, form, shape ; image, likeness. Filia, cc,f., a daughter: from Filius, i, m., a son. Filius familias, a son who is under his father's autho- rity. Fiiigo, ere,finxi,fictum, a., to form, fashion, make ; to suppose, feign, pre- tend; to imagine, conceive; to de- vise, contrive. Finger e verba, to con- trive a fictitious narrative, set up false | pretences. Finis, is, m. c^fi., the end, conclu- j sion : a boundary, limit. Fines, lim- its Dounds ; a country, territory. Fac- ere finem, to make an end, to ena terminate. Finem statuere, to fix a limit, set boundaries. Finitimus, a, um adj., (finis), neigh boring, bordering upon, adjoining. Finitimi, drum, m., neighbors, neigh' boring people. Fio, fieri, /actus sum, irr. pass, of facio, ^ 180, $ 210, to be made or done, to become, happen, come to pass , to be conducted or carried on; to be elected, to be. Fit, imp. it happens, $262rR. 3. For other significations, see Facio. Fir mo, are, avi, atum, a., to -make firm, strengthen, estabfish, confirm, secure, fortify, guard : from Firmus, a, um, adj., firm, steady, constant, stable, sure, resolute, intre- pid, determined, solid, strong, secure, robust, durable, lasting, substantial, to be depended upon, faithful, certain. Flaccus, i, m. (L. Valerius), a Ro- man prcBtor, who adhered to the cause of the senate during the conspiracy of Catiline. A. U. C. 691. C. 45, 46. Flaccus, i, m. {M. Fulvius), a fi'iend of C. Gracchus. J. 16., 31.42. Flagitiosus, a, um, adj., infamous, flagitious, wicked, profligate, disso- lute, disgraceful, dishonorable : from Flagitium, i, n. {fiagito, to dun), a disgracefijl or shamefiil crime, profli- gacy, dissoluteness, lewdness ; shame, disgrace, dishonor, infamy, reproach. CatervcB flagitiorum, instead of flagi- tiosorum hominum, the abstract for the concrete, $ 324, 2. Flagro, are, dvi, dtum, n. (fio, to blow), to bum, be on fire. Fig. to be inflamed, enkindled, excited. Flaminius, i, m., (C), a confederate of Catiline of whom nothing is known. C. 36. Flamma, c3,f, a flame, blaze. Fig ardor, desire. Flecto, ere, xi, xum, a., to bend, bow turn- Fig. to move, touch, persuada FLEXUS 190 FRATER prevail uj^on, appease, to change, alter, influence. Flexus, a, um, part, {flecto). Florens, tisy part. ^ adj., flourishing, olooming. Fig. prosperous : from Floreoj ere, ui, n. (Jlos, a flower, *S 187, 1, 1), to flourish, bloom, blossom. Fluctus, us, m. ijiuo, to flow), a wave. Flumen, mis, n. {fluo), a stream, a river. Fluxus, a, um, adj. {jiuo), flowing, running. Fig. fleeting, transient, un- steady, inconstant, not to be depend- ed upon. Fluxa jlde uti, to be trea- cherous ; — pliant, weak, feeble. Focus, i, m. ifoveo), a hearth. Fig. a house, home, fireside. Fcede, adv., basely, cruelly, disgrace- fully ; from Fcedus, a, um, adj., ugly, deformed, unseemly, unsightly, ghastly, foul, loathsome, filthy ; Fig. base, shame- less, disgraceful, vile, mean, dishon- orable ; cruel, barbarous. Faedus, eris, n., a league, covenant, treaty, alliance. Fons, tis, m., a fountain, sprmg, well, fount. Forem, es, et, etc. def. ($154, R. 3), $227, I might be, &c. ; inf. fore, the same as futurus esse ; with a subject accusative, would or should be. Imp. with ut and the subjunctive. $ 262, R. 3. Nunquam ego ratus sum fore, uti. I never thought it would come to pass — PerdendcB reipubliccB fore, see Sum. Foris, adv., without, out of doors, abroad, away from home, in foreign parts or countries. Forma, cc,f, a form, shape, figure, person . beauty, comeliness, Formido, tnis,f, fear, terror, dread ; that which produces fear, a terror, in- timidation; an object of apprehen- sion. Facere or addere formidinem, to excite fear inspire fear. Formidolosus, a, um, adj. {formid&, timorous, afraid ; $ 222, causing feai fearful, terrible, formidable, fright- ful. Fornix, wis, m., an arch or vault. Fors, tisyf, chance, luck, hap, fop tune. Forte, abl., by chance, by for- tune, casually, accidentally, peradven ture. After si, nisi, ne, etc., perhapa perchance. Forsitan, adv. (fors, sit, an), per- haps, perchance, peradventure. Fortis, e, adj., brave, valiant, gal- lant, courageous, bold, fiim, resolute, intrepid, fearless. Fortia facta, glori- ous deeds, gallant achievements. Fortitudo, mis,f (fortis), fortitude, bravery, courage, resolution, magna- nimity, intrepidity, boldness, fearless- ness. Fortuna, cb, f. (fors), fortune, chance, hazard, hap, luck; the god- dess Fortune ; good fortune ; bad for- tune, misfortune; state or condition in fife, rank, fortune, situation, lot, circumstances; the favor, smiles or interposition of fortune. Maxima for- tuna, the highest rank -.—fortuncc, pL, property, possessions, riches, wealth, an estate, fortune ; also, lot, fortune, fate, condition, circumstances. Fortundtus, a, um, adj. (fortune, to prosper), happy, fortunate, lucky, pros- perous, blest. Forum, i, n., a market place, mar- ket, mart; the Forum, a place in Rome where assemblies of the people were held, justice was administered, and other public business transacted. Oppidum, forum rerum venalium, a market-town, mart. Fossa, 18 IMPORTUNITAS 200 INANIS 75 : and sometimes uses the verb abso- lutely. J. 100. Importumtas, dtis, f.^ importunity, eagerness, unreasonableness ; bold- ness, audacity, insolence : from Importunus, a, um, adj., § 222, dan- gerous, perilous; unseasonable, in- convenient, unadapted, unfavorable, unsuitable, inopportune ; troublesome, painful, grievous, vexatious. ImportubsuSy a, um, adj. (in 6f por- tuosus), without harbors. Impositus, a, um, part, (impono), laid or put upon, imposed, cast upon, set over, put in charge ; placed, sta- tioned. Imprimis, or Inprimis, adv. {in <^ primus, the same as in primis), above all, chiefly, especially, in the first place, first of all. Improhus, a, um, adj. {in 6f probus,) wicked, dishonest, knavish, depraved, bad, unprincipled ; vile, infamous ; au- dacious, impudent. Improvisus, a, um, adj. {in ^ provi- sus), unforeseen, unlooked for, un- thought of, unexpected. De impro- viso, or ex improviso, unexpectedly, suddenly, on a sudden. Imprudentia, cc,f. {imprudens, not knowing), want of knowledge, igno- rance, error, inadvertence, mistake, misapprehension. Impudens, tis, adj. {iin^pudens, mo- dest), shameless, impudent, barefaced. Impudentia, cc,f. {impudens), shame- lessness, impudence, effrontery. Impudlcus, a, um, adj. {in ^ pudi- cus, modest), unchaste, immodest, lewd. Impvgno, are, dvi, dtum, a, {in <^ pugno), to attack, assail, thwart, op- pose, impugn. ImpuUus, US, m. {impello), an im- pulse. Fig. impulse, instigation, in- citement, persuasion. Impulsus, a, um, part, {impello), dri- \ en impelled ; moved, infiuenced. Impune, adv. {impunis, without pun ishment), without punishment, loss o? damage, with impunity, safely ; with out restraint, freely ; quietly, tamely, without resentment. Impunitas, dtis,f. {impunis), impur nity, security or exemption from pun- ishment; remission of punishment pardon. Impumtus, a, um, adj. {in ^ punltusj punished), unpunished. Impurus, a, um, adj. {in ^ purus pure), foul, filthy, impure. Fig. base, flagitious, debauched, wicked, viie, contemptible, abandoned. In, prep, with ace. 4' abl., $ 235, (2). With the ace. into, to, unto, towards, till, until, for, as, against, according to, through, on account of, in regard to, respecting. In potestatem habere, to have in one's power : tlie same as in potestate habere, with the superad- ded idea in the former case of getting into one's power. The accusative therefore in such cases depends not on the verb expressed, but on a verb of motion understood, as in this case upon accipere, or the like. With the abl. in, upon, among, amidst, within, at, near, in the number of, over, notwithstand- ing, in the case of, for ; concerning, respecting, in regard to. In with tem- pus, tempestas, aetas or dies signifes not simply a particular time, but also the condition of things then existing ; as, Quippe in tali die, because the day was such. It may sometimes be trans- lated by when or since, with the addi- tion of the substantive verb, the abla- tive being translated as its subject ; as, Novorumfidem in tanta perfidia vete- rum experiri ])ericidosum duceret, — since such had been the perfidy of his former friends. In composition see $ 195, G, & § 197, 6. In— versus see Versus. Indnis, e, adj., empty, void. Fig. vain frivolous, ostentatious, boastfijl, proud INCEDO 201 INCREPO Iiicedo, ere, ce.'^si, cessum, n. (in (^ cedo), to walk, go, proceed ; to come, arrive ; to approach, advance, march ; to walk with an air of consequence or dignity, strut, go in state ; to be, appear ; $ 224, to come on, come upon ; quibus— belli timor insolitusijicesserat, — the fear ol war had rarely occur- red, had been unusual, — to arise, be- come prevalent, occur, take place. Incendium, i, n., a fire, conflagra- tion. Fig. a vehement emotion or passion ; danger, calamity, ruin. In- cendium meum, the flame which sur- rounds me, the fire raised about me : from Incendo, ere, ndi, iisum, a. {in ^'■ candeo, to glow), to kindle, set fire to, bum, consume. Fig. to inflame, stir up, instigate, incite, encourage, ani- mate, excite : to vex, incense, irritate, provoke. Incensus, a, um, part, {incendo), burnt, consumed, inflamed. Inceptum, i, n. {incipio), a begin- ning, attempt; enterprise, undertak- ing, design, purpose. InceptiLS, a, um, part, {incipio), be- gun, commenced, entered upon, en- gaged in, attempted, projected. Incertus, a, um, adj. {in ^ certus), $ 265, uncertain, doubtful, dubious ; not manifest, clear or certain; at a loss, undecided. In incerlo esse or habere, or incertum habere, to be un- certain, know not. Equi Numidceque inccrti, qnidnam esset, they were not manifest, what they were ; instead of incertum erat, quidnam essent, it was doubtful, &c. Maurus incerto vultu, — with anxious looks, disturbed coun- tenance. Vagari incertis sedibus, — without a fixed residence. Incertum, }, n, an uncertainty, an uncertain thing. Incessi, see Incedo and Incesso. * Incesso, ire, cesslvi or cessi, a. freq. (incedo), to attack, assail, assault, seizc, take possession of; to appear. I Incessus, us, m. {incedo), a gait, ' pace, walking. I Incido, ere, cidi, n. {in ^ cado), to I fall into or upon ; to chance, happen. ; It is used especially concerning evils and viisfortunes. In amicitiam ejus I inciderat, had been so unfortunate as to :form a friendsliip with him, $233, R.2. Incipio, ere, cepi, ceptum, a. ^' n. {in i^" capio), to commence, begni ; to at- tempt, undertake. Incite, are, dvi, atum, a. freq. {incieo, to incite), to incite, hasten or put for- ward ; to stir up, excite, provoke ; to encourage, stimulate, incite. Incogmtus, a, um, adj. {in ^ cogni- tus), unknov^Ti. Causa incognitd, with- out trial, without a hearing. Incula, cc, m. <^ f, an inhabitant; a resident foreigner : from Incolo, ere, colui, cultum, a. <^' n. {in ^' colo), to inhabit, abide, dwell or re- side in a place. Incolumis, e. adj. {in ^ col%mis, safe), safe, sound, whole, entire, un- changed, in its original condition, uninjured, unhurt, unhamied, unsub- dued. Incommodum, i, n. {in ^ commo- dum), inconvenience, disadvantage, detriment, loss, damage. Inconsulte, adv. {inconsultus, incon- siderate), inconsiderately, imprudent- ly, rashly, injudiciously, foolishly, in- discreetly. Incorruptus, a, um, adj, {in ^ cor' ruptus), incorrupt, incorruptible, im- perishable, pure, uncorrupted, un- bribed, uninjured. IncredibVis, e, adj. {in ^ credihilis), $ 276, III. $ 265. incredible, improba- ble, wonderful, strange. Incredibile memoratu, wonderful to tell or relate $276,111. R. 3. Incripo, are, avi, atum, <^ id, ^turOt a. {in (^ crepo, to sound), to sound, re- sound. Fig. to chide, blame, rebuke. INCRUENTUS 202 INFECTUS reprove, upbraid, censure, assail, re- proach ; to urge on, stimulate. Incruentus, a, um, adj. {in ^ cruen- tus), bloodless, without bloodshed or slauahter. Exercitu incruento, with- out loss. Incultl, adv., plainly, rudely Agere inculte, to live rudely : from Incultus, us, m. {in ^ cultus), ne- glect, want of cultivation ; filth. Incultus, a, um, adj. {in ^ cultus, cultivated), uncultivated, uninhabited, desert. Fig. rude, uncouth, unpolish- ed, without cultivation or refinement. Incurro, ere, curri <^ cucurri, cur- sum, a. <^ n. {in ^ curro, to run), § 23'3, & (2.) to run into, upon or against ; to rush, rush upon, attack. Incurvus, a, um, adj. {in ^ curvus, crooked), crooked, bending, curved- Inde, adv. § 191, R. 1, thence, fi*om thence, fi'om that, therefi'om, fi-om that place ; fi-om that time, then, next, afterwards, thenceforth. Indemndtus, a, um, adj. {in ^ dam- natus), uncondemned, untried, un- heard, without a trial. Index, \cis, m. ^ f. {indico), a disco- verer, discloser, informer, witness. Indicium, i, n. {index), a discovery; evidence, proof, information, disclo sure, testimony. Indicium projiteri, to make a disclosure, turn informer or state's evidence. Indicium pateface- re, a pleonastic expression, instead of indicium facere. Indico, are, am, dtum, a. {in ^ dico, to give), ^ 265, to show, discover, dis- close, inform, give evidence or infor- mation, reveal, tell. Ind^igens, tis, part., wanting, indi- gent, needy, defective, deficient; frojn Indigeo, ere, ui, n. {in, $ 197, 6, (^ egeo), to want, need, stand in need of, require, $ 250. R. 1. & 220, 3. Indignor, dri, dtus sum, dep. $ 272, to scorn, disdain, be displeased with, incensed, indignant : frojn Indignus, a, unt, adj. {in ^ dignus) unworthy, undeserving; unbecoming shameful, unsuitable, unfit, inappro* priate, improper. In connection with words denoting crime or suffering, in- nocent, not deserving punishment, worthy, deserving better things. IncLztus, a, um, part, : from Indo, ere, didi, ditum, a. {in ^^ do), to put, put into, set upon ; to give, apply. Indoctus, a, um, adj. {iji ^ doctus), untaught, unlearned,, ignorant, unedu- cated, without learning. InducicB or Indutice, drum,f. pi. {in* duo, to put on), a truce or cessation from hostilities, suspension of arms, armistice. Inducias agitare, see Agi' to. Per inducias, during an armis- tice. Induco, ere, xi, ctum, a. {in <^ duco)t to lead or bring in, lead into, intro- duce. Fig. to induce, persuade. Li animum inducere, to make it a princi- ple, to propose, resolve, $271. Inductus, a, um, part, {induco). Industria, ce, f, § 101, 1, industry, diligence, activity : from Industrius, a, um, adj., industrious, prompt, active, assiduous, diligent. Inedia, cB,f. {in <^ edo, to eat), want of food, hunger, fasting. Ineo, ire, Ivi, itum, irr. n. ^ a. {in ^ eo), to go into, enter ; to commence, begin, enter upon. Inermis, e, ^ Inermus, a, um, adj. {in (^ arma), without arms, unarmed, defenceless. Iners, tis, adj. {in <^ ars), without art or skill ; slothful, indolent, inactive, lazy, spiritless, without energy, cow- ardly. Inertia, cc,f. {iners, $ 101, 1,) unskill- fulness; sloth, idleness, laziness, inac- tivity, sluggishness, indolence. Infectus, a, um, adj. 'in ^ f actus), not done, undone, not made, unac complished, unperformed ; $ 222, im- practicable. Infecto negotio, or i;i/"o^ INFECTUS 203 INIMICUS lis rihus^ without accomplishing one's purpose. Infectus, a, um, part, {injicio), $ 249, I. dyed, stained, colored. Infecundas, a, urn, adj. {in ^ fecun- dus, fruitful), with abl. $ 213, 250, un- fruitful, barren, unproductive. Infelix, tcis, adj. {in ^ felix), un- happy, miserable, wretched, unfortu- nate ; barren, unfiuitful. Infensus, a, um, adj., angry, dis- pleased, enraged, hostile. Inflro, ferre, intuli, illdtum, irr. a. (in (^ fero), to bring or carry into, in- troduce ; to bring upon. Inferre hel- ium, to wage war, carry on war, make war upon. Inferre signa, to carry the standards against (the enemy), ad- vance or march against the enemy, to advance. Infer us, a, um, adj., below, beneath, underneath ; Inferi, dram, m., the in- fernal regions, the woi Id of spirits ; the infernal gods, the shades, the dead, who were supposed to live in a lower world, spread out beneath the surface of the earth. Comp. Inferior, lower, inferior. Sup. Inflmus, lowest ; last ; meanest, poorest, basest, humblest, worst. Infestus, a, um, adj., act., $ 222, hos- tile, unfriendly, inimical, at enmity with, bitter, implacable ; pass., hateful, odious; exposed to, infested with. It is followed by the dative. Infesta signa, hostile standards, standards di- rected against the enemy. Inflcio, ere, feci, fectum, a. {in <^ facio), to stain, dye, color, tinge. Infidus, a, um, adj. {in ^ fidus), $ 222, unfaithful, faithless, false, treach- erous, perfidious. Irf^mus, see Inferus. Injinitus, a, um, adj. {in ^ fimtus, limited), infinite, endless, immense, boundless. Injirmitas, dtis,f., weakness, feeble- ness, infirmity, frailty : from 18* Infirmus, a, um idj. {in ^ Jlrmus), weak, feeble, infirm; faint-hearted. Infirmissimum genus, the feeblest class, so the women and children. Infra, prep, with ace. (^^ adv., below, under, beneath. Ingenium, i, n. {in ^ geno, to beget), nature, genius, quality ; natural dispo- sition, character, feelings, tempera- ment, heart, temper, manner, way; natural capacity, genius, understand- ing, talents, parts, abilities, ingenu- ity, mind, intellect, intellectual pow- ers or faculties; counsel, advice. In- tendere ingenium or animum, to apply the mind, employ the understanding, exercise the judgment. ^ Ingens, tis, adj., great, large, huge, vast; prodigious, immense, enormous; powerful, mighty, great, important. Ingenuus, a, um, adj., {ingeno, to implant by nature), native, natural; free-born, bora of parents who had never been slaves, liberal, honorable, gentlemanly. Ingero, ere, gessi, gestum, a. {in ^ gero), to carry or put into ; to throw, cast, hurl or heap upon. Ingrdtus, a, um, adj. {in ^ gratus), unpleasant, disagreeable, offensive ; ungrateful, unthankful. Ingredior, i, gressus sum, dep. {in <^ gradior, to step), $ 233, to enter, go into ; to walk, go, advance, proceed ; to enter upon, set out ; to commence, begin. Eadem ingrediens, commenc- ing the same course, pursuing the same measures. Inhonestus, a, um, adj. {in <^ hones- tris), dishonorable, disgraceful, shame- ful, base, inglorious. Inimicitia, vak- ing Insons, tis, adj., (in 4' so7is) innch cent, guiltless, unoffending. Instans, tis, part, (insto). INSTITUO 205 INTER In^dtuo, ere, ui, utum, a. {in ^ ttatuo), to plant, place, appoint, insti- tute; to construct, build, make, form; to pronounce, declare, make, appoint : to establish, introduce, ordain, deter- mine; $ 271, to begin, commence; to teach, instruct, bring or train up, edu- cate, direct; to decree; to order, regu- late ; with ut or ne and the suhj. or with inf. Inslitutum, i, n. (insiituo), a purpose, object, subject, plan, design, principle ; a custom, practice, institution, fash- ion, manners. Insto, are, st^ti, n. {in <^ sto, to stand), $224, to stand in, over, o^r upon; to be near or at hand, draw nigh, im- pend, approach, threaten ; to push or press upon, urge, harass, assail, be earnest or pressing, pursue, pursue with reproaches, inveigh against. Instructus, a, urn, part, {iristruo), set in order, arranged, marshalled ; ^^ 249, R. 1. lurmshed, equipped, accoutred, provided, prepared, in battle array. Ins tr amentum, i, n., furniture, an uiensil, implement, instrument; bag- gage, apparatus; means, assistance, aid. Instrumenta militicc, munitions of war : from Instruo, ere, uxi, uctum, a. {in ^ struo, to build), to construct, build ; to set in order, dispose, arrange; to draw up in battle array, marshal ; to prepare, furnish, provide, equip, fit out, accoutre. Insuesco, ere, evi, etiim, a. <^ n. {in ^ suesco, V271, to become accustom- ed), to be accustomed, be in the habit of. Insum, esse, fid, irr. n. {in ^ sum), $ 224, ^ abl with in, to be in. Insupcr, adv. {in ^ super), upon, above; from above; besides, more- o\er. Intactus, a, um, adj. {in ^ tactus, touched), untouched, unhurt, unat-' •empted. Bellum iniactum,— not begun. , Integer, gra, grmn, adj., whole, en- tire, undiminished; strong, vigorous, new, fresh, unimpaired; pure, spot less, unsullied; unhurt, uninjured; untouched, undetermined, open; up- right, honest, virtuous. De integrOf afresh, anew. Integrilas, diis,f. {integer), sound- ness; integrity, uprightness, probity honesty. IntelUgo, ere, exi, ectum, a. {inter ^ lego), $ 272, & § 265, to understand, comprehend, know, perceive, see. Intempestus, a, um, adj. {in <^ tern pestus, seasonable), unseasonable. In- tempesta no , Jtmark casually, ob- serve, $272. Jaculor, ari, afati, sum, dep., to throw a javelin, throw, dJuit cast, fling, hurl, shoot : from Jaculum, i, n. (jt^cio), javelin, dart. Jajn, adv., now, immediately, pre- sently, instantly, diicutly; even; be- fore; then; already. Jamantea,jam ante or antea jam, Icrg before, long ago, sometime ago, already, previous- ly. Jam inde, all along. Jam inde a principio, from the very beginning, as far back as the beginning. Jam jam, just now, instantly, now truly, now indeed. Jam pridem, long, long ago, long since, for a long time. Jam primum, now, in the first place, now, first of all. Jam turn, even then, already. Jampridem, adv., see Jam. Janua, (bJ„ a gate,door, entrance. Januarius, a, um, adj. {Janus), of o» pertaining to the month of January JanuaricB Calendcc, the first of Janu- ary. Jocus, i, m. in pi. joci m, ^joca, ?u $92, 2, a joke, jest; wit, railleiy; hu- mor, pleasantry. Mover e jocum, to joke, jest, excite mirth, cause merri ment. Jovis, see Jupiter. Juheo, ere, jussi, jussum, a., $ 272, $ 273, 2, ^tli par. to order, bid, com- mand, charge, direct, enjoin; to choose, elect, appoint ; with the accu- sative of the tiling, and the dative of the person, to vote, decree, assign; — to ratify, approve. Rogationem jubere, to vote for a bill, to enact a law. Pass, impers, ut jussum erat, as had been commanded. Jucundus, a, um, adj. {juvo), $ 222, pleasant, agreeable, delightful, grate- ful, pleasing, joyful. Judicium, i, n. {judex, a judge), judgment ; a trial, sentence, decision ; judicial power ; a court of justice; a suit or action at law, a law-suit, legal process, legal remedy or redress; judgment, opinion, belief Mutare judicium animi, to alter one's pur- pose or design. Judicium summum, supreme or unlimited jurisdiction. Judico, are, dvi, utum, a. {jus ^ dico), $ 210, R. 3, (3,) (c.) & $ 230, R. 1. to judge, give judgment, pass sen» tence, determine, decide; to declare, pronounce. Jugis, e, adj., perpetual, continual, never failing, perennial. Jugis aqua, a fountain, spring. Jugulo, are, dvi, dtum, a. {jugnlum, the throat), to cut the throat, butcher, kill, slay, murder. Jugu?n, i, n., a yoke, tn militcry language, a yoke, a frame consisting of two spears placed erect, and a JUGURTHA 209 LABOR third laid transversely upon them, un- der which vanquished enemies were sometimes made to pass in a crouch- ing posture, as a mark of disgrace. Jugurtha, cc, m., a son of Manasta- bal, and adopted son of Micipsa king of Ts'umidia. After murdering Ad- herbal and Hiempsal, sons of Micipsa, he became sole king of Numidia, and for a long time waged war with vari- ous success against the Romans. He was finally taken captive by Marius, and after gracing the triumph of the conqueror, perished in the same "pri- son in which the associates of Cati- line were subsequently put to death. A. U. C. 649. J. 5, &c. Jugurthlnus, a, um, adj. (Juguriha), of or relating to Jugurtha, Jugurthine. J. 19, 56. JuliuSy 1, 771. (C), a confederate of Catiline. C. 27. Jumerdum, i, n. (jungo, to join), a beast of burden, pack-horse. Junius, a, um, adj., of or pertaining lo the month of June. Caleiidcc Ju- nicB, the Calends of June. Junius, i, m., a Roman name, see Silanus^ Jupiter, Jovis, m., $ 85, Jupiter or Jove, a son of Saturn, and chief of the Greek and Roman gods. J. 107. Jurgium, i, n. {jurgo, to quarrel), a dispute, quarrel, altercation, strife, contention, slander, scandal, defa- matory speeches. Juro, are, dvi, dtum, n. ^ a., to swear, take an oath, make oath :/rowi Jus, juris, n., right, law, reason, justice, that which is conformable to law ; the laws ; a court of justice ; a sentence, judgment; state, condition; power, authority ; leave, license. Jure, justly reasonably, of course, also, by law, according to law. Jus honum- que, what is just and useful, rectitude and public interest. Jus fasque, hu- man and divine laws. Jus libertatls. the rights of freedom, or the privi leges of free citizens. Jus nullum the total absence of justice. Jusjurandum, i, n., $ 91, {jus 273, 4, $ 262, R. 4, Necesse est, it is necessary, it must needs be, one must Necessiiudo, mis,f. {necesse), neces- sity ; want, need ; the tie of relation- ship or friendship, relation, connex- ion, acquaintance. Neco, dreidvi,aUu?i,necui, necturrij a, (7iex), to put to death in a cruel manner, to slay, kill, destroy, murder. Necubi, adv. {ne ^ alicubl, some- where), lest any where, nowhere, that nowhere. xS'edum, adv., not to say, not only, much or still less, much more. Nefandus, a, um, adj. {ne ^^ fandus, to be spoken), not to be named, impi- ous, base, heinous, execrable, abom- inable, atrocious. Nefarius, a, um, adj. {nefas, unlaw- ful), wicked, impious, base, heinous, abominable, execrable, nefarious. Negito, are, a.freq. (nego), to deny often or strongly, persist in denying ; to refuse positively. Negligentia, ce, f. {jiegUgens, negli- gent), negligence, neglect, careless- ness, heedlessness, supineness. Negligo, ere, lexi, ledum, a. {nee <^ lego), to neglect, disregard, slight, make light of, take no notice of, not to care for or regard, scorn, contemn, despise. Nego, are, dvi, dtum, a. ^ n., $ 272, to say no or not, deny, refuse. With the infinitive active, to declare that one is not, does not or will not. Negotiator, oris, m., one who trades or traffics, a merchant, factor, trader ; particularly a Roman citizen residing in a province, and lending money on interest to the inhabitants of the pro- vince, a banker, usurer : from Negoiior, dri, atus sum, dep. {nego- Hum), to trade, traffic, transact busi- ness ; to loan money in the provinces, to be a bajiker or broker. Negotiosus, a, um, adj., full of bu- sniess, busy, actively engaged in bu- siness, occupied with public affairs from Negotium, i, n. {nee ^ otium), a bu siness, office, employment, part, oc- cupation, pursuit ; an affair, measure, transaction, enterprise ; difficulty, trou- ble, burden, task, charge; a matter, thing, fact. Dare negotium alicui, to commit, confide, intrust ; vnth ut, (^c., $ 273, 2, to commission, order, charge, Culpam ad negotia transferre, — to the course of events, to circumstances. Nemo, mis, m. fy f. {ne ^ homo), no one, no body, no man, no. Nemo omnium, no one, no man. Nepos, Otis, 771., a grandson. Neque, eonj. $ 198, R. 4, see Nee. Nequeo, ire, Ivi, itum, irr, n., $ 271, not to be able, to be unable, I cannot, imp. it is impossible. It is commonly .used as a deponent verb when followed by a passive infinitive. Nequicquam, <^ Nequidquam, adv., in vain, to no purpose. I Nequis, Ne quis, or Neu quis, qua, quod CY quid, adj. pro. {ne ^ quis, ^ \ 137, R. (c), ^ $ 138), lest any one, lest some, lest a, that no, that no one, nor any one. Nero, onis, m. {Tib.), a Roman sena- ■ tor during the conspiracy of Catiline. jC. 50. ; Neve, by apocope, Neu, {ne ^ ve, or), nor, neither, or not, and not, and that not. Neu quis, see Nequis. I Nex, necis, /., violent death, mur- der. Ni, eonj. (by apocope for nisi), in the protasis, $ 261, if not, unless. Ni multitudo togatorum fuisset, if there had not been, or had it not been for the multitude — . Nihil, n. ind. {nihilum, by apocope), nothing. It is often used in the ace. with a prep, understood, instead of non, or nullus, not, in no respect, id NIHILUM 226 NOMEN nothing, not at all, no. With a geni- tive, no ; as, nihil causa:. Nihil reliqui or reliquum facere, to leave nothing, omit nothing. Nihil pensi, no con- sideffition or care, $ 212, R. 3, N. 3. Nihil languidly no inactivity or listless- ness. Nihil remissi, no negligence. Nihil ad me, te, <^c. sc. periinet or est, is no concern of mine, does not con- cern me, &c. Nihilum, i, n. {ne fy hilum, the least), nothing. Pro nihilo habere, to make no account of, to account as nothing. Nihilo, abl. with comparatives, not a whit, not at all, in nothing, no. Ni- hilo minus, nihilominus, or nihilo seg- nius, no less, notwithstanding, never- theless, § 256, R. 16. Nimis, adv., too much, too, ex- tremely, exceedingly. Nisi, conj. $ 198, 8, {ne ^ si), used in the protasis, $ 261, if not, unless, but that, except, save only, but, and yet, however. Nisi quod, except that, only, but, but still. Nisi tamen, marks an ellipsis, which is commonly to be supplied from that which has gone beibre;but still, but however that may be, but yet. Nisi forte, unless per- chance, used ironically, and com- monly followed by the indicative. Nisus, us, m., an attempt, endea- vor, effort, exertion ; a tread, step. Dubia nisu, perilous to attempt or dangerous to tread upon, § 250 : from Nisus, a, um, part., from. Nitor, i, nisus ^ rtixus sum, dep, $ 245, II., $ 271, & $ 273, 1, to lean upon, rest upon, be supported by, de- pend upon, trust to, to strive, strain, labor, endeavor, attempt, exert one's se*f ; Niti ad, to strive for : — to make one's way with effort, move, rise, mount, advance, climb. Niti cor- pore, to make gestures or motions, make signs, gesticulate. Nobilior, oris, m. (A/. Fulvius), a Roman knight confederate with Gati line. C. 17. Nobilis, e, adj., {nosco), known, well known, noted; famous, remarkable noble, illustrious, glorious, celebrated, distinguished; noble, high-born, ot high birth. Nobilis, is, m., a noble man. Nobiles, nobles, the nobility. Nobilitast dtis,f., (nobilis), fame, re putation, renown; excellence, noble ness; high-birth, nobihty; greatnesw of soul, magnanimity, generosity. By metonomy, the nobles, the nobility, the Patricians. Magna nobilitas, high birth. Nobis, see Ego. Nocens, entis, part. ^ adj., {noceOt to hurt), hurtful, mischievous, pernicious, destructive, baneful ; bad, wicked, cri- minal. NoctUjf. abl. sing. "^ 94, {nox), by night, in the night time. Ifie noc- tuque, day and night, § 253. Nocturnus, a, um, adj. inoctu), of night, nocturnal, in the night. Nolo, nolle, nolui, n. ^ a. irr. {non 4- volo, § 178, 2), § 271, 273, 4, to be unwilling or averse. The imperative oinclo, with an infinitive, is trans- lated by not, and the infinitive, by an imperative; as, nolite existimare, do not suppose. Idem velle atque idem nolle, to like and dislike the same thing, to have the same desires and aversions. Nomades, um, m. <^ f. nomads, a name given by the Greeks to the wan- dering tribes of Asia and Africa, who lived by pasturage. The same peo- ple were called by the Romans Nu- midcc. J. 18. Nomen, \nis, n., a name, appel aticn title. Nomine, by name, in the name, and it may sometimes be translated by the participles called or named, $ 250 Servants, among the Romans, had but one name, but men who were free NOMINO 227 NUCERINUS bom were distinguished by three jour relatives, friends, fellow- country- names ; the nnmeyi, or name of their , men, soldiers, troops, &c. gens or clan, the cognomen, or name NotuSy a, urn, part. <^ adj. {nosco,, of their famila or family, and the \ known, well known. prccnomen, or name of the individual. ! JSove, adv. {novus], newly; ^up. no- To these was sometimes added the v/s5777ze, kiiely, veiy lately, last of all, agnomen, on account of some exploit, lastly, finally. &c. of the individual, $ 279, 9. — A fa- 1 November, <^ Novemhris, bris, brci mily, stock, race, nation ; as, Xomen adj. {jiovem, nine), of or belonging to Lalinum, the Latin nation, the La- November. November, brii>, m., the tins ; — reputation, dignity, renown, '■ month November, fame, character, name ; as, memores \ Novitas, utis, f. (noviis), ne^Tiess, nominisRomajii,— bl ^pretext, pretence, freshness, novelt>% strangeness; new- account, reason, excuse. Meo no- ness of family, want of noble ancestry mine, in my name, on my account, see Horno. Meis nominibus, on my own. personal, ! Novo, are, avi, dtnm, a., to intro- private or individual account. Alienis (Juce as new, invent ; to change, aher, nominibus, on account of others, in '^ j\^ovare, oxnavare res, to effect arevo- the name of others. Hoc nomine, on \^x\q^ or change in government, to this account, for this reason. ^ake an insurrection : from Nommo, are, avi, alum, a, (nomen), to name, call by name, to speak of. to accuse. Novas, a, um, adj., new, fresh, recent, novel, unusual, uncommon, strange, extraordinary ; inexperienced, Non.adv. $ 191, R. 5, not, no. iVo^ unaccustomed to. Novus homo, see quo, not that, not as if Et non and /fo^^^. ^Vo^j rnilites, new recruits, ac non following quasi serve to cor- j.^^ soldiers. Novi atque nobilts, new rect the preceding proposition, " and and old nobility. Res novce, innova- not rather.' jtionsor changes in the state of af- Nona, arum, f. {nonus, the ninth), ' fairs, a revolution, sedition, rebellion; the nones, the ninth day inclusive be- change. Nova: tabula:, a remission fore the ides. The nones occurred on i of debts, in whole or in part. See the fifth day of each month except in j Tabula. Novissimus, a, um, sup., March, May, Jtdy, and October, when j^^i^ extreme. they fell upon the seventh, $ 326. j ^^ox, ncctis, /., night, night-time, Nondum, adv. {non ^ dum), not yet, the night. Noctes atque dies, night Nondum etiam, not even not as yet. yet. Nonnullus, a, um, adj. {non ^ nullus), some ; pi. some, some persons. Nos, Nostrum, Nosmet, Ego, ^ Egomet. Nosco, ere, novi, notum, a., to be- come acquainted with, learn. Novi, I have learned, and hence, I know. Noctem agitare, to pass the and day. night. Noxius, a, um, adj. {noceo, to hurt), hurtful, injurious, noxious; bad, wick- etc, see ed, guilty, criminal. Nubes, is,f., a cloud. Nubo, ere, nupsi, ^ nupta sum, nuptum, a. ^ n. $ 223, R. 2, to cover, veil. Hence, as brides, in ancient understand, am acquainted with, '^' times, were accustomed to put on a 183, 3 N. veil, to marry, be married, spoken of Noster, tra, trum, adj. pro. $ I39,\the bride ojdy. {nos), our. ours, our own. Nostri, ' Nucennns, i, m. (P. Sitlius), a Ro 20* NUDO 228 OBEDIENS man, whose cognomen is derived from Nuceria, a city of Campania, where he was born. To avoid a prosecution, he fled from Rome just before the conspiracy of Catihne, and having collected an army from Italy and Spain, he passed over into Africa, where he engaged in the service of various native princes. C.21. Nudo, are, aviy dtum, a. $ 251, to make naked, strip bare; to deprive, bereave, strip, spoil : frotn Nudus, a, um, adj., $ 213, naked, bare, uncovered, unprotected, unde- fended ; destitute, without. . Nullus, a, um, adj. $ 107, {ne <^ ullm), not any, none, no, nobody, no one. Alia fuere, quce nulla sunt, — none of which. Nitm, adv. In direct questions it is not translated, in indirect questions whether, whether or no. Numantia, cn,f.^ a city of Spain, an- ciently of great celebrity, built upon rising ground near the Duero. It was destroyed by Scipio Africanus the younger, A. U. C. 621. J. 15, 20. Numantinus, a, um, adj. {Numantia), Numantine, of or belonging to Nu- mantia. Suhs. a Numantine. J. 7.9. Numerus, i, m., a number, quantity, multitude. Numero, ahl., is sometimes added to numerals, as, numero quadra- ginta, forty in number, to the number of forty, or simply forty, ^ 250. In numero, among, one of Ex numero takes a demonstrative or possessive pronoun in the same number and case by attraction, instead of the genitive plural as, Ex eo numero, instead of ex eorum numero. Ex suo numero, instead of ex siiorum numero, $ 207, R.20. Nuniida, cp, m., a Numidian, an in- habitant of Numidia. J. 5, &c. Numidia, cc, /., a large country in the northern part of Africa, between Africa Proper and Mauritania, com- prehending the modern territories of Algiers, Tunis, and a part of Tripoli J. 8, 14, 16, &c. Numidwus, a, um, adj., Numidian. Numquam, see Nunquam. Nunc, adv., now, at present. Nunc commonly denotes a time actually pre- sent to the speaker. In speahing of a past time as then present, tunc isiised. In arguments, now, such being the fact, in this state of things. In this sense it is frequently connected with the imperative. Nunquam or Numquam, adv. (ne ^ unquam), at no time, never. Nuntio or Nuncio, are, dvi, dtum, a. $ 273, 2, ^ 272, to announce, bear tidings, tell, report, declare, relate, in- form, give notice, make known, signi- fy ; warn, charge ; pass. imp. nuncia- tum est, word was brought, notice was given ; from Nuntius or Nuncius, i, m., news, tidings, intelligence, advice, a mes- sage ; a messenger, reporter. Nupticc, drum, f pi. (nubo), a wed- ding day ; a marriage, wedding, nup- tials. Nusquam, adv. {ne ^^ usquam), in n(7 place, no where. Nutus, us, m. {nu9, ohs.), a nod, beck, sign made by a motion of the head. Fig. will, pleasure, consent. O. Oh, prep, with ace, for, on account of, in consequence of; for the purpose of, for the sake of; for, instead of Oh rem, to the purpose, with advan tage, profitably, usefully. Oh ea, i'm these reasons, therefore, on this ac- count. Ohediens, tis, part. ^ adj. $ 222, obe dient, compliant, yielding, subject, sub missive, in subjection to, devoted o* OBEDIO 229 OBTINEO enslaved to; prosperous, favorable, in accordance with one's wishes : frcym Obedio, Ire, Ivi, Itum, n. {oh ^ audio), $ 223, R. 2, to obey, give ear to, com- ply with, listen to, sei-ve. Object 0, are, dvi, alum, a.freq. (obji- cio), $ 224, to throw in the v/ay of, ex- pose ; to object, charge, upbraid, cast in one's teeth. Objectare aliquid ali- cui, to charge one with — . Objectus, a, um, part., thrown to, exposed : from Objicio, ere, jec'i, jectum, a. {oh ^ ja- do), ^ 224, to throw before, throw to, give, expose. Obldius, a, um, part, (offero). Oblmo, ere, levi, litiim, a. {ob ^ lino, to smear), to daub or smear over, be- daub, besmear, stain. Obllius, a, um, part, (obliviscor), having forgotten, forgetful, unmindful. OblUus, a, um, part, {oblino), % 249, 1, smeared, stained. Obliviscor, i, oblitus sum, dep. $ 216, to forget. Oblongus, a, um, adj. {ob ^ longus), oblong, having greater length than breadth. Obnoxius, a, um, adj. {ob <^ noxius), $ 222, liable, subject, obnoxious; sub- ject, dependent upon, obliged, be- holden, or under obligations to, sub- missive, in one's power, responsible, devoted, influenced, swayed; abject, sordid, fearful; exposed, liable to. Esse obnoxia alicui, to humor or gra- tify any one, to comply with his wishes. ■ Obruo, ere, ui, utum, a. {ob 6/- ruo, to throw down), to cover over, over- whelm, bury, sink. Obrutus, a, um part, {obruo). Obscuro, are, dvi, alum, a., to ob- scure, darken ; to cover, hide, conceal ; to render obscure, cause to be un- known, cover with obscurity: from Obscurus, a, um, adj., obscure, dark, faint, dim, shady; obscure, hidden; ignoble, mean. In obscuro vitam habere, — in obscurity, in privacy. Obsecro, are, dvi, dtum, a. ^ n. \flb ^ sacro, to consecrate), $ 273, 2, to en- treat or pray earnestly, beseech, im- plore, supphcate, conjure, importune. Observo, dre, dvi, dtum, a. ^ n. {oh <^ servo), to observe, watch, note, mark, mind, heed, attend to ; to obey, com- ply with, submit to, regard ; to look up to, esteem, honor, respect, reverence. Obses, idis, m. ^ f. {oh <^ sedeo,) a hostage ; any person who is a pledge or security. Obsessus, a, um, part, {obsideo ^ oh- sido). Obsideo, ere, edi, essum, n. ^' a. {ob ^ sedeo), to sit around, beset, to take possession of, occupy; to besiege, blockade, invest, surround. Obsido, ere, edi, essum, a. {oh ^ sido, to settle down), to beset ; to besiege, occupy, take possession of, surround, environ. Obstindtus, a, um, adj. {obstmo, t(* resolve firmly), obstinate, stubborn, perverse, inflexible» resolute, deter- mined. Obsto, dre, stiti, stdtum, n. {oh ^ sto, to stand), § 224, $ 262, R. 9, to stand in the way, oppose, withstand, hinder, obstruct, be inconbistent or at variance with. Obstrepo, ere, pui, pitum, n. {ob tj- strepo), to make a noise at or against, interrupt by noise, prevent from being heard. Obtestdtus, a, um, part. : from Ohtestor dri, dtus sum, dep. {ob ^ iesfor), to call solemnly to witness* protest; to conjure, supplicate, en- treat, beseech, $ 273, 2, $ 262, R. 4 Malta prius Pomptinum obtestatus, having first on many grounds hn« plored Pomptinus, $ 231, R. 5. Obtineo, ere, tenui, tentum, a. ^ n {ob ^^ teneo), to hold, have, possess ; to keep, retain, preserve; to occupy oV OBTHUNCATUS 230 OFTENSUS tfcin, get possession of, acquire, gain. JE.a fama, quce plerosque obtinet, — which holds possession of most per- sons, i e. which generally prevails, — is currently received. Nulla pro soda obtinet, — occupies as a partner, holds the place of a partner or companion. Obtruncdtas, a, um, part. : from Obtrunco, are, dvi, dtum, a. (o5 <^ trunco, to maim), to cut off the head or limbs, dismember, cut to pieces, slaughter, slay. Obtuli, see Offer o. Obvenio, ire, veni, ventum, n. {oh ^ nenio), $ 224, to meet by chance ; to fall to one's lot, fall to ; to fall out, happen, occur, offer itself Obviam, adv. {ob <^ via), $ 228, 1, in the way, so as to meet. Obviam pro- cedere, prodire, ^c, to go to meet, advance to meet. Obviam mitlere, to send to meet. Obviam ire periculis, to expose one's self to, encounter — . Obviam ire, to go to meet, resist, op- pose, go against, encounter. Obviam itum est, opposition was made. Obvius, a, um, adj. {ob ^ via), §222, • meeting in the way ; going against, opposing ; offering itself, obvious. Obvius procedere, to go to meet ; also to march against. Obvius esse, to meet. Occasio, bnis, f. {occzdo, $ 102, 7), an occasion, opportunity, fit or con- venient season. Per occasionein, when opportunity offers, oil a convenient opportunity. Occasurus, a, um, part, {occzdo). Occdsus, us, m. {occzdo), fall, ruin, destruction; the going down or set- ting of the heavenly bodies. Solis occasus, sunset, the west. Occzdens, cutis, m. {occzdo), the west, the sotting-sun. Occido, ere, cidi, czsum, a. {ob ^ ca:dn), to beat, strike; to kill, slay, murder, slaughter, destroy. Occzdo, ^re, cidi, cdsum, n. {ob ^ cado), to fall, fall down ; to go down, set ; to die, perish, be lost. Occisus, a, um, part, {occido). Occulo, ere, cului, cultum, a., to co- ver over, hide, conceal. Occulte, adv. {occultus), secretly, closely, privately, in private. Occulto, are, dvi, dtum, a. freq. {oc- culo), to hide, cover, conceal. Occultus, a, am, adj. {occulo), hid- den, secret, concealed, private. Oc- cidtum habere, to keep secret. OccuU turn, i, n., a secret place, a secret, a hiding place, concealment. Esse in occulto, to be concealed. Occupo, are, dvi, dtum, a. {ob ^ capio), to seize, take possession of, invade, occupy, fill, engross; to at- tack. Occurso, are, dvi, dtum, n. freq. {oc- curro, to meet), to meet, fall in with ; to oppose. Oceanus, i, m., the ocean or main sea. Ocius, comp., ocisszme. sup. adv {odor, swifter), more quickly or swift- ly, more speedily, sooner. Quam odssime, as speedily as possible, with all speed. Octavius, i, m., a Roman gentile name, see Rufas. Oculus, i, m., the eye. In oculis situm esse, — before the eyes, in one's view. Odi, or osus sum, def. preteritive verb, $ 183, 1, 1 hate, detest, abhor. Odium, i, n. {odi), hatred, ill-will, spite, animosity, dislike, aversion. Odor 4' Odos, oris, m., a scent, smell, odor; a stench, offensive smell. Offendo, ere, di, sum, n. (J- a. {ob <^ fendo, obs.), to hit, strike or run against. Fig. to offend, give oflfeuce to, displease. Offensa, men Publius. Pabulum, i, n. (pasco), food for cat- tle, herbage, gr- fields, the produc- tions of the soil, as hexhs, roots, &c. Pacdtus, a, um, \nrt. ^ adj. ipaco), peaceful, peaceable, quiet, tranquil reduced to peaceablo v-,ubjection, con- quered, subdued. A'^ pacatis prccdas agere, — from those >* ^o were at peace (with the Romans.) Pacifico, are, dv-. : Cum, a. ^ n. {paclficus, pacific), to • \3at about or make proposals of peac make or de- sire peace. Paciscor, i, partus sum ^t/ n ^ ^ * bargain, covenant, agre- s.i v PACTIO 234 PAr^TICEPS to promise or demand by covenant, stipulate for. Pactio, dniSff. (paciscor), an agree- ment, bargain, contract, covenant, en- gagement, condition, stipulation; a corrupt bargain; a promise. Facere piictlonem, to bargain or agree. Pccne or Pene, adv., almost, nearly. Palam, adv., openly, manifestly, pub- licly. Palans, lis, part, wandering, strag- ling, dispersed :/ro77i Palor, dri, dtus, sum, dep., to wan- der to and fro, wander up and down, rove, ramble, straggle, be dispersed. Palus, udis, f., a marsh, morass, bog, fen, swamp, pool, lake. Panis, is, m., bread. Par, parts, adj., § 222, and R. 2 & 6, $ 250, equal, even in number, like, similar. When followed by et, ac ^ atque, the same as. Par est, it is con- venient, meet, proper, suitable, right. Par esse alicui, to be equal to, to be a match for — . Paratio, onis, f. (paro), an aiming at, getting, procuring. Pardtus, a, urn, part. ^ adj. {paro), with the inf. ^^ 270, R. 1, and rarely with the suhj., prepared, ready, pro- vided, furnished, fitted, equipped; in readiness ; procured, bought. Par CO, ere, peperci, <^ parci a. ^ n. (parous), ^ 223, R. 2, to cease, give over, abstain, let alone, omit, spare ; to regard, favor, consult, respect, re- frain from hurting or injuring, be care- ful of; to pardon, forgive ; to use mo- derately, be sparing of, save, keep, preserve, reserve. Parous, a, um, adj., sparing, frugal, thrifty, economical, moderate. Parens, tis, m. <^ f (pario), a parent, flither or mother. Parens, tis, pari. ^- adj., obedient. Subs., a vassal, subject, dependent: from Pareo, ere, ui, ttum, n., $ 223, R. 2, to appear, be seen ; to be in waiting or attendance; to obey, submit to comply with ; to indulge, gratify, hu- mor, follow, be guided by, give way to listen to, yield to ; to depend upon, be subject to, be ruled or governed by. Paries, etls, m., the wall of a house or other edifice. Pario, ere, peperi, partum, a., to bear or bring forth young, produce ; io occasion, cause, make, produce; to acquire, procure, get, gain, obtain. Pariter, adv. {par), equally, in like manner, alike, just as much, at the same time, together. Pariter ac, atque, <^c., just as, equally as, as much as. Pariter ac si, just as if Pariter cum, at the same time with, at ; equal- ly with, jointly with. Paro, are, dvi, dtum, a. $ 271, to make ready, provide, put in readiness, prepare, make preparations, under- take, attempt, go about, contrive, order, dispose, furnish, equip; to ac- quire, procure, get, obtain, aim at, strive to obtain; to buy, purchase, se- cure. Parare insidiai alicui, to plot against — . It is also used absolutely for parare se. Parriclda, cc, m. ^ f {pater ^ ccedo)^ a parricide, murderer of parents or near relations ; a murderer, assassin ; a miscreant, villain ; a rebel, enemy. Pars, tis, f, a part, portion, piece, share, side; some, part; ;)ars—/)ars, pars — alii, alii— pars, some — others. Magna pars, many. , Maxima pars, most. Magna parte, in a great mea- sure, for the most part.. Pars and partes, a party, side, faction. Studia partium, party zeal, party spirit. Par- tium invidia, party rancor. Ab omni- . bus partibus, on all sides. Pariiceps, c'ipis, adj. {pars (J- capiof, $ 213, partaking of, participating or sharing in, privy to. Subs, a sharer partaker, associate, accomplice, part- ner. PARTIM 235 PAUCI Partim, adv. (pars), partly, in part, Bome some part. It is often used as an indeclinable noun, and is frequent- ly repeated or followed hy alii ,* partim — partim, or partim — alii, some — others. Partio, Ire, Ivi, Hum, a. {pars), to I art, divide, distribute. Partus, a, um, part, (pario), acquir- ed, gained, obtained. Par urn, adv. (comp. minus, sup. minime, which see), little, but a little, too little, not enough. Parum muni- ta, feebly — . Parum valere, to be wanting in strength, to be feeble. It is also used for minus or non, not. Parum habere, see Habere, Parum cognovi or comperi, I have not satis- factorily ascertained. Parum facere, to value little, to think little of. Pa- rum seems sometimes to be a noun or adjective in the nominative or accusa- tive ; as, Parum sapientiw. Illis pa- rum est impune male fecisse, it is not enough for them — . Parum habere. See f 212, R. 4, & N. 1. Parvus, a, um, adj. (comp. minor, sup. minimus, which see), little, small ; young. Parvi pendere, see Pendo. Passim, adv., here and there, up and down, at random; every where, every way. Passus, us, m. {pando), a pace, step; a pace, a Roman measure of five feet. Mille passuum, a mile. See Mille. Patefacio, ere, feci, factum, a. {pateo ^ facio), to open, set or lay open, throw open. Fig. to manifest, de- clare, disclose, discover, detect, bring to light, show, explain, make known. Patef actus, a, um, part, (patefa- cio). PafefiQ , eri,f actus sum, irr. pass, of Patefacio, $ 180, N. Patens, entis, part. <^ adj., open, ly- ing open, extending, stretching, ex- tended wide : from Pateo, ere, ui n., to be open, lie 21 open, extend, stretch; to be accessi- ble; to be plain, evident, manifest, be known, appear ; to be subject to one's power. Pater, tris, m., a father. Also, a term of respect applied to Roman sen- ators ; see Conscriptus. Patera, cb, f. (pateo), a goblet a broad cup or bowl. Patiens, tis, part. ^ adj. (patior) with ace, enduring, suffering ; with gen., $ 213, able to bear or endure, ca- pable of enduring, ready to endure, patient Patientia, (n,f., a bearing, suffering, enduring, patience, forbearance, lame- ness under injuries: from Patior, i, passus sum, dep. $ 273, 4. to bear, undergo, suffer, endure, brook, tolerate, support; to submit to, bear contentedly, to permit, allow, suffer, let. Patria, cc, f. (patrius), one's native country or city, native soil or land, one's countr)^ Pafricius, a, um, adj. (pater), of or belonging to a patrician, of patrician rank, patrician, noble. Pafricius, i, m., a patrician, a descendant of the first senators, a nobleman of the first rank at Rome. Palrimonium, i, n. (pater), a pater- nal estate, inheritance, patrimony ; an estate. Patrius, a, um, adj. (pater), of or be- longing to a father, fatherly, paternal; of one's country, native. Patro, are, dvi, atum, a., to effect, perform, execute, perpetrate, commit, achieve, bring to a conclusion, end, finish, accomplish. Patrocinium, i, n. (pair onus, a pa- tron), protection, patronage, support. Pauci, /., three. TRISTITIA 276 TURMA Trisiitia, gs,/. itristis, sad), sadness, sorrow, grief, melancholy, care. Triumplio, are, dvi, alum, n. ^ a., to triumph, celebrate a triumph. Triumphus, i, m., a triumph, an honor bestowed upon such generals as had gained important victories, in consequence of which they were per- mitted to enter the city with great pomp. Triumvir, iri, m. {ires ^ vir), one of three men jointly employed to exe- cute any public office, a triumvir. Triv.mviri capitales, three magistrates who had charge of the prison, and who inflicted capital punishment on condemned criminals; jailers, sheriffs, executioners. Triumviri coloniis de- ducendis, magistrates appointed to distribute lands taken from the ene- my, and to conduct colonists to their place of settlement. Trojanus, a, um, adj. {Troja, Troy), Trojan, of or belonging to Troy. Trojani, m. pi., the Trojans. C. 6. Trucldo, are, dvi, dtum, a. (trux, grim, <^ cccdo), to cut in pieces, cut down, slaughter, murder, massacre, assassinate, butcher, destroy. Tu, tui, subs. pro. m. <^/., thou, you : pi. vos, vestrum or vestri, you, $ 133. 77^e enclitic syllables te ^ met, are often joined to this pronoun in an in- tensive .sense, you yourself, $ 133, R. 2. Tuba, CO,/., a trumpet. Tubicen, icinis, m. {tuba ^ cano), a trumpeter. Tueor, eri, tuttus ^ tutus sum, dep., to see, view, behold ; to look to, keep, l)reserve, take care of, support, main- tain, defend, protect, favor, assist. Ihigurium, i, 7i., a cottage, hut, shed. Tuli, see Fero. Tullidrius, a, um, adj., pertaining to Tullius. Tullianum, i, n., the lower part or dungeon added by Servius Tullius to the prison built at Rome by Ancus Martiua. C. 55. Tullius, i, m., see Cicero, Tullus, i, m., {L. Volcattus), was consul with- M. Lepidus, A. U. C. 688. C. 18. Turn, adv. <^ conj., then, next, in the next place, hereupon, again ; turn de- mum, or turn vero, then indeed, iii which sense, turn alone is sometimes used. Also then, at that time. As a conjunction it is repeated, or, when the latter clause is intended to be promi- nent, quum takes the place of the form- er tum. Tum — turn, both — and, not only — but also, as well — as. See Quum. For the distinction between the adverbs Turn and Tunc, see Tunc. Tumulosus, a, um, adj. {tumulus, a hill, $ 128, 4), full of hills or hillocks, hilly. Tumultus, us, or i, m., a tumult, bustle, disturbance, commotion, up- roar, hurly-burly, sedition, insurrec- tion, a sudden insurrection or war, especially such as originated in Gaul or Italy, and in which all without dis- tinction were called to take up arms ; alarm, confusion, disorder, disquie- tude, uneasiness. Tumulus, i, m., {tumeo, to swell), a hill, hillock. Tunc, adv., then. Tunc is properly used in connection with events oc- curring at the same time, tum in speaking of successive events; but tum is sometimes used for tunc. In the oratio obliqua, tunc and turn are substituted for nunc in the oratio di- recta. Turba, as, f, a disturbance, tumult, uproar; confusion, disorder; a con- fused multitude of people; a crowd, throng, press, troop. Turma, cc,f., a troop or squadron of horse, consisting of thirty, or, with their officers, thirty-three horsemen. Ten turmcB were attached to each legion. TURMATIM 277 UNQUAM Turmdtim, adv. (jturma), by troops -or squadrons. Turpilius, i, m. (T.), see Silanus. Turpis, e, adj., ugly, unsightly, fil- thy, foul. Fig. shameful, base, dis- honorable, disgraceful, infamous, scan- dalous. Turpis fama, a bad reputa- tion, infamy Turpiiudo, mis, f. (turpis), deform- ity. Fig. baseness, dishonor, disgrace, infamy. Per turpitudinem, shame- fully, disgracefully, infamously. Turris, is, f. § 79, 3, a tower, tur- ret, citadel. Also, a movable tower used in besieging cities. Tuscus, a, urn, adj., Tuscan, Etrus- can, Etrurian. Tusci, drum, m. pi., the Tuscans. C. 51. Tutdtus, a, um, part, {tutor), Tute for Tu, see Tu. Tute adv. {tutus), safely, securely. Tutor, dri, dtus sum, dep. freq. (jtueor), to defend, protect, guard, pre- serve, maintain, take care of Tutus, a, um, part. ^' adj. {tueor), free from danger, secure, protected, safe- Taws, a, um, adj. pro. {tu), thy, thine, thine own, your, yours, your own. U. Ubi, adv., where, in what or which place, in which, in what. Ubi and ibi or eo are sometimes used like rela- tive and demonstrative pronouns ; as, Ubi adolescentiam habuere, ibi senectu- tem agant, for in quibus — in iis. Ubi gentium, where in the world, in what part of the world; — when, after, as soon as. For the construction of ubi with the perfect tense, see $ 259, R. 1, (2.) Apud illos aut ubi illi volunt, i. e. apud quos, witn whom. Ubi primum, see Prtmum. Uoi-umque, adv. {ubi <^ cumque), wheresoever, in what place soever; wherever. Ubique, adv., every where, in every place, wheresoever. Also for et ubi, and where. Ubivis, adv. (ubi ^ vis, from volo), where you please, any where, in any place. Ulciscor, i, ultus sum, dep., to chas- tise, punish, revenge, be revenged on, avenge. Ultum ire, to proceed to re- venge, to revenge, avenge, $ 276, R. 2. It seems sometimes to be used passively , as, Quidqnid ulcisci nequitur. Ullus, a, um, adj. $ 107, any, any one; non ullus, no one. Ulterior, us, adj. comp. $ 126, 1, (sup. idtimus), farther, on the farther side, ulterior. Gallia ulterior, farther Gaul, Gaul beyond the Alps. See Gallia. Ultra, prep, with the ace, ^ adv., be- yond, on the farther side of, past, be- yond that, farther, besides, more- over. Ultro, adv.. of one's own accord, voluntarily, spontaneously, unasked, unsought, of one's own motion, un- provoked, without provocation ; more- over, besides. Ultus, a, um, part, {ulciscor). Umbrenus, i, m. (P.), a freedman employed by Catiline to treat with the ambassadors of the Allobroges. C. 40, 50. See also Cic. in Cat. III. 6. Una, adv. {unus), together, along with, at the same time, together with. It is sometimes annexed emphatically to cum. Unde, adv. $ 192, R. 1, whence, from which; also for a quo, from whom, by whom. Undlque, adv. (unde ^- que), from all parts or places, from all quarters; on all sides, on every side. Universus, a, um, adj. {unus <^ rtr* sus), whole, universal, all, all toge- ther, entire, together, all collectively. Unquam or Umquam, adv., at any time, ever UNUS 278 UXOR Unus, a, um, gen. unius, num, adj. $ 107, & $ 283, 1. Ex. 4, & $ 15, one. Unus et alter, one and another, a few, some : — one only, alone, a single one. In unum, after a verb of motion, to- gether, into the same place. Ager una specie, — of a uniform appearance. It is used particularly with a gen. or the all with ex. $ 212, R. 2, N. 4. Unusquisque, unaquccque, unum- quodque or unumquidque, ind. adj. pro. $ 138, {itnus 6f quisque), each, each one, every, every one. Urbdnus, a, um, adj., of or belong- ing to a city; refined, polished, ele- gant :/rom Urbs, bis, f, a city ; a walled town. Also the city, i. e. Rome. Imperator ad urbem, — near Rome. Command- ers, loJiile waiting the honors of a tri- umph, were forbidden to enter the city. Ad urbem, with verbs of motion, to or towards Rome. Urgeo, ere, ursi, a., to press upon, harass; to press hard, weigh down, bear down, oppress, distress, pursue ; to be near at hand. Usquam, adv., in any place, any where, at any place, in any thing, to any place. Usque, adv., even, as far as, right on, constantly, without ceasing. Usque eo, to such a degree, so far, to that ex- tent. Usus, us, m. (ntor), use; frequent exercise, practice, habit; utility, use- fulness, use, advantage, profit, benefit, good, interest. Usui esse, to be of use or service, $ 227, & R. 2: — inti- macy, familiarity. Usus belli, things necessary for war, recruits, supplies, &c. Usus, a, um, part, (utor), having used, practiced, enjoyed. Ut or Ut\, adv. ^ conj., I. as, like as, just as, even as, as if It is often preceded or followed by sic or ita, so : —according as ; considering that. Ut in tali negotio, since circumstances were such, considering the circum- stances : — how, in what way or man- ner. In this sense ut Uhe quomodo is followed by the subjunctive in indirect questions, $ 265, bth paragraph. II. After talis, &c. $ 198, 7, & $ 262, R. 1, that, so that, with the subjunctive mood, $ 262; in explanations, that, namely, to wit. Ut is sometimes omitted before the subjunctive, $ 262, R. 4. Uter, tris, m., a bag of skin or leath- er, a leathern bottle, a wine-bag. Uter, tra, trum, adj. $ 107, whether or which of the two, which. Uterque, utraque, utrumque, gen. utriusque, adj. {uter ^ que), $ 107, both the one and the other, both, each. Quch utraque, both of which Uil, see Ut. Utica, ccf, a town of Africa on the shore of the Mediterranean sea, near the river Bagiada. J. 25, 63, 64, 86, 104. Utilis, e, adj. (utor), $ 222, & R. 4, (1.) useful, fit, profitable, advantage- ous, good, suitable, salutary, servicea- ble. Utinam, adv. (uti ^ nam), $ 263, O ' that, I wish that, would that. Utique, adv. (uti ^ que), certainly surely, at all events. Utor, i, usus sum, dep. $ 245, I, to use, make use of, manage; to conduct one's self towards, to treat ; to enjoy have. Lege uti, to have the benefit of—. Domo uti, to occupy — . Hono- re uti, to enjoy a post of honor, to fill a public office. Utpute, adv. (ut), as, seeing or con- sidering, inasmuch as, namely. It is often followed by qui, quae, quod, as he, &c. Utrinque or Utrimque, adv. (uter), on both sides or parts, from both sides. Uxor, oris, ft a wife, spouse. VACCA 279 VASTUS V. Vacca, CB, /., a town of the Nnmi- dians, not far from the Roman pro- vince. l?i some editions of Sallust this town is called Vaga, and its in- habitants Vagenses. J. 29, 47, 68. Vaccenses, ium, m. pi., the inhabi- tants of Vacca. J. 66, 69. VacuuSj a, um, adj. {vaco, to be empty), with gen. or abl. $ 213, R. 5, (3.) also with prep. a. $ 222, void, empty, free from, vacant, bare, desti- tute, without. Vacuum facers, to empty, clear. Animo vacuus, $ 250, secure, free from care or apprehen- sion, quiet, at ease, unconcerned, un- occupied. Vacua respublica, sc. de- fensorihus, unprotected — . Vades, um, pi. of Vas, a surety. Vado, ere, si, sum, n., to go, walk. Vadosus, a, um, adj. {vadum, a ford), having frequent fords or shallows, shoaly, shallow. Vagor, dri, dtus sum, dep. to go or pass to and fro, wander, move or course up and down, rove, ramble, roam, stray, wander about : from Vagus, a, um, adj., wandering, ram- bhng, roving, strolling, roaming. Valens, tis,part. ^ adj., sound, well, in good health; strong, stout, robust; powerful, mighty, strong; availablci efficacious: from Valeo, ere, ui, n., to be well, in a sound or healthy condition; to have strength or power, be strong, be able, be able to do, be powerful or vigorous, have force or effect, have weight, in- terest or influence, prevail, succeed: to be exerted; to avail, be eflfectual, exert one's power. Valet fama, — pre- vails. Valerius, i, m., see Flaccus. ValMus, a, um, adj. {valeo), $ 250, Bound, healthy ; strong, stout, robust, vigorous, powerful, mighty. Vallum, i, n {vallus, a stake), a for- tification composed of the earth dug from the ditch, and of sharp slakes or palisades stuck into it, a rampart, in- trenchment, bulwark. Vamias, dtis, f, emptiness, incon- siderateness, giddiness, weakness, lev- ity, vain-glory, vanity, falsehood, os- tentation : from Vanus, a, um, adj., vain, empty, void ; idle, futile, fruitless, without ef- fect, unfounded, groundless, unmean- ing, untrue, false, lying, deceitful, faith- less. Vargunteius, i, m. (L.), a Roman senator who was engaged in the Cati- linarian conspiracy. He was proba- bly of the equestrian order. Compare Cat. 28, and Cic. in Cat. I. 4. C. 17, 47. Varie, adv., variously, diversely, in diflferent ways : from Varius, a, um, adj. $ 250, of divers colors, variegated. Fig. various, dif- ferent, diverse, full of vicissitudes, changeful. Varia victoria, shifting, varying, of various success, inclining now to one side, now to the other — . Animus varius, versatile, changeable, variable, light, fickle, inconstant, wa- vering, in doubt or perplexity — . Vas, vadis, m., a surety, bail, espc' dally in criminal prosecutions. Vas, vasis, n. ; pi. vasa, brum, $ 93, 2, a vessel, utensil, all kinds of furni- ture. In military language, the bag- gage of an army. Vastiias, dtis,f. (vastus), desolation, devastation. Vasto, are, dvi, dtum, a., to lay waste, ravage, desolate, pillage, des- troy, spoil, strip; to trouble, disturb, harass, torment, disquiet, perplex: from Vastus, a, um, adj., vast, large, am- ple, spacious, immense, huge, enor- mous; immoderate, insatiable; waste, desert. Vastus ab humano cultu, un cultivated. VE 280 VEREOR Fe, inseparable prep. $ 196, 11, de-l noting negation, opposition or depri- vation ; as, Vecors, mad, from cor^ the mind, the understanding. Vecordia, ce, f. (vecors, mad), mad- ness, phrenzy, insanity, fury; folly, dotage, fatuity. Vecttgal, cilis, n., a tax, toll, impost, revenue, duty : from Vcctigdlis, e, adj. (veho, to carry), tributary, subject to the payment of taxes. Vegeo, ere, a. <^ n., to excite, move ; to be lively, flourish, thrive, prevail, be vigorous, prosper. Vehemens, tis, adj., vehement, im- petuous, violent, ardent, eager. Vehementer, adv. (vehemens), vehe- mently, ardently, eagerly, strongly, forcibly, strenuously, very much, ex- ceedingly. Vel, conj.j or ; vel — vel, either — or ; ' — even. Veles, liis, m., a light-armed soldier, ekirmisher. The velites often fought mingled with the cavalry, and in ad- vancing and retreating mounted be- hind the horsemen. Velitaris, e, adj., (veles), of or per- taining to the velites. Velitaria arma. light arms, such as were carried by the velites, consisting of a sword, a small round shield or buckler, carried ; in the left hand, and seven javelins inj the right. Velocztas, dtis, f, velocity, swift-' ness, fleetness, rapidity ; from Velox, ocis, adj. (volo, to fly), swift, ' quick, nimble, fleet, rapid, speedy, agile, active. Vtiiiti or Velut, adv. (vel ^ ^^'* or vt), as, like, like as, as if, as it were. Vencilis, e, adj. (venus), exposed or feet to sale, to be sold, venal, merce- nary, to be purchased for money. Forum rerum verialium, a mart for the purchase and sale of commodities, a niar^ et-town. Vendo, ere, di.di, ditum, a. (venus ^ do), to sell, vensl, set or expose to sala exchange. Omnia honesta atque in- honesta vendere, to sell every (mark of) honor and disgrace, i. e. to confer honor or disgrace for reward. Venenum, i, n., a drug or medicine Venenum, or venenum malum, poi- son, venom. Venio, ire, veni, ventum, n., $ 225, IV. & 5th par., $ 227, $ 276, 11., to come, arrive; to happen; to accrue, befall. Ventum est, we, they, &c. came or have come. Venor, dri, dtus sum, dep., to hunt, chase, pursue. Venter, tris, m., the belly, stomach. Fig. appetite, gluttony, sensuality. Ventum ^ Venturus, a, um, part. (venio). Ventus, i, m., the wind. Vemis, us or i,m., sale. It is found in the dat. ace. and abl. Venum in, or dari, sc. ad, to be exposed or set to sale, to be sold, to be venal. Verber, eris, n., a scourge, lash, whip, rod ; a stripe, blow. Verberibus animadvertere, to scourge. Verbero, are, dvi, alum, a. (verber), to beat, strike, scourge, whip. Verhum, i, n., a word, expression, saying, remark. Verba facere or ha- bere, to hold a discourse or conversa- tion ; to make a speech, to speak, dis- course, utter, deliver, pronounce — ; to reply. Verbo or verbis, abl., by word of mouth, orally; also, in words, in pretence. Verbo, in a word, in a few words, briefly. Nunfiare, <^c. verbis alicujus, in the name of, in behalf of—. Ver^, adv. (verus), truly, in truth, with reason, correctly ; sincerely, hon- estly, seriously, really, in earnest. Vereor, eri, ^ius, sum, dep. $ 262, R. 7, to fear, reverence, respect, revere be afraid of, apprehend, be apprehen* VERITUS 281 VICTOR Veritus, a, um, part, {vereor). Verb, adv. ^ conj. (verus), $ 279, 3, 3d clause ; in truth, indeed, truly, cer- tainly ; but Verso, are, dvi, dtum, a.freq. {verto), to turn often, turn, roll, turn about. Versor, dri, dtus sum, pass, {verso), to frequent, haunt, stay, remain, live, dwell, be; to be occupied, busied, exercised, engaged; agitated, dis- turbed, harassed. Versus, us, m. iverto), a line; a verse : poetry. Facere versus, to com- pose verses. Versus or versum, adv. (verto), to- wards or toward. It is often used vnth a verb of motion after ad or in ; as, In Galliam versus, castra movere, — to- wards Gaul; and it sometimes takes the accusative without ad or in, and always stands after its accusative, $ 236, R. 3. Verto, ere, ti, sum, a. ^ n., to turn, turn round; to change, transform, alter; to impute, ascribe; to con- vert, appropriate. Vertere or vertere se, to turn out well or ill, terminate, issue, result, become. Veriim, conj. (verus), but, however. Vericm enimvero, but indeed, but truly. Verum, i, n. (verus), the truth. Ex vero, from regard to truth, truly, fitly ; reasonably ; — rectitude, right, virtue, integrity. Absolvere verum, to state or declare the fact. Verus, a, um, adj., true, real, actual, certain; of persons, true, sincere, veracious, speaking the truth. Verum est, it is right, proper, fit. Vescor, i, dep. § 245, 1, to live or feed upon, be fed or supported by, subsist upon, eat. Vescendi causa, on account of food, to gratify the palate. Vesper, eris, ^ eri, m., the evening star or the planet Venus; the evening, eventide, eve. Vesta, (E,f, Vesta, a goddess wor- nhipped by the Greeks and Romans ; the daughter of Saturn and Ops. Tlit vestal virgins were consecrated to her service. C. 15. Vester, tra, trum, adj. pro. [vos), your, yours. Vestimentum, i, n., clothes, a gar- ment, vest, vestment ;/ro»i Vestlo, ire, ivi, Itum, a. {vestis, a gar- ment), § 249, 1, to clothe, cover, array, deck, adorn. Vestitus, a, um,part. ivestio), clothed, covered. Veterdnus, a, um, adj. (vetus) oldy veteran. Veterani mililes, veteran sol- diers, veterans. Veto, dre, ui, itum, a., to forbid, pro- hibit, dissuade, hinder, prevent. Vetus, eris, adj., old, ancient, of long standing or duration, antique ; former, of former days. Vetera, old things, by-gones. Veteres miliies, old or veteran soldiers, soldiers who have seen much service. Vetustas, dtis, f. (vetus), antiquity, oldness, age. Vexilluni, i, n., a flag, banner, en- sign, standard. Vexo, dre, dvi, dtum, a., to agitate : to trouble, molest, disquiet, vex, harass, torment, disturb, annoy, distress, pain, hurt. When applied to things, to in- jure, impair, corrupt. Pecuniam vex- are, to waste, squander — . Via, cc,f., a way, road, passage, path, track ; a method, rule, manner, way, course. Viceswius or Vigeswius, a, um, num. adj. (viginti), the twentieth. Vici. see Vinco. Vicimtas, atis, f. (vicinus, near), nearness of place, neighbourhood, vi- cinity; those living ill the neighbour hood, the neighbours. Victor, oris, m, (vinco), a conquei oc vanquisher, victor. Adj. victorious, superior to. Lihidinis et divitiamm victor, holding in subjection his pas- sions and his love of money. VICTORIA 282 VINEA Victona, cB,f. (vinco), victory. Vic- ioriam adipisci, to obtain a victoryi conquer. Victus, us, m. (vivo), every thing necessary to support life; food, rai- ment, sustenance, provisions, fare, meat and drink ; manner or style of I'.ving. Victus, a, um, part, (vinco), van- quished, conquered. Victus abire, dis- cedere, etc. See Discedere. Vicus, i, m., a village ; a street, ham- let, division or quarter of a city. Videlicet, adv. {videre licet), for cer- tain, certainly, truly; it is evident, clear or manifest, to be sure ; forsooth ; indeed; to wit. It is often used ironically. Video, ere, vidi, visum, a., $ 272 & 265, to see, behold, look at, mark, ob- serve, perceive, take notice, under- stand, learn. Abs. to look on, be a spectator. Instead of the inf. pres. with the ace. a pres. part, and ace. are often used, $ 272, R. 5. Videor, eri, visus sum, pass ^ dep. {video), to be seen, $223, 271 ; to seem, appear; imp. to seem, seem good, fit, or proper. I, he, &c., resolve or deter- mine, $ 269, R. 2. Vigeo, ere, ui, n., to be in force, be stronger vigorous; to flourish, pros- per, be in estimation, prevail. Vigesimus, a, um, see Vicesimus. Vigil, ^lis, adj. (vigeo), watchful, waking, vigilant. Vigiles, um, m. pi., watchmen, sentinels. Vigilia, ci, f. (vigil), a watching, waking, want of sleep; a military watch, a fourth part of the night: a guard by night; watchmen, guards, sentinels. CrehrcB vigilicc, guards phced at short intervals. Vigilias habere, to keep or maintain guards. Vigilo, are, dvi, alum, n. i^ a. (vigil), to watch, keep awake, abstain from sleeping. Fig. to be watchful, vigi- lant or attentive. Viginti, num. adj. ind., twenty. Vilis, e, adj., cheap, of small price or value. Fig. vile, despicable, con- temptible, of no value or account paltry, worthless, mean. Vile habere to hold cheap, reckon of no account despise. Villa,(B,f., a countiy-seat, country- house, a farm-house with its appur- tenances, a villa. Villicus, i, m. (villa), the overseer of a farm, a steward. Vincio, ire, vinxi, vinctum, a., to bind, tie, bind about, fetter, fasten, strengthen, secure, make fast. Vinco, ere, vici, victum, a. ^ n., to conquer, vanquish, overcome, over- power, defeat, subdue ; to outstrip, ex- ceed, outdo, excel ; to constrain, mas- ter, soften, gain over, move, win: to be victorious, obtain the victory, prevail, carry the day. Divitias vin- cere, to exhaust — . Vinctus, a, um, part, (vincio), bound, fettered, in chains, secured, made fast, strengthened. Vinculum, i, n. (vincio), a bond or band. Vincula, fetters, the stocks, a prison or gaol. In vincula ducere, to conduct to prison, to imprison. Vindex, wis, m. ^ f, an avenger punisher. Vindex rerum capitaliumt an executioner :yro»^ Vindico, are, dvi, dtum, a. ^ n., to punish, chastise, inflict punishment; to avenge, resent, revenge ; to claim, assert, lay claim to; to preserve, jus- tify, vindicate. Vindicatum est in ali- qnem, punishment was inflicted upon — . Vindicandum est, punishment must or should be inflicted, $ 162, 15 ; $ 209. R. 3, (3 :) $ 225, III, R- 1. Vin- dicare aliqnem in libertatem, to assert one's freedom, defend one's liberty, to defend, protect. Vinea, (B,f., a vineyard; a vine ; an arbor; a warlike machine under cover of which besiegers assailed the walls VINL7M 283 VOLO of a town, a shed, mantelet, covered way Vi?iufn, i, 71., wine. Violenter, adv., (violens, violent), by forcc-with violence, violently, forcibly, furiously, vehemently. Violentia, a;, f. {violens), violence- force. Violentia fortunce, the buffet- ings of fortune. Vir, viri, m., a man ; a husband ; a man of fortitude, a brave man, a hero. Viri atque anna, men and arms, i. e. men fit for war, soldiers. Vires, ium, f. pi. of vis, force, strength, especially bodily strength, power, vigor. Virgnltum, i, n. {virgula, a little rod), a shrub, bush, small tree; a thicket, shrubbery, brushwood. Virilis, e, adj. {vir), of or pertaining to a man, manly, becoming a man, manful, not effeminate, valiant, brave, requiring the courage of a man. nate ferocity, native malignity — Summa vi, see Summus. Viso, ere, si, sum, a.freq. {video), Xo go or come to see, visit, call upon ; to see, look at, view, behold. Visus, a, um, part, {video.) Visus, us, m. {video), the faculty - sense or act of seeing; the sight, vis- ion; an appearance, sight, vision. Qua visus erat, as far as the sight could reach. Vita, tant five days journey from Carthage J. 56—61. %* The section marks ($) in the preceding Dictionary and in the Note* with their accompanying letters and figures, refer to the sections and 8ubo^ dinate divisions of Andrews and Stoddard's Latin Grammar. NOTES ON THE JUGURTHINE WAR. I. Falso queritur. The four introductory sections of each of the treatises of Sallust have no direct connection with the histories to which they are prefixed, and, with only sHght aherations, might have served equally well as prefaces to any other works. In both, the train of thought is nearly the same, and they each contain a defence of the author for choosing to devote his talents to literary employments, rather than to a participation in public affairs. Tmbecilla, sc. natura sua, instead of inibecillum, agreeing with humanum genus, or imbecillus, agreeing with homoy $ 324, 2. uTlvi brevis, $211, R. 6.—Regatur, $266, 3. Vim aut tempus deesse. Vim relates to imbecilla in the preceding sen- tence, and tempus, to cBvi brevis. So below, vires and tempus. Invenies is here construed first with the accusative, and then with the infinitive and accusative. Instances of double constructions are common in Sallust. Sed dux. This sentence contains a reply to the complaint mentioned in the first sentence, and sed, serving to introduce a different view of the nature of man, is strictly adversative. Eripere cuiquam potest, sc. fortuna. Sin, captus, sc. m,ortalis animus, i. e. homo or quisquam. In its adversative character sin serves to introduce a clause which is opposed to ubi ad gloriam virtutis via grassatur. Perniciosa libidine paulisper usus, — natures injlrmitas accusatur. An ana- coluthon, $ 323, 3, (5). The regular termination of the sentence would have been, natures injlrmitatem accusat. Suam quisque, $204, R. 10, & $209, R. 11, (4). Auciores, sc. culpce. — Tanta cura essei, $ 261, 1. Quanto studio — petunt, i. e. quantum est siudium, quo—petunty $ 206, (5), (A^ Neque regerentur, i. e. et non regerentur ; sc. casibus. Eo magnitudinis, $212, R. 4, N. 3. 'I. Corporis alia, sc. naturam sequuntur. Gr. $ 204, R. 10. Res cunctcB, sc nostrce. — Habet cuncta, " possesses," " controls" — . PrcBsertim, sc. pravitas eorum admiranda est. HI. Verum ex his, sc. artibus. — Cupienda, sc. esse, $ 270, R. 3. Qaoniam neque virtuti honos datur. The remainder of this chapter is occupied with the author's reasons for declining to take part in public affairs ; first, that offices were not bestowed upon the deserving ; and 285 n 286 NOTES ON THE secondly, that those engaged in the contest for office, and who are d\ vided into three classes, were neither happier nor more respectable on account of their success. fill quihus per fraudem is (sc. honos) fuit, — " who have acquired office by deceptive arts ;" these constitute the first class. Vi quidem regere. The second class is described as obtaining power by force. Parentes, from pareo, " subjects," though some interpret it " parents." Possis, sc. regere patriam, &c. Frustra autem niti, sc. regere patriam, &c., et delicia corrigere, DementicB est, §211, R. 8, (3). Nisi forte quern. The third class, whom Sallust ironically excepts from the number of those v/hom he dissuades from the pursuit of office. Nisi quern, $ 137, (c). IV. Prcctereundum, i. e. prcctereundum esse mihi de cujus virtute dicere. Memet, the subject ofextoUere. — Imponant, $264, 6. . Certe, quihus, i. e. ii quihus, &c. imponent nomen inerticc, &c. Maxima induslria, §210, N. 1. — Q,ui si reputaverint, §206, 17. Quihus ego temporihus. Sallust was questor soon after the suppression of the Catilinarian conspiracy, and tribune of the people subsequently to the victory of Caesar, at the time when Clodius was slain by Milo. Quales viri. Cato, about this time, was an unsuccessful candidate for the pretorship. QucB genera hominum. Reference is here made to a large body of sena- tors created by Caesar. Reipuhliccc venturumj § 225, IV. last paragraph. P. Scipionem, sc. Africanum major em, Sihi animinn, § 211, R. 5, 1. So egregiis viris, below. In sese hahere ; habere depends on scilicet, i. e. on scire or scias, one of itfl component parts, § 272. Rerum gestarum, sc. majorum. Egregiis viris, sc. Maximo, Scipioni, &c. §211, R. 5, 1. Quam virtus, i. e. ipsorum virtus, sc. Maximi, &c. Eorumfamam, sc. majorum. AdcBquaverit, § 263, 3. His morihus, " of these manners," " of the present manners," §211, R. 6> i. e. possessing the manners of the present day. Contendant, § 262, R. 10, 1. Magnijica sint, § 263, 2. Civitatis morum piget tcedetque, § 209, R. 3, (4). * V. Bellum scripturus sum, § 162, 14. Varia victoria, §211, R. 6. The genitive or ablative of character or quality is often thus used in the predicate, instead of a simple adjective, and usually for the want of it ; and in such cases is found united in con- struction with adjeciives, as here, helium magnum et atrox variaqut vio toria. See in regard to this connection § 278. Turn primum, i. e. after the death of the Gracchi. QucB contentio, sc of the popular and aristocratic parties. JUGaRTHINK WAR 287 Studiis civilibus bellam atque vastitas IlalicB jineui Jaceret , • war, &c made the end, i. e. were the end, the issue or result o^ tke civil dissen- sions." Ad cognoscendumj $ 275, 1, R. 1. The gerund may oft^ «>■ aanslated either actively or passively. Maxime attriveraU " more than any other one" — . Receptus a. P. Scipione, i. e. the elder. Africano cognomen, $ 204, R. 8. Rei militaris facinora, i. e. militaria facinora. Imperii, i. e. his empire as enlarged by the grant of territory mixie by the Romans. Micipsa filius. Masinissa is said to have had many children, but of these four only are mentioned by Sallust; viz. Micipsa, the father of Adherbal and Hiempsal , Gulussa, the father of Massiva ; Manastabal, the father of Jugurtha and Gauda, and Massugrada, the father of Dabar. VI. Qui uhi, $ 206, Yt.— Decora fade. See Chap. V. note 2d. Non, se luxu, $ 89, R. 3. Equiiare. The present infinitive is of very frequent occurrence in Sallust, instead of the imperfect of the indicative, $ 209, R. 5, & $ 269, 3d clause : " he practised riding," &c. 145, II. 1. Opportunitas — qucB. The author seems to have referred the relative quGo not to opportunitas as modified by sues et liberorum csiatis, but to opportunitas alone. Ex quibus, $ 206, (13) : from which circumstances. VII. Neque per vim neque insidiis, $ 247 & R. 4, & $ 278, R. 2. Quod erat Jugurtha. This clause contains the reason of the succeeding one, staiuit eum ohjectare, ^c, Prafecit, sc. eum. Naturam, P, Scipionis, sc. the younger. Rojnanis imperator, sc. erat, $ 211, R. 5. Quod difficillimum, $ 206, (13). — Difficillimum inprimis. This expression is nearly equivalent to a double superlative. Quorum alterum — alterum, " the latter — the former" — Quis rebus, $ 136, 2. nil. Non mediocrem, $ 324, 9. Si Micipsa etc.— fore. Fore depends on dicendo implied in pollicitajido, f 270, R. 2, 2d clause. See also note on Prceterea esse Cat XXI. — Occi disset, $ 266, R. 4. — Solus, sc. is, i. e. Jugurtha. In ipso imiximam virtuiem. Before this clause a causal particle is implied Neu quibus, $ 137, 1, (c). Apaucis emi, sc. id, $ 206, (4.) Etgloriam et regnum, $ 278, R. l.— Venturum, $ 205, R. 2, (2.) IX. Quas Micipsa; redderet, $ 264, 5. Longe maxima, $ 127, 3d clause. — Quam rem. $ 206, (13,) 3d clause Uti idem, sc. cans, $ 207, R. 27, & $ 222, R. 7. Avo suo, $ 208, (6,) last part. X. In meum regnum. In this passage Micipsa professes that he had in tended from the first to admit Jugurtha to a share of the kingdom 25* 28S NOTES ON THE though in fact he had adopted him three years only before his death and then sorely against his inclination. Si genuissem, $ 266, 2, R. 2, ^ R. 4. — Liberis, though found in all thfl manuscripts, appears to be an interpolation: if this be omitted, te is to be supplied with genuissem. Ea res, " this belief, this expectation."^ Ut omittam, § 262, R. 8. Egregia tua, sc. facta. Nomen familioB renovatum. Masinissa had acquired great reputation by his military exploits in Spain. Quod difficillimum, $ 206, (13.) Per Jianc dextram, sc. tuam. See Virg. -^n. IV= 314. Si tuis, sc. cognatis or propinquis. Boni — mall, the precise meaning of words having so general significations as these, may be ascertained by their connection. Ne aliter, i. e. otherwise than harmoniously, — that no discord arise. Facere videtur, sc. injariam — . Men naturally favor the weaker party. ^r. Et ipse, i. e. Jugurtha. Postquam illi, $ 223. Fecerant. The construction of postquam with the pluperfect is uncommon, § 259, R. 1, (2) ; but is occasionally found in other passages of Saliust, as in J. 44 & 108. Materno genere impar, see Chap. V. Dextera, sc. a. Adherbalem assediU % 233. Ipsum ilium, sc. Jugurtham. In the oratio direcia this wouM be iu ipse Concerning the change of ta into ille in the oratio obliqua, ^ee Ills and Is in the Dictionary. Moliri, parare, — habere \ historical infinitives. See note on equitare Chap. VI. Tardius, $ 256, R. 9. XII. Placuerat, sc illis, i. e. regulis. Alius alio, $ 204, R. 10. Utebatur — referebantur. The imperfect here is to be referred to $ 145, II, 4, as denoting preparation to act, or that which was about to be done. Proximus lictor. The Romans often applied to other nations names oi office which were pecuHar to themselves, as here that of lictor. Ille, sc. Jugurtha. Referebantur, " were about to be delivered" to Hiempsal. See above on Utebatur, etc. Se ipsum venturum, $ 270, R, 2, 2d part. Numida—confecit, atque — introducit. The perfect indefinite with the his- torical present. See Cat. xx. Quum interim Hiempsal reperitur. For the use of the present and perfect tenses of the indicative in the second part of a compound sentence, see note on Chap. CI. Prascepit, — ut\ expleant. The present depending on the perfect indefinite which is not common. See note Cat. XLI. Mulieris ancillce, $ 204, R. 1. JUGURTHINE WAR. 289 Xin. Ilium alteram, sc. Jugurtham. In provinciam, sc. Romxinam. This proviDce consisted of the former pes sessions of the Carthaginians. Iram ejus, i. e. populi Romani. — A^e cunctentur, sc.parare, Hospitibus aliisque — magna munera misere, $ 225, IV. 5th par. Quorum pars, sc. nohilium, $ 206, 11. Vhi satis conjidunt, i. e. when they were confident of having secured 8 sufficient interest in the senate. Utrisque datur, i. e. legatis JugurthcB et AdherbaUs. XrV. Si eafecissem, ^ 266, R. 4 & $ 270, R. 2, 2d par. Quihus non egerim, $ 266, 1. Vellem. A double construction here follows this verb. Neque mihi, ^ 2\h R. 5, 1. In manufuit, $ 201, IV, 1. Jugurtha qualisfuit, § 265. Ceteri reges,—fam'dia nostra. Adherbal urges the disinterested character of Masinissa's friendship. In suis dubiis rebus, i. e. quum res sucb dubice essent. Fides ejus, sc. populi Romani. Quorum progeniem,- sc. majorum^ implied in familia nostra, $ 206, 11. Ad impeirandum, sc. auxilium, m 275, R. 2, (3.) Tamen erat majestatis, $ 259, R. 4, & $ 211, R. 8, (3). Mihi erepta sunt, § 224, R. 2. Mea injuria, $ 211, R. 3, last clause. In sanguine, f err 0, fuga versabimur, $ 323, 1, (2). Ula pestis, sc. Carthaginienses. Quern vos jussissetis, sc. esse, i. e. haberi hostenu Intoleranda audacia, $ 211, R. 6. Atque eodem, $ 207, R. 27. Post, ubi me. The protasis ends at capers ; exspectantem agrees with me understood; "he caused that I, expecting nothing less, &c., should be exiled," &c., ut ubivis, &c., " so that I should be safer anywhere," &c. Ut ubivis tutiiis — essem. See Sum in Dictionary, for this use of the ad- verb. Quod in familia nostra fait, prcBStitit, sc. id ; " our family have done what was in their power." In omnibus bellis, especially in the wars against the Numantines and the Carthaginians. Tertium, sc.fratrem. Quern minime decuit, sc. ei vitam eripere. Quern relates to propinquus. Pars in crucem acti, $205, R. 3. Cum moerore et luciu, $ 247, R. 3. Adversa facta sunt, sc. qua;, $209, R. 2, (1), (b). Ex necessariis. Reference is here made both to his changed fortune ana alienated friends, especially to Jugurtha, and necessariis is consequently neuter. Naiionesne, i. e. vicinas naiiones. 290 NOTES ON THE Hostilia monumenta, memorials of wars undertaken by the ancestors of Adherbal in aid of the Romans. Una nobis occidendurrij $ 225, III. Unct sc. cum imperio Romano. Dts volentibus, i. e. Deorum voluntate. Sociorum injurias, the objective genitive, $ 211, R. 2. Licet sc. vobis. Elud vereor, $ 207, R. 22. — Ne quos, see Nequis in Diet. Fingere me verba, $ 270, R. 2, 2d clause. Quod utinam, $206, iX\).^Videam, $263, 1. Eadem hcBc simulajitem, " practising the same dissimulation," i. e. suffer ing evils as real as those I suffer. Unde minime decuit, sc. tuam vitam eripi. Non enim regnum, sed fiigam, exsilium, egestaiem et ccrumnas — amisistu zeugma, $ 323, 1, (2). Rerum humanarum, " of human affairs," that is of their instabiUty. Tuasne injurias, $ 211, R. 3, last clause. Cujus vitcB ; cujus relates to ego understood, the subject o( consulam. Such a construction is unusual. Utinam emori, ^ 269 ; fortunis, $211, R. 5; neu vivere. Adherbal wishes for one of two things. See the next sentence. Per scelus et sanguinem familicc nostrce. Familice limits sanguinem only. XV. Postquam rexjinem loquendi fecit, $ 259, R. 1. (2.) Quam causoL, " than to the justice of their cause." Postquam superatus sit, $266, 2. — Putarent, $209, R. 11. Ante facta suaponerent, $ 208, (1.) & $266, R. 3. Utrique curia egrediuntur, i. e. Adherbal et Jugurthoi legati. Subveniendum Adherbali $209, R. 3, (3.) & $.239, R. 3, 2d clause. For the omission of the agent see $ 225, III, R. 1. JEmilius Scaurus. A high character is attributed to this nobleman by Cicero as well as by Valerius Maximua Is postquam videt. The historical present occurs frequently m Sallust after postquam. VI. Vicit tamen, i. e. notwithstanding the opposition of -^milius Scaurus and others. Quia consul, \. e. quia quum consul fuit. In plebem. Opimius had slain more than three thousand of the common people who had followed C. Gracchus. Quce pars, $ 206, (3.) — Quam usu, sc. poiius. XV] I. Res postulare videtur — exponere. The purpose after verbs signifying to request, demand, &c. is usually expressed by the subjunctive with uU $273,2. Sed qucc loca — de iis, $ 206, (3,) & (a.) — Item, i. e. et item oh. Qua; loca et nationes — minus frequentata sunt, $ 205, R. 2, (2). Fauci tantummodo Asiam et Europam esse, sc. dtxerunt or voluerunt Ea fines Jiabet, sc. Africa, Pronouns often relate, not to the nearest ant^ cedent, but to that which is the principal object of attention in the seiv tence. Fijies, $ 230, R. 2. Arbor e infecundus, $ 250, R. 1. JUGI7RTHINE WAR. 291 Saluhri corpore, see note on Varia victoria, chap. V. Interiere, i. e. soleiit interire or hitereunt. The perfect often occurs in this sense. Habuerint, — accesserint, — permixti sint, $ 265. Will. Multis sihi quisque imperium peteniibus The regular construction would have required quoque instead of quisque, or quum, amisso duce, midti sibi quisque imperium peterent, $204, R. 10, last clause, & $209 R. 11. (4.) & $ 323, 3, (5). Eo numero, instead of eoram numero, $ 207, R. 20. IntTa oceanum magis. Some explain this to mean "more within,' or " farther on this side of the ocean," i. e. in the Mediterranean, farther east than the colonies of Medes and Persians. Others with perhaps more probability, suppose intra oceanum magis to mean " farther out in the ocean," and mare magnum, to refer not to the wider parts of the Mediterranean, but to the Atlantic. On this latter supposition, the Persians must have settled at first on the shores of the Atlantic south of the straits of Gibraltar. Semet ipsi Numidas appellavere, $ 207, R. 28. Accessere Libyes, $ 233. Sub sole magis, i. e. farther south. Hique mature oppida habuere, i. e. the Medes and Armenians. See note, Chap. XVII, on Ea fines habet, Proxime Carthaginem, $ 235, R. 5. QucB — Numidia appellatur, $ 209, R. 9. Utrique alter is freti, I e. the two divisions of the Numidians, those who had originally settled intra oceanum magis, and who subsequently re- moved farther into the interior, and the colony which returned to the neighborhood of the sea, not far from Carthage. AfriccB pars inferior, the northern part of Africa, bordering upon the Mediterranean. XIX. Nam de Carthagine. Nam relates to something understood ; as, " I say nothing of Carthage," nam. Ad Catabathmon, " next to" or " after the Catabathmos." Secundo mari, " following the coast," i. e. towards the west ThercBon, — Fhilcenon, Greek genitives, instead of the usual Latin form in orum, § 54. Post alicB Punicce urbes, after post supply Pliilcenon aras. Super Numidiam, " beyond Numidia," i. e. farther in the interior JEthiopas, $ 80, I, and $ 85, fixe. 2d. Fines Carthaginiensium, quos novissime kabuerani, i. e. the territories pos- sessed by the Carthaginians immediately before the destruction of their city. Cetera ignarus, $ 234, II. Neque belle neque pace antea cognitus, $ 245, III. XX. Regno diviso, $ 257, R. 5. The narrative is resumed from Chap. XVI. Cerium ratus, quod, $ 205, R. 9, & $ 206, (13.) Esse is to be supplied with cerium ; its subject being the clause, omnia Romce venalia esse, $ 239^ R. 3, 2d clause. 292 NOTES ON THE Co?ivertit, sc. se, $ 229, R. 4. Injurias suas, $211, R. 3, last clause. I^eque se parem armis existimabat, $ 230, R. 1. De injuriis quccstum misit, $ 276, II. Suis animum — anger e^ $ 211, R. 5. 1. XXI. Eoprocessum, $239, R. 3, & $209, R. 3, (2.) Utriusque consedit exercitus ; sc. Adherbalis et JugurthcB. Tempus legatorum antecapere, i. e. tempus reditus legatorum, Uhi plerumque noctis processiu $ 259, R. 1, (2.) Senatus de hello eorum accepit, sc. famam, nuntlum, &c. $ 229, R. 4, 2. Velle et censere, sc. «e, i. e Senatum populumque Romanum. Ita seque illisque dignumforey i. e. ita facer e et Romanis et regibus dignum fore. XXII. Quorum, Jugurtha, accepta oratione respondit, instead of quorum oratione, &c. Abjure gentium, i. e. in this place, the right of avenging injuries, which right belonged to every sovereign state. Sese, $208,(1.) Ita utriqiie, sc. Jugurtha et legali Romani, XXIII. Africa decessisse, $ 242, & $ 268. Aut per vim aut dolls, $ 278, R. 2. Confirmat uti — pergerent, $ 258, 2, R. 1. XXIV. Litter Superioribus annis. The author having in the preceding sentence grant- ed, for the sake of argument, that the violence of the nobles in punish ing the adherents of the Gracchi might be justifiable, proceeds to enu merate other injuries inflicted by them on the common people. Imperio nati, $ 223, instead of the gerund, ad imperandum, denoting a purpose. lidemque, " and yet." See Diet. Pars eorum occidisse tribunos, qucostiones injustas. Two constructionfe are united, $ 229, R. 5, 2d par. Metum — transtulere, instead of metum a se sceleratis ad vos ignavos trans* tulere. Eadem cupere, &c. $ 269. — Sed ha;c, sc. eadem cupere, &c. $ 206, (10.; Quam illi ad dominationem accensi sunt, the regular construction of this clause, in order to correspond with the preceding one, would be, qziam illi dominationis. Beneficia vesira, i. e. the offices and honors in the gift of the people. Quod magis vos fecisse, i. e. vindicasse in eos vianu, &c. Verum qucBstionibus, &c. sc. vindicandum est in eos. Et ilia — tempora, sc. the times immediately subsequent to the death of the Gracchi. Quis vestrum, $ 212, R. 2, N. 2, & 133, R. 3. Quantum importunitatis, instead of pro tanta importunitate, quantum, &c. " such is their insolence," $ 206, (3). 3d clause. Faciendi licentia eripitur, i. e. malefaciendi licentia illis eripitur. Id est regem esse, supply, eum or hominem, $ 239, R. 3, & $ 209, R. 3, (5)» attheend, &$207, R. 22. Ut malitis, &c. i. e. I would not advise you to become so fond of punish- ing the evil, as to desire occasions for doing it, but only to exercise this power sufficiently far the protection of the good. Bonos perditum eaiis, $ 276, R. 2. Aaxilii egeas, sc. bonorum. XXXII. Interposita fide publica, sc. for his safety. JUGURTHINE WAR. 295 Pecunice captcc, $ 274, R. 5. Fuere, qui iraderent. See Sum in Diet Plurima etjlagitiosissima. For this use of et see Multus in Diet — Ele* phantos, see Chap. XXIX, near the end. Alv. — vendere, pars—agebant, §209, R. 11. In this and other instances Sallust unites the present infinitive with the imperfect indicative, as of similar force, $ 209, R. 5, at the end. — Perfugas, sc. Numidicos. Dedidisset, $ 266, 3. XXXIII. — Confirmatus ah omnibus. The sense requires tamen before confirm mains, and with this the apodosis of the sentence begins. Cujus, i. a ut ejus, $ 264, 5. Contra jus et iujurias omnes. Justice was even more formidable to Ju- gurtha than injustice. De hoste sitpplicium sumi, sc.jubebatt " that he should be put to death as a pubhc enemy," §268, R. 3. IrcB, magis consulens, sc. Memmius. RomcB Numidiceque, §221, R. 1. Quibus javantihus, § 229, R. 5. Egerit, § 265. — Intelligat, § 266, 3. — Velle, sc. ilium, i. e. populum Roma- num. — Fore, sc. se, § 239, R. 2. XXXIV. Terrebat eum, sc. tribunum, " tried to terrify him." See Chap. XXVII, on Leniebant. XXXV. Quoniam ex stirpe Masinisscc sit, $ 266, 3. — Petat, $ 262, R. 4. Invidiu cum meta, i. e. public odium and his own fears, $ 249, III. Massiva agitare ccepit. The perfect indefinite is here, as in other passages of Sallust, followed by the historical present Mala fama, i. e. the infamy consequent upon such a crime as the murder of Massiva. Maxime occidte, § 191, last clause. These words seem to be connected with Numidam inicrficiat rather than with paret. Egressus, sc. extra urbe aut domo. Ex eo numero, qui, instead of ex eorum numero qui, $ 207, R. 20, & $ 206, (11.) Ex (Bquo bonoque. By the law of nations the persons of ambassadors and of their attendants were inviolable. To bring Bomilcar to trial, there- fore, was not strictly in accordance with this law. Regno magis. Before these words tamen is to be supplied, and with this the apodosis begins. Vrbem venalem, § 238, 2, last clause. XXXVI. Ante comitia, quod iempus, § 206, (8.) Instanti, sc. Albino. Acfuerr qui — existimarent, § 264, 6. XXXVII. Totius anni comitia. Not only the election of tribunes, but t^mt of au the other magistrates, was delayed. Potiundi, § 162, 20. XXXVIII. Imyeritia legati, i. e. of Aulus. Ua dehJa, i. e. of Aulus and of his army. Before ita Ulicta, supply diiitt ^ 270, R. 2,^2d clause. 26 296 NOTES ON THE Ocailttora, " would be better concealed," i. e. from the senate and Roman people. The object of Jugurtha was to render treason in the army of Aulus easy by rendering it difficult of detection. Corrumpere for corrumpehat. On this transfugerent and desererent de- pend. Confirmare. See the note on Leniehant. Chap. XXVIl. Trepidare ; the historical infinitive. Sed ex eo numero, guos. See note Chap. XXXV. on Ex eo numero, qui, Faucis gregariis militihus, $ 205, R. 16, 2d clause Nox alque prceda — remorata sunt, $ 205, R. 2, (2.) Fame ferroque clausum. Zeugma, the participle being properly connected with /erro only, $ 323, 1, (2.) Tenet In the oraiio obliqua the indicative is employed to denote the cer- tainty of the thing in the mind of the author, in distinction from a fact resting upon the assertion or opinion of another. Uii — decederet, § 273, 2, & 3. A verb of requiring or commanding is im plied in verba facit. XXXIX. Timere libertati, " were apprehensive for their liberties," i. e. they feared lest the state should become the prey of its enemies. Infestij sc. erant. Ah sociis et nomine Latino. The socii are the same as the Italiciy i. e. all the Italians except the Latins. Uti parfuerat. The pluperfect is here used instead of the imperfect to denote that which had long been, and still was. Uti convenerat, " as had been agreed," i. e. in the treaty between Aulus and Jugurtha. Cognitis militibus. Supply tamen, with which the apodosis will begin. XL. In legationibus aut imperiis. Aulus the heutenant of Albinus, Scaurus the lieutenant of Calpurnius Bestia, and Calpurnius himself were espe- cially aimed at by this law. Per amicos, $ 247, R. A.—Odio nobilitatis, $ 247, R. 2. Cui mala ilia, sc. prosecutions, banishments, &c. Supra docuimus. See Chaps. XXVIII & XXIX. XLI. Rerum, quce prima, $ 206, (11.). The general idea of things is denoted either by neuter adjectives or by res Here both constructions are united. Metus hostilis, $ 211, R. 4. Asperius acerbiusque, sc. rebus adversis. Reperti sunt, qui anteponerent, $ 264, 6. The Gracchi are especially in- tended. See the next chapter. XLII. Quorum majores. The paternal ancestors of the Gracchi had ren- dered important services to the state, especially in the Punic wars, and on their mother's side they were descended from the elder Scipio Africanus. Spes societatis, i. e. of alliance with the nobles. Tribunum alterum, sc. Viherium. Triumvir um coloniis deducendis, sc. Caium, § 275, R. 2, (2.) Sed bono vinci satius est, etc. Bono, sc. homini. This remark is und^ stood by some commentators as a censure upon the Gracchi, by othei JUGURTHINE WAR. 297 as a reflection upon the nobles, on account of the unlawful and violent means resorted to by each for accomplishing their purposes. Ferro auifaga exstinxiU slew or banished, $ 323, 1, (2.) Timoris. The fear felt by the nobilit}% not that inspired by them. Acerbius ulcisci, ^ 256, R. 9, 2d clause. Parem disserere, $ 261, R. 3. XLIII. Alia omnia, sc. munera, " all the duties" of the consulship. Sibi cum collega, sc esse, — " belonged jointly to him and to his colleague. While Metellus carefully assisted his colleague in all the joint duties of their office, he considered the care of the war in Numidia as devolving especially upon himself Reges ultro auxilia mittere, i. e. the kings in alliance with the Romans. ProconsuUs. Albinus is here called proconsul, because he continued for some time to perform the duties of a consul as commander in chief of the army in Africa after the expiration of his year, while waiting the arrival of the new consul. XLIV. Prcodator ex sociis, V211, R. 2, last .clause. Majorum disciplina, $ 249, II. Non egredi provincia. See Chap, XXXIX, at the end. Quantum temporis ccslivorum in imperiofuit; "as much of the time of the campaign as he continued in command." Palantes, sc. milites. Frumentum publice datum. Corn was usually distributed to the soldiers every month; to each foot-soldier a little more than one bushel of our measure. XLV. TajLla temperaniia. The construction is here interrupted, but tanta relates to the following paragraphs, not less than it would have done, had they been made to depend upon ut, instead ofnamque, Ignavim sustulisse, sc. comperior. Ne quisquam, sc. dicens or edicens, " ordering," implied in edicto, $ 273, 2, 3d par. Quern alium, i. e. aliquem alium. See Alius in Diet. Ceteris, to other irregularities or indulgences. Arte, " strictly," but some consider it as the ablative of ars, " by skill ot contrivance, wisely." XLVI. Certior f actus Roma, $ 255. Qui — ipsi liberisque vitam peterent, $ 208, (4.) Legatos, alium abaliis diver sos, — separate one from the other. Aliutn, sc. diversum. Qu(B ex voluntate, sc. regis — Forent, $ 266, 1. Intento aique infesto exercitu, $ 249, III, 2d clause. Oslentui, sc. esse. Insidiis locum tentari, sc. ab Jugurtha or ab hostibus. Propulsarcnt, sc. eos, i. e. equitatus. Pacem an bellum gerens, $ 323, 1, (2.) XLVII. Hue consul, simul tentandi gratia, etc. The true reading is here doubtful, and the sense uncertain. Those who adopt the reading in the text interpret it as follows, " Here the consul, both for the purpose of 298 NOTES ON THE enticing (the inhabitants) to revolt, and on account of the advantageous- ness of the place, if they would suffer (themselves to be thus enticedO placed a garrison." Id quod res monebat, $ 207, R. 22, & 206, (13.) Et jam parads rebus, i. e. the supplies of provisions, &c. previous.^ oia vided (for the army.) Munimento fore, " would be a preservative," " would help to preserve^' Metello dedere, — " surrendered," i. e. offered or sought to surrender. See note on leniebant. Chap. XXVII. XLVIII. Urbs maxima, sc. Vacca. Quam Adherbal in divisions (sc. regni) possederat. See chap. XVL QucB humi arido, $ 205, R. 9. XLIX. Extenuata suorum acie, $ 205, R. 7, N. 1. Quce ageret, § 265. Propior moniem, $ 235, R. 5. Turmas atgue inanipulos See note, Chap. XII. Monet atque obtestalur. The subjunctive, defendant, may depend upon either of these verbs; the accusatives with the infinitive, certamen forct and ducem non animum mutatum can refer only to monet Subjugum miserint. See Chap. XXXVIII. QucB ab imperatore decuerint, sc. provideri. Omnia suis provisa. A double construction, the infinitive and accusative* and the subjunctive with uti, Parati—essent, § 266, 2, R. 1. Locum superiorem, sc. provisum esse. Pecunia aut honore extulerat. Zeugma, $ 323, 1, (2.) Conspicatur, sc. eos, i. e. hostes. Humilitate arborum, i. e propter humilitatem arhorum. See note on reipuh- licce magniiudine. Cat. XXXI. Agmen constituit, sc. Meiellus. Incerti, quidnam esset. Incerti agrees with NumidcB. Quidnam esset, in- stead ofquidnam essent, the verb agreeing with the predicate nominative, $ 209, R. 9. Quidnam is in the neuter to denote the uncertainty attend- ing the appearance, $ 205, R. 7. (2.) Ipsi atque signa — obscurati, $ 205, R. 2, (3.) Pauca — milites hortatus, $ 231, R. 5. li. Et quoniam armis di.ffiderent, $ 266, 3. Principes facti erant. Principes is not to be understood here of the rank of soldiers called principes, but simply of the troops in front. Primes suos, i. e. the left wing of Jugurtha's army, or that nearest to the mountain. Daum militum., $ 118, 1. Ipsi modb, i. e. ipsi soli. Ita numero priores, sc. Numidas. Hostes deterrere, sc. Romanos. Hostis is continually used by Sallust not in reference to the opponents of the Romans only, but of that party who ever it may be which happens to be the subject of discourse Consueti, i. e. accustomed to such places JUGURTHINE WAR. 299 U. Dispersi, sc. milites Romani, Arma tela. See note on Cat 11, bonus ignavus. Eorum, sc. militum Romanorum, implied in cohortes legionarias, $206, i,ll.) Quum etiain tarn eventus in incerto erat. The imperfect and pluperfect indicative after quum are of rare occurrence in Sallust. The historical present and perfect indefinite of the indicative mood, and likewise the historical infinitive after quum are of frequent occurrence in the apodosis of a sentence. Superioribus locis. The abl. of place without a preposition, $254, R. 3, 2d clause. Orare, i. e. orabat, sc. Metellus. — iVe dejicerent, $ 273, 2. Neque illis castra esse, i. e. Romhnis. Illis ; in the oratio directa, vobis. See lUe in Diet LII. Et jam die vesper erat, $90, Exc. Adverso colle — evadunt, $ 254, R. 3, 2d clause. Tutata sunt The parti- ciple is here neuter, although both of the nominatives are feminine and in the singular number. — Prcpfectum, sc. esse. In (Bquumlocum, i. e. in planitiem. See Chap. XLVIII LIII. j^quabilem, sc. pulverem. ImpeTobatur, sc. illis, Av^ilium, sc. esse. Obvidm procedunt, sc. Metello. Nihil languidi neque remissi, $ 212, R. 3, N. 3. Admissum, sc. eraf, $ 259, R. 4. Facinus miserabile, sc. an engagement between the two divisions of the -Roman army. UV. Quatriduo moratus. The ablative denoting duration of time is not of very common occurrence, $ 236. — Cum curat $ 247, R. 3. — More, $ 249, II. QucB levia sunt. The writer has here made the reason given by Metellua his own, and has accordingly employed the mdicative, not the subjunc- tive mood, $ 266, 3, 2d clause. Sua quisque, $ 279, 14. Agit gratias, sc. iis referring to universos. Two verbs belonging to the same subject, but requiring different cases after them, are frequently connected in such a manner, that the case depending on one of them is expressed, and that of the other is to be suppHed. Gerant, $ 262, R. 4. Satis jam pi/gnatum, sc. ab illis, $ 184, 2, & $248, R. 1. Tamen, i. e. though Metellus represented the war as virtually ended, " still." Uti sese victus gereret. Uti, i. e. quomodo. Agri ac pecoris magis qnam belli cultorem, $ 323, 1, (2.) Id ea gratia eveniebat. Id relates to the clause cogebat exercitum, $206, (13.) Geri non posset, $266, 3.—Eaformidine, $207, R. 20. Sequi cogebatur, sc. is. This omission of is occurs not unfrequenty in Saliust For the usual construction, see $206, (3), (a). Romanos palantes, i. e. eos Romanos qui palabantur. LV Ut seque— gereret. This and the following subjunctive clauses are m apposition with rebus, $ 204, R. 9 ; & $ 257, R. 8. 26 "" 300 NOTES ON THE Victor iamen Tamen relates to quamquam implied in the phrase, in ad' verso loco, Niti—festinare ; historical infinitives. Effuso exercltu prcedari, $ 249, III, last clause. So, Chap. LVI, exercitu circumvenit. LVI. Ratus, id quod, $ 206, (13), 2d clause. Hortatur mcenia defendant, $ 262, R. 4. Quod genus ex copiis regis, § 212, R. 2, N. 4. Quiafallere nequibat. The deserters from the Roman army fearing to fall into the hands of the Romans, would, for their own sakes, be faith- ful to Jugurtha. Siccam — quod oppidum, $ 206, (8.) Post malam pugnam, sc. near the river Muthul. Chaps. 50 — 53. Si idfecerint — sese cetaiem acturos. In this sentence the tenses are the same as they would have been in the oratio directa, the persons of the verbs only are changed. Si idfeceritis — ego cBtatem agam. Illos in lihertate. Illos in the change from the directa to the ohliqua is used for vos, i. e. Siccenses. So, fortunam illis. Hostes urgent, i. e. Romani. LVII. Marius ad Zamam, $ 237, R. 2. Cuncta mcBnia, a pleonastic expression for mcenia alone. See Mcenia in Diet. Exercitu circumvenit, $ 249, III, 2d clause. Ubi quisque curaret, $ 265. Pari periculo, sedfama impari — erantf $245, III. LVIII. Magna pars vulnerati, $ 205, R. 3. Sin NumidcB propius accessissent. Sin is opposed to tela eminus missa. Accessissent, $ 260, 1. Non amplius quadraginta, $ 256, R. 6. Propere — statim, " speedily — immediately." The proper use of these ad- verbs denotes that Marius was first sent, and that the cavalry followed as soon as possible. LIX. Portas, sc. castrorum. — Proxima loca, sc portis. In angustiis, sc. portarum. Qui in proximo, i. e. those whose station was nearest to Jugurtha, as he advanced to the attack. Ni pediies, sc. Numidarum. Cladem facer ent. The imperfect subj. is here equivalent to the English form, " had made and continued still to make." Quihus illi freti. Quibus, sc. peditibus. HU, sc. equites ; illi referring to the last antecedent on account of the relative quibus, see Ille in Diet Expeditis peditibus suis, $ 247, R. 4, at the end. Hostes pene victos, sc. Romanos. LX. Ubi quisque — eo acerrime niti. Eo and ubi are here used like a relative and demonstrative pronoun, and are equivalent to in quo loco — in eo. Niti, sc. Romani milites. Oppugnare aut parare. Some refer the former verb to the besiegers and the latter to the besieged ; and others, connecting them to agere, apply them to the besieged only. JUGURTHINE WAR. 301 Ubi hostes, sc. Romani. — Animadverteres, Gr. $ 260, II. VitahuTidus—tela, <^2'i%^. Diffidentiam rei, i. e. of taking the city by force. Studio suorum, $211, R. 12. UncB atque alttrcc scales, $ 118, 2, 2d clause. Magna pars ronfecii, $ 205, R. 3. LXI. Frustra inceplum, sc. esse. Ab Zama discedit ; i. e. from the neighborhood of Zama. This is imphed in the use of the preposition. QucB ad se defecerant, instead ofquce ad eum, etc. $ 208, (6.) In provinciam, sc. Romanam, into that part of the Roman province which bordered upon Numidia. SiLa omnia, " all his effects" which had been forfeited by his crime; see Chap. XXXV. LXII. Ubiprimum opportunum fuit, sc. iempus. Monet atque obieslatur, uti provideai, $ 273. 2. — Liberis. The children of Jugurtha are again mentioned, Chap. LXXV, & LXXVI. Sese. In oratio directa, nos. — Victos, sc. esse, $ 270, R. 2. 2d part. Caveat. In oratio directa, cave or caveto, the imperative being changed in the oratio obliqua into the subjunctive, $266, R. 1. Facturum {esse), ac tradere are properly connected ; the former denoting what he will at all times thereafter do, the latter what he now does. Cunctos senatorii ordinis, $ 212, R. 2, X. 6, & $ 205, R. 12, 2d clause. More majorum. The custom here alluded to is that of being directed by the opinion of a council of war. Ad imperandum, $ 275, 1, R. 2. " to be directed, i. e. to receive orders or directions." Although the gerund may sometimes be translated pas- sively, it is probably always active in its signification, referring to an indefinite subject understood. Omnia bello potiora duceret. For the omission of esse, see note on Poste- riores se vident, Chap. LXXIX. LXIII. Agitabat. For the reason of the ind. mood, see note on Qucd do- mum CalilincB frequentahat. Cat. XIV. Ageret, in oratio directa, agas, or age. See note on caveat, LXII. Alia omnia abande erant. See Diet, article Sum. Animus belli ingens, domi modicus, $221, R. 3. Per omnes tribus declaratur, sc. tribunus, $ 210, R. 3, (3). Etiam ium alios magistratus plebes, sc. habebat or gerebat, implied by Zeugma in per manus tradebat. 1*XIV. Optanda bonis, $225, III. Primum, connect with mirari and monere. Commotus insolita re, — " by the novelty of the thing." An adjective, like a perfect participle, is sometimes used instead of an abstract noun, $274, R. 5- So Res trepidcsj-metus ingens, malum improvisum. J. 91. Debere illi res suas satis placere, $ 209, (7). For the use of ille in the oratio obliqua, see Ille in Diet. Postquam hcec — dixit, neque animus Mariiflectitur, two constructions, the 302 NOTES ON THE perfect and historical present, depending on the same particle, postqmm. See 1st note on Cat. XX Potuissef, \^ 266, R. 4. NefestinareU In oratio directa, nefestina or nefestines, $ 266, R. 1. Cumfilio suo, $208, (1). Annos natus circiter viginti, by the Roman law a consul was required to be at least forty-three years old. A ccenderat. The tense of this verb refers to that of the following verbs grassari, etc. Quod modb amhitiosum foret, $ 263, 2. Criminose, has reference to Metellus: magnifice, to Marius. Sibi permitteretur, sc. si, so in English, " were half the army entrusted tc him." Habiturum, sc. se, $ 239, R. 1. Ab imperatore consulto trahi, sc. bellum or res. LXV. Uti sellam juxta ponereU sc. sellam Metelli.^-Poneret, sc. Gauda. Petenti is followed first by a clause and then by a noun in the accusative. Eorum modo foret, sc. honos, " it belonged to those only," $ 266, 3 Contumeliosiwi foret, sc. in equites Romanos. Equites Romanos, milites et negotiator es, $ 204, R. 10 Sic illi, referring to Marium, See Ille in the Dictionary. Novos extollebat, sc. homines. LXVI. Omissa deditione. See the end of Chap. LXIL Cum magna cura, $ 247, R. 3. Et eos ipsos, i. e. Romanos ipsos. Igitur Vaccenses, quo, — " where" instead of quibus, " among whom," $ 224. Principes civitatis. In the course of this period the author has changed the subject o( conjurantt from Vaccenses, with which he began, to prin- cipes, § 323, 3, (5). Domos suas, $ 237, R. 4, 2d clause. In tali die. In is used with nouns denoting time when they are employed to mark, not merely the time, but the condition of things then existing. See In in Diet. Sine imperio, " without control." Tumultus ipse. See Ipse in Diet. LXVII. Improviso metu, on account of the suddenness of the alarm. See note on commotus insolita re, Chap. LXIV. Pra^sidium hostium, sc. erat. Caveri, sc. posse, i. e. poterat. — Resisti posse. These verbs are used im- personally, § 209, R. 3, (6.) Obtruncari^ i. e. obtruncabantur. — Scevissimis Numidis, $ 257, R. 1 Misericordiane hospitis, an pactione, $ 265, R. 2. JF irum comperimus, nisi, i. e. nisi hoc comperimus, " only I am certain of this," that whereas he preferred a dishonorable life, &c., he appears in- famous and detestable. LXVIII. Ubi ira et cogritudo permixta sunt. His first feelings were those of grief, with these anger was soon mingled. JUGURTHINE WAR. 303 Non amphus mille passuum ahesse. Mille is in the ace, $236: see also $256, R. 6. In primo, sc. loco or agmine, " in front." LXIX. Et eos, sc. esse. — Jugurtham, sc. esse. Cuncta poencE aut prcedcB fuit, — " served for," i. e. "was wholly given up to punishment or plunder," $ 227, R. 2. Navi is civis ex Lalio erat. The Porcian law was expressly limited in its operation to Roman citizens. See Porcius in Diet. LXX. Quam metu deseruit. See Chap. LXII. — Ejus, sc. regis. Omnia tentando, " in resorting" or " while resorting to every expedient." Utriusque consilio, sc. Bomilcaris et Nahdalsce. Uti res poscerit, $ 266, 2. Hiherna Romano rum jussus, sc. a. Jugurtha. Inuliis hostibus, $ 257, R. 7. Timore socii anxius ; the subjective genitive denoting the fear felt by his associate, $211, R. 2; timore, i. e. timoris causa, ox propter timorem. Per quos juravisset, $266, 3. Reputaret, $266, R. 1. In oratio directa, reputes or reputa. Ceteriim suane, i. e. Nabdalsae. LXXI. Uti (Egrum animum solet, sc. capere. Somnus cepit, sc. eum, i. e. Nabdalsam. Super tali scelere suspectum, $ 213, R. 4, (4). LXXII. Quos socios insidiarum cognoverat, sc. esse. Iram oppresserat. The author assigns this reason for the hfe of Nab- dalsa being pre-served, that Jugurtha, after putting to death Bomilcar and many others, had smothered his resentment. LXXIII. Sibi parum idoneum, sc. esse, " unserviceable to him, or unsuited to his service." The reason is contained in the words, simul et invisum et offensum. Litteris — cognitis, see Chap. LXV. Volenti animo de ambobus acceperant, " with ready mind received (what was written) respecting both." In utroque, ** in regard to each," i. e. Metello et Mario. Bona aut mala sua, i. e. plebis. Moderata, sc. sunt, " governed," " influ- enced," sc. plebem. Seditiosi magistratus, sc. tribuni plebis. Post multas tempestates, " after a long time." See Chap. LXIII, near the end. Ea res, i. e. this decree of the senate. LXXiV. In tanta perjidia. See In in Diet. Amorum aliquanto numero, hostium paucorum potiti. Two constmctioni here Mow potiti, $245, 1, & 220. 4. LXXV. Eafuga, i. e. propter eamfugam, " in consequence of." Thesauri— cultus erat, $209, R. 12, (3.« Qudm plurimum potest domiti pecoris, $212, R. Z. Ed imponit, instead of eipecori, " upon these.' Qnisque aqucp. porlaret, $ 262, R 4. Quam proximam, ^206, {10.) 304 NOTES ON THE Quo Numidis prccceperat, sc. veniant. In nova deditione. See In tanta perfidia. Chap. LXXIV. LXXVI. Nihil jam infectum. Participles of the perfect tense when they be come adjectives, and adjectives derived from perfect participles are, no unfrequently, used in the sense of adjectives in bilis ; as here, infectus impracticable ; J. 43, invictus, invincible; J. 91, coercitus — , restrainable — J. 2, incorruptus, incorruptible. Quippe qui omnia, arma, tela, etc. $ 204, R. 10. Locos, places; in which sense loca is more common. Ceteris, sc. hominibus or ducihus Ceterum, " but, i. e. but in fact.' Quam vitare posse celeritale putahat, sc. se, $ 239, R. 2 Post dies quadraginia quam, $ 253, R. 1, 2d clause. LXXVII. Capth Thala, $ 274, R. 5. Hamilcarem quemdam, $ 273, 3, 3d clause. Novis rebus, " a revolt," i. e. from the Romans. Hominem nobilem, /actios um. Asyndeton, $ 323, 1, (1), & $ 205, R. 16. Suam salutem, sc. Leptitanorum, $ 208, (1). Hlorum socios, i. e. by synesis, $ 323, 3, (4 ) Romanorum. Societatemque rogatum, $ 276, II. Deinde, ubi ea, sc. amicitia societasque, $ 205, R. 7, (2). LXXVIII. In extrema Africa, ($ 205, R. 17,) i. e. towards the eastern ex- tremity. Proxima terrcB, " the parts nearest the land." Alia in tempestate, " at another time." See In in Diet. Leges cultusque pleraque, $ 2 12, R. 3, N. 4. Procul ab imperio regis, " they were remote from the dominion of the king," i. e. the king of Numidia, "far from the seat of government," and consequently were permitted to enjoy their own laws. Some however interpret it, " far from regal government." LXXIX. Per Leptitanorum negotia, " on account of" — . Earn rem nos locus admonuit, $ 218, R. 1, & $ 231, R. 5. Qua tempestate. When the antecedent would be in the same case as the relative it is often omitted, $ 206, (3 ) Una specie, $ 211, R. 6. Qui fines eorum discerneret, $ 264, 7. Nomen Philcenis erat, $ 204, R. 8. — Humo excitavit, $ 255, R. 1. Morari iter, sc. solet. Posterior es se vident, sc. esse, which is usually omitted after video and aftel verbs of mying, judging, &c. So at the beginning of this chapter, non indignum videtur. Criminari Carthaginienses — digressos sc. esse, " accused the Carthagmiana of having left home before the time," $ 229, R. 5, & 217, R. 5. Conturbare rem, sc. Cyrenenses, $ 209, R. 5. GrcBci, i. e. the Cyrenians, who were a Grecian colony. Vel illi, in the oratio obliqna. See Ille in Diet. Ibi, i. e. in lisfinibiis or locis. Quern in locum veUent, sc. esse fines populo sua, i. e. Cyrenennfnis* JUGURTHINE WAR. 305 LXXX. Impellitj sc. eum. Reges eo amplius ; i. e. " by so much the more," as they surpassed otheF men in riches. LXXXI. Hostes esse, $ 270, R. 2, 2d clause. Qjiis omnia regva adversa dnU Adversa is here used passively, and in like manner hostem at the close of the sentence. Turn sese, sc. Romanis hostem esse. — Paulo ante Carthaginienses sc. /utsse, Aliis ialihus dictis, $ 205, R. 16, 2d clause. Ad Cirtam oppidum. A proper name denoting a town, river, or moun- tarn, usually follows the appellatives oppidum, flumen and mans. lia Jtigurtha ratus. For this use oiita, see Ita in Diet. Si Romxinus, sc. imperator. A patrial noun is often thus used to denote a leader or commander belonging to that nation. Sese, sc. Jugurtham et Bocchum. LXXXII. Copiam facit, sc. regihus. Cognitis Mauris ; i. e. quum Mauros cognovisseL Nam consulem factum, sc eum. Alii honum ingenium, sc. censebant or dicehant, which are implied m ver- tebant. Quod jam parta victoria ex manibus eriperetur. This clause has the same relation to accensum esse as the ablative contumelia. — Ex manibus eripe' retur, $ 266, 3. * Injuria sua, $211, R. 3, last clause. Laturumfuisse, $ 268, R. b.— Trader etur, $ 260, II. R. 2. LXXXIII. StultiticB videbatur, sc. esse, $ 211, R. 8, (3). Alienam rem, sc. Marii. — Periculo suo. Sua relates to illi understood, §208,(3.) Hostis populo Romano, $211, R. 5. Jncipere cuivis — licere. Incipere is here the subject of licerct $ 269, R. 3, and cuivis depends on licere. Deponi, sc bellum. Deponi like sumi depends on diodt understood. Ille probare, sc. Bocchus. See Ille in Diet. 1 AXXIV. Multus atqueferox, $ 205, R. 15. Consulatum ex victis illis spolia cepisse, $ 230, R. 2. A populis et regibus, i. e. from subject states and kings out of the limits of Italy. — Sociis, sc. Italicis. Fama cognitos, sc. Mario. Neque plebi militia volenti {esse) putabatur. A Greek idiom equivalent to neque plebs militiam velle putabatur. — Ei Marius, sc. putabatur^ $271, R.2. Sese quisque — irahebant Two constructions here follow trahebani, $ 272, & $ 229. Non paulum. The figure Litotes, $ 324, 9. Omnibus — decretis, sc. by the senate. LXXXV. Scio egOf $ 209, R. 1, 2d par. lisdem artibus—gerere. The claus# et gerere may be translated before the other, — '♦ that most men, aftei they have obtained power, do not administer it in the same manner ii which tliey sought to obtain it from you." 306 NOTES ON THE Mihi contra ea videtur. " It seems to me otherwise/'' or " the opposite to this appears to me proper." Ulam administrari debere, sc. mild videtur. Cum maximo henejicio vestro, " in connexion with the highest office in your gift," sc. the consulship. — Sustineam, $ 265. Quos nolis offender e, § 209, R. 7, & $ 264, 1. Et ea agere. Et has here the force of " and what is more." Omnia hcBC prccsidia adsunt, $ 227, R. 2, & 3. — Mihi, $ 211, R. 5, 1. Nam alia, sc. nobilitas, majorum facia fortia, &c., injirma sunt (jnihi), i. e. '* in other things," as nobihty, &c., " I am weak." Et illud intelligo, $ 207, R. 22. — Favere, sc. mihi. Locum invadendi, sc. we et vos, qui mihifavetis. Ut neque vos capiamini, sc. ah illis, that they may not get the advantage of you. Labores, pericula, Asyndeton^ $323, 1. (1). Ita—fui, for talis fui. — Ad hoc cetaiis, $212, R. 3. Ante vestra benejicia. See above, Ciim maximo henejicio vestro, Non est consilium, sc. mihi. Uti deseram, $ 273, 1. Per ambitionem, " on account of" — . Num id mutari ; id. i. e. your choice of me as leader in the war against Jugurtha.— SzV, $ 265. lllo globe nobilitatis. The term globus is used to denote the close union of the faction of the nobles. Scilicet ut ; ironically, " so that forsooth." Cceperint, $ 264, 1. last clause. Nam gerere quam fieri tempore poster ius, re atque usu prius est. " To exe- cute is in point of time subsequent to being elected (to an office,) but really and practically it is antecedent." The expression is rendered designedly paradoxical by the use of gerere without an accusative ex pressed. In the first clause, gerere quam fieri tempore poslerius (est,) magistratum or the like is to be supplied ; and the clause imports that the discharge of the duties of an office is subsequent to one's election to such office ; but in the second clause, gerere quam fieri re atque usu prius est, rem or the like is to be supplied with gerere, and the meaning is, that one must be practised in affairs before he is qualified for election to an office, or, in other words, that experience is a necessaiy qualifica- tion for office. Comparate nunc cum illorum superbia me hominem novum. The Latin idiom often permits a comparison to be made, not only between two persons, or the properties or actions of two persons, but between a per- son and an attribute or action of another person ; " me and the pride of these men," instead of, " me and these proud men." Facta an dicta. Before facia an or num is to be supplied. See An in Diet Sed fortissimum. Sed in this passage, following quamquam, appears to have the sense oftamen, "still, notwithstanding." Ac si jam quari posset, $261, 1. Faciant idem majoribus suis, $ 250, R. 3. Hujusce rei, sc. majoruvi gloria. — Id quod, mnlto, $206, (13,) 2d clause. JUGURTHINE WAR. 307 Peperisse, sc. mea virtute. — Acceplam, sc. a majoribus. Si jam mihi respondere velintj $ 261, 2. In maximo vestro henejicio. See above Cum maximo beneficio vestr'/. Vera, sc. oratio. — Bene prcodicet, $ 262, R. 4. Vestra consllia — qui, $ 207, (12). Hastas, sc. puras. Hen sunt mem imagines, hcac nobilitas, $ 206, (10). Relicta, $205, R. 2, N. Ut ilia, sc imagines, triumphi et consulatus majorum. Ad virlutem doctoribus nihil prof uerunt. By doctoribus is meant the Gre- cian nation in general, who had received from their Hterature no such addition to their prowess, as to prevent the conquest of their country by the Romans. Gloriam meam is the predicate accusative, but placed before the subject for emphasis, § 210, & $ 279, 16. Id est, $ 209, R. 3, (5), at the end.— Daminum esse, sc. te, $ 239, R. 2. Seque remque publicam, $ 278, R 7. Double connectives occur frequently in Sallust in sentences resembling this. See Cat IX & XXXVI, & J. XXI & LXXIX. QacD licebat — neque poterant. With each of these verbs supply relinquere. Coquum quam villicam habeo. Habeo does not here signify to value, but " to have," " possess," " own." Ubi—ibi. See Diet. Metus ccperit, $ 260, R. 6, 2d and 3d clauses, and $ 278, R. 4. Idem, " at once." — Qucd si, " but even if this." See Qui in Diet L XXXVI. Hujuscemodi oratione. See note on hujuscemodi in Cat. LI. ReipubliccE subvenire decebat, $ 259, R. 4. Non more majorum. The ancient custom here alluded to, was to summon the people to the Campus Martius, and having called them by centuries, to select from each such as weie fit for military service. & classibus. The classes here intended are the first five, who alone were obliged to serve in war, as the sixth class, the capite censi, were by law excused, and in respect to military service were not considered as a class. Uti cnjusque libido. From this it appears that the levy made by Mariug consisted of such as voluntarily enlisted. Inopia bonorum, sc hominum, — " of the better classes." LXXXVII. At reges, sc. "Jugurtha and Bocchus. LXXXVIII. Ex sociis, i. e. ex agro sociorum. Armis exuerat. Jugurtha had fled leaving his arms behind him. QucB postquam gloriosa modo— cognovit, " but after he had found that these things — ." See Qui in Diet. — Gloriosa modo, sc esse. Neque belli patrandi, " and not to tend to the terminating of the war," $ 275, III, R. 1, (5). See also § 211, R. 8, (3.) Viris aut loco — opportunissimce, $ 250. Ita Jugurtham, supply putavit or some verb of similar signification, implied in statuit. Nudatum. The sense requires us to consider nudatum as a supine with iri understood, forming a future infinitive passive, but such an ellipsis ifi unusual. 27 [t08 NOTES ON THE Nam Bocchus. Nam serves to explain the difference made by Marius in his treatment of Jugurtha and Bocchus. Telle populi Romani amic'itiam, sc. se, § 239, R. 2, & $ 270, R. 2, last clause Ne quid ah se hostile timeret, ^ 273, 3. — Solitus, sc. sit. LXXXIX. Aggredi tempus, § 270, R. ' Tempus, i. e. opportunum tempus. Apud Jugurtham, "under the government of Jugurtha." — hnmunes, sc erant. Levi imperio, $211, R. G.^—Ejus^ sc. oppidi. — Fotiundi, $ 162, 20. Cetera pluvia, sc. aqua, "the rest of the water which they use is rain wa ter," or, " for the rest they use rain water." Id ibique, i. e. this scarcity of water, $ 206, (13). QiicB procul a mart incultius agebat. The predicate here applied to Africa is strictly applicable not to the country, but to its inhabitants. XC. Igitur con sul. The verb of the predicate is exornat. Quod cumque, sc. frumenti. XCI. Castris Levi munimento, $ 211, R. 6. Capere depends on fubet, dmd egrederentur on paratos esse, Onerare is connected by ei understood to paratos esse, Proxima — tertia, sc. nocte. Et cum his. His refers by synesis to equitatum, $ 323, 3, (4). Aditu difficilis, § 276, III. XCIl. Locupletes, sc. prceda. Ad coelum ferre, sc. Marium. Socii atque hostes. The socii here spoken of appear to have been the in- habitants of the Roman province in Africa, which comprehended the former possessions of the Carthaginians. Ac plerisque, "and most (of them) too." See Atque in Diet. Non eadem asperitate, " not equally perilous," " not attended with equal danger," § 211. R. 6. Qua Capsensium. Capsensium depends on res understood, for which in English the pronoun that can be supplied. Summa vi, though placed before capere, qualifies intendit. Nam Castello, $ 226. Pro opere, i. e. vineis. Inter in the sense of intra, "within," "under cover of" XCIII. Promissa ejus cognitum, ($ 276, II), ex prcBsentibus misit, sc. quosdam. Quorum uti cujusque ingenium erat, — nuntiavere; instead of qui, uti cujus- que eorum ingenium erat, — nuntiavere. Quorum depends on cujusque as the sentence is now constructed, and nuntiavere agrees with ii under stood. Quatuor centuriones. These centurions were attended by their companies XCIV. Sed ubi ex prcecepto, sc. Marii. Per git, sc. Ligus. Succedere, sc. muris. Capite atque pedibus nudis, $ 257, R. 7. Facilius foret, instead offaciliorforet. See in Diet, Sum. Ponderis gratia. This kind of shield was of less weight than metallic onea Saxa et si qucs vestustale radices eminebanf, laqueis vinciehat. Radices is JUGURTHINE WAR 309 in the nominative by attraction, $ 206, (6), (6), instead of Saxa et radices^ fi quce vetustate eminehanl — vinciehat. Tormentis, sagittariisque etfunditorihus, $ 247, R. 4, last part. Omnibus^ Romauis hostibusque, § 204. So below, Cuncti, armati inet mesque. His, sc. Romanis, — illis, sc. castellanis, $ 207, R. 23, 2% ixit their place of residence at Rome. KLI. In incerto habue^e, quidnam, &c., $ 229, R. 5. In altera parte. The motnves on the part of the ambassadors and their countrymen to engage in the conspiracy are first mentioned. In spe victories " in the hope of victory," i. e. in the victory hoped for. Ai in altera. The advantages of betraying the conspiracy are next con- 330 NOTES ON THE eidered, and these appear to be personal to the ambassadors, rather than to their countrymen in general. Majores opes, "greater power and influence," to be enjoyed by the ambassadors, as a reward from the Romans for betraying the con spiracy. Certa prccmia. Specific rewards had been offered by the senate to any one who would give information respecting the conspiracy (see Chap. XXX,) but these are probably not referred to in this place. Cujus patrocinio. Most nations subject to the Romans had some one among the senators who took the oversight of their affairs, and whom theyxalled their patron. This patronage was hereditary. Prcccepit ut — simulent. The perfect indefinite followed by the present is unusual, $ 258, 2, (2). See J. XIII, & CXI. XLII. Qaos antea Catilina dimiserat. See Chap. XXVII. Ex eo numero. See Numerus in Diet. Item in ulieriore Gallia C. Murcsiia, sc. complures in vinculo conjecerat. See Item in Diet. Ut videhaniur, " as they appeared," instead o{ paratis copiis, qucD videhan- iur magncB, i. e. satis magnce. The impersonal videhaiur is more com- monly employed in this sense. XLIII. Lentulus cum ceteris — consiituerant, $ 209, R. 12, (6). Cetera muliitudo conjurationis, " the rest of the multitude concerned in the conspiracy." Hoc modo, i. e. tali modo. Quo tumuliu, i. e. ut eo tumultu, " that by the tumult which this would oc- casion," $ 207, R. 20. Alius auiem alium, sc. aggrederetur. Inter hcsc parala atque decreta, $ 274, R. 5. X LIV. Ex prcccepto Ciceronis. See Chap. XLI, near the end. Quod signatum ad cives perferant, $ 264, 5. Dant. sc.jusjurandum signatum. Eo brevi t;e?j^wrwm,i.e. into the country of the Allobroges. Mittit uti conjirmarent. The imperfect depending upon the historical pre- sent, $ 258, 2, R. 1. Quis sim. Cicero, who had the intercepted letter in his possession, has given it in 3d Cat. 12, as follows : Qui sim, ex eo quem ad ie misi, cog- nosces. Cura ut vir sis, et cogita quem in locum sis progressus, et vide quid jam tibi sit necesse. Cura ut omnium tibi auxilia adjungas, etiam injimorum, Fac cogites, $ 2^V2, R. 4, & $ 267, R. 3.—Et memineris, $ 183, 3, N. KLY. Cetera, " as for the rest," i. e. in regard to details. Ita agant, sc. ut, $ 262, R. 4. Homines milifares, sc. Flaccus and Pomptinus. Frasidiis collocatis. See 3d oration against Catiline, Chap. V. Ad id loci, $ 212, R. 3. — Et simid, i. e. et simul ac. XLVI. Qnibus rebus confectis, these events occurred on the night betweei the 2d and 3d of December, A. U. C 691. Consuli, sc. Ciceroni, CATILINARIAN CONSPIRACY. 331 FcBTuam illorum, sc. videhat or verehatuvj the latter of which may be im- plied in anxius erat. Sibi oneri, " would bring a weight of odium upon hun." PerdendcB reipubliccB, $ 275, III, R. 1, (5). Ipse manus tenens. This was intended as a mark of respect to the officia! character of Lentulus. JEdem Concordicc. In this temple, built by Camillus, upon the side of the Capitoline mount, the senate that day assembled, and in a private apart- ment of this temple the conspirators seem to have been detained, until they were introduced into the senate. Magna frequentia, $257, R. 7. Volturcium cum legatis. Cum in this place does not imply any very close connection of time, as it appears from Cicero, {Or. in Cat. Ill, 4,) that Volturcius was introduced apart from the Gauls. It is equivalent to et. XLVII. Quid, aut qua de causa, consilii hahuisset, " what design he had entertained, or for what reason he had entertained it." Fingere alia, i. e. other than what pertained to the conspiracy. Nihil amplius scire quam legatos. This expression is thought by some to be ambiguous. Its more obvious meaning is that " he knew nothing more than the ambassadors knew." Kritz and Herzog however inter- pret it to mean that " he knew nothing more than," or taking nihil for neminem that " he knew none besides the ambassadors :" i. e. none of the conspirators besides. If we translate docet, " he shows," the com- mon translation may perhaps be sustained, for it is obvious from Chap. XLVIII, that he disclosed many things relating to the conspiracy, though most of them may have been known to the ambassadors also. Cinnam atque Sidlam antea, sc urhis potitos esse. Ah incenso Capitolio. The burning of the Capitol here referred to occur- red A. U. C. 671. Decernit uti — haherentur, § 258, R. 1. — C. Ccesari, i. e. C. Julio CcBsaru XLVIII. Alia belli facinora pr cedes, sc. sibi, $227. Quum se diceret indicaturum. Respecting this position of se, consult nota on Sese student prcsstare, Chap. 1. Indicaturum (esse,) — data esset, $ 266, R. 4. De itinere hostium, i. e. of the conspirators, towards Rome. Missum a M. Crasso. See Chap. XVII. Lentulus, Cethegus, aliique deprehensi, " the arrest of Lentulus," &e $274, R. 5. Terrerent, sc. eum, i. e. Catilinam. Et illi — eriperentur sc. Lentulus, Cethegus, alii. Tavta vis hominis, instead of homo tantcs vis. Deque ea re, i. e. concerning the truth or falsehood of the testimony of Tarqumius. Consulente Cicerone, sc. senatum. Neque amplius potestatem, i. e. indicandi, " of giving testimony." Qui eecistimarent, $ 264, 6. More suo. This custom of Crassus, of patronizing the meanest and vile#*» is mentioned by Plutarch also. 29 332 NOTES ON THE XLIX. Sed iisdem temporibus. In what follows, Sallust appears to aim at defending Cicero from the charge brought against him by Crassus; but in doing this he brings a very improbable charge against Catulus and Piso, for the purpose of screening from censure Caesar, his personal friend. Nam uterque exercehant, $ 209, R. 1 1. (4.) Piso oppugnatus injudicio, etc. sc. inindcitiam exercehat, Oppitgnatus sc, a Casare. Propter cujusdam Transpadani supplicium. These words are to be con- nected to oppugnatus, not to pecuniarum repetundarum. In a prosecu- tion against Piso for extortion CaBsar made an attack upon him for unjustly punishing a certain individual. Pontificatus, sc. maximi. Ah adolescentulo CcBsare. Caesar, though at this time thirty-six years old, is called adolecentulus in reference to the more advanced age of Catulus. Opporiuna videhatur, i. e. for Caesar, on account of the magnitude of his debts, and this consideration caused the accusation to be more readily believed. Privatim—puUice. These adverbs belong not to debehaU but to liberali- tate and muneribus. QucB se — audisse dicerenU instead oiqucB audissent ut dicehant, $266, 3, 3d clause. Qud studium suutRj etc. These words relate to Ccesari gladio minita' rentur. L. Qui in custodiam tradiii erantf $ 266, 2, R, 5. Primus senientiam rogatus, $ 205, R. 17. Senientiam Tiberii Neronis. Tiberius Nero had proposed that the con- spirators then in custody should be strictly guarded, until Catiline and his army were vanquished, and that the whole subject should then be referred to the senate. Hujuscemodi verba. From the use of this expression, in relation to the speeches of Caesar and Cato, it is evident that we have their sentiments only, and not their language. 'LI. Hand facile, etc. This sentence contains the reason of the preceding but the causal particle nam or enim is here as in many other places omitted. Valet, sc. animus. Male consuluere, sc. sibi ac reipubliccB, i. e. ** pursued an injudicious course, adopted wror^uneasures." Populi RoTuani^^bis creverat. The Rhodians had received from the Romans, inflRmpense for services rendered the latter in the war against Antioc^s, a large part of I-ycia and Caria. Impunitos eos dimisere. The Rhodians were however deprived of the provinces previously bestowed upon them. Quid in illis, — " in their case," " in respect to them." Novum consilium. The new measure here alluded to, was the punish- ment of a Roman citizen with death, as proposed by Silanus. HiA utendum, sc. pcenis, e. g. imprisonment, exile, &c. CATILINARIAX CONSPIRACY. 333 QtUB belli scevitia esset, qucB viciis acciderent enumeravere. Enumeravere can be connected with scBvitia only by zeugma, but it is appropriate to q^iicB victis acciderent: " have shown what would be the savage charac- ter of the war, and enumerated the evils which would befall the van- quished." Rapi Virgines, sc. dixerant, which is implied m enumeravere. An, uti vos ; affer an supply eo pertinuit. Injuries succ, $ 208, (7), & § 211, R. 3, last clause. Gravius cequo, $ 256. R. 9, — habaerey i. e. soleni habere. The perfect is often found in this indefinite sense, in Sallust as well as in other writers. Li imperioj i. e. in those who command. Paulo sever ior, ^ 256, R. 9, last clause. Eos mores — cognovi, *' such I know to be" — . Injuria, I e. " the wrong," " the nature of the wrong," " the enormity of the crime." Consulis, i. e. Ciceroms. Ultra, sc. mortem. An, quia gravius est, i. e. in sententiam non addidisti, uti, etc., quia gra- vius est ? Sin, quia levius, i. e. sin in sententiam non addidisti, etc., quia levius, sc. est verberari, etc. Tempus, dies, fortuna, sc. reprehendent, hterally, " a time, a day," i. e. " some future time, some future day, will censure (the decree) and so likewise will fortune." — " Will censure," i. e will show to have been unwise. Tempus, dies, $ 324, 22. Quid in alios siatuatis, i. e. other than these conspirators. Ex bonis, sc. exemplis. — Ab dignis, sc. poena. Devictis Atheniensibus iriginta viros imposuere, $ 224. Invidere bonis. According to Cortius and Kritz, institutis is to be sup- phed; according to Gerlach and Herzog, kuminibus. With the latter boni will signify those excelling in knowledge of any kind. Invidere which leqmres a dative is here connected with imitari requiring an ac- cusative. In such a connection the noun or pronoun is in general repeated in that case which each verb requires. Traciarent, v 264, 5. — Ea populus Iceiari, $232, 2. Merito dicere fieri, sc. ea, from the preceding clause. Ubi paulatim licentia crevit, $ 259, R. 1, (2.) StultcB IcctiiicB, $211, R. 12. Tum lex Porcia. Here the apodosis of the sentence begins, the protasis commencing with postquam. Quibus legibus. The noun is repeated with the relative, sometimes for the sake of perspicuity, and sometimes for empha^. In primis magna, $ 127, 2d paragraph. Qui ea bene parta. The reader might expect, instead of ea, .ri referring to imperium. Sallust has made use of the plural " these things," to de- note separately what was previously expressed collectively by imperium, Publicandas eorum pecunias, — neu quis referat, a double construction fol- 334 NOTES ON THE lowing censeo, $ 273, 3. In the following clause seiiatum existimare th« original construction is resumed. LII. Postquam Cccsar— fecit, $ 259, R. 1, (2.) Alius alii varie assentiehantur, i. e. they signified their agreement in sen- timent with Silanus, Nero or Caesar. Verbo assentiehantur. The opin- ion of the senators was given either viv& voce or by a division, {disces- sione.) Sallust has omitted all notice of the speeches of Catulus and CicerO; delivered on this occasion. Uli mild disseruisse videntur. Cato states the real question to be, not what punishment is suitable for the conspirators, but what means shall be resorted to, to prevent the success of their conspiracy. Persequare, $ 209, R. 7. Si ista cujuscumque modi sunt. The severity of Cato*s manners led him to speak contemptuously of the luxuries prized so highly by many of his hearers. De sociorum injuriis: an objective genitive, $211, R. 2. In hoc ordine, i. e. in senatu. Sed ea, sc. verba. Non id agitur, $207, R. 22. Cujus hcBC cumque modi ; tmesis, $ 323, 4, 5, for cujuscumque modi hcec {videntur.) Hostiumfutura sint, $ 211, R. 8, (3). Hicy " here," i. e. " in this state of things," " such being the facts." Hie mild quisquam. Reference is here very evidently made to Caesar, but the reference is the more severe from the use of the indefinite pronoun quisquam, " some one." Miiller reads it interrogatively, " does any one ?" Malarum rerum audacia, $ 211, R. 12. Sint sane, $ 209, R. 2, (2), & $ 260, R. 6. Misericordes infuribus. In this sense of in, it is commonly followed by the accusative, but see Chap. LI, quid in illis, and In in Diet. Perditum eant, $ 276, II, R. 2. Diver so itinere malos, &c., i. e. existimans falsum esse diverse itinere malos a bonis, etc. — " that the wicked, their rout being different from (that of) the good, inhabit," &c. Before diverse, etc. nempe, " to wit," may be supplied, $ 207, 22. Si periculum ex illis metuit, sc. C. Ccnsar. Sin — solus non timet. If Caesar alone entertained no apprehension, he might well be suspected of having a connection with the conspiratDrs. Multo pulcherrimam, $ 127, 3d clause. QucB nobis nulla sunt, "none of which," — . Omnia virtutis prccmia. Such as civil and military offices, and other pub- lic honors. Hie pecunifE, i. e. in senatu. ^, Apprehensis hostibus facialis, $ 250, R. 3. Misereamini censeo,^ 2G2, R. 4, spoken ironically. Scilicet res aspera est, etc. The matter in itself is formidable. Non votis, supply sed. CATILINARIAN CONSPIRACY. 335 Prt)ipera omnia cedunt, $210, R. 1. BeJlo Gallico, According to Livy and other historians, this event occur- red in the war against the Latins. Nisi iierum patrics helium fecit, Cethegus had been concerned in the civil wars, first as a follower of Marius, and afterwards of Sylla and of Le- pidus. Si—peccato locus esset, " if there were any room for error." More majorum, i. e. according to the custom in use before the enactnkent of the Porcian law. rJII. Alit alios increpantes timidos vacant, " chiding they call each other"— Sustinuisset, " had sustained," i. e. had enabled the Roman people io sustain. Contendisse, so. populum Romanum. Fortunce violentiam. Reference appears to be made to the great disasters which had occasionally befallen the empire. Sicuii effeta parente, multis, &c., as if the parent (viz. Rome) was no longer capable of producing offspring, $ 257, R. 10. The common reading is Sicuti effeta parentum, multis, &c. Others read effetce parentum — . The reading adopted in the text is that suggested by Miiller. LIV". Igitur his genus, mtas, eloquentia prope cequalia fuere, $ 205, R. 2, (2). The Porcian gens was plebeian, the Julian patrician, but both had en- joyed in an equal degree the honors of the state. JEtas, At this time Cato was thirty-three, and Caesar about thirty-seven years of age. Sed alia, sc. gloria. — Alii is used though referring to two persons only, on account of the preceding alia, that the words might correspond. Ccesar dando, sublevando, ignoscendo, $ 275, III, R. 4. Intentus, sua negligere ; the historical infinitive, $ 209, R. 5 Novuvi helium exoptabat, " was always wishing for some new war," i. e. a perpetual succession of wars. Eo magis sequebatur, i. e. gloria eum sequehatur. LV. Idem fit ceteris, $250, R. 3. Est locus— quod, $ 206, (10). LVI. Pro numero militum, " according to the number of his soldiers," i. e. he put an equal number into each maniple, &c., intending to fill up the legion as new recruits joined his standard. Ex sociis, sc. conjurationis, " of the conspirators." Numero hominum, sc.justo. Hoslibus, i. e. to Antonius and his army. Servitia repudiabat, cujus, sc. gefleris hominum, $206, (11). Videri, sc. se, $ 239, R. 2. LVII. Nuntius pcrvenit, i. e. nuntiatum est, and hence it is construed with the inf and ace. $ 272. De I^ntulo, Cethego, ceteris. For the omission of et, ac, (fee. before ceteri» etc., see Et in Diet In Galliam ; probably into the country of the Allobroges. hadem ilia existimans — Cafilinam agitare, i. e. a retreat into Gaul. Utpote qui — sequeretur, Gr. $264, 8, 3d clause. 29* 336 NOTES ON THE &C, Qui magno exercitu, $ 249, III, 2d clause. Infuga, sc. CatilincB ejusque miliium, LVIII. Causam met coii^ilii aperirem, i. e. of his resolution to risk an eo^ gagement with Antonius. Quoque modo, i. e. et quomodo. Unus ah urbe sc. Anionii. — Alter a Gallia, sc. Metelh, Utiforti atque parato animo sitisy $ 211, R. 6, & R. 8, (2.) Commeaius abunde, sc. erujit. For this use o^ahunde, see Sum in Diet. Non eadem nobis et illis necessitudo impendet. The meaning is, " they are not under the same necessity as we," or, they are under no neces- sity, as we are. Nos pro patria, etc. These words express the necessity imposed on the conspirators, and are contrasted with the words following, which denote the circumstances under which the troops of the state would fight. Super vacane 11771. This word stands opposed to necessitudo, in the pre- ceding sentence. Quia ilia, i. e. the degrading conditions mentioned above. Viris, is used emphatically. HcEC sequi decrcvistis, " these measures," — " this course" — . Ea vero, $ 206, (13), last clause. Me hortantur, sc. ut magnam spent habeam. -Cavete — amittatis, $ 262, R. 6. LIX. Ab dextera, rupes aspera. An anacoluthon, $ 323, 3, (5) ; the regular construction of the sentence requiring, rupem asperam. Ab his, i. e. ab reliquis signis.-^Armatum, see Chap. LVI. Et colonis, sc. from the colonies planted in this region by Sylla. Propter aquilam, etc. See Cic. in Cat. I. 9. Bello Cimbrico. See Jug. Chap. 1 14. Pedibus cBger, $ 250. Dio represents Antonius as feigning sickness, that he might avoid a personal encounter with those whom he had once favoured. See Chap. XXI. nie — Ipse, sc. Petreius. See Ule in Diet. Amplius annas, $ 256, R. 6. Plerosque ipsos—noverat, " knew most of them personally." See Ipse in Dictionary. LX. Veterani, i. e. the veterans under the command ot Petreius. PU, i. e. the troops of Catiline. Baud timidi. Litotes, $ 324, 9. LXI. Sed covfecto prcclio. The ablative absolute here serves as the protasiB of the sentence, the apodosis beginning at turn. Turn cerneres, $ 2C0, II. Quos medios, $ 205, R. 17. See above Chap. LX, Cohortem prcBloriam in medlos hostes inducit. Juxta pepercerant, " had spared equally," i. e. " had spared neither," • Aifl equally disregarded." Multi autem — alii, pars, ^ 204, R, 10. Pars repericbant, $ 209, R. 11. THE END. \ 21 -V-, * ,0 ^ ■ V. -i. %ys^.^ .^^'■ ^>- v^' c^^ O V ^■^ .^^ ^-, ^^^v^ .^^ '^. ^> "^i:^ -.>• .r> \ o .0-^ ^ 3 , ^^ ^/' .X^' ^. ^ ^^^^^^^^ '/>. -^ 8 1 A ' / C* ^ \' .-V .-0' s / \ '^m 00 \- V^^ ■^^ .# ^^'' "00^ V '^. ..^^ ■^ V ifl ^ ^ x^ "^ 1 1 ►5^ ^'^ ' r <- "^^ ^ ^' -/' :%;" ■->. .^^ aV