:v>' '^^ ^- "«P^ ° V/' ^^, ^ .s .^' ."■ .^f^C^^r.. -^^v^; ^^^^^^^.^ ,^ A^- ^^ vV p/r?9z»^^ . ^^^^< ,^' -^ x\^ -A^ .^Nk^ . *o s ^ o ■ % ^ V .<^ ^ - ^^ -^^ x^^^^ %'W^ <- ^*^' _ ■ '^5i. ,\^- ^-^ -,:^/^^\-: '^f: -J- ^' ^ i: ^^> vs, \^^J^ ^^i -I SALLUST'S JUGUKTHA AND CATILINE: NOTES AND A VOCABULARY. NOBLE BUTLER AND MINARD STURGUS. NEW YORK: D. APPLETON AND COMPANY, 346 & 34S BROADWAY. LONDON: ^6 LITTLE BRITAIN. /^^ — ^ LONDO „•» .t>'> ^po. Entered according to Act of Congress, in the year 1S55, By D. APPLETON & COMPANY, In the Clerk*s Office of the District Court of the United States for the Southern District of New York. PREFACE. Most editors of Sallust have placed the Catiline be- fore the Jugurtha ; but we have preferred arranging the two works in chronological order, as some others have done. The history of the war with Jugurtha shows the operation of some of the causes which pro- duced the conspiracy of Catiline. The two works present two acts of the great tragedy to the catas- trophe of which Kome was hastening. The vocabulary was prepared by the late William H. G. Butler. In its preparation he was as faithful as he was in the performance of every duty. Those who examine the vocabulary will, we think, agree with us in opinion that few school vocabularies so thorough and accurate have ever been published. We find it difficult to refrain from paying a tribute to the memory of this noble young man, who so well IV PREFACE. deserved the character given to him by the citizens of Louisville, in the inscription upon his monument, — '^ A man without fear and without reproach/' " Gone before us, O our brother, To the Spirit-land ! Vainly look we for another • In thy place to stand 1 " BIOGRAPHICAL NOTICE OF SALLUST. Caius Sallustius Crispus, of a plebeian family, was born at Amiternum, in the country of the Sabines, b. c. 86. About the age of twenty-seven, he obtained the quaestor- ship, and in a few years afterwards, b. c. 52, was elected tri- bune of the people. In b. c. 50, he was ejected from the Senate, on the ground, as some say, of disgraceful inter- course with Fausta, daughter of Sylla, and wife of T. Annius Milo. After his ejection from the Senate, we hear no more of him for some time. In B. c. 47, Sallust was elected praetor, and consequent- ly regained his rank as Senator. He attached himself to the faction of Caesar, and devoted himself to his service. He was near losing his life during a mutiny of some of Caesar's troops in Campania, whither they had been led in order to pass over to Africa. He accompanied Caesar in his African war, and was appointed by him governor of Numidia. He is accused of having made use of his power to oppress and rob the Numidians. It is certain that he be- came immensely rich. He formed magnificent gardens on the Quirinal Hill, which were called the Gardens of Sallust. These afterwards became the property of the Emperors, and VI BIOGRAPHICAL NOTICE OF SALLUST. were a favorite resort of Augustus and his successors. The story that he married Terentia, the divorced wife of Cicero, is improbable. Severe charges have been brought against the moral char- acter of Sallust, the worst of which are supposed to have been derived from the Declamatio in Sallustium, a work said to have been written by Lenaeus, a freedman of Pom- pey. Sallust had used severe language against Pompey, and Lenaeus, in revenge, charged Sallust with the most dis- graceful conduct. Sallust is said to have been defended by Asconius Pedianus, who wrote a life^ of him in the time of Augustus. The unfavorable view of Sallust's character, however, still prevails ; though many have wondered how he could be so utter a stranger to virtue, and yet so loud in her praises. But Sallust is not the first whose language and conduct have been opposed to each other. Carlyle says, that man's nature is a kind of beast godhood ; if this is true, there are some who show the godhood in their words only, while the beasthood is apparent in every action. The principal defenders of Sallust's character, are Milller, Wie- land, and Roos, who have been opposed by Gerlach and Loe- bell. His devoting himself to literary pursuits, is some evidence in favor of the latter part of his life, at least. Another thing may be stated, that Dion Cassius, who is the chief authority in support of the charge of oppressing the Numidians, inclines to take the worst view of men's characters. Sallust died b. c. 34, in the fifty-second year of his age, leaving, as his heir, his grand-nephew, Caius Sallustius Cris- pus, whom he had adopted. BIOGRAPHICAL NOTICE OF 8ALLUST. VU Sallust's extant vrritinrgs consist of his narratives of the Conspiracy of Catiline and the War with Jugurtha, and some fragments of a History of Rome, from the death of Sylla to the beginning of the Mithridatic War. He is said to have taken Thucydides as his model ; but there is little resemblance in the style. His vrritings have received the highest praise from some of the most distinguished authors, ancient and modern. Milton says, ^^ I congratulate myself on having been so fortunate in characterizing the merits of Sallust, as to have excited you to the assiduous perusal of that author, who is so full, of wisdom, and who may be read with so much advantage. Of him I will venture to assert what Quintilian said of Cicero, that he who loves Sallust is no mean proficient in historical composition." C. CRISPI SALLUSTII JUGURTHA, SEU BELLUM JUGURTHINUM. I. Falso queritur de natura sua genus humanum, quod, imbecilla atque sevi brevis, forte potiiis quam virtute regatur. 2. Nam contra reputando neque ma- jus aliud neque prsestabilius invenies, magisque na- turae industriam hominum quam vim aut tempus deesse. 3. Sed dux atque imperator vitse mortalium animus est ; qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur, abund^ pollens potensque et clarus est, neque fortuna eget : quippe quae probitatem, industriam aliasque artes bonas neque dare neque eripere cuiquam potest. 4. Sin, captus pravis eupidinibus, ad inertiam et vo- luptates corporis pessum datus est, perniciosa libidine paulisper usus, ubi per socordiam vires, tempus, inge- nium defluxere, naturae infirmitas accusatur : suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt. 6. Quod si hominibus bonarum rerum tanta cura I esset, quanto studio aliena ac nihil profutura mul- tiimque etiam periculosa petunt, neque regerentur I CRISPI SALLUSTII I magis, quam regerent casus, et eo magnitudinis pro- cederent, nti pro mortalibus gloria seterni fierent. II. Nam uti genus hominum compositum est ex corpore et anima, ita res cunctae studiaque omnia nostra, corporis alia, alia animi naturam sequuntm-. 2. Igitur pr©clara facies, magnse divitise, ad hoc vis corporis et alia omnia hujuscemodi brevi dilabuntur ; at ingenii egregia facinora, sicuti anima, immortalia sunt. 3. Postremo corporis et fortunse bonorum ut initium, sic finis est, omniaque orta occidunt, et aucta senescunt : animus incorruptus, seternus, rector hu- mani generis, agit atque habet cuncta, neque ipse habetur. 4. Quo magis pravitas eorum admiranda est, qui, dediti corporis gaudiis, per luximi atque igna- viam setatem agunt, ceterum ingenium, quo neque melius neque amplius aliud in natura mortalium est, incultu atque socordia torpescere sinunt, quum prse- sertim tam multse variaeque sint artes animi, quibus gumma claritudo paratur. in. Yerum ex his magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum minime mihi hac tem- pestate cupienda videntur; quoniam neque virtuti honos datur, neque illi, quibus per fraudem is fuit, utique tuti, aut eo magis honesti sunt. 2. Nam vi quidem regere patriam aut parentes quamquam et possis, et deli eta corrigas, tamen importunum est ; quum prsesertim omnes rerum mutationes caedem, fdgam aliaque hostilia portendant. 3. Frustra autem, niti, neque aliud se fatigando nisi odium qucerere, extremes dementias est : 4. nisi forte quem inhonesta et perniciosa libido tenet potentiae paucorum decus . atque libertatem suam gratificari. JUaURTIIA. 3 ly. Ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exer- centur, in primis magno usui est memoria rerum gestarum : 2. cujus de virtute quia multi dixere, praetereundum puto, simul, ne per insolentiam qiiis existimet memet studium meum laudando extoUere. 8. Atque ego credo fore, qni, quia decrevi procul a republica setatem agere, tanto tamque utili labori meo nomen inertise imponant ; cert^, quibiis maxima in- dustria videtur salutare plebem et conviviis gratiam qnaerere. 4. Qui si reputaverint, et quibus ego tem- poribus magistratiis adeptus sim, et quales viri idem assequi nequiverint, et postea quae genera liominum in senatum pervenerint, profecto existimabunt me magis merito quam ignavia judicium animi mei muta- visse, majusque commodum ex otio meo, quam ex aliorum negotiis, reipublicae venturum. 5. Nam saepe ego audivi, Q. Maximum, P. Scipionem, praeterea civitatis nostras praeclaros viros solitos ita dicere, ^quum majorum imagines intuerentur, vehementis- simfe sibi animum ad virtutem accendi.' 6. Scilicet non ceram illam neque figuram tantam vim in sese habere, sed menioria rerum gestarum eam flammam egregiis viris in pectore crescere, neque prius sedari, qu^m virtus eorum famam atque gloriam adaequaverit. 7. At contra quis est omnium his moribus, quin divi- tiis et sumptibus, non probitate neque industria cum majoribus suis contendat? Etiam homines novi, qui antea per virtutem soliti erant nobilitatem antevenire, furtim et per latrocinia potius quam bonis artibus ad imperia et honores nituntur; 8. proinde quasi prae- tura et consulatus atque alia omnia hujuscemodi per se ipsa clara et magnifica sint, ac non perinde habe- • 4 C. CRISPI SALLUSTII antiir, ut eorum, qui ea sustinent, virtus est. 9. Yerum ego liberius altiusque processi, dum me civitatis mo- rum piget taedetque : nunc ad inceptum redeo. Y. Bellum scrip turns sum, quod populus Eomanus ciim Jugurtha, rege Numidarum, gessit : primum, quia magnum et atrox variaque victoria fuit; dein, quia tunc primum superbia6 nobilitatis obviam itum est. 2. Quae contentio divina et liumana cuncta per- miscuit, eoque vecordiae processit, uti studiis civilibus bellum atque vastitas Italise finem faceret. 3. Sed priusquam liujuscemodi rei initium expedio, pauca supr^ repetam, quo ad cognoscendum omnia illustria magis magisque in aperto sint. 4. Bello Punico se- cundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis Eomani Italian opes maxim6 attriverat, Masinissa rex Numidarum, in amicitiam repeptus a P. Scipione, cui postea Africano cognomen ex virtute fuit, multa et pra3clara rei militaris facinora fecerat, ob quae, victis Carthaginiensibus et capto Sypliace, cujus in Africa magnum atque lat^ imperium valuit, populus Romanus, quascumque urbes et agros manu ceperat, regi dono dedit. 5. Igitur amicitia Masinissae bona atque lionesta nobis permansit : im- perii vitaeque ejus finis idem fuit. 6. Deinde Micipsa filius regnum solus obtinuit, Manastabale et Gulussa fratribus morbo absumptis. 7. Is Adherbalem et Hiempsalem ex sese genuit ; Jugurthamque, Manas- tabalis fratris filium, quern Masinissa, quod ortus ex concubina erat, privatum reliquerat, eodem cultu, quo liberos suos, domi liabuit. YI. Qui ubi primum adolevit, pollens viribus, decorS- facie, sed multo maxim^ ingenio validus, non JUGUKTHA. 5 « se luxu neque inertias corrumpendum dedit ; sed, utl mos gentis illius est, equitare, jaciilari, cursu cum sequalibus certare ; et, qmim omnes gloria anteiret, omnibus tamen Qarus esse ; ad hoc pleraque tempora in venando agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire ; plurimum facere, et minimum ipse de se loqui. 2. Quibus rebus Micipsa tametsi initio laetus fuerat, existimans virtutem Jugurthae regno suo glorias fore, tamen, postquam hominem adolescentem, exacta sua aetate, et parvis liberis, magis magisque crescere intelligit, vehementer eo negotio permotus, multa cum animo suo Yolvebat. 3. Terrebat eum natara mortalium avida imperii et praeceps ad ex- plendam animi cupidinem, prseterea opportunitas suae liberorumque aetatis, quae etiam mediocres viros spe praedae transversos agit, ad hoc studia Numidarum in Jugurtham accensa, ex quibus, si talem virum inter- fecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat. VII. His diflBcultatibus circumventus, ubi videt neque per vim neque insidiis opprimi posse hominem tam acceptum popularibus, quod erat Jugurtha manu promptus et appetens gloriae militaris, statuit eum objectare periculis, et eo modo fortunam tentare. 2. Igitur bello Numantino Micipsa qimm populo Ro- mano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans vel ostentando virtutem vel hostium saevitia facile eum occasurum, praefecit Numidis, quos in Hispaniam mittebat. 3. Sed *ea res longe aliter, ac ratus erat, evenit. 4. Nam Jugurtha, ut erat impigro atque acri ingenio, ubi naturam P. Scipionis, qui tunc Romanis imperator erat, et morem hostium cognovit, multo 6 C. CRISPI SALLUSTII » labore multaque cura, praeterea modestissime parendo et saepe obviam eundo periciilis in tantam claritudi- nem brevi pervenerat, nt nostris Yebementer cams, Numantinis maximo terror! esset. 5. Ac sanfe, quod difficillimum in primis est, et proelio strenuus erat, et bonus consilio ; quorum alterum ex providentia timo- rem, alteram ex audacia temeritatem aflerre plerum- que solet. 6. Igitur imperator omnes fere res asperas per Jugurtbam agere, in amicis habere, magis magis- que eum in dies amplecti ; quippe cujus neque con- silium neque inceptum ullum frustra erat. 7. Hue accedebat munificentia animi et ingenii solertia, quis rebus sibi multos ex Eomanis familiari amicitia conjunxerat. VIII. Ea tempestate in exercitu nostro fuere com- plures novi atque nobiles, quibus divitiae bono hones- toque potiores erant, factiosi domi, potentes apud socios, clari magis quam honesti, qui Jugurtha3 non mediocrem animum poUicitando accendebant, ' si Micipsa rex occidisset, fore, uti solus imperii Numidise potiretur : in ipso maximam virtutem ; Eomse omnia venalia esse.' 2. Sed postquam, Numantia deleta, P. Scipio dimittere auxilia et ipse reverti domum decrevit, donatum atque laudatum magnifice pro concione Jugurtham in progtorium abduxit, ibique secreto monuit, ' uti potius publice quam privatim amicitiam populi Romani coleret, neu quibus largiri insuesceret ; periculose a paucis emi, quod multorum esset. Si permanere vellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et regnum venturum; sin properantius pergeret, suamet ipsum pecunia praecipitem casurum.' IX. Sic locutus, cum litteris eum, quas Micips© I| JUGURTHA. 7 ' redderet, dimisit. 2. Earum sententia haec erat : '' Jugurtlise till bello Numantino longe maxima virtus fuit; quam rem tibi certo scio gaudio esse. Nobis ob merita sua carus est : uti idem senatui et populo Romano sit, summa ope nitemur. Tibi quidem pro nostra amicitia gratulor. En liabes virum dignum te j atque avo suo Masinissa." 3. Igitur rex, ubi ea, quae 1 fama acceperat,.ex litteris imperatoris ita esse cogno- vit, quum virtute turn gratia viri permotus, flexit ani- mum suum, et Jugurtliam beneficiis vincere aggressus ' est ; statimque eum adoptavit, et testamento pariter cum filiis lieredem instituit. 4. Sed ipse paucos post I annos, morbo atque setate confectus, quum sibi finem j vit^ adesse intelligeret, coram aniicis et cognatis, ' itemque Adherbale et Hiempsale filiis, dicitur hujus- cemodi verba cum Jugurtha habuisse. X. " Parvum ego te, Jugurtlia, amisso patre, sine i spe, sine opibus in meum regnum accepi, existimans j non minus me tibi quam [liberis,] si genuissem, ob I beneficia carum fore : neque ea res falsum me habuit. I 2. Nam, ut alia magna et egregia tua omittam, novis- j sime, rediens Numantia, meque regnumque meum j gloria honoravisti, tuaque virtute nobis Romanes ex ! amicis amicissimosfecisti ; in Hispania nomen familiae : renovatum est ; postremo, quod diflBcillimum inter i mortales est, gloria invidiam vicisti. 3. Nunc, quo- I niam mihi natura finem vitas facit, per banc dextram- i per regni fidem moneo obtestorque te, uti lios, qui I tibi genere propinqui, beneficio meo fratres sunt, caros ! habeas ; neu malis alienos adjungere, quam sanguine ! conjunctos retinere. 4. Non exercitus neque thesauri pra^sidia regni sunt, verum amici, quos neque armis 8 C. CRISPI SALLTJSTII cogere, neque auro parare queas ; officio et fide pari- untur. 5. Quis autem amicior, quam frater fratri ? aut quem alienum fidum invenies, si tuis hostis fueris ? 6. Equidem ego vobis regnum trado firmum, si boni eritis ; sin mali, imbecillum. Nam concordia parvae res crescunt, discordia maximoe dilabiintur. 7. Cete- rum ante hos te, Jugurtha, qui sotate et sapientia prior es, ne aliter quid eveniat, providere decet ; nam in omni certamine, qui opulentior est, etiam si aceipit injuriam, tamen quia plus potest, facere videtur. 8. Vos autem, Adherbal et lliempsal, oolite, obser- vate talem hunc virnm ; imitamini virtutem, et eniti- mini, ne ego meliores liberos sumpsisse videar, qudm genuisse." XI. Ad ea Jugurtha, tametsi regem ficta locutum intelligebat, et ipse longo aliter animo agitabat, tamen pro tempore benigne respondit. 2. Micipsa paucis post diebus moritur. Postquam illi more regio justa magnificc fccerant, reguli in unum convenere, uti inter se de cunctis negotiis disceptarent. 3. Sed lliempsal, qui minimus ex illis erat, natura lerox, et jam ante ignobilitatem Jugurtha?, quia matenio ge- nere impar erat, despiciens, dexteri Adherbalem asse- dit, ne medius ex tribus, quod apud Kumidas honori ducitur, Jugurtha foret. 4. Dein tamen uti letati concederet fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus est. 5. Ibi quum multa de administrando imperio dissererent, Jugurtha inter alias res jacit, ^ oportere quinquennii consulta et decreta omnia re- scindi ; nam per ea tempora eonfectum annis Micip- sam pariim animo valuisse.' 6. Turn ' idem ' Hiemp- sal ^ placere sibi ' respondit ; ' nam ipsum ilium tribus JUGURTHA. 9 proxiinis annis adoptatione in regnum pervenisse.' 7. Quod verbum in pectus Jugurtha? altius, quiim quisquam ratus erat, descendit. 8. Itaque ex eo tem- pore ira et metu anxius moliri, parare, atque ea modo animo liabere, quibus Iliempsal per dolum caperetur. :♦. Quae ubi tardius procedunt, neque lenitur animus ferox, statuit quovis modo inccptum perfieere. XII. Primo conventu, qucm ab regulis factum su- pra memoravi, propter dissensionem placuerat dividi 1 liesauros, finesque imperii singulis constitui. 2. Ita- que tempus ad utramque rem decernitur, sed maturius ad pecuniam distribuendam. Reguli interea in loca propinqua thesauris, alius alio, concessere. 3. Sed Hiempsal in oppido Thirmida forte ejus domo uteba- tur, qui proximus lictor Jugurthae carus acceptusque ei semper fuerat. Quem ille casu rainistrum oblatum promissis onerat, impellitque, uti tamquam suam visens domum eat, portarum claves adulterinas paret, nam verae ad Iliempsalem referebantur ; ceteriim, ' ubi res postularet, se ipsum cum magna manu ven- turum.' 4. Numida mandata brevi confecit, atque, ut doctus erat, nuctu Jugurtliao milites introducit. 5. Qui postquam in a?des irrupere, diversi regem quaerere, dormientes alios, alios occursantes interfi- cere, scrutari loca abdita, clausa eftringere, strepitu et tumultu omnia miscere ; quum interim Hiempsal reperitur, occultans se in tugurio mulieris ancillae, quo initio pavidus et ignarus loci perfugerat. 6. Numidaa caput ejus, uti jussi erant, ad Jugurtham referunt. XIII. Ceterum fama tanti facinoris per omnem Africam brevi divulgatur : Adherbalem omnesque, qui sub imperio Micipsae fuerant, metus invadit. In 10 C. CRISPI 8ALLUSTII duas partes discedunt Kumida^ : plures Adherbalem seqiiimtur, sed ilium alterum bello meliores. 2. Igi- tur Jngurtlia quam maximas potest copias armat, urbes partim vi, alias voluntate imperio suo adjungit, omni Numidiae imperare parat. 3. Adherbal, tametsi Romain legates miserat, qui senatum docerent do csede fratris et fortunis suis, tamen fretus multitudino militum parabat armis contendere. 4. Sed ubi res ad certamen venit, victiis ex proelio profugit in pro- vinciam, ac deinde Romam contendit. 5. Turn Ju- gurtlia, patratis consiliis, postquam omnis Numidiao potiebatur, in otio facinus suum cum animo reputans timere populum Romanum, neque adversiis irara ejus iisquam, niai in avaritia nobilitatis et pecunia sua, speni habere. 6. Itaque paucis diebus cum auro et argento multo legatos Romam mittit, quis praecepit, priniilm ' uti veteres amicos muneribus expleant, deinde novos acquirant, postremo quaecumque possint largiendo, parare ne cunctentur.' 7. Sed ubi Komam legati venere, et ex praecepto regis hospitibus aliisqne, quorum ei tempestate in senatu auctoritas poUebat, magna munera misere, tauta commutatio incessit, uti ex maxima invidia in gratiam et lavorem nobilitatis Jugurtlia veniret, 8. quorum pars spe, alii praemio inducti singulos ex senatu ambiendo nitebantur, ne gravius in eum consuleretur. 9. Igitur ubi legati satis conlidunt, die constitute senatus utrisque datur. Tum Adherbalem hoc modo locutum accepimus : XIV. " Patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi pra^cepit, ' uti regni Numidia3 tantum- modo procurationem existimarem meam, ceteriim jus et imperium ejus penes vos esse : simul eniterer domi JUGURTHA. 11 militiaeque quam maximo usui esse populo Romano ; vos mihi cognatorum, vos affinium loco ducerem : si ea fecissem, in vestra ainicitia exercitum, divitias, munimenta regni me habiturum.' 2. Quae quum praecepta parentis mei agitarem, Jugurtha, homo omnium, quos terra sustinet, sceleratissimus, con- tempto imperio vestro, Masinissae me nepotem, et jam ab stirpe socium atque amicum populi Romani, regno fortunisque omnibus expulit. 3. Atque ego, patres conscripti, quoniam eo miserianim venturus eram, vellem potius ob mea quam ob majorum meorum beneficia posse a vobis auxilium petere, ac maxim^ deberi mihi beneficia a populo Romano, quibus non egerem ; secundum, ea si desideranda erant, uti debi- tis uterer. 4. Sed quoniam parum tuta per se ipsa probitas est, neque mihi in manu fuit, Jugurtha qua- lis foret, ad vos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi miserrknum est, cogor prius oneri quam usui esse. 5. Ceteri reges aut bello victi in amici- am a vobis recepti sunt, aut in suis dubiis rebus -ocietatem vestram appetiverunt : familia nostra cum ]»opulo Romano bello Carthaginiensi amicitiam insti- niit, quo tempore magis fides ejus quam fortuna l>etenda erat. 6. Quorum progeniem vos, patres con- ripti, nolite pati me, nepotem Masinissad frustril a obis auxilium petere. 7. Si ad impetrandum nihil causae haberem praeter ilserandam fortunam, quod paulo ant^ rex genere, I ma atque copiis potens, nunc deformatus aerumnis, mops, alienas opes exspecto, tamen erat majestatis populi Romani prohibere iujuriam, neque pati cujus- quam regnum per scelus crescere. 8. Veriim ego his 12 C. CKISPI 8ALLUSTII finibus ejectus sum, quos majoribns meis populus Romanus dedit ; unde pater et avus mens una vobis- cum expulere Syphacem et Carthaginienses. Vestra beneficia milii erepta sunt, patres conscripti, vo3 in mea injuria despecti estis. 9. Eheu me miserum ! Huccine, Micipsa pater, beneficia tua evasere, uti, quern tu parem cum liberis tuis, regnique participem fecisti, is potissimilm stirpis tuoe extinctor sit ? Num- quam ergo familia nostra quieta erit ? sempeme in sanguine, ferro, fuga versabimur? 10. Dum Cartha- ginienses incolumes fucre, jure omnia sseva patieba- mur : hostes ab latere, vos amici procul, spes oranis in armis erat. Postquam ilia pestis ex Africa ejecta est, la)ti pacem agitabamus : quippe quts hostis nullus erat, nisi forte quern vos jussissetis. 11. Eccc autem ex improviso Jugurtha intoleranda audacia, scelerc atque superbia sese efferens, fratre meo atque eodem propinquo suo interfecto, primdm rcgnum ejus sceleris sui pra?dam fecit : post, ubi me iisdem dolis nequit caperc, nihil miniis quam vim ant bellnm exspectan- tem in imperio vestro, sicuti videtis, extorrcm patria, domo, inopem et coopertum miseriis effecit, ut ubivis tutiils quam in meo regno essem. 12. "Ego sic exis- timabam, patres conscripti, ut pnedicantem audi veram patrem meum, ' qui vestram amicitiam diligenter cole- rent, eos multum laborem suscipere, ceteriim ex omni- bus maximi tutos esse.' 13. Quod in familia nostra fuit, pra3Stitit, uti in omnibus bellis adesset vobis : nos uti per otium tuti simus, in manu vestra est, patres conscripti. 14. Pater nos duos fratres reliquit ; ter- tium Jugurtham, beneficiis suis ratus est conjnnctum nobis fore. Alter eorum necatus est, alterius ipse ego JUGURTHA. 13 manus impias vix etfiigi. 15. Quid agam ? aiit quo potissiinani infelix accedam ? Generis proesidia omnia exstincta sunt : pater, uti necesse erat, naturae con- cessit ; fratri, quern minime decuit, propinquus per scelus vitam eripuit ; affines, amicos, propinquos cete- ro5, alium alia clades oppressit: capti ab Jugurtliu , ars in crucem acti, pars bestiis objecti sunt ; pauci, (juibus relicta est anima, clausi in tenebria cum moerore L't luctu morte graviorem vitam exigunt. 16. Si om- nia, qua) aut amisi, aut ex necessariis adversa facta mt, incolumia manerent, tamen, si quid ex impro- viso mali accidisset, vos implorarem, patres conscript!, quibus pro magnitudiiie imperii jus et injurias omnes cune esse decet. 17. Nunc vero exsul patria, domo, solus atquc omnium honestarum rerum egens, quo accedam, aut quos appellem ? nationesne an reges, qui omnes familiie nostnc ob vestram amicitiaui in- festi sunt i an quoquaux mihi adire licet, ubi non majorum meorum hostilia monumenta plurima sint ? aut quisquam nostri misereri potest, qui aliquando Yobis liostis fuit ? 18. Postremo Masinissa nos ita instituit, patres conscript!, ' ne quem coleremus nisi populum lioma- num, ne societates, ne foedera nova acciperemus ; abun- de magna pncsidia nobis in vestri amicitia fore ; si huic imperio furtuna mutaretur, una nobis occidendum esse.' 19. Virtute ac dis volcntibus, magni estis et l>ulenti, omnia secunda et obedientia sunt ; quo faci- iius sociorum injurias curare licet. 20. Tantum illud vereor, ne quos privata amicitia Jugurtha^ jiarum cognita transversos agat, quos ego audio maxima opo uiti, ambire, fatigare vos singulos, *ne quid de absento, 14 C. CKISPI SALLUSTII incognita causa, statuatis : fingere me verba, et fugam simulare, cui licuerit in regno manere.' 21. Quod utinam ilium, cujus impio facinore in has miserias projectus sum, eadem hsec simulantem videam, et ali- quando aut apud vos, aut apud deos immortales rerum humanarum curia oriatur ! Nae ille, qui nunc scele- ribus suis ferox atque pra^clarus est, omnibus malis excruciatus, impietatis in parentem nostrum, fratris mei necis mearumque miseriarum graves poenas red- det. 22. Jam jam frater animo meo carissime, quam- quam tibi immaturo, et uude minime decuit, vita erepta est, tamen la^tandum magis quam dolendum puto casum tuum: non enim regnum, sed fugam, exsilium, egestatem et omnes has, quae me premunt, serumnas cum anima simul amisisti. 23. At ceto in- felix, in tanta mala prascipitatus ex patrio , regno, rerum humanarum spectaculum prsebeo, incertus quid agam, tuasne injurias persequar, ipse auxilii egens, an regno consulam, cujus vitoe necisque po- testas ex opibus alienis pendet. 24. Utinam emori fortunis meis honestus exitus esset, neu jure contemp- tus viderer, si defessus malis injuria? concessissem. Nunc neque vivere libet, neque mori licet sine dede- core. 25. Patres conscripti, per vos, per liberos atque parentes vestros, per majestatem populi Romani, sub- venite misero mihi, ite obviam injuriae, nolite pati regnum Numidiae, quod vestrum est, per scelus et sanguinein familije nostrae tabescere." XV. Postquam rex finem loquendi fecit, legati Jugurtha?, largitione magis quam causa freti, paucis respondent : ' Hiempsalem ob sa3vitiaui suam ab Nu- midis interfectum: Adherbalem ultro bellum infe- JUGURTHA. 15 rentem, postquam superatus sit, queri, quod iujuriam facere neqiiivisset : Jugiirtham ab senatu petere, ne se alium putarent, ac Xumantii^ cognitus esset, neu verba inimici ante facta sua ponerent.' 2. Deinde utrique curia egrediuntur. Senatus statim consulitur. Fautores legatorum, pr^terea magna pars gratia de- pravata, Adherbalis dicta contemnere, Jugurtlia3 vir- tutera extoUere laudibus ; gratia, voce, denique omni- bus modis pro alieno scelere et flagitio, sua quasi pro gloria, nitebantur. 3. At contra pauci, quibus bonum et iequum divitiis carius erat, ' subveniendum Adher- bali, et Hiempsalis mortem severe vindicandam' censebant : 4. sed ex omnibus maxime ^milius Scaurus, homo nobilis, impiger, factiosus, avidus po- tential, honoris, divitiarum, ceterum vitia sua callide occultans. 5. Is postquam videt regis largitionem famosam impudentemque, veritus, quod in tali re solet, ne polluta licentia invidiam accenderet, animum a consueta libidine continuit. XVI. Vicit tamen in senatu pars ilia, qua© vero pretium aut gratiam anteferebat. 2. Decretum fit, ' uti decern legati regnum, quod Micipsa obtinuerat, inter Jugurtham et Adberbalem dividerent.' Cujus legationis princeps fnit L. Opimius, homo clarus et tunc in senatu potens, quia consul, C. Graccho et M. Fulvio Flacco interfectis, acerrime victoriam nobi- litatis in plebem exercuerat. 3. Eum Jugurtha ta- metsi Romae in amicis habuerat, tamen accuratissime recepit : dando et pollicitando multa perfecit, uti lama?, tidei, postremo omnibus suis rebus commodum regis antelerret. 4. Reliquos legatos eadem via aggressus, plerosque capit : paucis carior fides quam 16 C. CRISPI SALLUSTII pecimia fuit. 5. In divisione, quae pars Numidiae Maiiretaniam attingit, agro virisque opulentior, Ju- gurtlise traditur ; illam alteram specie quam usu po- tiorem, quae portuosior et aediflciis magis exornata erat, Adlierbal possedit. XVII. Kes postulare videtiir Africae situm pancis exponere, et eas gentes, quibuscum nobis bellum aut amicitia fuit, attingere. 2. Sed quae loca et nationes ob calorem aut asperitatem item solitudines minus frequentata sunt, de iis baud facile compertum narra- verim ; cetera quam paucissimis absolvam. 3. In divisione orbis terrae plerique in partem ter- tiam Africam posuere : pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed Africam in Europa. 4. Ea fines habet ab occidente fretum nostri maris et Oceani ; ab ortu solis declivem latitudinem, quem locum Cata- batbmon incolae appellant. 5. Mare saevum, impor- tuosum ; ager frugum fertilis, bonus pecori, arbore infecundus ; coelo terraque penuria aquarum. 6. Ge- nus hominum salubri corpore, velox, patiens laborum : plerosque senectus dissolvit, nisi qui ferro aut bestiis interiere, nam morbus baud saepe quemquam superat. Ad lioc malefici generis plurima animalia. 7. Sed qui mortales initio Africam liabuerint, quique postea accesserint, aut quomodo inter se permixti sint, quam- quam ab ea fama, quae plerosque obtinet, diversum est, tamen, uti ex libris Punicis, qui regis Hiempsa- lis dicebantur, interpretatum nobis est, utique rem sese habere cultores ejus terrae putant, quam paucissi- mis dicam : ceterum fides ejus rei penes auctores erit. ^ XYIII. Africam initio habuere Gaetuli et Libyes, aspcri incultique, quis cibus erat caro ferina atque JIJGIJRTHA. 17 humi pabulum, uti pecoribus. 2. Hi neque moribus neque lege, aut imperio cujusquam regebantur : vagi, palantes, qua nox coegerat, sedes habebant. 3. Sed postquam in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus ejus, compositus ex variis gentibus, amisso duce, ac passim multis, sibi quisque, imperium petentibus, brevi dilabitur. 4. Ex eo numero Medi, Pei-sse et Armenii, navibus in Africam transvecti, proximos nostro mari locos occupavere, sed Persse intra Oceanum magis : 5. liique alveos navium in- versos pro tuguriis habuere, quia neque materia in agris, neque ab Hispanis emendi aut mutandi copia erat : 6. mare magnum et ignara lingua commercia prohibebant. 7. Hi paulatim per connubia Gsetulos secum miscuere ; et quia ssepe tentantes agros, alia deinde alia loca petiverant, semet ipsi K'omadas appel- lavere. 8. Ceterum adhuc sedificia Numidarum agres- tium, quse mapalia illi vocant, oblonga, incurvis late- ribus tecta, quasi navium carinse sunt. 9. Medi autem et Armenii, accessere Libyes ; (nam hi pj*opius mare Africum agitabant, Gsetuli sub sole magis, hand pro- cul ab ardoribus :) liique matur^ oppida habuere ; nam freto divisi ab Hispania mutare res inter se insti- tuerant. 10. Nomen eorum paulatim Libyes corru- pere, barbara lingua Mauros pro Medis appellantes. 11. Sed res Persarum brevi adolevit; ac postea, nomine Numidae, propter multitudinem a parentibus digressi, possedere ea loca, quse proxime Carthaginem Numidia appellatur. 12. Deinde utrique alteris freti, finitimos armis aut metu sub imperium suum coegere, nomen gloriamque sibi addidere; magis hi, qui ad nostrum mare processerant, quia Libyes quam Gaetuli 18 C. CKISPI SALLUSTII miiii\s bellicosi. Denique Africse pars inferior plera- que ab Numidis possessa est ; victi omnes in gentem nomenque imperantium concessere. XIX. Postea Plioenices, alii mnltitudinis domi minuendse gratia, pars imperii cupidine, soUicitata plebe et aliis novarum rerum avidis, Hipponem, Ha- drumetum, Leptim aliasque urbes in ora maritima condidere ; liseqne brevi multnm auctae, pars origini- bus siiis prsesidio, alise decori fuere. 2. Nam de Carthagine tacere melius puto, qnam parum dicere, quoniam alio properare tempns monet. 3. Igitur ad Catabathmon, qui locus ^gyptum ab Africa dividit, secundo mari prima Cyrene est, colonia Theraeon, ac deinceps duse Syrtes, interque eas Leptis, deinde Pliilsenon arse, quem locum ^gyptum versus finem imperii habuere Carthaginienses ; post alise Punicse urbes. 4. Cetera loca usque ad Mauretaniam Numi- dse tenent : proxime Hispaniam Mauri sunt. 5. Super ISTumidiam Gsetulos accepimus, partim in turguriis, alios incultiiis vagos agitare, 6. post eos ^thiopas esse, dein loca exusta solis ardoribus. 7. Igitur bello Jugurthino pleraque ex Punicis oppida et fines Car- thaginiensium, quos novissime habuerant, populus Eomanus per magistratus administrabat : Gaetulorum magna pars, et Numidae usque ad flumen Mulucham sub Jugurtha erant : Mauris omnibus rex Bocchus imperitabat, prseter nomen cetera ignarus populi Eo- mani, itemque nobis neque bello neque pace antea cognitus. 8. De Africa et ejus incolis ad necessitudi- nem rei satis dictum. XX. Postquam, diviso regno, legati Africa deces- sere, et Jugurtha contra timorem animi prsemia scele- JUaUKTHA. 19 ' ris adeptum sese videt, certum ratus, quod ex amicis ' apud Numantiam acceperat, omnia Eomae venalia esse, simul et illorum poUicitationibus accensus, quos i paulo ante muneribus expleverat, in regnum Adher- i balis animum intendit. 2. Ipse acer, bellicosus ; at j is, quern petebat, quietus, imbellis, placido ingenio, j opportunus injurise, metuens magis quam metuendus. j 3. Igitur ex improviso fines ejus cum magna manu i invadit ; multos mortales cum pecore atque alia praeda j capit, sedificia incendit, pleraque loca hostiliter cum ' equitatu accedit : 4. deinde cum omni multitudine in regnum suum conyertit ; existimans dolore permo- tum Adlierbalem injurias suas manu vindicaturum, I eamque rem belli causam fore. 5. At ille, quod ! neque se parem armis existimabat, et amicitia populi ' Eomani magis quam Numidis fretus erat, legatos ad Jugurtliam de injuriis questum misit: qui tametsi contumeliosa dicta retulerant, prius tamen omnia pati ! decrevit, quam bellum sumere, quia tentatum antea secus cesserat. 6. Neque eo magis cupido Jugurthse minuebatur ; quippe qui totum ejus regnum animo jam invaserat. Y. Itaque non, ut antea, cum prseda- toria manu, sed magno exercitu comparato bellum ge- rere coepit, et aperte totius ISTumidise imperium petere. 8. Ceterum, qua pergebat, urbes, agros vastare, prse- das agere ; suis animum, hostibus terrorem augere. XXI. Adherbal ubi intellegit eo processum, uti regnum aut relinquendum esset, aut armis retinen- dum, necessario copias parat, et Jugurtlise obvius procedit. 2. Interim baud longe a mari, prope Cir- tam oppidum, utriusque consedit exercitus, et quia diei extremum erat, praelium non inceptum. Sed ubi 20 C. CRISPI SALLUSTII plerumque noctis processit, obscure etiamtum liimine, milites Jugurthini, signo dato, castra hostium inva- dunt ; semisomnos partim, alios arma sumentes fugant fundimtque. Adherbal cum paucis equitibus Cirtam profugit; et, ni multitude togatorum fuisset, quae Numidas insequentes mcEuibus proliibuit, uno die in- ter duos reges coeptum atque patratum bellum foret. 3. Igitur Jugurtha oppidum circumsedit, vineis turri- busque et machinis omnium generum expugnare aggreditur ; maxime festinans tempus legatorum ante- capere, quos, ante proelium factum, al) Adherbalc Eomam missos audiverat. 4. Sed postquam senatus de bello eorum accepit, tres adolescentes in Africaui legantur, qui ambos reges adeant, senatus populiqut* Romani verbis nuntient, ' velle et censere eos ab arm is discedere ; de controversiis suis jure potiiis quam bello disceptare : ita seque illisque dignum esse.' XXII. Legati in Africam maturantes veniunt, eo magis, quod Kom?e, dum proficisci parant, de proelio facto et oppugnatione Cirtie audiebatur : sed is rumor clemens erat. 2. Quorum, Jugurtha, accepta oratione, respondit: 'sibi neque majus quicquam neque carius auctoritate senati esse ; ab adolescentia ita se enisuni, uti ab Optimo quoque probaretur : virtute, non malitiS P. Scipioni, summo viro, placuisse ; ob easdem artes ab Micipsa, non penuria liberorum, in regnum adop- tatuni esse. 3. Ceterum quo plura bene atque strenur fecisset, eo auimum suum injuriam minus tolerare. Adherbalem dolis vitae suae insidiatum; quod ub: comperisset, sceleri ejus obviam isse. 4. Populuin Romanum neque recte neque pro bono facturum, ei ab jure gentium sese proliibuerit. Postremo de omni- JUGUKTHA. 21 bus rebus legates Romam brevi missurum.' It a utri- que digrediuntur. 5. Adlierbalis appellandi copia non fuit. XXin. Juguiiha ubi eos Africa decessisse ratus est, neque propter loci naturam Cirtam arinis expug- nare potest, vallo atque fossa moenia circumdat, turres j exstruit, easque priesidiis iirmat : pra?terea dies noc- \ tesque aut per vim, aut dulis tentare ; defensoribus { mcenium prjemia modo, modo formidinem ostentare ; ; suos liortando ad virtutein arrigere ; prorsus intentus cuncta parare. 2. Adlierbal ubi intelligit omnes suas fortunas in extreme sitas, hostem infestum, auxilii ■ spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum tralii non posse, ex his, qui ima Cirtam profugerant, j duos, maxime impigros delegit ; eos mult;i. poUicendo i ac miseratido casum suum confirmat, uti per hostium munitiones noctu ad proximum mare, dein Eomam pergerent. XXIY. Xumida3paucis diebus jussa efticiunt; lit- terae Adlierbalis in senatu recitata^, quarum sententia hsec fuit. " Non mea culpa saepe ad vos oratum mitto, patres conscripti, sed vis Jugurtba^ subigit, quem tanta libido exstinguendi me invasit, uti neque vos neque deos immortales in animo habeat, sanguinem meum quam omnia malit. 2. Itaque quintum jam mensem socius et amicus populi Romani armis obsessus teneor, neque miLi Micipsre patris mei beneficia, neque vestra de- creta auxiliantur : ferro an fame acrius urgear, incer- tus sum. 3. Plura de Jugurtlia scribere deliortatur me fortuna mea, et jam antea expertus sum parum fidei miseris esse : i. nisi tamen intelligo ilium supra, 22 C. CKISPl SALLUSTII quam ego sum, petere, neqiie simul amicitiam vestram et regniim meum sperare : ntrum gravius existimet, nemini occultum est. 5. Nam initio occidit Hiemp- salem^ fratrem meum, deinde j)atrio regno me expulit. Quse sane fuerint nostrse injurise, nihil ad vos. 6. Ve- rum nunc vestrum regnum armis tenet, me, quem vos imperatorem Numidis posuistis, clausum obsidet ; legatorum verba quanti fecerit, pericula mea decla- rant. 7. Quid reliquum, nisi vis vestra, quo moveri ) possit? 8. Nam ego quidem vellem, et lioec, quoe scribo, et ilia, quse antea in senatu questus sum, vana forent potius, quam miseria mea fidem verbis faceret. 9. Sed quoniam eo natus sum, ut Jugurthse scelerum ostentui essem, non jam mortem neque serumnas, tan- tummodo ijiimici imperium et cruciatus corporis de- precor. 10. Kegno Numidiae, quod vestrum est, uti libet, consulite : me manibus impiis eripite, per ma- ( jestatem imperii, per amicitise fidem, si uUa apud vos memoria remanet avi mei Masinissae." XXY. His litteris recitatis, fuere, qui ' exercitum in African! mittendum' censerent, ' et quam primiim Adherbali subveniendum : de Juo:urtlia interim uti consuleretur, quoniam legatis non paruisset.' 2. Sed t ab iisdem illis regis fautoribus summa ope enisum, ne tale decretum fieret. 3. Ita bonum publicum, ut in plerisque negotiis solet, privata gratia devictum. 4. Legantur tamen in Africam majores natu, nobiles, amplis lionoribus usi ; in quis fuit M. Scaurus, de quo supra memoravimus, consularis, et tunc in senatu princeps. 5. Hi, quod res in invidia erat, simul et ab Numidis obsecrati, triduo navim ascendere : deinde brevi Uticam appulsi litteras ad Jugurtliam mittunt, J U G U K T H A . 23 ^quam, ocissime ad provinciam accedat, seque ad eum ab senatu missos.' 6. Ille nbi accepit homines claros, quorum auctoritatem Eomse poUere audiverat, contra inceptum suum venisse, primo commotus, metu atque libidine diversus agitabatur. 7. Timebat iram senati, ni paruisset legatis : porro animus cupidine coecus ad inceptum scelus rapiebat. 8. Yicit tamen in avido ingenio pravum consilium. 9. Igitur, exercitu cir- cumdato, summa vi Cirtam irrumpere nititur ; maxime sperans, diducta manu hostium, aut vi aut dolis sese casum victori^e inventurum. 10. Quod ubi secus procedit, neque, quod intenderat, efficere potest, uti prius, quam legatos conveniret, Adherbalis potiretur, ne amplius morando Scaurum, quem plurimum me- tuebat, incenderet, cum paucis equitibus in provin- ciam venit. 11. Ac tametsi senati verbis graves minse nuntiabantur, quod ab oppugnatione non de- sisteret, multa tamen oratione consumpta, legati frustrd discessere. XXYI. Ea postquam Cirtae audita sunt, Italici, quorum virtute moenia defensabantur, conflsi, dedi- tione facta, propter magnitudinem populi Romani in- violatos sese fore, Adherbali suadent, ' uti seque et oppidum Jugurtlise tradat ; tantum ab eo vitam pa- ciscatur, de ceteris senatui curae fore.' 2. At ille, tametsi omnia potiora fide Jugurthce rebatur, tamen, quia penes eosdem, si advei-saretur, cogendi potestas erat, ita, uti censuerant Italici, deditionem facit. 3. Jugurtlia inprimis Adherbalem excruciatum necat ; deinde omnes puberes Numidas et negotiatores pro- miscue, uti quisque armatis obvius fuerat, interfecit. XXVn. Quod postquam Romse cognitum est, et 24: C. CRISPI SALLUSTII res in senatu agitari coepta ; iidem illi iMinistri regis interpellando,. ac ssepe gratia interdum jurgiis tra- hendo tempus, atrocitatem facti leniebant. 2. Ac ni C. Memmius, tribunus plebis designatus, vir acer et infestus potentise nobilitatis, populum E-omanum edo- cuisset ' id agi, uti per paiicos factiosos Jugurthse scelus condonaretur,' profecto omnis invidia prolatan- dis consultationibiis dilapsa foret : 3. tanta vis gratise atque pecunise regis erat. Sed ubi senatus delicti conscientia populum timet, lege Sempronia provinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretse, 4. consules declarati P. Scipio Nasica, L. Bestia Cal- purnius. Calpurnio Numidia, Scipioni Italia obvenit. 5. Deinde exercitus, qui in Africam portaretur, scribi- tur : stipendium aliaque, quae- bello usui forent, decernuntur. XXVIII. At Jugurtha, contra spem nuntio ac- cepto, quippe cui Eomse omnia venum ire in animo hseserat, filium et cum eo duos familiares ad senatum legatos mittit ; bisque, ut illis, quos Hiempsale inter- fecto miserat, prsecepit, ^omnes mortales pecunia aggrediantur.' 2. Qui postquam Eomam adventa- bant, senatus a Bestia consultus est, ' placeretne lega- tos Jugurtlise recipi moenibus : ' iique decrevere, ' nisi regnum ipsumque deditum venissent, uti in diebus proximis decem Italia decederent. 3. Consul Numi- dis ex senati decreto nuiitiari jubet : ita infectis rebus illi domum discedunt. 4. Interim Calpurnius, parato exercitu, legat sibi bomines nobiles, factiosos, quorum auctoritate, quae deliquisset, munita fore sperabat : in quis fait Scaurus, cujus de natura et babitu supra memoravimus. 5. Nam in consule nostro multse JtraiTRTHA. 25 bonaeque artes animi et corporis erant, quas omnes avaritia prsepediebat. Patiens laborum, acri ingenio, satis providens, belli baud ignarus, firmissimus contra pericula et insidias. 6. Sed legiones per Italiam Khegium atque inde Siciliam, porro ex SiciliS in Afri- cam transvectse. T. Igitnr Calpumius initio, paratis commeatibus, acriter Nnmidiam ingressus est, mul- tosque mortales et urbes aliquot pugnando cepit. XXIX. Sed ubi Jugurtha per legates pecuniS ten- tare, bellique, quod administrabat, asperitatem osten- dere coepit, animus seger avaritia facile conversus est. 2. Ceterum socius et administer omnium consiliorum assumitur Scaurus ; qui tametsi a principio, plerisque ex factione ejus corruptis, acerrime regem impugnave- rat, tamen magnitudine pecuniag a bono bonestoque in pravum abstractus est. 3. Sed Jugurtha primo tantummodo belli moram redimebat, existimans sese aliquid interim Eomse pretio aut gratis effecturum ; postea vero qudm participem negotii Scaurum accepit, in maximam spem adductus recuperand* pads, sta- tuit cum eis de omnibus pactionibus prsesens agere. 4. Ceteriim interea fidei causS mittitur a consule Sextius quaestor in oppidum Jugurthas Vaccam ; cujus rei species erat acceptio frumenti, quod Calpumius palam legatis imperaverat, quoniam deditionis r^tsi induciae agitabantur. 5. Igitur rex, uti constituerat, in castra venit ; ac pauca, praesenti consilio, locutus de invidia facti sui, atque in deditionem uti accipere- tur reliqua cum Bestia et Scauro secreta transigit : dein postero die, quasi per saturam exquisitis sen- tentiis, in deditionem accipitur. 6. Sed, uti pro con- BUio imperatum erat, elephanti triginta, pecus atque 26 C. CRISPI SALLUSTII equi multi cum parvo argenti pondere qusestori tra- duntur. Calpiirnius Romam ad magistratus rogandos proficiscitur. In Numidia et exercitu nostro pax agitabatur. XXX. Postquam res in Africa gestas, quoque modo actse forent, fama divulgavit, Romse per omnes | locos et conventus de facto consulis agitari. Apud plebem gravis invidia ; patres soUiciti erant ; proba- rentne tantum flagitium, an decretum consulis sub- I verterent, parum constabat : 2. ac maxime eos poten- 1 tia Scauri, quod is auctor et socius Bestise ferebatur, a vero bonoque impediebat. 3. At C. Memmius, cu- jus de libertate ingenii et odio potentise nobilitatis supra diximus, inter dubitationem et moras senati : concionibus populum ad vindicandum hortari, mo- j nere, ne rempublicam, ne libertatem suam desererent ; multa superba et crudelia facinora nobilitatis osten- ^ dere : prorsus intentus omni modo plebis animum t accendebat. 4. Sed, quoniam ea tempestate Romae ! Memmii facundia clara poUensque fuit, decere existi-^ i mavi unam ex tam multis orationem ejus perscribere, ; ac potissimum ea dicam, quae in concione post redi- i tum Bestise hujuscemodi verbis disseruit. I XXXI. " Multa me dehortantur a vobis, Quirites, ' ni studium reipublicse omnia superet, opes factionis, vestra patientia, jus nullum, ac maxime, quod inno- centiae plus periculi quam honoris est. 2. Nam ilia i quidem piget dicere, his annis quindecim quam ludi- ' brio fueritis superbise paucorum ; qu^m foede quam- que inulti perierint vestri defensores ; 3. ut vobis animus ab ignavia atque socordia co^uptus sit, qui ne nunc quidem, obnoxiis inimicis, exsm-gitis, atque JUGURTHA. 27 etiam nunc timetis eos, quibus vos decet terrori esse. 4. Sed quamquam hsec talia sunt, tamen obviain ire factionis potentise animus subigit. 5. Certe ego liber- tatem, quae mibi a parente tradita est, experiar : verum id frustra an ob rem faciam, in vestra manu situm est, Quirites. 6. Neque ego vos hortor, quod ssepe ma- jores vestri fecere, uti contra injurias armati eatis. Nihil vi, nihil secessione opus est : necesse est, suomet ipsi more prsecipites eant. 7. Occiso Tiberio Graccho, quem regnum parare aiebant, in plebem Romanam quaestiones habitae sunt. Post C. Gracchi et M. Fulvii caedem, item vestri ordinis multi mortales in carcere necati sunt : utriusque cladis non lex, verum libido eorum finem fecit. 8. Sed sane faerit regni paratio plebi sua restituere : quidquid sine sanguine civium ulcisci nequitur, jure factum sit. 9. Superioribus annis taciti indignabamini aerarium expilari, reges et populos liberos paucis nobilibus vectigal pendere, penes eosdem et summam gloriam, et maximas divi- tias esse : tamen haec talia facinora impune suscepisse parum habuere, itaque postremo leges, majestas ves- tra, divina et humana omnia hostibus tradita sunt. 10. Neque eos, qui ea fecere, pudet aut poenitet, sed incedunt per ora vestra magnifici, sacerdotia et con- sulatus, pars triumphos suos ostentantes, perinde quasi ea honori, non praedae habeant. 11. Servi aere parati imperia injusta dominorum non perferunt : vos, Qui- rites, imperio nati, aequo animo servitutem toleratis ? 12. At qui sunt hi, qui rempublicam occupavere? Homines sceleratissimi, cruentis manibus, immani avaritia, noc^ntissimi iidemque superbissimi ; quis fides decus, pietas, postremo honesta atque inhonesta, 28 C. CRISPI SALLUSTII omnia qugestui sunt. 13. Pars eorum occidisse tribu- nos plebis, alii qusestiones injnstas, plerique csedem in vos fecisse pro mnnimento habent. 14. Ita qu^ quisque pessime fecit, tarn maxime tutus est ; metum a scelere suo ad ignaviam vestram transtulere : quos omnes eadem cupere, eadem odisse, eadem metuere in unum coegit : 15. sed hsec inter bonos amicitia, inter malos factio est. 16. Quod si tarn vos libertatis curam haberetis, quam illi ad dominationem accensi sunt, profecto neque respublica, sicuti nunc, vastare- tur, et beneficia vestra penes optimos, non audacissi- mos forent. 17. Majores vestri parandi juris et majes- tatis constituendse gratia bis per secessionem armati Aventinum occupavere : vos pro libertate, quam ab illis accepistis, non summa ope nitemini ? atque eo vehementius, quod majus dedecus est parta amittere, quam omnino non paravisse. 18. Dicet aliquis : " Quid igitur censes ? " Vindicandum in eos, qui hosti prodidere rempublicara ; non manu neque vi, quod magis vos fecisse quam illis accidisse indignum est, verum qusestionibus et indicio ipsius Jugurthae, 19. qui si dedititius est, profecto jussis vestris obe- diens erit ; sin ea contemnit, scilicet existimabitis qualis ilia pax aut deditio sit, ex qua ad Jugurtham scelerum impunitas, ad paucos potentes maximse divitise, in rempublicam damna atque dedecora per- venerint. 20. Nisi forte nondum etiam vos domina- tionis eorum satietas tenet, et ilia qu4m ligec tempora magis placent, quum regna, provincise, leges, jura, judicia, bella, atque, paces, postremo divina et liu- mana omnia penes paucos erant ; vos autem, hoc est populus Eomanus, invicti ab liostibus, imperatores JUGUKTHA. 39 omnium gentium, satis habebatis animam retinere ; nam servitutem quidem quis vesti-iim recusare aude- bat? 21. Atque ego, tametsi flagitiosissimum exis- timo impune injuriam accepisse, tamen yos hominibus sceleratissimis ignoscere, quoniam cives sunt, aequo animo paterer, nisi misericordia in perniciem casura esset. 22. Xam et illis, quantum importunitatis ha- bent, parum est impune male fecisse, nisi deinde faciendi licentia eripitur, et vobis aeterna soUicitudo remanebit, quum intelligetis aut serviendum esse, aut l)ev manus libertatem retinendam. 23. Nam fidei quidem aut concordiae quae spes est ? Dominari illi volunt, vos liberi esse ; facere illi injurias, vos pro- hibere ; postremo sociis vestris veluti hostibus, hosti- bus pro sociis utuntur. 24. Potestne in tam diversis mentibus pax aut amicitia esse? 25. Quare moneo hortorque -vos, ne tantum scelus impunitum omittatis. Non peculatus aTarii factus est, neque per vim sociis erepta^ pecuniae ; qua? quamquam gravia sunt, tamen consuetudine jam pro niliilo habentur : hosti acerrimo prodita senati auctoritas, proditum imperium vestrum ; domi militiaeque respublica venalis fuit. 26. Quae nisi quaesita erunt, ni vindicatum in noxios, quid erit re- liquum, nisi ut illis, qui ea fecere, obedientes viva- mus ? nam impune quaelibet facere, id est regem esse. 27. Keque ego vos, Quirites, hortor, ut malitis cives vestros perperam quam recte fecisse, sed ne igno- scendo malis bonos perditum eatis. 28. Ad hoc in republica multo praestat beneficii quam maleficii im- memorem esse ; bonus tantummodo segnior fit, ubi negligas, at mains improbior. 29. Ad hoc si injuriae non sint, baud saepe auxilii egeas." 30 C. CRISPI SALLirSTII XXXII. Hsec atque alia hiijuscemodi ssepe di- cendo, Memmius popnlo persuadet, uti L. Cassius, qui tunc prsetor erat, ad Jugurtham mitteretur, eumque, interposita fide publica, Romam duceret, quo facilius indicio regis, Scauri et reliquorum, quos pecuniae captse arcessebant, delicta patetierent. 2. Dum hsec Romse geruntur, qui in Numidia relicti a Bestia exer- citui prseerant, secuti morem imperatoris sui, plurima et flagitiosissima facinora fecere. 3. Fuere, qui auro corrupti elephantos Jugurthse traderent : alii perfugas vendere, pars ex pacatis prsedas agebant : 4. tanta vis avaritise animos eorum veluti tabes invaserat. 5. At Cassius, peiiata rogatione a C. Memmio, ac perculsa omni nobilitate, ad Jugurtham proficiscitur ; eique timido et ex conscientia diflSidenti rebus suis persua- det, ' quoniam se populo Romano dedidisset, ne vim quam misericordiam ejus experiri mallet.' ' Privatim prseterea fidem suam interponit, quam ille non mino- ris qu^m publicam ducebat. Talis ea tempestate fama de Cassio erat. XXXni. Igitur Jugurtha, contra decus regium, cultu quam maxime miserabili cum Cassio Romam venit. 2. Ac tametsi in ipso magna vis animi erat, confirmatus ab omnibus, quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat, quae supra diximus C. Bsebium tribunum plebis magna mercede parat, cujus impu- dentia contra jus et injurias omnes munitus foret. 3. At C. Memmius, advocata concione, quamquam regi infesta plebes erat, et pars 4n vincula duci' jube- bat, pars, ' ni socios sceleris sui aperiret, more ma- jorum de boste supplicium sumi,' dignitati quam irae magis consulens, sedare motus, et animos eorum mol- JUGUKTHA. 31 bre ; postremo confirmare ^ fidem publicam per sese inviolatam fore.' 4. Post, iibi silentium coepit, pro- ducto Jugiirtha, verba facit ; Romse Numidiseque fecinora ejus memorat, scelera in patrem fratresque ostendit. ' Quibus juvantibus quibusqiie ministris ea egerit, quamquam intelligat populus Eomanus, tamen velle manifesta magis ex illo habere. Si verum ape- riat, in fide et dementia populi Eomani magnam spem illi sitam : sin reticeat, non sociis saluti fore, sed se Buasque spes corrupturum.' XXXIV. Deinde, ubi Memmius dicendi finem fecit, et Jugurtha respondere jussus est, C. Baebius tribunus plebis, quern pecunia corruptum supra dixi- mus, regem tacere jubet : ac tametsi multitude, quae in concione aderat, vehementer accensa terrebat eum clamore, vultu, saepe impetu atque aliis omnibus, quae ira fieri amat, vicit tamen irapudentia. 2. Ita popu- lus ludibrio habitus ex concione discedit : Jugurthae Bestiaeque et ceteris, quos ilia quaestio exagitabat, animi augescunt. XXXV. Erat ea tempestate Eomae Numida qui- dam, nomine Massiva, Gulussae filius, Masinissae nepos ; qui, quia, in dissensione regum Jugurthae ad- versus fuerat, dedita Cirta, et Adherbale interfecto, profugus ex Africa abierat. 2. HuicSp. Albinus,.qui proximo anno post Bestiam cum Q. Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet, ^quoniam ex stirpe Masinissae sit, Jiigurthamque ob scelera invidia cum metu urgeat, regnum Numidiae ab senatu petat.' 3. Avidus consul belli gerendi moveri, quam senes- cere omnia malebat ; ipsi provincia Numidia, Minucio Macedonia even erat. 4. Quae postquam Massiva 32 C. CRISPI SALLUSTII agitare coepit, neque Jugurthse in amicis satis prsesidii est, quod eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat, Bomilcari, proximo ac maxime fido sibi, imperat, 'pretio,' sicuti multa confecerat, ' insidiatores Massivse paret ; ac maxime occulte, sin id parum procedat, quovis modo Numidam interfi- ciat.' 5. Bomilcar mature regis mandata exsequitur ; et per homines talis negotii artifices itinera egressus- que ejus, postremo loca atque tempora cuncta explo- rat ; deinde, ubi res postulabat, insidias tendit. 6. Igi- tur unus ex eo numero, qui ad csedem parati erant, paulo inconsultius Massivam aggreditur, ilium obtrun- cat ; sed ipse depreliensus, multis bortantibus et in primis Albino consule, indicium profitetur. 7. Fit reus magis ex aequo bonoque quam ex jure gentium Bomilcar, comes ejus, qui Eomam fide publica vene- rat. 8. At Jugurtha manifestus tanti sceleris non prius omisit contra verum niti, quam animum adver- tit supra gratiam atque pecuniam suam invidiam facti esse. 9. Igitur, quamquam in priore actione ex ami- cis quinquaginta vades dederat, regno magis quam vadibus consulens clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, veritus ne reliquos populares metus invade- ret parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret, et ipse paucis diebus profectus .est, jissus ab senatu Italia decedere. 10. Sed postquam iloma egressus est, fertur ssepe eo tacitus respiciens postremo dixisse : ^urbem venalem et mature perituram, si emptorem invenerit.' XXXVI. Interim Albinus, renovato bello, com- meatum, stipendium aliaque, quae militibus usui fo- rent, maturat in Africam portare ; ac statim ipse pro- JUGFRTHA. 33 fectus, uti ante comitia, quod tempus hand longe aberat, armis aut deditione ant qnovis modo bellnm conficeret. 2. At contra Jugnrtha trahere omnia, et alias, deinde alias morae cansas facere ; polliceri dedi- tionem, ac deinde metum simulare ; instanti cedere, et paulo post, ne sui diffiderent, instare : ita belli modo, modo pacis mora consulem ludificare. 3. Ac fiiere, qni tum Albinum hand ignarum consilii regis existimarent ; neqne ex tanta properantia tarn facile tractum bellnm socordia magis qnam dolo crederent. 4. Sed postquam, dilapso tempore, comitiorum dies adventabat, Albinus, Anlo fratre in castris pro prse- tore relicto, Eomam. decessit. XXXVIL Ea tempestate Romae seditionibns tri- buniciis atrociter respublica agitabatur. 2. P. Lucul- lus et L. Annins, tribuni plebis, resistentibus collegis, continnare magistratum nitebantur : quae dissensio totius anni comitia impediebat. 3. Ea mora in spem adductus Aulus, quem pro praetore in castris relictum supra diximus, aut coniiciendi belli aut terrore exer- citiis ab rege pecuniae capiendae, milites mense Janua- rio ex hibernis in expeditionem evocat, magnisque itineribus, hieme aspera, pervenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant. 4. Quod quamquam et saevitia temporis et opportunitate loci neque capi neque obsideri poterat ; nam circum murum, situm in praerupti montis extremo, planities limosa hiema- libus aquis paludem fecerat ; tamen, aut simulandi gratia, quo regi formidinem adderet, aut cupidine caecus ob thesauros oppidi potiundi,^vineas agere, ! aggerem jacere, aliaque, quae incepto usui forent, 1 properare. 34: C. ORIS PI SALLUSTII XXXVin. At Jugurtha, cognita vanitate atque imperitia legati, subdolus ejus augere amentiam, mis- sitare supplicantes legates, ipse quasi vitabundus per saltuosa loca et tramites exercitum ductare. 2. De- niqne Aulum spe pactionis perpulit, uti, relicto Su- thule, in abditas regiones sese Yeluti cedentem inse- queretur : 4ta delicta occultiora fore.' 3. Interea per homines eallidos die noctuque exercitum tentabat ; centuriones ducesque turmarum, partim uti transfu- gerent, corrumpere ; alii, signo dato, locum uti dese- rerent. 4. Quae postquam ex sententia instruit, in- tempesta nocte de improviso multitudine N^umidarum Auli castra circumvenit. 5. Milites Eomani, perculsi tumultii insolito, arma capere alii, alii se abdere, pars territos confirmare ; trepidare omnibus locis ; vis magna hostium, coelum nocte atque nubibus obscura- tum, periculum anceps : postremo fugere an manere tutius foret, in incerto erat. 6. Sed ex eo numero, quos paulo ante corruptos diximus, cohors una Ligu- rum cum duabus turmis Thracum et paucis gregariis militibus transiere ad regem, et centurio primi pili tertise legionis per munitionem, quam, uti defenderet, acceperat, locum hostibus introeundi dedit, eaque Numidse cuncti irrupere. 7. Xostri foeda fuga, ple- rique abjectis armis proximum collem occupavere. 8. Nox atque prsgda castrorum hostes, quo minus vic- toria uterentur, remorata sunt. 9. Deinde Jugurtha postero die cum Aulo in colloquio verba facit : ' ta- metsi ipsum cum exercitu fame ferroque clausum tenet, tamen s^humanarum rerum memorem, si secum foedus faceret, incolumes omnes sub jugum missu- rum : prseterea, uti diebus decem Xumidia decederet.' i JUGURTHA. 35 10. Quae quamqnam gravia et flagitii plena erant, ta- men, quia mortis metu mutabantur, sieuti regi libue- rat, pax convenit. XXXIX. Sed ubi ea Romge comperta sunt, metus atque moeror civitatem invasere. Pars dolere pro gloria imperii, pars insolita rerum bellicarum timere libertati: Aulo omnes infesti, ac maxime, qui bello ssepe praeclari fuerant, quod armatus dedecore potius quam manu salutem quaesiverat. 2. Ob ea consul Albinus ex delicto fratris invidiam ac deinde pericu- lum timens, senatum de foedere consulebat ; et tamen interim exercitui supplementum scribere, ab sociis et nomine Latino auxilia arcessere, denique modis omni- bus festinare. 3. Senatus ita, uti par fiierat, decernit, * suo atque populi injussu nullum potuisse fcedus lieri.' 4. Consul impeditus a tribunis plebis, ne, quas para- verat copias, secum portaret, paucis diebus in Africam proHciscitur : nam omnis exercitus, uti convenerat, Numidia deductus, in provincia hiemabat. 5. Post- quam eo venit, quamquam persequi Jugurtham et mederi fraternae invidiae animus ardebat, cognitis mili- tibiis, quos praiter fugam, soluto imperio, licentia atque lascivia corruperat, ex copia rerum statuit sibi nihil agitandum. XL. Interea Romse C. Mamilius Limetanus tribu- nus plebis rogationem ad populum promulgat, 'Uti quaereretur in eos, quorum consilio Jugurtha senati decreta neglexisset ; quique ab eo in legationibus aut imperiis pecunias accepissent ; qui elepliantos, quique perfugas tradidissent ; item, qui de pace aut bello cam hostibus pactiones fecissent.' 2. Huic rogationi partim conscii sibi, alii ex partium invidia pericula 36 C. CKISPI SALLUSTII metuentes, quoniam aperte resistere non poterant, qnin ilia et alia talia placere sibi faterentur, occulte per amicos, ac maxime per homines nominis Latini et socios Italieos impedimenta parabant. 3. Sed plebes incredibile memoratu est, quam intenta fuerit, quan- taque vi rogationem jusserit, decreverit, voluerit, ma- gis odio nobilitatis. cui mala ilia parabantur, quam cura reipublicae : tanta libido in partibus erat. 4. Igi- tur ceteris metu perculsis, M. Scaurus, quem legatiim Bestise fuisse supra docuimus, inter Igetitiam plebis et suorum fugam, trepida etiamtum civitate, quum ex Mamilii rogatione tres quaesitores rogarentur, effece- rat, uti ipse in eo numero crearetur. 5. Sed quaestio exercita asper^ violenterque, ex rumore et libidine plebis. Ut saepe nobilitatem, sic ea tempestate ple- bem ex secundis rebus insolentia ceperat. XLI. Ceteriim mos partium popularium et senati factionum, ac deinde omnium malarum artium, paucis ante annis Romse ortus est, otio et abundantia earum rerum, quae prima mortales ducunt. 2. Nam ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide modesiteque inter se rempublicam tractabant : neque gloriae neque dominationis certamen inter cives erat : metus hostilis in bonis artibus civitatem retinc- bat. 3. Sed ubi ilia formido mentibus decessit, scili- cet ea, quas secundae res amant, lascivia atque super- bia incessere. 4. Ita, quod in adversis rebus optave- rant otium, postquam adepti sunt, asperius acerbiusque fuit. 5. Namque coepere nobilitas dignitatem in dominationem, populus libertatem in libidinem ver- tere : sibi quisque ducere, trahere, rapere. Ita omnia in duas partes abstracta sunt ; respublica, quae media JUGURTHA. 37 faerat, dilacerata. 6. Cetertlm nobilitas factione ma- gis poUebat ; plebis vis, soluta atque dispersa in miil- titudine, minus poterat. 7. Paucdrum arbitrio belli domique agitabatur ; penes eosdem serarium, provin- ciae, magistratus, gloriae triumphique erant ; populus militia atque inopia urgebatur. Praedas bellicas im- peratores cum paucis diripiebant : 8. interea pareutes aut parvi liberi militum, ut quisque potentiori confinis erat, sedibus pellebantur. 9. Ita cum potentia ava- ritia sine modo modestiaque invadere, poUuere et vas- tare omnia, nihil pensi neque sancti habere, quoad semet ipsa praecipitavit. 10. Nam ubi primiim ex nobilitate reperti sunt, qui veram gloriam injustae potentiie anteponerent, moveri civitas, et dissensio civilis, quasi permixtio terrse, oriri coepit. XLII. Nam postquam Tiberius et C. Gracchus, quorum majores Punico atque aliis bellis multum reipublicae addiderant, vindicare plebem in liberta- tem, et paucorum scelera patefacere coepere, nobilitas noxia, atque eo perculsa, modo per socios ac nomen Latinum, interdmn per equites Romanos, quos spes societatis a plebe dimoverat, Gracchorum actionibus obviam ierat ; et primo Tiberium, dein paucos post annos eadem ingredientem Caium, tribunum alterum, alterum triumvirum coloniis deducendis cum M. Ful- vio Flacco ferro necaverat. 2. Et sane Gracchis cupidine victoriae baud satis moderatus animus fuit : 3. sed bono vinci satius est, quam malo more injuriam vincere. 4. Igitur ea victoria nobilitas ex libidine sua usa, multos mortales ferro aut fuga exstinxit; plusque in reliquum sibi timoris quam potentiae addi- dit. Quae res pleriimque magnas civitates pessum 38 C. CRISPI SALLUSTII dedit, dum alteri alteros vincere quovis modo, et vic- tos acerbiiis ulcisci volunt. 5. Sed de studiis partium et omnis civitatis moribus si singulatim aut pro mag- nitudine parem diserere, tempus quam res maturius me deseret : quamobrem ad inceptum redeo. XLIII. Post Auli foedus exercitusque nostri foedam fugam, Q. Metellus et M. Silanus, consules designati, provincias inter se partiverant, Metelloque Numidia evenerat, acri viro, et, qnamquam adverso populi partium, fama tamen sequabili et inviolata. 2. Is ubi primum magistratum ingressus est, alia omnia sibi cum collega ratus, ad bellum, quod gesturus erat, ani- mum intendit. 3. Igitur diffidens veteri exercitui, milites scribere, prsesidia undique arcessere, arma, tela, equos et cetera instrumenta militi^e parare, ad hoc commeatum affatim, denique omnia, quse in bello vario et multarum rerum egenti usui esse solent. 4. Ceterum ad ea patranda, senatus auctoritate socii nomenque Latinum et reges ultro auxilia mittere ; postremo omnis civitas summo studio adnitebatur. 5. Itaque, ex sententia omnibus rebus paratis compo- sitisque, in Numidiam proficiscitur magna spe civium, quum propter bonas artes, tum maxime, quod adver- siim divitias invictum animum gerebat; et avaritia magistratuum ante id tempus in Numidia nostras opes contusse, liostiumque auctse erant. XLIV. Sed ubi in Africam venit, exercitus ei traditur Sp. Albini proconsulis iners, imbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua quam manu promptior, prsedator ex sociis et ipse preeda hostium, sine imperio et modestia habitus. 2. Ita imperatori novo plus ex malis moribus sollicitudinis, quam ex JUGURTSA. 39 copia militum aiixilii aut bonse spei accedebat. 3. Sta- tuit tamen Metellus, quamquain et sestivorum tempus comitiorum mora imminuerat, et exspectatione eventus civiiim animos intentos putabat, non prius bellum at- tingere, quam majorum disciplina milites laborare coegisset. 4. Kam Albinus, Auli fratris exercitusque clade perculsus, postquam decreverat non egredi pro- vincia, quantum temporis aestivorum in imperio fuit, plerumque milites stativis castris habebat ; nisi quum odos aut pabuli egestas locum mutare subegerat. 5. Sed neque . muniebantur ea, neque more militari vigil iae deducebantur : uti cuique libebat, ab signis aberat. Lixae pcrmixti cum militibus die noctuque vagabantur, et palantes agros vastare, villas expug- nare, pecoris et mancipiorum praedas certantes agere, eaque mutare cum mercatoribus vino advectitio et aliis talibus ; pra?terea frumentum publico datum ven- dere, panem in dies mercari : postremo, qusecumque dici aut fingi queunt ignavise luxui-iseque probra, in illo exercitu cuncta fuere, et alia amplius. XLV. Sed in ea difficultate MetcUum non miniis quam in rebus hostilibus magnum et sapientem virum fuisse comperior, tanta temperantia inter ambitionem saevitiamque moderatum. 2. Kamque edicto primim adjumenta ignavije sustulisse ; ' ne quisquam in cas- tris panem aut quem alium coctum cibum venderet ; ne lixae exercitum sequerentur ; ne miles gregarius in castris neve in agmine servum aut jumentum habe- ret : ' ceteris arte modum statuisse. Praeterea trans- versis itineribus quotidie castra movere, juxta ac si liostes adessentj vallo atque fossa munire, vigilias cre- bras ponere, et eas ipse cum legatis circumire : item 40 C. CKISPI SALLUSTII in agmine in primis modo, modo in postremis, ssepe in medio adesse, ne quisquam ordine egrederetur, uti cum signis frequentes incederent, miles cibum et arma portaret. 3. Ita prohibendo a delictis magis quam vindicando exercitum brevi confirmavit. XLYI. Interea Jugurtha, ubi, quae Metellus age- bat, ex nuntiis accepit, simul de innocentia ejus certior Eoma factus, diffidere suis rebus ; ac tum demum ve- ram deditionem facere conatus est. 2. Igitur legates ad consulem cum suppliciis mittit, qui tantummodo ipsi liberisque vitam peterent, alia omnia dederent populo Romano. 3. Sed Metello jam antea experi- mentis cognitum erat genus Numidarum infidum, in- genio mobili, novarum rerum avidum esse. 4. Itaque legatos alium ab alio diversos aggreditur ; ac paula- tim tentando, postquam opportunos sibi cognovit, multa pollicendo persuadet, ' uti Jugurtham maxime vivum, sin id parum procedat, necatum sibi trade- rent : ' cetemm palam, quse ex voluntate forent, regi nuntiari jubet. 5. Deinde ipse paucis diebus, intento atque infesto exercitu, in Numidiam procedit; ubi, contra belli faciem, tuguria plena hominum, pecora cultoresque in agris erant ; ex oppidis et mapalibus prsefecti regis obvii procedebant, parati frulnentum dare, commeatum portare, postremo omnia, quae im- perarentur, facere. 6. Neque Metellus idcirco miniis, sed pariter ac si liostes adessent, munito agmine in- cedere, late explorare omnia, ilia deditionis signa ostentui credere, et insidiis locum tentari. 7. Itaque ipse cum expeditis cohortibus, item funditorum et sagittariorum delecta manu apud primos erat ; in postremo C. Marius legatus cum equitibus curabat : JIJGURTHA. 41 in utrumque latus auxiliarios equites tribunis legionum et prsefectis cohortium dispertiverat, nti cum his per- mixti velites, quacunque accederent eqiiitatus hostium, propulsarent. 8. Nam in Jngurtha tantus dolus tan- taque peritia locorum et militiae erat, ut, absens an praesens, pacem an bellum gerens perniciosior esset, in incerto liaberetur. XL VII. Erat baud longe ab eo itinere, quo Metel- liis pergebat, oppidum Numidarum, nomine Yacca, forum rerum venalium totius regni maxime celebra- tum ; ubi et incolere et mercari consueverant Italici generis multi mortales. 2. Hue consul, simul ten- tandi gratia, et, si paterentur, opportunitate loci prae- sidium imposuit ; praeterea imperavit frumentum et alia, quae bello usui forent, comportare ; ratus, id quod res monebat, frequentiam negotiatorum et commea- tum juvaturum exercitum, et jam paratis rebus muni- mento fore. 3. Inter baec negotia Jugurtha impensius modo legatos supplices mittere, pacem orare, praeter Buam liberorumque vitam omnia Metello dedere. 4. Quos item, uti priores, consul illectos ad proditio- nem domum dimittebat : regi pacem, quam postula- bat, neque abnuere neque polliceri, et inter eas moras promissa legatorum exspectare. XL VIII. Jugurtha ubi Metelli dicta cum factis composuit, ac se suis artibus tentari animadvertit ; quippe cui verbis pax nuntiabatur, ceteriim re bellum asperrimum erat, urbs maxima alienata, ager hostibus cognitus, animi popularium tentati ; coactus rerum necessitudine, statuit armis certare. 2. Igitur explo- rato hostium itinere, in spem victorias adductus ex op- portunitate loci, quam maximas potest copias omnium 42 C. CRISPI SALLUSTII generum parat, ac per tramites occnltos exercitiim Metelli antevenit. 3. Erat in ea parte NumidiaB, quam Adlierbalin division e possederat, flumen oriens a meridie, nomine Muthul ; a quo aberat mons ferme millia viginti, tractu pari, vastus ab natura et humano cultu : sed ex eo medio quasi collis oriebatur, in im- mensum pertingens, vestitus oleastro ac myrtetis aliis- que generibus arborum, quae humi arido atque arenoso gignuntur. 4. Media autem planities deserta penuria aquse, praeter flumini propinqua loca ; ea consita arbustis pecore atque cultoribus frequentabantur. XLIX. Igitur in eo colle, quern tra,nsverso itinere porrectum docuimus, Jugurtlia, extenuata suormn acie, consedit: elepliantis et parti copiarum pedes- trium Bomilcarem praefecit, eumque edocet, quae ageret ; ipse propior montem cum omni equitatu pedites delectos collocat: 2. dein singulas turmas atque manipulos circumiens monet atque obtestatur, 'uti memores pristinae virtutis et victoriae sese reg- numque suum ab Romanorum avaritia defendant : cum his certamen fore, quos antea victos sub jugum miserint : ducem illis, non animum mutatum. Quae ab imperatore decuerint, omnia suis provisa ; locum superiorem, uti prudentes cum imperitis, ne pauciores cum pluribus, aut rudes cum bello melioribus manimi consererent. 3. Proinde parati intentique essent, signo dato, Romanos invadere : ilium diem aut omnes labores et victorias confirmaturum, aut maximarum aerumnarum initium fore.' 4. Ad hoc viritim, uti quemque ob militare facinus pecunia aut honore ex- tulerat, commonefacere beneficii sui, et eum ipsum aliis ostentare : postremo, pro cuj usque ingenio, polli- JUOURTHA. 43 cendoj rainitando, obtestando, alium alio modo exci- tare ; quum interim Metelhis, ignarus hostium, monte degrediens cum exercitu, conspicatur, 5. primo du- bius, quidnam insolita facies ostenderet, (nam inter virgulta equi Xumid^eque consederant, neqne plane occultati humilitate arborum, et tamen incerti, quid- nam esset, quum natura loci, tum dolo ipsi atque signa militaria obscurati); dein, brevi cognitis insi- diis, paulisper agmen constituit. 6. Ibi commutatis ordinibus, in dextero latere, quod proximum hostes erat, triplicibus subsidiis aciem instruxit ; inter mani- pulos funditores et sagittarios dispertit, equitatum omnem in cornibus locat, ac pauca pro tempore mili- tes hortatus, aciem, sicuti instruxerat, transvei-sis prin- cipiis, in planum deducit. L. Sed ubi Numidas quietos, neque coUe degredi animadvertit, veritus ex anni tempore et inopia aquae, ne siti conliceretur exercitus, Rutilium legatum cum expeditis cohortibus et parte equitum praemisit ad flu- men, uti locum castris antecaperet ; existimans liostes crebro impetu et transversis proeliis iter suum remora- turos, et, quoniam armis difliderent, lassitudinem et sitim militura tentaturos. 2. Deinde ipse pro re atque loco, sicuti monte descenderat, paulatim procedere : Marium post principia habere : ipse cum sinistrse ala3 equitibus esse, qui in agmine principes facti erant. 3. At Jugurtha, ubi extremum agmen Metelli primos suos prretergressum videt, praesidio quasi duum mil- Hum peditum montem occupat, quaMetellus descende- rat, ne forte cedentibus adversariis receptui ac post munimento foret ; dein repente, signo dato, liostes invadit. 4. Numidae, alii postremos caedere, pars a 44 C. CRISPI SALLUSTII sinistra ac dextera tentare, infensi adesse atque instare, omnibus locis Eomanorum ordines conturbare ; quo- rum etiam qui firmioribus animis obvii hostibus fue- rant, ludificati incerto proelio, ipsi modo eminus saucia- bantur, neque* contra feriendi aut manum conserendi copia erat. 5. Antea jam docti ab Jugurtha equites, ubicumque Romanorum turma insequi coeperat, non confertim, neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam maxime diversi. 6. Ita numero priores, si a persequendo liostes deterrere nequiverant, disjectos ab tergo aut lateribus circumveniebant : sin opportu- nior fugse coUis, quam campi fuerant, ea vero con- sueti Numidarum equi facile inter virgulta evadere ; nostros asperitas et insolentia loci retinebat. LI. Ceterum facies totius negotii varia, incerta, foeda atque miserabilis : dispersi a suis, pars cedere, alii insequi ; neque signa neque ordines observare ; ubi quemque periculum ceperat, ibi resistere ac pro- pulsare : arma tela, equi viri, hostes atque cives per- mixti ; nihil consilio neque imperio agi ; foi-s omnia regere. 2. Itaque multum diei processerat, quum etiamtum eventus in incerto erat. 3. Denique omni- bus labore et sestn languidis, Metellus, ubi videt Numidas miniis instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit, et coliortes legionarias quatuor adversiim pedites hostium coll6cat. Eorum magna pars superioribus locis fessa consederat. 4. Si- mul orare, liortari milites, 'ne deiicerent, neu pa- terentur liostes fugientes vincere: neque illis castra esse, neque munimentum ullum, quo cedentes tende- rent : in armis omnia sita.' 5. Sed nee Jugurtha quidem interea quietus erat ; circumire, hortari, reno- JUGURTHA. 45 vare proelinm, et ipse cum delectis tentare omnia, Bubvenire siiis, hostibus dubiis instare, quos firmos cognoverat, eminiis pugnando retinere. LII. Eo raodo inter se duo imperatores, summi viri, certabant, ipsi pares, ceterum opibus disparibus : 2. nam Metello virtus militum erat, locus adversus ; Jugurtbce alia omnia praeter milites opportuna. 3. De- nique Romani, ubi intelligunt neque sibi perfugium esse, neque ab lioste copiam pugnandi fieri, et jam die vesper erat, adverso colle, sicuti praeceptum fuerat, evadunt. 4. Amisso loco, Numidoe fusi fugatique: pauci interiere, plerosque velocitas et regio hostibus ignara tutata sunt. 5. Interea Bomilcar, quem ele- phantis et parti copiarum pedestrium pra?lectum ab Jugurtha supra diximus, ubi eum Hutilius pratergres- sus est, paulatim suos in sequum locum deduct : ac, dum legatus ad flumen, quo priemissus erat, festinans pergit, quietus, uti res postulabat, aciem exornat; neque remittit, quid ubique hostis ageret, explorare. 6. Postquam Kutilium consedisse jam, et animo va- cuum accepit, simulque ex Jugurtha^ proelio clamorem augeri, veritus, ne legatus, cognita re, laborantibus suis auxilio foret, aciem, quam, ditfidens virtuti mili- tum, arte statuerat, quo hostium itineri officeret, latiiis porrigit, eoque modo ad Rutilii castra procedit. LIII. Romani ex improviso pulveris vim magnam animadvertunt, nam prospectum ager arbustis consitus probibebat ; et primo rati liumum aridam vento agi- tari ; post, ubi lequabilem manere, et, sicuti acies movebatur, magis magisque appropinquare vident, cognita re, properantes arma capiunt, ac pro castris, sicuti imperabatur, consistunt. 2. Deinde, ubi pro- 46 C. CRISPI SALLUSTII plus ventum est, utrimque magno clamore concurri- tur. 3. Numidse tantum modo remorati, diim in ele- phantis auxilium putant, postquam eos impeditos ra- mis arbor urn, atque ita disjectos circumveniri vident, fugam faciimt, ac plerique, abjectis armis, colHs aut noctis quae jam aderat, auxilio integri abeunt. 4. Ele- phanti quatuor capti, reliqui omnes, numero quadra- gin ta, interfecti. -6. At E-omani, quamquam itinere atque opere castrorum et proelio fessi lassique erant, tamen, quod Metellus amplius opinione morabatur, instruct! intentique obviam procedunt: 6. nam dolus Numidarum nihil languidi neque remissi patiebatur. 7. Ac primo, obscura nocte, postquam baud procul inter se erant, strepitu, velut liostes, adventare, alteri apud alteros formidinem simul et tumultum facere : et pene imprudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque prcemissi equites rem exploravissent. S. Igi- tur pro metu repente gaudium exortum ; milites alius alium Ireti appellant, acta edocent atque audiunt ; sua quisque fortia facta ad co^lum ferre. Quippe res hu- manae ita sese habent : in victoria vel ignavis gloriari licet ; adversie res etiam bonos detrectant. LIY. Metellus, in iisdem castris quatriduo raora- tus, saucios cum cura reficit, meritos in proeliis more militise donat, universes in concione laudat, atque agit gratias : hortatur, ' ad cetera, quse levia sunt, parem animum gerant: pro victoria satis jam pugna- tum, reliquos labores pro prse^a for^.' 2. Tamen in- terim transfugas et alios opportunos, Jugurtlia ubi gentium, aut quid agitaret, cum paucisne esset, an exercitum liaberet, uti sese victus gereret, exploratum misit. 3. At ille sese in loca saltuosa et natiira muiiita JUGURTHA. 47 receperat, ibique cogebat exercitum nnmero homi- num ampliorem, sed hebetem lufirmumqiie, agri ac pecoris magis qiiam belli ciiltorem. 4. Id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites nemo ouinium Numidarum ex fuga regein sequitur; quo cujusque animus fert, eo discedunt, neque id flagitium militia3 ducitur ; ita se mores habent. 5. Igitur Metellus ubi yidet etiamtum regis animum feuocem esse, bellum renovari, quod nisi ex illius libidine geri non posset, praiterea iniquum certamen sibi cum liostibus, minore detrimento illos vinci, quam suos vincere, statuit non proeliis neque acie, sed alio more bellum gerendum. 6. Itaque in Numidia? loca opulentissima pergit, agros vastat, multa castella et oppida, temere munita aut sine praesidio, capit incenditque ; puberes interfici jubet, alia omnia militum pra^dam esse. Ea formidine multi mortales Romanis dediti obsides ; frumentum et alia, qure usui forent, aliatim pra^bita ; ubieumque res postulabat, pra^sidium impositum. 7. Quae nego- tia multo magis, quam prcelium male pugnatum ab suis, regem terrebant : 8. quippe cui spes omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur ; et, qui sua loca de- fendere nequiverat, in alienis bellum gerere. 9. Ta- men ex copia, quod optimum videbatur, consilium capit: exercitum plerumque in iisdem locis opperiri jubet ; ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur, nocturnis et aviis itineribus ignoratus E-omanos palan- tes repente aggreditur. 10. Eorum plerique inermes cadunt, multi capiuntur, nemo omnium intactus pro- fugit ; et Numidiae, priusquam ex castris subvenire- tur, sicuti jussi erant, in proximos coUes discedunt. LY. Interim Eomae gaudium ingens ortum, cog- 48 C. CRISPI SALLUSTII nitis Metelli rebus ; lit seque et exercitiim more ma- jorum gereret, in ad verso loco victor tamen virtute fuisset, hostium agro potiretur, Jugurtliam, magnifi- cum ex Auli socordia, spem salutis in solitudine aut fuga coegisset habere. 2. Itaque senatus ob ea feli- citer acta dis immortalibus supplicia decernere ; civi- tas, trepida antea et soUicita de belli eventu, laeta agere ; de Metello €ama prseclara esse. 3. Igitur eo intentior ad victoriam niti, omnibus modis festinare ; cavere tamen, necubi hosti opportunus lieret ; me- minisse, post gloriam invidiam sequi. 4. Ita quo cla- rior eo magis anxius erat, neque post insidias Jugur- thse effuso exercitu prsedari : ubi frumento aut pabulo opus erat, cohortes cum omni equitatu praesidium agitabant : exercitus partem ipse, reliquos Marius ducebat. 5. Sed igni magis quam praeda ager vasta- batur. 6. Duobus locis baud longe inter se castra faciebant : 7. ubi vi opus erat, cuncti aderant ; cete- rum, quo fuga atque formido latius cresceret, diversi agebant. 8. Eo tempore Jugurtha per coUes sequi, tempus aut locum pugnae quaerere, qua venturum lios- tem audierat, pabulum et aquarum fontes, quorum penuria erat, corrumpere, modo se Metello, interdum Mario ostendere, postremos in agmine tentare, ac sta- tim in coUes regredi, rursus aliis, post aliis minitari, neque proelium facere, neque otium pati, tantummodo liostem ab incepto retinere. LVI. Eomanus imperator ubi se dolis fatigari videt, neque ab hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte, qua sita erat, arcem regni, nomine Zamam, statuit oppugnare ; ratus, id quod negotium poscebat, Jugurtliam laborantibus suis JUGURTHA. 49 auxilio ventxirum, ibique proelium fore. 2. At ille, quae parabantur, !l perfugis edoctus, magnis itineribus Metellum antevenit ; oppidanos hortatur, ' moenia de- fendant ; ' additis auxilio perfugis, quod genus ex copiis regis, quia fallere nequibat, lirmissimum erat : pnieterea pollicetur, ' in tempore semet cum exercitu aftbre.' 3. Ita compositis rebus, in loca quam maxime occulta discedit, ac post paulo cognoscit Marium ex itinere frumentatum cum paucis cohortibus Siccam missum ; quod oppidum primum omnium post raalam pugnam ab rege defecerat. 4. E6 cum delectis equi- tibus noctu pergit, et jam egredientibus Romania, in porta pugnam facit : simul magna voce Siccenses hor- tatur, ' uti coliortes ab tergo circumveniant : fortunara illis pncclari facinoris casuni dare. Si id fecerint, postea sese in regno, illos in libertate sine metu setatem acturos.' 5. Ac ni Marius signa inferre atque eva- dere oppido properavisset, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem mutavissent : tanta mobilitate se Numidae agunt. Sed milites Jugurthini, paulis- per ab rege sustentati, postquam majore vi hostes urgent, paucis amissis, profugi discedunt. LVn. Marius ad Zamam pervenit. Id oppidum, in campo situm, magis opere quam natura munitum erat, nuUius idonea3 rei egens, armis virisque opu- lentum. 2. Igitur Metellus, pro tempore atque loco :iratis rebus, cuncta moenia exercitu circumvenit ; legatis imperat, ubi quisque curaret ; 3. deinde, signo date, undique sinml clamor ingens oritur. Neque ea ; res Xumidas terret ; infensi intentique sine tumultu ; manent. Proelium incipitur. 4. Romani, pro ingenio quisque, pars eminus glande aut lapidibus pugnare, 3 50 0. CRISPISALLtrSTII alii succedere, ac munim modo suffodere, modo scalis aggredi, cupere prcBlium manibus facere. 5. Contra ea oppidani in proximos saxa volvere ; sudes, pila, prseterea pice et sulphure tsedam mixtam, ardenti mittere. 6. Sed ne illos quidem, qui procul manse- rant, timor animi satis muniverat: nam plerosqne jacula tormentis ant manu emissa vulnerabant ; pa- rique periculo, sed fama impari boni atqne ignavi erant. LYm. Dum apud Zamam sic certatnr, Jugurtha ex improvise castra hostium cum magna manu inva- dit : remissis, qui in prcesidio erant, et omnia magis qn^m proelium exspectantibus, portam irrumpit. 2. At nostri, repentino metu perculsi, sibi quisque pro mori- bus consulunt : alii fugere, alii arma capere ; magna pars vulnerati aut occisi. 3. Ceterum ex omni multi- tudine non amplius quadraginta, memores nominis Eomani, grege facto, locum cepere paulo quam alii editiorem, neque inde maxima yi depelli quiverunt, sed tela eminus missa remittere, pauci in pluribus min^s frustriati : sin Numidse propius accessissent, ibi vero virtutem ostendere, et eos maxima vi csedere, fundere atque fugare. 4. Interim Metellus, quuni acerrime rem gereret, clamorem hostilem ab tergo accepit: deinde, converso equo, animadvertit fugam ad se versiim fieri ; quae res indicabat populares esse. 6. Igitur equitatum omnem ad castra propere mit- tit, ac statim C. Marium cum cohortibus sociorum ; eumque lacrymans per amicitiam perque rempubli- cam obsecrat, 'ne quam contumeliam remanerein ex- ercitu victore, neve hostes inultos abire sinat.' 6. Ille brevi mandata efficit. At Jugurtha munimento JUGUKTHA. 51 castrorum impeditus, quum alii super yallum prsecipi- tarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes office- rent, miiltis amissis, in loca munita sese recepit. 7. Metellus, infecto negotio, postquam nox aderat, in castra cum exercitu revertitur. LIX. Igitur postero die, prius quam ad oppug- nandum egrederetur, equitatum omnem in ea parte, qua regis adventus erat, pro castris agitare jubet; portas et proxima loca tribunis dispertit ; deinde ipse pergit ad oppidum, atque, ut superiore die, murum aggreditur. 2. Interim Jugurtha ex occulto repente nostros invadit. Qui in proximo locati fuerant, pau- lisper territi perturbantur ; 3. reliqui cito subveniuftt, neque diutius Numidse resistere quivissent, ni pedites cum equitibus permixti magnam cladem in congressu facerent. Quibus illi freti, non, ut equestri proelio solet, sequi, dein cedere, sed adversis equis concurrere, implicare ac perturbare aciem : ita expeditis pediti- bus suis liostes pene victos dare. LX. Eodem tempore apud Zamam magna vi cer- tabatur. Ubi quisque legatus aut tribunus curabat, eo acerrime niti ; neque alius in alio magis quam in sese spem habere : pariterque oppidani agere. Op- pugnare, aut parare omnibus locis : avidiils alteri alteros sauciare, quam semet tegere : 2. clamor per- mixtus liortatione, laetitia, gemitu, item strepitus armo- rum ad coelum ferri, tela utrimque volare. 3. Sod illi, qui moenia defensabant, ubi Jiostes paulum modo pugnam remiserant, intenti proelium equestre pro- spectabant.- 4. Eos, uti quseque Jugurthae res erant, Isetos modo, modo pavidos animadverteres ; ac sicuti audiri a suis aut cerni possent, monere alii, alii hor- 52 C. CRISPI SALLTISTII tari, aut manu significare, aut niti corporibus, et ea hue illiic, quasi vitabundi aut jacientes tela, agitare. 5. Quod ubi Mario cognitum est, (nam is in ea parte curabat), consulto lenius agere, ae diffidentiam rei simulare ; pati Numidas sine tumultu regis proelium visere. 6. Ita, illis studio suorum adstrictis, repente magna vi murum aggreditur; et jam scalis egressi milites prope sunima ceperant, quum oppidani con- currunt, lapides, ignera, alia praeterea tela ingerunt. 7. Nostri primo resistere; deinde, ubi unae atque alteroe scalce comminute, qui supersteterant, aflBicti sunt ; ceteri quoquo modo potuere, pauci integri, magna pars confecti vulneribus abeunt. 8. Denique utrimque proelium nox diremit. LXI. Metellus postquam videt frustra inceptum, neque oppidum capi, neque Jugurtham nisi ex insidiis aut suo loco pugnam facere, et jam jestatem exaetam esse, ab Zama discedit, et in his urbibus, quae ad se defecerant, satisque munitae loco aut moenibus erant, praesidia imponit: 2. ceterum exercitum in provin- ciam, quae proxima est Numidiae, hiemandi gratia colocat. 3. Neque id tempus ex aliorum more quieti aut luxuriae concedit ; sed, quoniam armis bellum pa- rum procedebat, insidias regi per amicos tendere, et eorum perfidia pro armis uti parat. 4. Igitur Bomil- carem, qui Eomae cum Jugurtha fuerat, et inde, vadi- bus datis, clam de Massivae nece judicium fugerat, quod ei per maximam amicitiam maxima copia fal- lendi erat, multis pollicitationibus aggreditm*. Ac primo efficit, uti ad se colloquendi gratia occultus veniat : deinde fide data, ' si Jugurtham vivum aut necatum tradidisset, fore, ut illi senatus impimitatem JUGUKTHA. .53 et sua omnia concederet,' 5. facile Numidae persuadet, quum ingenio infido, turn metuenti, ne, si pax cum Eomanis iieret, ipse per conditiones ad supplicium tiaderetur. LXU. Is, ubi prirnum opportuuum fuit, Jugur tham anxium ac miserantem fortunas suas accedit; monet atque lacrymans obtcstatur, ' uti aliquando sibi liberisque et genti Xumidarum optime merenti provi- deat : omnibus proeliis sese victos, agrum vastatum, multos mortales captos aut occisos, regni opes commi- nutas esse : satis saepe jam et virtutem militum et for- tunam tentatam : caveat, ne, illo cunctante, Numida3 sibi consulant.' 2. His atque talibus aliis ad deditio- nem regis animum impellit. 3. Mittuntur ad impera- torem legati, qui 'Jugurtham imperata facturum' dicerent, ' ac sine ulla pactione sese regnumque suum in illius fidem tradere.' 4. Metellus proper^ cunctos senatorii ordinis ex hibeniis arcessiri jubet: eorum atque aliorum, quos idoneos ducebat, consilium ha- bet. 5. Ita more majorum ex consilii decreto per legates Jugurtbffi imperat argenti pondo ducenta mil- lia, elephantos omnes, equorum et armorum aliquan- tum. 6. Qua3 postquam sine mora facta sunt, jubet * omnes perfugas vinctos adduci.' 7. Eorum magna pars, ut jussum erat, adducti : pauci, quum primiim dcditio coDpit, ad regem Bocchum in Mauretaniaiii abierant. 8. Igitur Jugurtha, ubi armis virisque et pecunia spoliatus est, quum ipse ad imperandum Tisi- dium vocaretur, rursus coepit flectere animum suum, et ex mala conscientia digna timere. 9. Denique mul- tis diebus per dubitationem consumptis, quum modo t«dio rerum adversarum omnia bello potiora duceret, 54 C. CRISPI SALLUSTII interdum secum ipse reputaret, quam gravis casus in servitium ex regno foret, multis magnisque praesidiis neqnidquam perditis, de integro bellum sumit. 10. Et Romse senatus de provinciis consultns Numidiam Me- tello decreverat. LXm. Per idem tempus Uticse forte C. Mario per hostias dis supplicanti, ' magna atque mirabilia portendi ' haruspex dixerat : ' proinde, quae animo agi- tabat, fretus dis ageret ; fortunam quam saepissime ex- periretur, cuncta prospera eventura.' 2. At ilium jam antea consulatus ingens cupido exagitabat, ad quem capiendum praeter vetustatem familiae alia om- nia abunde erant, industria, probitas, militiae magna scientia, animus belli ingens, domi modicus, libidi- nis et divitiarum victor, tantummodo gloriae avidus. 3. Sed is natus et omnem pueritiam Arpini altus, ubi primum aetas militiae patiens fuit, stipendiis faciendis, non Graeca facundia neque urbanis munditiis sese exercuit: ita inter artes bonas integrum ingenium brevi adolevit. 4. Ergo ubi primum tribunatum mili- tarem a populo petit, plerisque faciem ejus igno- rantibus, facile notus per omnes tribus declaratur. 6. Deinde ab eo magistratu alium post alium sibi peperit, semper que in potestatibus eo modo agitabat, uti ampliore, quam gerebat, dignus haberetur. 6. Ta- men is ad id locorum talis vir (nam postea ambitione praeceps datus est) consulatum petere non audebat: etiamtum alios magistratus plebes, consulatum nobili- tas inter se per manus tradebat : 7. novus nemo tarn clarus, neque tam egregius factis erat, quin is indig- nus illo honore et quasi pollutas baberetur. LXIV. Igitur ubi Marius haruspicis dicta eodem JUGTJRTHA. ' 6S intendere videt, quo cupido animi liortabatur, ab Me- tello petendi gratia missionem rogat. Cui quamquam virtus, gloria atque alia optanda bonis superabant, ta- men inerat contemptor animus et superbia, commune nobilitatis malum. 2. Itaque primum, commotus in- solita re, mirari ejus consilium, et quasi per amicitiam monere, ' ne tam prava inciperet, neu super fortunam animum gereret : non omnia omnibus cupienda esse ; debere illi res suas satis placere : postremo caveret id petere a populo Eomano, quod illi jure negaretur.' 3. Postquam hsec atque alia talia dixit, neque animus Marii flectitur, respondit, ' ubi primum potuisset per negotia publica, facturum sese, quae peteret ; ' 4. ac postea saepius eadem postulanti fertur dixisse, ' ne fes- tinaret abire ; satis mature ilium cum filio suo consu- latum petiturum.' Is eo tempore contubernio patris ibidem militabat, annos natus circiter viginti. Quae res Marium quum pro honore, quem aftectabat, turn contra Metellum vehementer accenderat. 5. Ita cu- pidine atque ira, pessimis consultoribus, grassari, ne- que facto ullo neque dicto abstinere, quod modo am- bitiosum foret : milites, quibus in hibernis proeerat, laxior^ imperio quum antea habere : apud negotia- tores quorum magna multitudo Uticae erat, criminose simul et magni'ice de bello loqui : ' dimidia pars exer- citus sibi pennitteretur, paucis diebus Juguitham in catenis habiturum : ab imperatore consulto trahi, quod homo inanis et regiae superbiae imperio nimis gauderet.' 6. Qua3 omnia illis eo firmiora videban- tur, quod diuturnitate belli res familiares corruperant, et animo cupienti nihil satis festinatur. LXY. Erat praeterea in exercitu nostro Numida 56 C. CRISPI SALLTJSTII quidam, nomine Gauda, Manastabalis filius, Masimssse nepos, quem Micipsa testamento secundum heredem scripserat, morbis confectus, et ob earn causam mente paulum imminuta. 2. Cui Metellus petenti, 'more regum uti sellam juxta poneret,' item postea ' custodise causa turmam equitum Romanorum,' utrumque nega- verat ; honorem, quod eorum modo foret, quos popu- lus Komanus reges appellavisset ; prgesidium, quod contumeliosum foret, si equites Romani satellites Nu- midae traderentur. 3. Hunc Marius anxium aggredi- tur, atque hortatur, uti contumeliarum imperatoris cum suo auxilio poenas petat : hominem ob morbos animo parum valido secunda oratione extollit : ' ilium regem, ingentem virum, Masinissae nepotem esse ; si Jugurtha captus aut occisus foret, imperium Numidise sine mora habiturum ; id adeo mature posse evenire, si ipse consul ad id bellum missus foret.' 4. Itaque et ilium, et equites Romanos^ milites et negotiatores, alios ipse, plerosque spes pacis impellit, uti Romam ad suos necessarios aspere in Metellum de bello scribant, Marium imperatorem poscant. 5. Sic illi a multis mortalibus honestissima suffi-agatione consula- tus petebatur : simul ea tempestate plebes, nomlitate fusa per legem Mamiliam, novos extoUebat. Ita Ma- rio cuncta procedere. LXVI. Interim Jugurtha, postquam, omissa dedi- tione, bellum incipit, cum magna cui*a parare omnia, festinare, cogere exercitum ; civitates, quse ab se defe- cerant, formidine aut ostentando praemia affectare ; communire suos locos ; arma, tela, alia, qure spe pacis amiserat, reficere aut commercari ; servitia Romano- rum allicere, et eos ipsos, qui in praesidiis erant, pecu- JUGURTHA. 67 nia tentare ; prorsus nihil intactum neque quietum pati, cuncta agitare. 2. Igitur Yaccenses, quo Me- tcllus initio, Jugurtha pacilicante, praesidium impo- suerat, fatigati regis suppliciis, neque antea voluntate alienati, principes civitatis inter se conjurant: nam vulgus, uti plerumque solet, et niaxime Numidarum, ingenio naobili, seditiosum atque diseordiosum erat, cupidum novarum rerum, quieti et otio adversum. Dein, compositis inter se rebus, in diem tertium constituunt, quod is festus celebratusque per omnem Africam ludum et laseiviam magis quam Ibrmidinem ostentabat. 3. Sed ubi tempus fuit, centuriones tri- bunosque militares, et ipsum praefectum oppidi T. Tur- piliura Silanum, alius alium domos suas invitant : eos omnes propter Turpilium inter epulas obtruncant : postea milites palantes, inermcs, quippe in tali die ac sine imperio, aggrediuntur. 4. Idem plebes facit, pars edocti ab nobilitate, alii studio talium rerum in- citati, quis acta consiliumque ignorantibus tumnltus ipse et res novce satis placebant. LXVn. Romani milites, improviso metu incerti ignarique, quid potissimum facerent, trepidare : ad areem oppidi, ubi signa et scuta erant, praesidium hostium : portae ante clausae fugam prohibebant : ad hoc mulieres puerique pro tectis aediiiciorum saxa et alia, quae locus praebebat, certatim mittere. 2. Ita neque caveri anceps malum, neque a fortissimis in- firmissimo generi resisti posse: juxta boni malique, strenui et imbelles inulti obtruncari. 3. In ea tanta asperitate, saevissimis Xumidis et oppido undique clauso, Turpilius praefectus unus ex omnibus Italicis profugit intactus. Id misericordiane hospitis, an 58 C. CRISPI SALLUSTII pactione ant casu ita evenerit, parum comperimus ; nisi, qnia illi in tanto malo tnrpis vita integra fama potior fuit, improbus intestabilisqne videtur. LXYIII. Metellus postqnam de rebus Vaccse actis comperit, panlisper moestus e conspectu abit ; deinde, nbi ira et segritudo permixta sunt, cum maxima cura nltum ire injurias festinat. 2. Legionem, cum qua hiemabat, et qu^m plurimos potest Numidas equites pariter cum occasu solis expeditos educit ; et postera die circiter boram tertiam pervenit in quamdam plani- tiem, locis paulo superioribus circumventam. 3. Ibi milites, fessos itineris magnitudine, et jam abnuentes omnia, docet ' oppidum Yaccam non amplius mille passuum abesse : decere illos reliquum laborem sequo animo pati, dum pro civibus suis, viris fortissimis atque miserrimis, poenas caperent : ' praeterea prsedam benigne ostentat. 4. Ita animis eorum arrectis, equi- tes in primo late, pedites quam artissime ire, et signa occultare jubet. LXIX. Yaccenses ubi animum advertere ad se versum exercitum pergere, primo, uti erat res, Metel- lum. esse rati, portas clausere : deinde, ubi neque agros vastari, et eos, qui primi aderant, IN'umidas equites vident, rursum Jugurtham arbitrati, cum magno gau- dio obvii procedunt. 2. Equites peditesque, repente signo dato, alii vulgum effusum oppido csedere, alii ad portas festinare, pars turres capere ; ira atque praedse spes amplius quam lassitudo posse. 3. Ita Yaccenses biduum modo ex perfidia Isetati : civitas magna et opulens cuncta poense aut prsedge fuit. 4. Turpilius, quem prsefectum oppidi unum ex omnibus profugisse supra ostendimus, jussus a Metello causam dicere, post- JUGURTHA. 59 quam sese parum expurgat, condemnatus verberatus- que capite poenas solvit : nam is civis ex Latio erat. LXX. Per idem, tempus Bomilcar, cujus impulsu Jugurtha deditionem, quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi, et ipse eum suspiciens, novas res cu- pere, ad perniciem ejus dolum quaerere, die noctuque fatigare animum. 2. Denique omnia tentando, socium sibi adjungit Nabdalsam, hominem nobilem, magnis opibus, carum acceptumque popularibus suis, qui plerumque seorsum ab rege exercitum ductare et om- nes res exsequi solitus erat, quae Jugurthse fesso aut majoribus adstricto superaverant ; ex quo illi gloria opesque inventse. 3. Igitur utriusque consilio dies insidiis statuitur : ' cetera, uti res posceret, ex tempore parari ' placuit. 4. Nabdalsa ad exercitum profectus, quem inter liiberna Komanorum jussus habebat, ne ager, inultis hostibus, vastaretur. 5. Is postquam magnitudine facinoris perculsus ad tempus non venit, metusque rem impediebat, Bomilcar, simul cupidus incepta patrandi, et timore socii anxius, ne, omisso vetere consilio, novum quaereret, litteras ad eum per homines fideles mittit, in quis mollitiem socordiamque viri accusare, testari deos, per quos jura visset, monere, ' ne praemia Metelli in pestem converteret ; Jugurthae exitium adesse ; ceterum suane an Metelli virtute peri- ret, id modo agitari : proinde reputaret cum animo 6U0, praemia an cruciatum mallet.' LXXI. Sed quum hae litterae allatae, forte Nab- dalsa exercito corpore fessus in lecto quiescebat, 2. ubi, cognitis Bomilcaris verbis, primo cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit. 3. Erat ei Numida quidam, negotiorum curator, fidus acceptus- 60 C. CRISPI ^ALLUSTII que et omnium consiliorum, nisi novissimi, particeps. 4. Qui postquam allatas litteras audivit, ex consuetu- dine ratus opera ant ingenio suo opus esse, in taber- naculum introiit : dormiente illo epistolam, super ca- put in pulvino temere positam, sumit ac perlegit, dein propere, cognitis insidiis, ad regem pergit. 5. Nab- dalsa post paulo experrectus, ubi neque epistolam reperit, et rem omnem, uti acta erat, cognovit, primo indicem persequi conatus, postquam id frustra fuit, Jugurtham placandi gratia accedit ; dicit ' quae ipse paravisset facere, perfidia clientis sui praeventa : ' lacry- mans obtestatur ' per amicitiam j^erque sua antea fideliter acta, ne super tali scelere suspectum sese haberet.' LXXII. Ad ea rex, aliter atque animo gerebat, placide respondit. Bomilcare aliisque multis, quos so- cios insidiarum cognoverat, interfectis, iram oppresse- rat, ne qua ex eo negotio seditio oriretur. 2. Xeque post id locorum Jugurtbae dies aut nox uUa quieta fuit : neque loco neque mortali cuiquam aut terapori Batis credere, cives, liostes juxta metuere, circum- spectare omnia, et omni strepitu pavescere, alio atque alio loco, saepe contra dccus regium, noctu requiescere, interdum somno excitus, arrcptis armis, tumultum facere ; ita foi-midine quasi vecordia exagitari. LXXin. Igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris et indicio patefacto ex perfiigis cognovit, rursus, tarn- quam ad integrum bellum, cuncta parat festinatque. 2. Marium, fatigantem de profectione, simul et invi- sum et offensum, sibi parum idoneum ratus, doraum dimittit. 3. Et Eom^e plebes, litteris, quae de Metello ac Mario missaa erant, cognitis, volenti animo de JUOUBTHA. §1 ambobns acceperant. 4. Imperatori nobilitas, quae antea decori, invidiae esse : at illi alteri generis Im- militas favorem addiderat : ceteruin in iitroqiic magis studia partium, qnam bona aut mala sua moderata. 5. Praeterea seditiosi magistratus vulgiim exagitare, Metellum omnibus concionibus capitis arcessere, Marii virtutem in majus celebrare, 6. Denique plebes sic accensa, uti opifices agrestesqiie omnes, quorum res fidesque in manibus sitae erant, relictis operibus, fre- quentarent Marium, et sua necessaria post illius bono- rem duccrent. 7. Ita, perculsa nobilitate, post multaB tempestates novo homini consulatus mandatur ; et postea populus, a tribuno plebis Manilio Mancino rogatus, * quem vellet cum Jugurthii bellum gerere/ frequens Marium jussit. Sed senatus paulo ante Me- tello Numidiam decreverat : ea res frustri fuit. LXXIV. Eodem tempore Jugurtha, amissis ami- 'is, quorum plerosque ipse necaverat, ceteri formidine, pars ad Romanos, alii ad regem Bocchum profuge- 1 ant, quum neque bellum geri sine administris posset, • t novorum fidem in tantfi perfidia veterum experiri periculosum duceret, varius incertusque agitabat; ne- que illi res, neque consilium aut quisquam liominum litis placebat : itinera praefectosque indies mutare; iiodo adversiim hostes, interdum in solitudines per- gere ; saepe in luga, ac post paulo in armis spem ha- bere ; dubitare, virtuti an fide popularium minus cre- deret : ita, quocumque intenderat, res adversae erant. 2. Sed inter eas moras repente sese Metellus cum ex- ercitu ostendit. Numidae ab Jugurtha pro tempore parati instructique ; dein prcelium incipitur. 3. Qua in parte rex pugnae adfuit, ibi aliquamdiu certatum ; 62 C. CKISPI SALLUSTII ceteri omnes ejus milites primo concursu pulsi fagati- que. Romani signorum et armorum aliquanto nu- mero, liostium paucorum potiti : nam ferme Numidas in omnibus proeliis magis pedes quam arma tuta sunt. LXXY. Ea fuga Jugurtha, impensius modo rebus suis diffidens, cum perfugis et parte equitatus in soli- tudines, dein Thalam pervenit, in oppidum magnum et opulentum, ubi plerique thesauri filiorumque ejus multus pueritise cultus erat. 2. Quae postquam Me- tello comperta sunt, quamquam inter Thalam flumen- que proximum, in spatio millium quinquaginta, loca arida atque vasta esse cognoverat, tamen spe patrandi belli, si ejus oppidi potitus foret, omnes asperitates supervadere, ac naturam etiam vincere aggreditur. 3. Igitur omnia jumenta sarcinis levari jubet, nisi frumento dierum decem ; ceterum utres modo et alia aquse idonea portari. 4. Prseterea conquirit ex agris, quam plurimum potest domiti pecoris, eoque imponit vasa cujusque modi, sed pleraque lignea, colleeta ex tuguriis Numidarum. 5. Ad hoc finitimis imperat, qui se post regis fugam Metello dederant, quam pluri- mum quisque aquae portaret : diem locumque, ubi prsesto forent, praedicit. 6. Ipse ex flumine, quam proximam oppido aquam supra diximus, jumenta onerat : eo modo instructus ad Thalam proficiscitur. 7. Deinde ubi ad id loci ventum, quo Numidis prsece- perat, et castra posita mimitaque sunt, tanta repente coelo missa vis aquae dicitur, ut ea modo exercitui satis superque foret. 8. Praeterea commeatus spe amplior, quia Numidae, sicuti plerique in nova dedi- tione, officia intenderant. 9. Ceterum milites religione pluvia magis usi, eaque res multum animis eorum JUOURTHA. 63 addidit ; nam rati sese dis immortalibus curae esse. Deinde postero die, contra opinionem Jugurthae, ad Thalam perveniunt. 10. Oppidani, qui se locorum asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi, nihilo segnius bellum parare : idem nostri facere. LXXYI. Sed rex, nihil jam infectum Metello cre- dens, quippe qui omnia, arma, tela, locos, tempora, denique naturam ipsam, ceteris imperitantem, indus- tria vicerat, cum liberis et magna parte pecuniae ex oppido noctu profugit. Neque postea in ullo loco amplius uno die aut una nocte moratus, simulabat sese negotii gratia properare ; ceterum proditionem time- bat, quam vitare posse celeritate putabat : nam talia consilia per otium et ex opportunitate capi. 2. At Metellus, ubi oppidanos prcelio intentos, simul oppi- dum et operibus et loco munitum videt, vallo fossaque moenia circumvenit. 3. Deinde locis ex copia maxime idoneis vineas agere, aggerem jacere, et super agge- rem impositis turribus, opus et administros tutari. 4. Contra liaec oppidani festinare," parare : prorsus ab utrisque nihil reliquum fieri. 5. Denique Romani, multo ante labore proeliisque fatigati, post dies quadra- ginta, quam eo ventum erat, oppido modo potiti : praeda omnis a perfugis corrupta. 6. li postquam murum arietibus feriri resque suas afflictas vident, aurum atque argentum et alia, quce prima ducuntur, domum regiam comportant : ibi vino et epulis onerati, illaque et domum et semet igni corrumpunt ; et quas victi ab hostibus poenas metuerant, eas ipsi volentes pependere. LXXVn. Sed pariter cum capta Thala legati ex oppido Lepti ad Metellum venerant, orantes, ^uti 64 C. CBISPI SALLUSTII prsesidium prsefectumque eo mitteret : Hamilcarem quemdam, hominem nobilem, factiosum, novis rebus studere, adversum quern neque imperia magistratuum neque leges valerent : ni id festinaret, in summo peri- culo suam salutem, illorum socios fore.' 2. Nam Lep- titani jam inde a principio belli Jugurthini ad Bestiam consulem et postea Eomam miserant, amicitiam socie- tatemque rogatum : 3. deinde, ubi ea impetrata, sem- per boni fidelesque mansere, et cuncta a Bestia, Albino Metelloque imperata nave fecerant. 4. Itaque ab imperatore facile, quae petebant, adepti, et missae eo cohortes Ligurum quatuor, et C. Annius prsefectus. LXXVIII. Id oppidum ab Sidoniis conditum est, quos accepimus profiigos ob discordias civiles navibus in eos locos venisse : ceterum situm inter duas Syrtes, quibus nomen ex re inditum. 2. Nam duo sunt sinus prope in extrema Africa, impares magnitudine, pari natura : quorum proxima terras praealta sunt ; cetera, uti fors tulit, alta, alia in tempestate, vadosa. 3. Nam ubi mare magnum esse, et saevire ventis coepit, limum arenamque et saxa ingentia fluctus trahunt : ita facies locorum cum ventis simul mutatur. Sjrtes ab tractu nominatae. 4. Ejus civitatis lingua modo conversa connubio Numidarum : leges cultusque pleraque Si- donica, quae eo facilius retinebant, quod procul ab imperio regis aetatem agebant. 5. Inter illos et fre- quentem Numidiam multi vastique loci erant. LXXIX. Sed quoniam in has regiones per Lepti- tanorum negotia venimus, non indignum videtur egre- gium atque mirabile facinus duorum Carthaginiensium memorare : eam rem nos locus admonuit. 2. Qua tempestate Carthaginienses pleraeque Africae imperi- JUGURTHA. 65 tabant, Cj^enenses quoque magni atqiie opulenti ftiere. 3. Ager in medio arenosus, una specie : neque flumen, neque mons erat, qni fines eorum discerneret; quae res eos in magno diiiturnoque bello inter se habuit. 4. Postquam utrimque legiones, item classes ssepe fusse fugatseque, et alteri alteros aliquantum attrive- rant, veriti, ne mox victos victoresque defessos alius aggrederetur, per inducias sponsionem faciunt, ' uti certo die legati domo proficiscerentur : quo in loco inter se obvii fuissent, is communis utriusque populi finis haberetur.' 5. Igitur Carthagine duo fratres missi, quibus nomen Philsenis erat, maturavere iter pergere : Cyrenenses tardiiis iere. Id socordiane an casu accident, parum cognovi : 6. ceteriim solet in illis locis tempestas baud secus atque in mari retinere. Nam ubi per loca sequalia et nuda gignentium ventus coortus arenam humo excitavit, ea magna vi agitata ora oculosque implere solet : ita, prospectu impedito, morari iter. 7. Postquam Cyrenenses aliquanto pos- teriores se vident, et ob rem corniptam domi poenas metuunt, criminari Carthaginienses ante tempus domo digressos, conturbare rem, denique omnia malle, quam victi abire. 8. Sed quum Poeni aliam conditionem, tantummodo eequam, peterent, Graeci optionem Car- thaginiensium faciunt, 'ut vel illi, quos fines populo suo peterent, ibi vivi obruerentur, vel eadem conditione sese, quem in locum vellent, processuros.' 9. Phi- Ireni, conditione probata, seque vitamque suam reipub- liciB condonavere : ita vivi obruti. 10. Carthaginien- ses in eo loco Philaenis fratribus aras consecravere : aliique illis domi honores instituti. Nunc ad rem redeo. 66 C. CRISPI SALLUSTII LXXX. Jugurtha postquam, amissa Thala, nihil satis firmum contra Metellum putat, per magnas soli- tudines cum paucis profectus, pervenit ad Grsetulos, genus hominum ferum incultumque, et eo tempore ignarum nominis Komani. 2. Eorum multitudinem in unum cogit, ac paulatim consuefacit ordines ha- bere, signa sequi, imperium observare, item alia mili- taria facere. 3. Prseterea regis Bocchi proximos mag- nis muneribus et majoribus promissis ad studium sui perducit ; quis adjutoribus regem aggressus impellit, uti adversum Romanos belhim suscipiat. 4. Id ea gratia facilius proniusque fuit, quod Bocchus initio hujusce belli legatos Romam miserat, foedus et ami- citiam petitum: 5. quam rem opportunissimam in- cepto bello pauci impediverant, caeci avaritia, quis omnia, honesta atque inhonesta, vendere mos erat. 6. Etiam antea Jugurthge filia Bocclii nupserat. Ve- rum ea necessitudo apud Numidas Maurosque levis ducitur, quia singuli, pro opibus quisque, quam pluri- mas uxoreSj denas alii, alii plures habent, sed reges eo amplius. 7. Ita animus multitudine distrahitur; nulla pro socia obtinet ; pariter omnes viles sunt. LXXXI. Igitur in locum ambobus placitum exer- citus conveniunt. Ibi, fide data et accept^, Jugurtha Bocchi animum oratione accendit : ' Eomanos injustos, profunda avaritia, communes omnium hostes esse : eandem illos causam belli cum Boccho habere, quam secum et cum aliis gentibus, libidinem imperitandi, quis omnia regna adversa sint : tum sese, paulo ante Carthaginienses, item Persen regem, post, uti quisque opulentissimus videatur, ita Eomanis hostem fore.' 2. His atque aliis talibus dictis, ad Cirtam oppiduni JUGURTHA. 67 iter constituunt, quod ibi Metellus prsedam captivos- que et impedimenta locaverat : 3. ita Jiigurtha ratus, aut, capta m-be, operse pretium fore ; aut, si Romanus aiixilio suis venisset, pro^lio sese certatiiros. 4. Nam callidus id modo festinabat, Bocchi pacem imrainuere, ne moras agitando aliud qiiam bellum mallet. LXXXIL Imperator postquam de regum societate cognovit, non temere, neque, uti, saepe jam victo Ju- gurtha, consueverat, omnibus locis pugnandi copiam facit : ceterum baud procul ab Cirta, castris munitis, reges opperitur ; melius esse ratus, cognitis Mauris, quoniam is novus hostis accesserat, ex commodo pug- nam facere. 2. Interim Roma per litteras certior lit provinciam Numidiam Mario datam ; nam consulem factum ante acceperat. Quis rebus supra bonum atque honestum perculsus, neque lacrymas tenere, neque moderari linguam : vir egregius in aliis artibus nimis moUiter a^gritudinem pati. 3. Quam rem alii in superbiam vertebant, alii bonum ingenium contu- melia accensum esse, multi, quod jam parta victoria ex manibus eriperetur : nobis satis cognitum est, ilium magis honore Marii quam injuria sua excruciatum, neque tam anxie laturum fuisse, si adempta provincia alii quam Mario traderetur. LXXXin. Igitur eo dolore impeditus, et quia stul- titise videbatur alienam rem periculo suo curare, lega- tos ad Bocchum mittit, postulatum, 'ne sine causa hostis populo Romano fieret : habere tum magnam copiam societatis amicitia^que conjungendae, qua? po- tior bello esset : quamquam opibus suis confideret, tamen non debere incerta pro certis mutare : omne bellum sumi facile, ceteriim segerrime desinere : non 68 C. CRISPI SALLUSTII in ejusdem potestate initium ejus et finem esse ; in- cipere cuivis, etiam ignavo, licere ; deponi, quuin vic- tores velint. Proinde sibi regnoque suo consiileret, neu florentes res suas cum Jugurtlise perditis misceret.' 2. Ad ea rex satis placide verba facit : ' sese pacem cupere, sed Jugurtlise fortunarum misereri ; si eadem illi copia fieret, omnia conventura.' 3. Rursus im- perator contra postulata Bocclii nuntios mittit: ille probare partim, alia abnuere. Eo modo ssepe ab utroque missis remissisque nuntiis tempus procedere, et ex Metelli voluntate bellum intactum trabi. LXXXIY. At Marius, ut suprsi diximus, cupien- tissima plebe consul factus, postquam ei provinciam JSTumidiam populus jussit, antea jam infestus nobili- tati, tum vero multus atque ferox instare : singulos modo, modo universos laedere ; dictitare ' sese con- sulatum ex victis illis spolia cepisse ; ' alia prgeterea magnifica pro se, et illis dolentia. 2. Interim, quae bello opus erant, prima habere : postulare legionibus supplementum, auxilia a populis et regibus sociisque arcessere: prgeterea ex Latio fortissimum quemque, plerosque militiae, paucos faina cognitos, accire, et ambiendo cogere homines emeritis stipendiis secum proficisci. 3. Neque illi senatus, quamquam adver- sus erat, de ullo negotio abnuere audebat : ceteriim supplementum etiam Isetus decreverat ; quia neque plebi militia volenti putabatur, et Marius aut belli usum aut studia vulgi amissurus. Sed ea res frustra sperata : tanta libido cum Mario eundi plerosque in- vaserat. 4. Sese quisque praeda locupletem fore, vic- torem domum rediturum, alia hujuscemodi animis trahebant, et eos non pauliim oratione sua Marius JUQUETHA. 66 arrexerat. 5. Nam postquam, omnibus, quae postu- laverat, decretis, milites scribere vult, hortandi causa, simul et nobilitatem, uti consueverat, exagitandi, con- cionem populi advocavit ; deinde hoc modo disseruit. LXXXV. "Scio ego, Quirites, plerosque non iisdem artibus imperium a vobis petere, et, postquam adepti sunt, gerere : primo industrios, supplices, modi- cos esse ; deinde per ignaviam et superbiam setatem agere. 2. Sed mihi contra ea videtur : nam quo plu- ris est, universa respublica quam consulatus aut prae- tura, eo majore cura illam administrari, quam lisec peti, debere. 3. Neque me fallit, quantum cum maxi- mo beneficio vestro negotii sustineam. Bellum parare simul, et aerario parcere ; cogere ad militiam eos, quos nolis offendere ; domi forisque omnia curare ; et ea agere inter invidos, occuraantes, factiosos, opinione, Quirites, asperius est. 4. Ad hoc alii si deliquere, vetus nobilitas, majorum fortia facta, cognatorum et affinium opes, multae clientela?, omnia haec praesidio adsunt : mihi spes omnes in memet sitae, quas necesse est et virtute et innocentia tutari ; nam alia infirma sunt. 5. Et illud intelligo, Quirites, omnium ora in me conversa esse : aequos bonosque favere, quippe benefacta mea reipublicae procedunt ; nobilitatem lo- cum invadendi quaerere. 6. Quo mihi acriiis adni- tendum est, ut neque vos capiamini, et illi frustra sint. 7. Ita ad hoc aetatis a pueritia fui, ut omnes labores, pericula consueta habeam. 8. Quae ante vestra bene- ficia gratuito faciebam, ea uti, accepta mercede, dese- ram, non est consilium, Quirites. 9. Illis diflScile est in potestatibus temperare, qui per ambitionem sese probos simulajere : mihi, qui omnem aetatem in opti- 70 C. CRISPI SALLUSTII mis artibus egi, bene facere jam ex eonsuetudine in naturam vertit. 10. Bellum me gerere cnm Jugurtha jussistis ; quam rem nobilitas segerrime tulit. Quseso, repntate cum animis vestris, num id mutari melius sit, si quem ex illo globo nobilitatis ad hoc aut aliud tale negotium mittatis, hominem veteris prosapise ac mul- tarum imaginum et nullius stipendii, scilicet ut in tanta re ignarus omnium trepidet, festinet, sumat ali- quem ex populo monitorem officii sui. 11. Ita plerim- que evenit, ut, quem vos imperatorem jussistis, is sibi imperatorem alium quserat. 12. Atque ego scio, Quirites, qui, postquam consules facti sunt, acta ma- jorum et Grsecorum militaria prsecepta legere coepe- rint ; prseposteri homines ; nam gerere quam fieri tempore posterius, re atque usu prius est. 13. Com- parate nunc, Quirites, cum illorum superbia me homi- nem novum. Quae illi audire et legere solent, eorum partem vidi, alia egomet gessi : quae illi litteris, ea ego militando didici. 14. Nunc vos existimate, facta an dicta pluris sint. Contemnunt novitatem meam ; ego illorum ignaviam : mihi fortuna, illis probra ob- jectantur. 15. Quamquam ego naturam unam et communem omnium existimo, sed fortissimum quem- que generosissimum. 16. Ac si jam ex patribus Albini aut Bestise quseri posset, ' mene an illos ex se . gigni maluerint,' quid responsuros creditis, nisi, ' sese liberos quam optimos voluisse?' 17. Quod si jure me despiciunt, faciant idem majoribus suis, quibus, uti mihi, ex virtute nobilitas coepit. 18. Invident honori meo ; ergo invideant labori, innocentise, peri- culis etiam meis, quoniam per haec ilium cepi. 19. Ye- rilm homines corrupti superbia ita aetatem agunt, quasi JTJGURTH A. 71 vestros honores contemn ant ; it a hos petunt, quasi honeste vixerint. 20. Nse illi falsi sunt, qui diversis- simas res pariter exspectant, ignaviae voluptatem et prsemia virtutis. 21. Atque etiam quum apud vos aut in senatu, verba faciunt, pleraque oratione majores 6U0S extoUunt ; eorum fartia facta memorando clariores sese putant : quod contra est. 22. Xam quanto vita illorum prseclarior, tanto horum socordia flagitiosior. 23. Et profecto ita se res habet : majorum gloria pos- teris quasi lumen est ; neque bona eorum neque mala in occulto patitur. 24. Hujusce rei ego inopiam pa- tior, Quirites ; verum, id quod multo praeclarius est, meamet facta mihi dicere licet. 25. Nunc videte, quam iniqui sint. Quod ex aliena virtute sibi arro- gant, id mihi ex mea non concedunt ; scilicet, quia imagines non habeo, et quia mihi nova nobilitas est, quam certe peperisse melius est, quam acceptam cor- rupisse. 26. Equidem ego non ignoro, si jam mihi respondei-e velint, abunde illis facundam et composi- tam orationem fore. Sed in maximo vestro beneficio, quum omnibus locis me vosque maledictis lacerent, non placuit reticere, ne quis modestiam in conscien- tiam duceret. 27. Nam me quidem, ex animi mei sententia, nulla oratio Isedere potest : quippe vera necesse est bene praedicet, falsam vita moresque mei superant. 28. Sed quoniam vestra consilia accusantur, qui mihi summum honorem et maximum negotium imposuistis, etiam atque etiam reputate, num eorum poenitendum sit. 29. Non possum, fidei causa ima- gines, neque triumphos aut consulatus majorum meo- rum ostentare ; at, si res postulet, hastas, vexillum, phaleras, alia militaria dona ; prseterea cicatrices ad- 7§^ C. CRISPI SALLUSTII verso corpore. 30. Hse sunt mese imagines, haec • nobilitas, non hsereditate relicta, ut ilia illis, sed quae egomet plurimis laboribus et periculis qusesivi. 31. Non sunt composita mea verba ; parum id facio ; ipsa se virtus satis ostendit : illis artificio opus est, ut turpia facta oratione tegai^t. 32. Neque litteras Grsecas didici: parum placebat eas discere, quippe quae ad virtutem doctoribus nihil profuerunt. 33. At ilia multo optima reipublicae doctus sum, hostem ferire, prsesidia agitare, nihil metuere nisi turpem fa- mam, hiemem et sestatem juxta pati, humi requies- cere, eodem tempore inopiam et laborem tolerare. 34. His ego prseceptis milites hortabor, neque illos arte colam, me opulenter ; neque gloriam meam la- borem illorum faciam. Hoc est utile, hoc civile im- perium. 35. Namque, quum tute per moUitiem agas, exercitum supplicio cogere, id est dominum, non im- peratorem esse. 36. Ha^c atque talia majores vestri faciendo seque remque publicam celebravere. 37. Quis nobilitas freta, ipsa dissimilis moribus, nos, illorum semulos, contemnit ; et omnes honores, non ex merito, sed quasi debitos, a vobis repetit. 38. Ceterum homi- nes superbissimi procul errant. Majores eorum om- nia, quae licebat, illis reliquere, divitias, imagines, memoriam sui prseclaram : virtutem non reliquere ; neque poterant : ea sola neque datur dono, neque ac- cipitur. 39. ' Sordidum me et incultis moribus ' aiunt, quia parum scite convivium exorno, neque histrionera ullum, neque pluris pretii coqiium quam villicum habeo. 40. Quae mihi libet confiteri, Quirites, nam ex parente meo, et ex aliis Sanctis viris ita accepi, munditias mulieribus, viris laborem convenire ; omni- JUGURTHA. 73 biisque bonis oportere plus gloriae quam divitiarum esse ; arma, non supellectilem decori esse. 41. Quin ergo, quod juvat, quod carum sestimant, id semper faciant ; anient, potent : ubi adolescentiam liab'uere, ibi senectutem agant, in conviviis, dediti ventri et turpissimae parti corporis : sudorem, pulverem, et alia talia relinquant nobis, quibus ilia epulis jucundiora sunt. 42. Verum non est ita: nam ubi se flagitiis dedeeoravere turpissimi viri, bonorum prsemia erep- tum eunt. 43. Ita injustissime luxuria et ignavia, pessimae artes, illis, qui coluere eas, nihil officiunt, reipublicse innoxiae cladi sunt. 44. Nunc, quoniam illis, quantum mores mei, non illorum flagitia posce- bant, respondi, pauca de republica loquar. 45. Pri- miim omnium de Xumidia bonum habete animum, Quirites. Nam quae ad hoc tempus Jugurtham tutata sunt, omnia removistis, avaritiam, imperitiam, super- biam. 46. Deinde exercitus ibi est locoruni sciens ; sed mehercule magis strenuus quam felix ; nam magna pars ejus avaritia aut temeritate ducum attrita est. 47. Quamobrem vos, quibus militaris est aetas, adniti- mini mecum, et capessite rempublicam : neque quem- quam ex calamitate aliorum aut imperatorum super- bia metus ceperit. Egomet in agmine, in proelio, consultor idem et socius periculi, vobiscum adero; meque vosque in omnibus rebus juxta geram. 48. Et profecto, diis juvantibus, omnia matura sunt, victoria, proeda, laus : quae si dubia aut procul essent, tamen omnes bonos reipublicae subvenire decebat. 49. Ete- nim ignavia nemo immortalis factus, neque quisquam parens liberis, uti aeterni forent, optavit ; magis, uti boni honestique vitam exigerent. 60. Plura dicerem, 4 74 C. CRISPI SALLUSTII Quirites, si timidis virtutem verba adderent; nam strenuis abunde dictum puto." LXXXYL Hujuscemodi oratione habita, Marius postqnam plebis animos arrectos videt, propere com- meatu, stipendio, armis, aliis utilibus naves onerat : cum his A. Manlium legatum proficisci jubet. 2. Ipse interea milites scribere, non more majorum, neque ex classibus, sed uti cuj usque libido erat, capite censos plerosque. 3. Id factum alii inopia bonorum, alii per ambitionem consulis memorabant, quod ab eo genere celebratus auctusque erat, et homini potentiam quae- renti egentissimus quisque opportunissimus, cui neque sua curae, quippe quae nulla sunt, et omnia cum pretio honesta videntur. 4. Igitur Marius cum aliquanto majore numero, quam decretum erat, in Africam pro- fectus, paucis diebus Uticam advebitur. 5. Exercitus ei traditur a P. Rutilio legato : nam Metellus con- spectum Marii fugerat, ne videret ea, quae audita ani- mus tolerare nequiverat. LXXXVn. Sed consul, expletis legionibus cohorti- busque auxiliariis, in agrum fertilem et praeda onustum proficiscitur, omnia ibi capta militibus donat, dein cas- tella et oppida natura et viris parum munita aggredi- tur ; proelia multa, ceteriim levia, alia aliis locis facere. 2. Interim novi milites sine metu pugnae adesse, videre fugientes capi aut occidi, fortissimum quemque tutis- simum, armis libertatem, patriam parentesque et alia omnia tegi, gloriam atque divitias quaeri. 3. Sic brevi spatio novi veteresque coaluere, et virtus omnium aequalis facta. 4. At reges, ubi de adventu Marii cognoverunt, diversi in locos difficiles abeunt. Ita Jugurthae placuerat, speranti mox eflfusos liostes invadi JUGURTHA. 75 posse, Eomanos, sicuti plerosque, remoto metu, laxiiis licentiusqne futuros. LXXXYIIL Metelliis interea Eomam profectus, contra spem suam laetissimis animis excipitur, plebi patribusque, postquam invidia decesserat, juxta carus. 2. Sed Marius impigre prudenterque suorum et hos- tiuin res pariter attendere, cognoscere quid boni utris- que aut contra esset, explorare itinera regiim, consilia et insidias antevenire, nihil apud se remissum neque apud illos tutum pati. 3. Itaque et Gsetulos et Ju- gurtham, ex sociis nostris praedas agentes, saepe ag- gressus in itinere fuderat, ipsumque regem baud procul ab oppido Cirta armis exuerat. 4. Quae postquam gloriosa modo, neque belli patrandi cognovit, statuit urbes, quae viris aut loco pro hostibus et adversum se opportunissimae erant, singulas circumvenire : ita Ju- gurtliam aut praesidiis nudatum, si ea pateretur, aut proelio certaturum. 5. Nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat, ' velle populi Eomani amicitiam ; ne quid ab se hostile timeret.' 6. Id simulaveritne, quo improvisus gravior accideret, an mobilitate ingenii pacem atque bellum mutare solitus, parum explora- tum est. LXXXIX. Sed consul, uti statuerat, oppida cas- tellaque munita adire ; partim vi, alia metu aut praemia ostentando, avertere ab hostibus. 2. Ac primo medio- cria gerebat, existimans Jugurtham ob suos tutandos in manus ventm'um. 3. Sed ubi ilium procul abesse, et aliis negotiis intentum accepit, majora et magis aspera aggredi tempus visum est. 4. Erat inter in- gentes solitudines oppidum magnum atque valens, nomine Capsa, cujus conditor Hercules Libys memora- 76 C. CRISPI SALLUSTII batur. Ejus cives apud Jugurtham immunes, levi imperio, et ob ea fidelissimi habebantur ; muniti ad- versum hostes non moenibus modo et armis atque viris, verum etiam multo magis locorum asperitatc. 5. Nam, prseter oppido propinqua, alia omnia vasta, inculta, egentia aquse, infesta serpentibus, quorum vis, sicuti omnium ferarum, inopia cibi acrior ; ad hoc natura serpentium, ipsa perniciosa, siti magis quam ab'a re accenditur. 6. Ejus potiundi Marium maxima cupido invaserat, quum propter usum belli, tum quia res aspera videbatur, et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, baud dissimiliter situm muni- tumque, nisi quod apud Thalam non longe a moenibus aliquot fontes erant, Capsenses una modo, atque ea intra oppidum, jugi aqua, cetera pluvia utebantur. 7. Id ibique et in omni Africa, quse procul a mari in- cultiis agebat, eo facilius tolerabatur, quia Numidae plerumque lacte et ferina carne vescebantur, et neque salem neque alia irritanienta gulae quaerebant : 8. cibus illis adversum famem atque sitim, non libidini neque luxurise erat. XC. Igitur consul, omnibus exploratis, credo, dis fretus ; (nam contra tantas difficultates consilio satis providere non poterat ; quippe etiam frumenti inopiS tentabatur, quod Numidae pabulo pecoris magis quam arvo student, et quodcumque natum fuerat, jussu regis in loca munita contulerant ; ager' autem aridus et fru- gum vacuus ea tempestate, nam jestatis extremum erat) ; tamen pro rei copia satis providenter exornat : 2. pecus omne, quod superioribus diebus praedae fuerat, equitibus auxiliariis agendum attribuit : A. Manlium legatum cum cohortibus expeditis ad oppidum Lares, JUOURTHA. 77 ubi stipendinm et commeatiim locaverat, ire jubet, dicitque ' se praedabiindum post paucos dies eodem venturum.' Sic incepto suo occiiltato, pergit ad flu- men Tanam. XCI. Ceterum in itinere quotidie pecus exercitui per centurias, item turmas oequaliter distribiierat, et, ex coriis utres iiti fierent, curabat : simul et inopiam frumenti lenire, et, ignaris omnibus, parare, quae mox Usui forent. Denique sexto die, quum ad flumen ven- tum est, maxima vis utrium eftecta. 2. Ibi castris levi munimento positis, railites cibum capere, atque, uti simul cum occasu solis egrederentur, paratos esse jubet, omnibus sarcinis abjectis, aqua raodo seque et jumenta onerare. 3. Dein, postquam tempus visum, castris egreditur, noctemque totam itinere facto, con- sedit: idem proxima facit. Dein tertia multo ante lucis adventum pervenit in locum tumulosum, ab Capsa non ampliiis duum millium intervallo, ibique, qiiam occultissime potest, cum omnibus copiis opperi- tur. 4. Sed ubi dies ccepit, et Numidae, nihil hostile metuentes, multi oppido egressi, repente omnem equi- tatum, et cum his velocissimos pedites cursu tendere a>d Capsam, et portas obsidere jubet: deinde ipse in- tentus propere sequi, neque milites pra^dari sinere. 5. Quai postquam opi^idani cognovere, res trepida?, metus ingens, malum improvisum, ad hoc pars civium extra moenia in hostium potestate, coegere, uti dedi- tionem facerent. 6. Ceterim oppidum incensum, Xumidc"e puberes interfecti, alii omnes venum dati, prieda militibus divisa. 7. Id facinus contra jus belli non avaritia neque scelere consulis admissum : sed quia locus Jugurthae opportunus, nobis aditu difficilis ; 78 C. CRISPI SALLrSTII genus hominum mobile, infidum ante, neque beneficio neque metu coercitum. XCII. Postquam tantam rem Marins sine nllo snoriim incommodo patravit, magnus et clarus antea, major et clarior haberi coepit. 2. Omnia, non bene consulta modo, verum etiam casu data in virtutem traliebantm' ; milites, modesto imperio habiti, simul et locupletes, ad coelum ferre ; Numidse magis quam mortalem timere ; postremo omnes, socii atque hostes, credere illi aut mentem divinam esse, aut deorum nutu cuncta portendi. 3. Sed consul, ubi ea res bene evenit,'ad alia oppida pergit: pauca, repugnantibus Numidis, capit, plura, deserta propter Capsensium miserias, igni corrumpit: luctu atque csede omnia complentur. 4. Denique multis locis potitus, ac pleris- que exercitu incruento, aliam rem aggreditur, non eadem asperitate, qua Capsensium, ceterum baud secus difficilem. 5. Namque baud longe a flumine Mulucba, quod Jugurtbse Boccbique regnum disjun- gebat, erat inter ceteram planitiem mons saxeus, mediocri castello satis patens, in immensum editus, uno perangusto aditu relicto ; nam omnis natm^a, velut opere atque consulto, prseceps. 6. Quem locum Marius, quod ibi regis tbesauri erant, summa vi capere intendit. Sed ea res forte, quam consilio, melius gesta. 7. Nam castello virorum atque armorum satis, magna vis frumenti et fons aquse ; aggeribus turribusque et aliis macbinationibus locus importunus ; iter castel- lanorum angustum admodum, utrimque prsecisum. 8. Vineas cum ingenti periculo frustr^ agebantur ; nam quum ese paulum processerant, igni aut lapidi- bus corrumpebantur : 9. milites neque pro opere con- JUGUKTHA. 79 sistere, propter iniquitatera loci, neque inter vineas sine periculo administrare : optimus qnisque cadere aut sauciari, ceteris metus angeri. XCin. At Marius, multis diebus et laboribus con- sumjDtis, anxius trahere cum animo suo, omitteretne inceiDtum, quoniam frustra erat, an fortunam opperire- tur, qua ssepe prospere usus fuerat. 2. Quae qnum multos dies noctesque sestuans agitaret, forte qnidam Ligus, ex cohortibus auxiliariis miles gregarius, cas- tris aquatum egressus, hand procul ab latere castelli, quod aversum proeliantibus erat, animum advertit in- ter saxa repentes coclileas : quarnm quum nnam atque alteram, dein plures peteret, studio legend! paulatim prope ad summum montis egressus est. 3. Ubi post- quam solitudinem intellexit, more ingenii humani cupido difficilia faciendi animum vertit. 4. Et forte in eo loco grandis ilex coaluerat inter saxa, paululiim modo prona, deinde flexa atque aucta in altitudinem, quo cuncta gignentium natura fert : cujus ramis modo, modo eminentibus saxis nisus Ligus, in castelli plani- tiem pervenit, quod cuncti Numidse intenti proelianti- bus aderant. 5. Exploratis omnibus, qu£e mox usui fore ducebat, eadem regreditur, non temere, uti escende- rat, sed tentans omnia et circumspiciens. 6. Itaque Marium propere adit, acta edocet; hortatur, ab ea parte, qua ipse escenderat, castellum tentet ; poUice- tur sese itineris periculique ducem. 7. Marius cum Ligure, promissa ejus cognitum, ex prsesentibus misit; quorum uti cuiusque ingenium erat, ita rem difScilem aut facilem nuntiavere. Consulis animus tamen pau- lum arrectus. 8. Itaque ex copia tubicinum et corni- cinum numero quinque quam velocissimos delegit, et 80 C. CRISPI SALLUSTII cum his, prsesidio qui forent, quatuor ceuturiones, omnesque Liguri parere jubet, et ei negotio proxiinum diem constituit. XCIY. Sed ubi ex prsecepto tempiis visum, para- tis compositisque omnibus ad locum pergit. Ceterum illi, qui ascensuri erant, prsedocti ab duce, arma orna- tumque mutaverant, capite atque pedibus nudis, uti prospectus nisusque per saxa facilius foret : super terga gladii et scuta, verum ea Numidica ex coriis, ponderis gratia simul, et offensa quo levius streperent. 2. Igitur prsegrediens Ligus saxa, et si quae vetustato radices eminebant, laqueis vinciebat, quibus allevati milites facilius escenderent : interdum timidos inso- lentia itineris levare manu : ubi paulo asperior ascen- sus erat, singulos prae se inermes mittere, deinde ipse cum illorum armis sequi : quae dubia nisu videbantur, potissimus tentare, ac saepius eadem ascendens de- scendensque, dein statim digrediens, ceteris audaciam addere. 3. Igitur, diu multumque fatigati, tandem in castellum perveniunt, desertum ab ea parte, quod omnes, sicuti aliis diebus, adversum hostes aderant. Marius, ubi ex nuntiis, quae Ligus egerat, cognovit, quamquam toto die intentos proelio Numidas habue- rat, tum vero cohortatus milites, et ipse extra vineas egressus, testudine acta succedere, et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus terrere. 4. At Numidae, saepe antea vineis Eomanorum sub- versis, item incensis, non castelli moenibus sese tuta- bantur ; sed pro muro dies noctesque agitare, maledi- cere Eomanis, ac Mario vecordiam objectare, militi- bus nostris Jugurthae servitium minari, secundis rebus feroces esse. 6. Interim omnibus Romanis hostibus- JUaUBTHA. 81-^ que, prselio intentis, magna utriinque vi pro gloria atque imperio his, illis pro salute certantibus, repente a tergo signa canere : ac primo mulieres et pueri, qui yisum processerant, fugere ; deinde, uti quisque muro proximus erat, postreino cuncti, armati inermesque. 6. Quod ubi accidit, eo acrius Eomani iustare, fun- dere, ac plerosque tantummodo sauciare ; dein super occisorum corpora vadere, avidi glorise certantes inu- rum petere, neque quemquam omnium prseda morari. 7. Sic forte correcta Marii temeritas gloriam ex culpa invenit. XCy. Ceterura dum ea res geritur, L. Sulla quaestor cum magno equitatu in castra venit : quos uti ex Latio et a sociis cogeret, Romse relictus erat. 2. Sed quo- niam nos tanti viri res admonuit, idoneum visum est, de natura cul tuque ejus paucis dicere : neque enim alio loco de SuUae rebus dicturi sumus, et L. Sisenna optime et diligentissime omnium, qui eas res dixere, persecutus parum mihi libero ore locutus videtur. 3. Igitur Sulla gentis patricise nobilis fuit, familia prope jam exstincta majorum ignavia : litteris Grsecis ac Latinis juxta, atque doctissime, eruditus ; animo ingenti, cupidus voluptatum, sed glorise cupidior, otio luxurioso esse ; tamen ab negotiis nunquam voluptas remorata, nisi quod de uxore potuit honestius consuli : facundus, callidus, et amicitia facilis : ad simulanda negotia altitudo ingenii incredibilis : multarum rerum ac maxime pecuniae largitor. 4. Atque illi felicissimo omnium ante civilem victoriam, nunquam super in- dustriam fortuna fuit ; multique dubitavere, fortior an felicior esset: nam, postea quae fecerit, incertum liabeo, pudeat magis, an pigeat disserere. 4* 82 C. CRISPI SALLUSTII XC VI. Igitiir Sulla, ut supra dictum est, postquani in Africam atque in castra Marii cum equitatu venit, rudis antea et ignarus belli, solertissimus omnium in paucis tempestatibus factus est. 2. Ad hoc milites benigne appellare ; multis rogantibus, aliis per se ipse dare beneficia, invitus accipere, sed ea properantius quam ses mutuum, reddere, ipse ab nuUo repetere, magis id laborare, ut illi quam plurimi deberent; joca atque seria cum humillimis agere ; 3. in operibus, in agmine atque ad vigilias multus adesse, neque in- terim, quod prava ambitio solet, consulis aut cujus- quam boni famam Isedere, tantummodo neque consilio neque manu priorem alium pati, plerosque antevenire. 4. Quis rebus et artibus brevi Mario militibusque carissimus factus. XCYII. At Jugurtha, postquam oppidum Capsam aliosque locos munitos et sibi utiles, simul et magnam pecuniam amiserat, ad Bocclium nuntios mittit, ' quam primum in Numidiam copias adduceret ; proelii fa- ciendi tempus adesse.' 2. Quem ubi cunctari accepit, et dubium belli atque pacis rationes trahere, rursus, uti antea, proximos ejus donis corrumpit, ipsique Mauro poUicetur ISTumidise partem tertiam, si aut Eo- mani Africa expulsi, aut, integris suis finibus, bellum compositum foret. 3. Eo prsemio illectus Boccbus cum magna multitudine Jugurtbam accedit. Ita am- borum exercitu conjuncto, Marium jam in hiberna proficiscentem, vix decima parte die reliqua, invadunt, rati noctem, quoe jam aderat, et victis sibi munimento fore, et, si vicissent, nullo impedimento, quia locorum scientes erant; contr^ Eomanis utrumque casum in tenebris difficiliorem fore. 4. Igitur simul consul ex JUGURTHA. 83 multis de hostium adventu cognovit, et ipsi hostes aderant ; et priusquam exercitus aut instrui, aut sar- cinas coUigere, denique antequam signiim aut im- perium iillum accii)ere quivit, equites Mauri atque Gaetuli, non acie neque ullo more proelii, sed caterva- tim, uti quosque fors conglobaverat, in nostros incur- runt. 5. Qui omnes trepidi improviso metu, ac tamen virtutes memores, aut arma capiebant, aut capientea alios ab hostibus defensabant : pars equos ascendere, obviam h'e hostibus : pugna latrocinio magis quam proelio similis fieri : sine signis, sine ordinibus equites pedites permixti csedere alios, alios obtruncare ; mul- tos, contra adversos acerrime pugnantes, ab tergo cir- cumvenire : neque virtus neque arma satis tegere, quod hostes numero plures et undique circumfusi erant. Denique Eomani veteres et ob ea scientes belli, si quos locus aut casus conjunxerat, orbes facere, atque ita ab omnibus partibus simul tecti et instruct! hostium vim sustentabant. XCYIII. IS'eque in eo tam aspero negotio Marius territus, aut magis quam antea demisso animo fuit; sed cum turma sua, quam ex fortissimis magis quam familiarissimis paraverat, vagari passim, ac modo laborantibus suis succurrere, modo hostes, ubi confer- tissimi obstiterant, invadere ; manu consulere militi- bus, quoniam imperare, conturbatis omnibus, non poterat. 2. Jamque dies consumptus erat, quum ta- men barbari nihil remittere, atque, uti reges prsecepe- rant, noctem pro se rati, acrius instare. 3. Tum Ma- rius ex copia rerum consilium trahit, atque, uti suis receptui locus esset, coUes duos propinquos inter se occupat, quorum in uno, castris parum amplo, fons 84 C. CRISPI SALLTTSTII aquse magnus erat, alter usui opportunus quia magna parte editus et prseceps pauca munimenta quserebat. 4. Ceterum apud aquam SuUam cum equitibus noc- tem agitare jubet : ipse paulatim disperses milites, neque miniis hostibus conturbatis, in unum contrahit, dein cunctos pleno gradu in coUem subducit. 5. Ita reges, loci difficultate coacti, proelio deterrentur ; ne- que tamen suos longius abire sinunt, sed, utroque colle multitudine circumdato, effusi consedere. 6. Dein crebris ignibus factis, plerumque noctis barbari suo more laetari, exsultare, strepere vocibus, et ipsi duces feroces, quia non fugerent, pro victoribus agere. 7. Sed ea cuncta Romanis, ex tenebris et editioribus locis facilia visu, magnoque hortamento erant. XCIX. Plurimum vero Marius imperitia hostium confirmatus, quam maximum silentium haberi jubet; ne signa quidem, uti per vigilias solebant, canere. Deinde, ubi lux adventabat, defessis jam hostibus et paulo ante somno captis, de improviso vigiles, item cohortium, turmarum, legionum tubicines simul om- nes signa canere, milites clamorem tollere atque portis erumpere. 2. Mauri atque Gsetuli, ignoto et borribili sonitu repente exciti, neque fugere, neque arma ca- pere, neque omnino facere aut providere quidquam poterant : 3. ita cunctos strepitu, clamore, nuUo sub- yeniente, nostris instantibus, tumultu, terrore, formido, quasi vecordia, ceperat. 4. Denique omnes fusi fuga- tique : arma et signa militaria pleraque capta ; plures- que eo proelio quam omnibus superioribus interempti : nam somno et metu insolito impedita fuga. C. Dein Marius, uti coeperat, in hiberna proficis- citur, quse propter commeatum in oppidis maritimis JUGURTHA. 85 agere decreverat. Neque tamen victoria socors aut insolens factus, sed, pariter ac in conspectu hostium, quadrato agmine iucedere. 2. Sulla cum equitatu apud dextimos, in sinistra A. Manlius cum funditori- bus et sagittariis, prseterea cohortes Ligurum curabat ; primos et extremes cum expeditis manipulis tribunes locaverat. 3. Perfugae, minime cari et regionum scientissimi, hostium iter explorabant. Simul consul, quasi nuUo imposito, omnia providere, apud omnes adesse, laudare, increpare merentes. 4. Ipse armatus intentusque, item milites cogebat ; neque secus, atque iter facere, castra munire, excubitum in porta cohortes ex legionibus, pro castris equites auxiliarios mittere, prseterea alios super vallum in munimentis locare: vigilias ipse circumire, non tam diffidentia futurum, quae imperavisset, quam uti militibus exaequatus cum imperatore labos volentibus esset. 5. Et sane Ma- rius illoque aliisque temporibus Jugurthini belli pu- dore magis quam malo exercitum coercebat : quod multi per ambitionem fieri aiebant, pars, quod a pueritia consuetam duritiam et alia, quae ceteri mise- rias vocant, voluptati habuisset: nisi tamen respub- lica pariter ac saevissimo imperio, bene atque decore gesta. CI. Igitur quarto denique die, hand longe ab oppido CirtS undique simul speculatores citi sese ostendunt, qua re liostes adesse intelligitur. 2. Sed quia diversi redeuntes, alius ab alia parte, atque om- nes idem significabant, consul incertus, quonam modo aciem instrueret, nullo ordine commutato, adversum omnia paratus ibidem opperitur. 3. Ita Jugurtham spes frustrata, qui copias in quatuor partes distribuerat, 86 C. CRISPISALLTISTII ratus ex omnibus seque aliquos ab tergo hostibus ven- turos. 4. Interim Sulla, quern primum hostes atti- gerant, cohortatus suos, turmatim et quam maxime confertis equis, ipse aliique Mauros invadunt ; ceteri in loco manentes ab jaculis eminus emissis corpora tegere, et, si qui in manus venerant, obtruncare. 5. Dum eo modo equites prosliantur, Boccbus cum peditibus, quos Volux filius ejus adduxerat, neque in priore pugna, in itinere morati, adfuerant, postremam Komanorum aciem invadunt. 6. Tum Marius apud primos agebat, quod ibi Jugurtba cum plurimis erat. Dein Nuraida, cognito Bocchi adventu, clam cum paucis ad pedites convertit : ibi Latine (nam apud Numantiam loqui didicerat) exclamat, ' nostros frustra pugnare ; paulo ante Marium sua manu interfectum : ' simul gladium sanguine oblitum ostendere, quern in pugna, satis impigre occiso pedite nostro, cruentave- rat. 7. Quod ubi milites accej)ere, magis atrocitate rei quam fide nuntii terrentur, simulque barbari ani- mos toUere, et in perculsos Romanos acriiis incedere. 8. Jamque paulum ab fuga aberant, quum Sulla, pro- fligatis iis, quos adversum ierat, rediens ab latere Mauris incurrit. Bocchus statim avertitur. 9. At Jugurtha, dum sustentare suos et prope jam adeptam victoriam retinere cupit, circumventus ab equitibus, dextra, sinistra omnibus occisis, solus inter tela lios- tium vitabundus erumpit. 10. Atque interim Marius, fugatis equitibus, accurrit auxilio suis, quos pelli jam acceperat. 11. Denique hostes jam undique fusi. Tum spectaculum liorribile in campis patentibus : sequi, fugere, occidi, capi ; equi atque viri afflicti, ac multi, vulneribus acceptis, neque fugere posse, neque JUGURTHA. 87 quietem pati ; niti modo, ac statim concidere : pos- tremo omnia, qua visus erat, constrata telis, armis^ cadaveribus, et inter ea humus infecta sanguine. CII. Postea loci consul, hand dubie jam victor, pervenit in oppidum Cirtam, quo initio profectus in- tenderat. 2. Eo post diem quintum, quam iterum barbari male pugnaverant, legati a Boccho veniunt, qui regis verbis ab Mario petivere, ' duos quam fidis- simos ad eum mitteret : velle de suo et de populi Romani commodo cum iis disserere.' 3. Ille statim L. SuUam et A. Manlium ire jubet. Qui quamquam acciti ibant, tamen placuit verba aj^ud regem facere, uti ingenium aut aversum flecterent, aut cupidum pacis vehementius accenderent. 4. Itaque Sulla, cu- jus facundiae, non setati a Manlio concessum, pauca verba hujuscemodi locutus : 5. " Eex Bocclie, magna nobis laetitia est, quum te talem virum di monuere, uti aliquando pacem quam bellum malles ; neu te optimum cum pessimo omnium Jugurtha miscendo commaculares ; simul nobis de- meres acerbam necessitudinem, pariter te errantem et ilium sceleratissimum persequi. 6. Ad hoc populo Romano jam a principio melius visum, amicos quam servos quserere : tutiusquerati, volentibus quam coactis imperitare. 7. Tibi vero nulla opportunior nostra amicitia : primum quod procul absumus, in quo of- fensse minimum, gratia par, ac si prope adessemus : dein, quod parentes abunde habemus, amicorum ne- que nobis neque cuiquam omnium satis fuit. 8. Atque hoc utinam a principio tibi placuisset ! Profecto ex populo Romano ad hoc tempus multo plura bona ac- cepisses, quam mala perpessus es. 9. Sed quoniam 85' CRISPI SALLUSTII humanainim rerum Fortuna pleraque regit, cui scilicet placuisse te et vim et gratiara nostram experiri, nunc, quando per illam licet, festina, atque, nti coepisti, perge. 10. Multa atque opportuna habes, quo fa- ciliiis errata officiis superes. 11. Postremo hoc in pectus tuum demitte, nunquam populum Romanum beneficiis victum esse ; nam, bello quid valeat, tute scis." 12. Ad ea Bocchus placide et benigne ; simul pauca pro delicto suo verba facit : ' Se non hostili animo, sed ob regnum tutandum arma cepisse : 13. nam Xu- midisa partem, unde vi Jugurtham expulerit, jure belli suam lactam ; earn vastari a Mario pati nequiWsse : prseterea, missis antea Romam legatis, repulsum ab amicitia. 14. Ceterum vetera omittere, ac tum, si per Mariiim liceret, legatos ad senatum missurum.' 15. Dein, copia facta, animus barbari ab amicis flexus, quos Jiigurtba, cognita legatione Sullse et Manlii, metuens id, quod parabatur, donis corruperat. cm. Marius interea, exercitu in hibemis compo- sito, cum expeditis coliortibus et parte equitatus proficiscitur in loca sola, obsessum turrim regiam, quo Jugurtha perfugas omnes praesidium imposuerat. 2. Tum rursus Bocchus, seu reputando, quae sibi duobus proeliis venerant, seu admonitus ab aliis ami- cis, quos incorruptos Jugurtha reliquerat, ex omni copia necessariorum quinque delegit, quorum et fides cognita, et ingenia validissima erant. 3. Eos ad Ma- rium, ac deinde, si placeat, Eomam legatos ire jubet; agendarum rerum, et quocumque modo belli compo- nendi licentiam ipsis permittit. 4. Dli mature ad hiberna Romanonma proficiscuntur : deinde in itinere JUGURTHA. 89 a Grsetulis latronibus circumventi spoHatique, pavidi, sine decore ad SuUam profiigiuntj quem consul in ex- peditionem proficiscens pro praetore reliqiierat. 5. Eos ille non pro vanis hostibus, ut meriti erant, sed accu- rate ac liberaliter habuit ; qua re barbari et famam Romanorum avaritiae falsam, et Sullam, ob munifi- centiam in sese, amicum rati. 6. Nam etiamtum largitio multis ignotaerat; munificus nemo putaba- tur, nisi pariter volens; dona omnia in benignitate habebantur. 7. Igitur qua?stori mandata Bocchi pate- faciunt ; simul ab eo petunt, uti fautor consultorque sibiadsit: copias, lidem, magnitudinem regis sui, et alia, quae aut utilia, aut benevolentiae credebant, ora- tione extollunt : dein, Sulla omnia pollicito, docti, quo modo apud Marium, item apud senatum, verba iace- rent, circiter dies quadraginta ibidem opperiuntur. CIV. Marius postquam, confecto negotio, quo in- tenderat, Cirtam redit, de adventu legatorum certior factus, illosque et Sullam venire jubet, item L. Bellie- num praetorem Utica, prteterea omnes undique sena- torii ordinis ; 2. quibuscum mandata Bocchi cognoscit, quis legatis potestas eundi Romam ab consule, interea inducia3 postulabantur. Ea Sullae et plerisque pla- cuere : pauci lerocius decernunt, scilicet ignari hu- manarum rerum, quae fluxae et mobiles semper in adversa mutantur. 3. Ceterum Mauri impetratis om- nibus, tres Romam protecti sunt, cum Cn. Octavio Rufo, qui quaestor stipendium in Africam portaverat : duo ad regem redeunt. Ex his Bocchus quum cetera, tum maxime benignitatem et studium Suite libens accepit. 4. Romae legatis ejus, postquam 'errasse regem, et Jugurthae scelere lapsum,' deprecati sunt, 90 C. CRISPI SALLUSTII amicitiam et foedus petentibus hoc modo respondetur. 5. '^Senatus et populus Eomanus beneficii et injuriae memor esse solet : ceterum Boccho, quoniam poenitet, delicti gratiam facit: foedus et amicitia dabuntur, quum meruerit." CV. Quis rebus cognitis, Bocclius per litteras a Mario petivit, 'uti Sullaiii ad se mitt^ret, cujus arbi- tratu de communibus negotiis consuleretur.' 2. Is missus cum praesidio equitum atque peditum, item funditorum Balearium : prseterea iere sagittarii et co- hors Peligna cum velitaribus armis, itineris properandi causa ; neque his seciis atque aliis armis adversiim tela hostium, quod ea levia sunt, muniti. 3. Sed in itinere, quinto denique die, Volux, filius Bocchi, repente in campis patentibus cum mille non amplius equitibus sese ostendit ; qui temere et effuse euntes Sullae aliis- que omnibus et numerum ampliorem vero, et hostilem metum efficiebant. 4. Igitur se quisque expedire, arma atque tela tentare, intendere: timor aliquantus, sed spes amplior, quippe victoribus, et adversum eos, quos saepe vicerant. 5. Interim equites exploratum praemissi, rem, uti erat, quietam nuntiant. CYI. Yolux adveniens quaestorem appellat dicit- que ' se a patre Boccho obviam illis simul, et praesidio missum.' Deinde eum et proximimi diem sine metu conjuncti eunt. 2. Post, ubi castra locata, et diei vesper erat, repente Maurus incerto vultu, pavens ad SuUam accurrit, dicitque ' sibi ex speculatoribus cog- nitum, Jugurtliam baud procul abesse:' simul, 'uti noctu clam secum profugeret,' rogat atque hortatur. 3. Ille animo feroci negat ' se totiens fusum Js^umidam pertimescere : virtuti suorum satis credere : etiam si JUGUKTHA. 91 certa pestis adesset, mansui'um potius, qiiam proditis, qiios ducebat, turpi fuga incertse ac forsitan post paulo morbo interiturae vitse parceret.' 4. Ceteruin ab eodem nionitus, ' uti uoctu proficiscerentur,' consilium appro- bat : ac statim ' milites coenatos esse, in castris ignes quam creberrimos fieri, dein prima vigilia silentio egredi' jubet. 5. Jamque nocturno itinere fessis om- nibus, Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur, quum equites Mauri nuntiant Jugurtham circiter duum millium intervallo ante consedisse. 6. Quod postquam auditum est, tum vero ingens metus nostros invadit: credere se proditos a Voluce et insidiis circumventos : ac fuere, qui dicerent manu vindicandum, neque apud ilium tantum scelus inultum relinquendum. CVII. At Sulla, quamquam eadem existimabat, tamen ab injuria Maurum proliibet. Suos hortatur, ' uti fortem animum gererent : saepe ante paucis strenuis adversum multitudinem bene pugnatum : quanto sibi in prcelio minus pepercissent, tanto tu- tiores fore : nee quemquam decere, qui manus arma- verit, ab inermis pedibus auxilium petere, in maximo metu nudum et caecum corpus ad hostes vertere.' 2. Deinde Yolucem, quoniam liostilia faceret, Jovem maximum obtestatus, ut sceleris atque perfidise Boc- chi testis adesset, ex castris abire jubet. 3. lUe lacry- mans orare, 'ne ea crederet: nihil dolo factum, ac magis calliditate Jugurthae, cui, videlicet speculanti, iter suum cognitum esset. 4. Ceterum, quoniam ne- que ingentem multitudinem Iiaberet, et spes opesque ejus ex patre suo penderent, credere ilium nihil palam ausurum, quum ipse filius testis adesset : 5. quare optimum factum videri, per media ejus castra palam 92 C. CRISPI SALLUSTII transire : sese, vel prsemissis, vel ibidem relictis Mau- ris, solum cum Sulla iturum.' 6. Ea res, ut in tali negotio, probata : ac statim profecti, quia de impro- vifio acciderant, dubio atque hsesitante Jugurtha, in- columes transeunt. 7. Deinde paucis diebus, quo ire intenderant, perventum est. CVIII. Ibi cum Boccho Numida quidam, Aspar nomine, multum et familiariter agebat ; prsemissus ab Jugurtha, postquam Sullam accitum audierat, orator, et subdole speculatum Bocclii consilia : praeterea Da- bar, Massugradse filius, ex gente Masinissae, ceterum materno genere impar (nam pater ejus ex concubina ortus erat) Mauro ob ingenii multa bona carus ac- ceptusque. 2. Quem Bocchus fidum esse Eomanis multis ante tempestatibus expertus, illico ad Sullam nuntiatum mittit, ' paratum sese facere, quae populus Eomanus vellet : coUoquio diem, locum, tempus ipse deligeret ; consuita sese omnia cum illo Integra habere : neu Jugurtliae legatum pertimesceret ; "^ * quo res communis licentius gereretur; nam ab insidiis ejus aliter caveri nequivisse.' 3. Sed ego comperior Boc- clium magis Punica iide, quam ob ea, quae praedica- bat, simul Romanos et Numidam spe pacis attinuisse, multumque cum animo suo volvere solitum, Jugur- tliam Eomanis, an illi Sullam traderet : libidinem adversum nos, metum pro nobis suasisse. CIX. Igitur Sulla respondit, ' pauca coram Aspare locuturum ; cetera occulte, aut nullo aut quam paucis- simis praesentibus ; ' simul edocet, quae sibi responde- rentur. 2. Postquam, sicuti voluerat, congressi, dicit ' se missum a consule venisse quaesitum ab eo, pacem an bellum agitaturus foret.' 3. Tum rex, uti praecep- JUGURTHA. 98 turn fuerat, 'post diem decimum redire' jubet ; 'ac nihil etiam nunc decrevisse, sed illo die responsui'um : ' deinde ambo in sua castra digressi. 4. Sed ubi plerum- que noctis processit, Sulla a Boccho occulte arcessi- tur : ab utroque tantummodo fidi interpretes adhiben- tur ; praeterea Dabar internuntius, sanctus vir et ex sententia ambobus : ac statim sic rex incipit : ex. " Xunquam ego ratus sum fore, uti rex maxi- mus in hac terra et omnium, quos novi, privato Lomini gratiam deberem. 2. Et, meliercule, Sulla, ante te cognitum, multis orantibus, aliis ultro egomet opem tuli, nuUius indigui. 3. Id imminutum, quod ceteri dolere solent, ego Iffitor : fuerit mihi feguisse aliquando amicitioe tuae, qua.apud animum meum nihil carina habeo. 4. Id adeo experiri licet : arma, viros, pecu- niam, postremo quidquid animo libet, sume, utere: et, quoad vives, nunquam tibi reditam gratiam puta- veris ; semper apud me integra erit : denique nihil, me sciente, frustra voles. 5. Xara, ut ego existimo, regem armis quam munificentia vinci miniis flagitio- sum. 6. Ceteriim de republica vestra, cujus curator hue missus es, paucis accipe. Bellum ego populo Romano neque feci, neque factum unquam volui : fines meos adversiim armatos armis tutatus sum. 7. Id omitto, quando vobis ita placet : gerite, uti vul- tis cum Jugurtha bellum. 8. Ego flumen Mulu- cham, quod inter me et Micipsam fuit, non egrediar, neque Jugurtham id intrare sinam. Praeterea, si quid meque vobisque dignum petiveris, hand repulsus abibis." CXI. Ad ea Sulla pro se breviter et modice ; de pace et dc communibus rebus multis disseruit. De- 94 C. CRISPI SALLUSTII nique regi patefecit, Vquod poUiceatur, senatum et populum Eomanum, quoniam amplius armis valuis- sent, non in gratiam habituros; faciendum aliquid, quod illorum magis quam sua retulisse videretur. Id adeo in promptu esse, quoniam Jugurthse copiam haberet: quem si Romanis tradidisset, fore, uti illi plurimum deberetur ; amicitiam, foedus, Numidise partem, quam nunc peteret, tunc ultro adventuram.' 2. Rex primo negitare : ' afflnitatem, cognationem, praeterea foedus intervenisse : ad hoc metuere, ne, fluxa fide usus, popularium animos averteret, quis et Jugurtba cams, et Romani invisi erant : ' 3. denique ssepius fatigatus, lenitur, et ex voluntate Suite ' omnia se facturum ' promittit. 4. Oeterum ad simulandam pacem, cujus Numida, defessus bello, avidissimus, quae utilia visa, constituunt. Ita, composito dolo, digrediuntur. CXII. At rex postero die Asparem, Jugurtliae legatum, appellat, dicitque ' sibi per Dabarem ex Sulla cognitum, posse conditionibus bellum poni : quamobrem regis sui sententiam exquireret.' 2. lUe leetus in castra Jugurtbae venit. Deinde, ab illo cuncta edoctus, properato itinere, post diem octavum redit ad Boccbum, et ei nuntiat ' Jugurtbam cupere omnia, quae imperarentur, facere, sed Mario parimi fidere : saepe antea cum imperatoribus Romanis pa- cem conventam frustra fuisse. 3. Ceterum Bocchus, si ambobus consultum, et ratam pacem vellet, daret operam, ut una ab omnibus, quasi de pace, in collo- quium veniretur, ibique sibi SuUam traderet. Quum talem virum in potestatem habuisset, turn fore, uti jussu senatus atque populi Romani foedus fieret: ne- JUGURTHA. 95 que hominem nobilem, non sua ignavia sed ob rem- publicam in hostium potestate, relictum iri.' CXIII. Hsec Maurus secum ipse diu volvens tan- dem promisit. Ceterum dolo an vere cunctatus, pa- rum comperimus: sed plerumque regise voluntates, ut vehementes, sic mobiles, saepe ipsse sibi adversse. 2. Postea, tempore et loco constituto, in colloquium uti de pace veniretur, Bocchus SuUam modo, modo Jugurthse legatum appellare, benigne habere, idem ambobus poUiceri: illi pariter laeti, ac spei bonse pleni esse. 3. Sed nocte ea, quae proxima fuit ante diem coUoquio decretum, Maurus, adliibitis amicis, ac statim, immutata voluntate, remotis, dicitur secum ipse multa agitavisse, vultu corporis pariter atque animo varius : quae scilicet, tacente ipso, occulta pec- toris patefecisse. 4. Tamen postremo Sullam arces- siri jubet, et ex ejus sententia Numidse insidias tendit. 5. Deinde, ubi dies advenit, et ei nuntiatum est Ju- gurtliam baud procul abesse ; cum paucis amicis et quaestore nostro, quasi obvius honoris causa, procedit in tumulum facillimum visu insidiantibus. 6. Eodem Numida cum plerisque necessariis suis inermis, uti dictum erat, accedit ; ac statim, signo dato, undique simul ex insidiis invaditur. Ceteri obtruncati : Ju- gurtha Sullae vinctus traditur, et ab eo ad Marium deductus est. CXIY. Per idem tempus adversum Gallos, ab ducibus nostris Q. Caepione et On. Manlio male pug- natum : quo metu Italia omnis contremuerat. 2. Illi- que et inde usque ad nostram memoriam Romani sic habugre : ' alia omnia virtuti suae prona esse ; cum Gallis pro salute, non pro gloria certare.' 3. Sed 96 C. CRISPI SALLUSTII JUGURTHA. postquam bellum in Numidia confectum, et Jugur- thain vinctum addiici Eomam nuntiatum est, Marius consul absens factus, et ei decreta provincia Gallia : isque calendis Jannariis magna gloria consul triumpha- vit. 4. ES tempestate spes atque opes civitatis in illo sitae. C. CRISPI SALLUSTII BELLUM CATILINARIUM, SIVE DE CONJURATIONE CATILINE'. I. Omnes homines, qui sese student prsestare cete- ris animalibus, summa ope niti decet, ne vitam silentio transeant, veluti pecora, quae natura prona atque ventri obedientia iinxit. 2. Sed nostra omnis vis in animo et eorpore sita est : animi imperio, corporis servitio magis utimur : alterum nobis cum dis, alteram cum belluis commune est. 3. Quo mihi rectius vide- tur ingenii quam virium opibus gloriam quserere, et, quoniam vita ipsa, qua fruimur, brevis est, memo- riam nostri quam maxime longam efficere. 4. Nam divitiarum et formse gloria fluxa atque fragilis est ; virtus clara seternaque habetur. 5. Sed diu magnum inter mortales certamen fuit, vine corporis an virtute animi res militaris magis procederet ; 6. nam et, prius quam incipias, consulto, et, ubi consulueris, mature facto opus est. 7. Ita utrumque per se indigene, alterum alterius auxilio eget. 5 98 C. CRISPI SALLUSTII n. Igitur initio reges (nam in terris nomen im- perii id primum fuit) diversi, pars ingenium, alii corpus exercebant : etiamtum vita liominnm sine cnpiditate agitabatur, sua cuiq^ue satis placebant. 2. Postea vero quam in Asia Cyrus, in Graecia Lace- dsemonii et Athenienses coepere urbes atque nationes subigere, libidinem dominandi causam belli habere, maximam gloriam in maximo imperio putare ; turn demum periculo atque negotiis compertum est in bello plurimum ingenium posse. 3. Quod si regum atque imperatorum animi virtus in pace ita uti in bello vale- ret, sequabilius atque constantius sese res humanae haberent ; neque aliud alio ferri, neque mutari ac misceri omnia cerneres. 4. Nam imperium facile bis artibus retinetur, quibus initio partum est. 5. Yerum ubi pro labore desidia, pro continentia et sequitate libido atque superbia invasere, fortuna simul cum moribus immutatur. 6. Ita imperium semper ad optimum quemque a minus bono transfertur. 7. Quae homines arant, navigant, sedificant, virtuti omnia pa- rent. 8. Sed multi mortales, dediti ventri atque somno, indocti incultique vitam, sicuti peregrinantes, transiere ; quibus profecto contra naturam corpus vo- luptati, anima oneri fuit. Eorum ego vitam mortem- que juxta sestimo, quoniam de utraque siletur. 9. Ve- rum enimvero is demum mihi vivere atque frui anima videtur, qui, aliquo negotio intentus, prseclari facino- ris aut artis bonae famam quaerit. 10. Sed in magna copia rerum aliud alii natura iter ostendit. m. Pulchrum est bene facere reipublicae ; etiam bene dicere hand absurdum est ; vel pace vel bello clarum fieri licet ; et qui fecere, et qui facta aliorum CATILINA. 99 scripsere, multi laudantur. 2. Ac mihi quidem, ta- metsi haudquaquam par gloria sequitur scriptorem et auctorem rerum, tamen in primis arduum videtur res gestas scribere: primum, quod facta dictis sunt exsequanda ; dehinc, quia plerique, quae delicta repre- henderis, malevolentia et invidia dicta putant ; ubi de magna virtute et gloria bonorum memores, quce sibi quisque facilia factu putat, sequo animo accipit ; supra ea, veluti ficta pro falsis ducit. 3. Sed ego adolescen- tulus initio, sicuti plerique, studio ad rempublicam latus sum, ibique mihi adversa multa fuere. Nam pro pudore, pro abstinentia, pro virtute, audacia, lar- gitio, avaritia vigebant. 4. Quae tametsi animus as- pernabatur, insolens malarum artium, tamen inter tanta vitia imbecilla setas ambitione corrupta teneba- tur; 5. ac me, quum ab reliquis malis moribus dis- sentirem, nihilo minus honoris cupido eadem, qua ceteros, fama atque invidia vexabat. IV. Igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis requievit, et mihi reliquam setatem a repub- lica procul habendam decrevi, non fuit consilium so- cordia atque desidia bonum otium conterere ; neque vero agrum colendo aut venando, servilibus officiis, in- tentum setatem agere ; 2. sed a quo incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodem regressus, statui res gestas populi Romani carptim, ut quseque memo- ria digna videbantur, perscribere ; eo magis, quod mihi a spe, metu, partibus reipublicse animus liber erat. 3. Igitur de Oatilinse conjuratione, quam veris- sime potero, paucis absolvam. 4. Nam id facinus in primis ego memorabile existimo sceleris atque periculi novitate. 5. De cujus hominis moribus 100 CRISPI SALLUSTII paiica prius explananfia sunt, quam initiiim narrandi faciam. Y. Lucius Catilina, nobili genere natus, fuit magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo pravoque. 2. Huic ab adolescentia bella intestina, caedes, rapinse, discordia civilis grata faere, ibique juventuteiu suam exercuit. 3. Corpus patiens inedise, vigilise, algoris, supra quam cuiquam credibile est. 4. Animus audax, subdolus, varius, cujus rei libet simulator ac dissimu- lator, alieni appetens, sui profusus, ardens in cupidita- tibus ; satis eloquentise, sapientise parum. 5. Vastus animus immoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. 6. Hunc post dominationem Lucii Bullae libido maxima invaserat reipublicae cajDiendae ; neque id quibus modis assequeretur, dum sibi regnum pa- raret, quidquam pensi habebat. 7. Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum ; quae utraque his artibus auxe- rat, quas supra memoravi. 8. Incitabant praeterea corrupti civitatis mores, quos pessima ac diversa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. 9. Ees ipsa hortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit, supr^ repetere, ac paucis instituta majorum domi militiaeque, quomodo rempublicam habuerint, quantamque reliquerint, ut paulatim im- mutata, ex pulcberrima pessima ac flagitiosissima facta sit, disserere. YI. Urbem Eomam, sicuti ego accepi, condidere atque liabuere initio Trojani, qui, Aenea duce, profugi sedibus incertis vagabantur ; cumque his Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum. 2. Hi postquam in una moenia CATILINA. 101 convenere, dispari genere, dissimili lingtia, alius alio more viventes, incredibile memoratu est, qiiam facile coaluerint. 3. Sed postquam res eorum civibiis, mo- ribus, agris aiicta, satis prospera satisqiie pollens vide- batur, sicuti pleraque mortalium habentnr, invidia ex opulentia orta est. 4. Igitur reges popiiliqiie finitimi bello tentare, pauci ex amicis auxilio esse ; nam ceteri metu perculsi a periculis aberant. 5. At Eomani domi militiseque intenti festiuare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem, patriam pa- rentesque armis tegere. Post, ubi pericula virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant; magisque dandis quam accipiendis beneficiis amicitias parabant. 6. Imperium legitimum, nomen imperii regium habebant : delecti, quibus corpus annis in- firmum, ingenium sapientia validum erat, reipublicse consultabant. Hi vel setate vel curae similitudine Patres appellabantur. 7. Post, ubi i^gium imperium, quod initio conservandae libertatis atque augendse reipublicse fuerat, in superbiam dominationemque convertit, immutato more, annua imperia binosque imperatores sibi fecere. Eo modo minime posse puta- bant per licentiam insolescere animum humanum. Vn. Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere, magisque ingenium in promptu habere. 2. Nam regibus boni quam mali suspectiores sunt, semperque his aliena virtus formidolosa est. 3. Sed civitas, incredibile memoratu est, adepta libertate, quantum brevi creverit : tanta cupido gloriae incesse- rat. i. Jam primum juventus, simulac belli patiens erat, in castris per laboris usum militiam discebat ; magisque in decoris armis et militaribus equis, quam 102 CKISPI SALLUSTII in scortis atque conviviis, libidinem habebant. 5. Igi- tur talibus viris non labos insolitus, non locus uUus asper aut ardiius erat, non armatus hostis formidolo- sus : virtus omnia domuerat. 6. Sed glorise maximum certamen inter ipsos erat : sic se quisque hostem ferire, murum ascendere, conspici, dnm tale faciniis faceret, properabat ; eas divitias, eam bonam famam mag- namque nobilitatem putabant ; laudis avidi, pecuniae liberales erant; gloriam ingentem, divitias honestas volebant. 7. Memorare possem, quibus in locis max- imas hostium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbes natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret. Yin. Sed profecto fortuna in omni re dominatur ; ea res cunctas ex libidine magis quam ex vero cele- brat obscuratque. 2. Atheniensium res gestae, sicuti ego existimo, satis amplae magnificaeque fuere ; verum aliquanto minores tamen, quam fama feruntur. 3. Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per ter- rarum orbem Atheniensium facta pro maximis cele- brantur. 4. Ita eorum, qui ea fecere, virtus tanta habetur, quantiim verbis eam potuere extoUere prae- clara ingenia. 5. At populo Komano nunquam ea copia fuit, quia prudentissimus quisque negotiosus maxime erat ; ingenium nemo sine corpore exercebat ; optimus quisque facere quam dicere, sua ab aliis bene facta laudari, quam ipse aliorum narrare malebat. IX. Igitur domi militiaeque boni mores coleban- tur : Concordia maxima, minima avaritia erat ; jus bonumque apud eos non legibus magis quSm natura valebat. 2. Jurgia, discordias, simultates cum hosti- bus exercebant ; cives cum civibus de virtute certa- CATILINA. 103 bant : in snppliciis deorum magnifici, domi parci, in amicis fideles erant. 3. Duabus his artibus, audacia in bello, nbi pax evenerat, sequitate seqne remque publicam curabant. 4. Quarum rerum ego maxima documenta lisec habeo, quod in bello ssepius vindica- tum est in eos, qui contra imperium in hostem pugna- verant, quique tardius, revocati, proelio excesserant, quam qui signa relinquere, aut, pulsi, loco cedere ausi erant ; 5. in pace vero, quod beneficiis magis quam metu imperium agitabant, et, accepta injuria, ignoscere quam persequi malebant. X. Sed ubi labore atque justitia respublica crevit, reges magni bello domiti, nationes ferae et populi in- gentes vi subacti, Carthago, semula imperii Romani, ab stirpe interiit, cuncta maria terrgeque patebant, ssevire fortuna ac miscere omnia coepit. 2. Qui la- bores, pericula, dubias atque asperas res facile tolera- verant, liis otium, divitise, optandse aliis, oneri mise- riseque fuere. 3. Igitur primo pecuniae, deinde imperii cupido crevit: ea quasi materies omnium malorum fuere. 4. Namque avaritia fidem, probitatem, cete- rasque artes bonas subvertit ; pro his superbiam, crudelitatem, deos negligere, omnia venalia habere edocuit. 5. Ambitio multos mortales falsos fieri sube- git ; aliud clansum in pectore, aliud in lingua promp- tum habere ; amicitias inimicitiasque non ex re sed ex commodo sestimare, magisque vultum quam inge- nium bonum habere. 6. Hsec primo paulatim crescere, interdum vindicari : post, ubi contagio, quasi pesti- lentia, invasit, civitas immutata ; imperium ex justis- simo atque optimo crudele intolerandumque factum. XI. Sed primo magis ambitio quam avaritia ani- 104 C. CRISPI SALLUSTII mos hominum exercebat, quod tamen vithun propius virtutem erat. 2. Nam gloriam, lionorem, imperium bonus et ignavus seque sibi exoptant; sed ille vera via nititur, huic quia bonse artes desunt, dolis atque fallaciis contendit. 3. Avaritia pecuniae studium ha- bet, quam nemo sapiens concupivit : ea, quasi venenis malis imbuta, corpus animumque virilem effeminat ; semper infinita, insatiabilis est, neque copia neque inopia minuitur. 4. Sed postquam L. Sulla, armis recepta republica, bonis initiis malos eventus habuit, rapere omnes, trahere ; domum alius, alius agros cu- pere, neque modum neque modestiam victores habere, foeda crudeliaque in cives facinora facere. 5. Hue accedebat, quod L. Sulla exercitum, quem in Asia ductaverat, quo sibi fidum faceret, contra morem ma- jorum luxuriose nimisque liberaliter habuerat. Loca amoena, voluptaria, facile in otio feroces militum ani- mos moUiverant. 6. Ibi primum insuevit exercitus populi Romani amare, potare, signa, tabulas pictas, vasa caelata mirari, ea privatim ac publice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque omnia poUuere. 7. Igitur hi milites, postquam victoriam adepti sunt, nihil reliqui victis fecere. 8. Quippe secundse res sapientium animos fatigant ; nedum illi corruptis mori- bus victories temperarent. XII. Postquam divitise honori esse coepere, et eas gloria, imperium, potentia sequebatur, hebescere vir- tus, paupertas probro haberi, innocentia pro malevo- lentia duci coepit. 2. Igitur ex divitiis juventutem luxuria atque avaritia cum superbia invasere : rapere, consumere ; sua parvi pendere, aliena cupere ; pudo- rem, pudicitiafh, divina atque humana promiscua, nihil CATILINA. 105 pensi neque moderati habere. 3. Operse pretium est, quiim domos atque villas cognoveris in urbium mo- dum exsedificatas, visere templa deoriira, quae nostri majores, religiosissimi mortales, fecere. 4. Verum illi delubra •deorum pietate, domos suas gloria decora- bant ; neque victis quidquam prseter injuries licentiam eripiebant. 5. At hi contra ignavissimi homines, per summum scelus omnia ea sociis adimere, quae fortis- simi viri victores hostibus reliquerant ; proinde quasi injuriam facere id demum esset imperio uti. Xni. Nam quid ea memorem, quae, nisi his, qui videre, nemini credibilia sunt, a privatis compluribus sub versos montes, maria constructa esse ? 2. Quibus mihi videntur ludibrio fuisse divitise; quippe, quas honeste habere licebat, abuti per turpitudinem prope- rabant. 3. Sed libido stupri, ganeae ceterique cultus non minor incesserat ; * ^ vescendi causa terra mari- que omnia exquirere ; dormire priAs quam somni cu- pido esset ; non famem aut sitim, neque frigus neque lassitudinem opperiri, sed ea omnia luxu antecapere. 4. Haec juventutem, ubi familiares opes defecerant, ad facinora incendebant. 5. Animus imbutus nialis artibus baud facile libidinibus carebat : eo profusius omnibus modis quaestui atque sumptui deditus erat. XIV. In tanta tamque corrupta civitate Catilina, id quod factu facillimum erat, omnium flagitiorum at- que facinorum circum se, tamquam stipatorum, cater- vas habebat. 2. Nam quicumque impudicus, adulter, gan^ * * bona patria laceraverat, quique alienum aes grande conflaverat, quo flagitium aut facinus redi- meret ; 3. praeterea omnes undique parricidae, sacri- legi, convicti judiciis, aut pro factis judicium timen- 5* 106 C. CRISPI SALLUSTII tes; ad hoc, quos manus atque lingua perjurio ant sanguine civili alebat ; postremo omnes, quos fiagi- tiunij egestas, conscius animus exagitabat; hi Cati- linse proximi familiaresque erant. 4. Quod si quis etiam a culpa vacuus in amicitiam ejus inciderat, quotidiano usu atque illecebris facile par similisque ceteris eflSciebatur. 5. Sed maxime adolescentium familiaritates appetebat ; eorum animi molles et estate fluxi dolis hand difSculter capiebantur. 6. Nam uti cuj usque studium ex setate flagrabat, aliis scorta prse- bere, aliis canes atque equos mercari ; postremo ne- que sumptui neque modesti£e suae parcere, dum illos obnoxios fidosque sibi faceret. 7. Scio fuisse nonnul- los, qui ita existimarent, juventutem, quae domum Catilinse frequentabat, parum honeste pudicitiam ha- buisse ; sed ex aliis rebus magis, qu^m quod cuiquam id compertum foret, haec fama valebat. XV. Jam primum adolescens Catilina multa ne- fanda stupra fecerat, cum virgine nobili, cum sacer- dote Yestae, alia hujuscemodi contra jus fasque. 2. Postremo captus amore Aureliae Orestillae, cujus prseter formam nihil unquam bonus laudavit, quod ea nubere illi dubitabat, timens privignum adulta aetate, pro certo creditur, necato filio, vacuam domum sceles- tis nuptiis fecisse. 3. Quae quidem res mihi in primis yidetur causa fuisse facinoris maturandi. 4. Namque animus impurus, dis hominibusque infestus, neque vigiliis neque quietibus sedari poterat : ita conscientia mentem excitam vastabat. 5. Igitur colos exsaMjuis, foedi oculi, citus modo, modo tardus incessus ; prorsus in facie vultuque vecordia inerat. XVI. Sed juventutem, quam, ut supra diximus, CATILINA. 107 illexerat miiltis modis, mala facinora edocebat. 2. Ex illis testes signatoresque falsos commodare ; fidem, fortunas, pericula vilia habere, post, ubi eorum famam atque pudorem attriverat, majora alia imperabat. 3. Si causa peccandi in prsesens minus suppetebat, nihilo minus insontes sicuti sontes circumvenire, jugu- lare ; scilicet, ne per otium torpescerent manus aut animus, gratuito pptius malus atque crudelis erat. 4. His amicis sociisque confisus Catilina, simul quod ses alienum per omnes terras ingens erat, et quod ple- rique Sullani milites, largius suo usi, rapinarum et victorise veteris memores civile bellum exoptabant, opprimendse reipublicse consilium cepit. 5. In Italia nullus exercitus ; Cn. Pompeius in extremis terris bellum gerebat ; ipsi consulatum petenti magna spes ; senatus nihil sane intentus ; tutse tranquillseque res omnes ; sed ea prorsus opportuna Catilinse. XVn. Igitur circiter calendas Junias, L. Caesare et C. Figulo consulibus, primo singulos appellare ; hortari alios, alios tentare ; opes suas, imparatam rempublicam, magna prsemia conjurationis docere. 2. Ubi satis explorata sunt, quae voluit, in unum om- nes convocat, quibus maxima necessitudo et plurimum audacise inerat. 3. E6 convenere senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Autronius, L. Cassius Longinus, C. Cethegus, P. et Servius Suite, Servii filii, L. Yar- gunteius, Q. Annius, M. Porcius Laeca, L. Bestia, Q. Curius ; 4. praeterea ex equestri ordine M. Fulvius NoMior, L. Statilius, P. Gabinius Capito, C. Corne- lius™ad hoc multi ex coloniis et municipiis, domi no- biles. 5. Erant praeterea complures paulo occultius consilii hujusce participes nobiles, quos magis domi- 108 C. CBISPI SALLTTSTII nationis spes hortabatur quam inopia aut alia necessi- tudo. 6. Ceterum juventus pleraque, sed maxiine nobilium, Gatilinse inceptis favebat. Quibus in otio vel magnifice vel moUiter vivere copia erat, incerta pro certis, bellum quam pacem malebant. T. Fuere item ea tempestate, qui crederent M. Licinium Oras- sum non ignarum ejus consilii fuisse ; quia On. Pom- peius, invisus ipsi, magnum exercitum ductabat, cu- jusvis opes voluisse contra ilKus potentiam crescere, simul confisum, si conjuratio valuisset, facile apud illos principem se fore. XYIII. Sed antea item conjuravere pauci contra rempublicam, in quibus Catilina fuit. De quo, quam verissime potero, dicam. 2. L. Tullo, M. Lepido con- sulibuSj P. Autronius et P. Sulla, designati consules, legibus ambitus interrogati poenas dederant. 3. Post paulo Catilina, pecuniarum repetundai*um reus, pro- hibitus erat consulatum petere, [quod intra legitimos dies profiteri nequiverat.] 4. Erat eodem tempore Cn. Piso, adolescens nobilis, summse audacise, egens, factiosus, quem ad perturbandam rempublicam inopia atque mali mores stimulabant. 6. Cum hoc Catilina et Autronius circiter nonas Decembres, consilio com- municato, parabant in Capitolio calendis Januariis L. Cottam et L. Torquatum consules interficere ; ipsi, fascibus correptis, Pisonem cum exercitu ad obtinen- das duas Hispanias mittere. 6. Ea re cognita, rursus in nonas Februarias consilium csedis transtulerant. 7. Jam tum non consulibus modo, sed plerisque ^na- toribus perniciem macliinabantur. 8. Quodni TOti- lina maturasset pro curia signum sociis dare, eo die post conditam urbem Eomanam pessimum facinus CATILINA. 109 patratum foret. Quia nondum frequentes armati con- venerant, ea res consilium diremit. XIX. Postea Piso in citeriorem Hispaniam qusestor prb prsetore missus est, adnitente Crasso, quod eum infestum inimicum Cn. Pompeio cognoverat. 2. ITe- que tamen senatus provinciam invitus dederat ; quippe foedum hominem a republica procul esse volebat ; simul quia boni complures prgesidium in eo putabant, et jam tum potentia Cn. Pompeii formidolosa erat. 3. Sed is Piso in provincia ab equitibus Hispanis, quos in exercitu ductabat, iter faciens occisus est. 4. Sunt, qui ita dicunt, imperia ejus injusta, superba, crudelia barbaros nequivisse pati ; 5. alii autem, equi- tes illos, Cn. Pompeii veteres fidosque clientes, volun- tate ejus Pisonem aggressos ; nunquam Hispanos prseterea tale facinus fecisse, sed imperia sseva multa antea perpessos. 6. Nos eam rem in medio relinque- mus. De superiore conjuratione satis dictum. XX. Catilina, ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, tametsi cum singulis multa saepe egerat, tamen in rem fore credens universos appellare et cohortari, in abditam partem sedium secedit ; atque ibi omnibus arbitris procul amotis, orationem hujusce- modi habuit. 2. " Ni virtus fidesque vestra spectata mihi forent, nequidquam opportuna res cecidisset ; spes magna, dominatio in manibus frustra fuissent : neque ego per ignava aut vana ingenia incerta pro certis captarem. 3. Sed quia multis et magnis tempestatibus vos cog- novi fortes fidosque mihi, eo animus ausus est maxi- mum atque pulcherrimum facinus incipere ; simul quia vobis eadem, quae mihi, bona malaque esse in- 110 C. CRISPI SALLUSTII tellexi : 4. nam idem velle atqne idem nolle, ea demum firma amicitia est. 5. Sed, ego quse mente agitavi, omnes jam antea diversi audistis. 6. Ceterum mihi in dies magis animus accenditur, quum considefo, quse conditio vitse futura sit, nisi nosmet ipsi vindica- mus in libertatem. 7. Nam postquam respublica in paucorum potentium jus atque ditionem concessit, semper illis reges, tetrarchse vectigales esse ; populi, nationes stipendia pendere ; ceteri omnes, strenui, boni, nobiles atque ignobiles, vulgus fuimus, sine gra- tia,, sine auctoritate, his obnoxii, quibus, si respublica valeret, formidini essemus. 8. Itaque omnis gratia, potentia, honos, divitiae apud illos sunt, aut ubi illi volunt; nobis reliquere, pericula, repulsas, judicia, egestatem. 9. Quae quousque tandem patiemini, for- tissimi viri ? Nonne emori per virtutem proestat, quam vitam miseram atque inbonestam, ubi alienae super- bise ludibrio fueris, per dedecus amittere ? 10. Yerum enim vero, pro deum atque hominum fidem ! victoria in manu nobis est ; viget setas, animus valet : contra illis annis atque divitiis omnia consenuerunt. Tantum- modo incepto opus est, cetera res expediet. 11. Etenim quis mortalium, cui virile ingenium inest, tolerare potest, illis divitias superare, quas profundant in ex- struendo mari et montibus cosequandis, nobis rem , familiarem etiam ad necessaria deesse ? illos binas aut amplius domos continuare, nobis larem familiarem nusquam ullum esse ? 12. Quum tabulas, signa, to- reumata emunt, nova diruunt, alia aedificant, postre- mo omnibus modis pecuniam trahunt, vexant, tamen summa libidine divitias vincere nequeunt. 13. At nobis est domi inopia, foris aes alienum ; mala res, CATILINA. Ill • spes multo asperior. Denique quid reliqui habemus prseter miseram animam ? 14. Qiiin igitur exper- giscimini ? En ilia, ilia, quam saepe optastis, libertas, prseterea divitise, decus, gloria in oculis sita sunt ! fortuna omnia ea victoribus praemia posuit. 15. Res, tempus, pericula, egestas, belli, spolia magnifica ma- gis, quam oratio mea, vos hortentur. 16. Yel impera- tore vel milite me utimini : neque animus neque cor- pus a Yobis aberit. 17. Hoec ipsa, ut spero, vobiseum una consul agam ; nisi forte me animus fallit, et vos servire magis quam imperare parati estis." XXI. Postquam accepere ea homines, quibus mala abunde omnia erant, sed neque res neque spes bona uUa, tametsi illis quieta movere magna merces vide- batur, tamen postulare plerique, uti proponeret, quae conditio belli Ibret, quae praemia armis peterent, quid ubique opis aut spei haberent. 2. Tmn Catilina pol- liceri tabulas novas, proscriptionem locupletium, ma- gistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quae bellum atque libido victorum fert. 3. Praeterea ' esse in His- pania citeriore Pisonem, in Mauritania cum exercitu P. Sittium Nucerinum, consilii sui participes : petere consulatum C. Ahtonium, quem sibi collegam fore speraret, hominem et familiarem et omnibus necessi- tudinibus circumventum : cum eo se consulem initium agendi facturum.' 4. Ad hoc maledictis increpat oin- nes bonos, suorum unumquemque nominans laudare ; admonebat alium egestatis, alium cupiditatis suae, complures periculi aut ignominiae, multos victoriae SuUanag, quibus ea praedae fuerat. 5. Postquam om- nium animos alacres videt, cohortatus ut petitionem suam curae haberent, conventum dimisit. 112 C. CRISPI SALLIJSTII XXII. Fuere ea tempestate, qui dicerent Cati- linam, oratione habita, quum ad jusjurandum popu- lares sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse ; 2. inde, quum post exsecrationem omnes degustavissent, sicuti in solemnibus sacris fieri consuevit, aperuisse con- silium suum ; atque eo, dictitare, fecisse, quo inter se magis fidi forent, alius alii tanti facinoris conscii. 3. NonnuUi ficta et hsec et multa praeterea existima- bant ab iis, qui Ciceronis invidiam, quae postea orta est, leniri credebant atrocitate sceleris eorum, qui pcenas dederant. 4. Nobis ea res pro magnitudine parum comperta est. XXIII. Sed in ea conjuratione fuit Q. Curius, natus baud obscuro loco, flagitiis atque facinoribus coopertus ; quem censores senatu probri gratia move- rant. 2. Huic homini non minor vanitas inerat quam audacia : neque reticere, quse audierat, neque suamet ipse scelera occultare; prorsus neque dicere neque facere quidquam pensi habebat. 3. Erat ei cum Ful- via, muliere nobili, stupri vetus consuetudo : cui quum minus gratus esset, quia inopia miniis largiri poterat, repente glorians maria montesque* poUiceri coepit ; minari interdum ferro, nisi obnoxia foret ; postremo ferocius agitare, quam solitus erat. 4. At Fulvia, in- solentise Curii causa cognita, tale periculum reipub- licae baud occultum habuit ; sed, sublato auctore, de Catilinse conjuratione, quae quoque modo audierat, compluribus narravit. 5. Ea res in primis studia hominum accendit ad consulatum mandandum M. Tul- lio Ciceroni. 6. Namque antea pleraque nobilitas invidia sestuabat, et quasi poUui consulatum crede- CATILINA. 113 bant, si enm qiiamvis egregius homo novus adeptus foret. 7. Sed iibi periculum advenit, invidia atque superbia post fuere. XXIV. Igitur, comitiis habitis, consules declaran- tur M. Tullius et C. Antonius ; qnod factum primo popiilares conjurationis concusserat. 2. jS'eque tamen Catilinse furor minuebatur, sed in dies plura agitare, arma per Italiam locis opportunis parare, pecuniam sua aut amicorum fide sumptam mutuam Fsesulas ad Manlium quemdam portare, qui postea princeps fuit belli faciendi. 3. Ea tempestate plurimos cuj usque generis homines adscivisse sibi dicitur, mulieres etiam aliquot, quae primo ingentes sumptus stupro corporis toleraverant, post, ubi oetas tantummodo quaestui ne- que luxuriae modum fecerat, ses alienum grande con- flaverant. 4. Per eas se Catilina credebat posse ser- vitia urbana soUicitare, urbem incendere, viros earum vel adjungere sibi, vel interficere. XXV. Sed in his erat Sempronia, quae multa saepe virilis audaciae facinora commiserat. 2. Haec mulier genere atque forma, praeterea viro atque liberis satis fortunata fuit : litteris Graecis atque Latinis docta, psallere et saltare elegantius, quam necesse est probae, multa alia, quae instrumenta luxuriae sunt. 3. Sed ei cariora semper omnia quam decus atque pudicitia fuit: pecuniae an famae minus parceret, baud facile discerneres ; libidine sic accensa, ut saepius peteret viros, quam peteretur. 4. Sed ea saepe antehac fidem prodiderat, creditum abjuraverat, caedis conscia fuerat, . luxuria atque inopia praeceps abierat. 5. Verum in- genium ejus hand absurdum; posse versus facere, jocum movere, sermone uti vel modesto, vel moUi, 114: C. CKISPI SALLUSTII vel procaci ; prorsus multae facetiae multusque lepos inerat. XXYI. His rebus comparatis, Catilina nihilo mi- nus in proximum annum consulatum petebat ; sperans, si designatus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum. 2. ITeque interea quietus erat, sed omnibus modis insidias parabat Ciceroni. Neque illi tamen ad cavendum dolus aut astutiae deerant. 3. Namque a principio consulatus sui, multa poUicendo per Ful- viam, effecerat, ut Q. Curius, de quo paulo ante memo- ravi, consilia Catilinae sibi proderet. 4. Ad hoc col- legam suum Antonium pactione provincise perpulerat, ne contra rempublicam sentiret : circum se prsesidia amicorum atque clientium occulte habebat. 5. Post- quam dies comitiorum venit, et Catilinae neque petitio neque insidiae, quas consuli in campo fecerat, prospere cessere, constituit bellum facere, et extrema omnia experiri, quoniam quae occulte tentaverat, aspera foedaque evenerant. XXVII. Igitur C. Manlium Faesulas atque in eam partem Etruriae, Septimium quemdam Camertem in agrum Picenum, C. Julium in Apuliam dimisit; praeterea alium alio, quem ubique opportunum sibi fore credebat. 2. Interea Eomae multa simul moliri ; consuli insidias tendere, parare incendia, opportuna loca armatis hominibus obsidere, ipse cum telo esse, item alios jubere, hortari, uti semper intenti paratique essent, dies noctesque festinare, vigilare, neque insom- niis neque labore fatigari. 3. Postremo ubi multa agitaati nihil procedit, rursus intempesta nocte conju- rationis principes convocat per M. Porcium Laecam, 4. ibique multa de ignavia eorum questus, docet ' se CATILINA. 115 Manlinm prsemisisse ad earn multitudinem, quam ad capienda arma paraverat, item alios in alia loca oppor- tuna, qui initium belli facerent, seque ad exercitum proficisci cupere, si prius Ciceronem oppressisset ; eum suis consiliis multum officere.' XXVin. Igitur perterritis ac dubitantibus cete- ris, C. Cornelius, eques Romanus, operam suam polli- citus, et cum eo L. Vargunteius senator, constituere ea nocte paulo post cum armatis liominibus, sicuti salutatum, introire ad Ciceronem, ac de improviso domi sua3 imparatum confodere. 2. Curius ubi intel- ligit, quantum periculi consuli impendeat, propere per Fulviam Ciceroni dolum, qui parabatur, enuntiat. 3. Ita illi, janua prohibiti, tantum facinus frustra susceperant. 4. Interea Manlius in Etruria plebem sollicitare, egestate simul ac dolore injurise no varum rerum cu- pidam, quod Sullae dominatione agros bonaque omnia amiserat ; prseterea latrones cujusque generis, quorum in earegione magna copia erat ; nonnuUos ex SuUanis colonis, quibus libido atque luxuria ex magnis rapinis nihil reliqui fecerantrV^- — XXIX. Ea quum Ciceroni nuntiarentur, ancipiti malo permotus, quod neque urbem ab insidiis privato consilio longius tueri poterat, neque exercitus Manlii quantus aut quo consilio foret, satis compertum habe- bat, rem ad senatum refert, jam antea vulgi rumori- bus exagitatam. 2. Itaque, quod plerumque in atroci negotio solet, senatus decrevit, ' darent operam con- sules, ne quid respublica detrimenti caperet.' 3. Ea potestas per senatum, more Romano, magistratui maxima permittitur, exercitum parare, bellum gerere, 116 C. CRISPI SALLUSTII coercere omnibus modis socios atque cives, domi militiseque imperium atque judicium summum ha- bere ; aliter sine populi jussu nulli earum rerum eon- suli jus est. XXX. Post paucos dies L. Ssenius senator in senatu litteras recitavit, quas Fsesulis allatas sibi dicebat, in quibus scriptum erat ' C. Manlium arma cepisse cum magna multitudine, ante diem sextum calendas Novembres.' 2. Simul, id quod in tali re solet, alii portenta atque prodigia nuntiabant, alii ' conventus fieri, arma portari, Capuse atque in Apu- lia servile bellum moveri.' 3. Igitur senati decreto Q. Marcius Kex Faesulas, Q. Metellus Creticus in Apuliam circumque loca missi: 4. hi utrique adurbem imperatores erant, impediti, ne triumpharent, calum- nia paucorum, quibus omnia, honesta atque inhonesta, yendere mos erat. 6. Sed prsetores Q. Pompeius Kufus Capuam, Q. Metellus Celer in agrum Picenum ; hisque permissum, 'uti pro tempore atque periculo exercitum compararent.' 6. Ad hoc, ' si quis indica- visset de conjuratione, quae contra rempublicam facta erat, praemium' decrevere ^ servo libertatem et sester- tia centum, libero impunitatem ejus rei et sestertia ducenta ; ' itemque decrevere, ' uti gladiatoriae familiae Capuam et in cetera municipia distribuerentur, pro cujusque opibus ; Romse per totam urbem vigilige haberentur, hisque minores magistratus prseessent.' XXXI. Quibus rebus permota ci vitas, atque im- mutata urbis fi^cies erat; ex summa Isetitia atque lascivia, quae diuturna quies pepererat, repente omnes tristitia invasit; 2. festinare, trepidare; neque loco nee homini cuiquam satis credere ; neque bellum CATILINA. 117 gerere, neqiie pacem habere ; suo quisque metu peri- cula metiri. 3. Ad hoc mulieres, quibus reipiiblicae magnitudine belli timor insolitus incesserat, afflictare sese, manus supplices ad eoelum tendere, miserari parvos liberos, rogitare, omnia pavere, siiperbia atque deliciis omissis, sibi patriseque diffidere. 4. At Cati- linse crudelis animus eadem ilia movebat, tametsi prsesidia parabantur, et ipse lege Plautia interrogatus erat ab L. Paulo. 5. Postremo dissimulandi causa et ut sui expurgandi, sicuti jurgio lacessitus foret, in senatum venit. 6. Tum M. TuUius consul, sive prse- sentiam ejus timens, sive ira commotus, orationem habuit luculentam atque utilem reipublicse, qnam postea scriptam edidit. 7. Sed, ubi ille assedit, Cati- lina, ut erat paratus ad dissimulanda omnia, demisso vultu, voce supplici postulare, ' patres conscripti ne quid de se temere crederent : ea familia ortum, ita ab adolescentia vitam instituisse, ut omnia bona in spe haberet : ne existimarent, sibi, patricio homini, cujus ipsius atque majorum plurima beneficia in plebem Romanam essent, perdita republica opus esse, quum eam servaret M. TuUius, inquilinus civis urbis Eomae.' 8. Ad hsec maledicta alia quum adderet, obstrepere omnes, hostem atque parricidam vocare. 9. Tum ille furibundus : " Quoniam quidem circumventus," in- quit, "ab inimicis praeceps agor, incendium meum ruina restinguam." XXXII. Dein se ex curia domum proripuit. Ibi multa secum ipse volvens, quod neque insidise consuli procedebant, et ab incendio intelligebat urbem vigiliis munitam, optimum factum credens exercitum augere, ac, priiis qu^m legiones scriberentur, antecapere, qu89 118 C. CRISPI SALLUSTII bello iisiii forent, nocte intempesta cum paucis In Man- liana castra profectus est. 2. Sed Cethego atqueLen- tulo ceterisque, quorum cognoverat promptam auda- ciam, mandat, ' quibus rebus possent, opes factionis confirment, insidias consul! maturent, csedem, incen- dia, aliaque belli facinora parent : sese propediem cum magno exercitu ad urbem accessurum.' 3. Dum hsec Romae geruntur, 0. Manlius ex suo numero legatos ad Marcium Eegem mittit, cum mandatis hujuscemodi : XXXIII. " Deos hominesque testamur, imperator, nos arma neque contra patriam cepisse, neque quo periculum aliis faceremus, sed uti corpora nostra ab injuria tuta forent, qui miseri, egentes, violentia atque crudelitate foeneratorum plerique patrise, sed omnes fama atque fortunis expertes sumus : neque cuiquam nostrum licuit more majorum lege uti, neque, amisso patrimonio, liberum corpus habere : tanta ssevitia foeneratorum atque prsetoris fuit. 2. Saepe majores vestrum miseriti plebis Eomanse, decretis suis inopise opitulati sunt : ac novissime memoria nostra, propter magnitudinem seris alieni, volentibus omnibus bonis, argentum sere solutum est. 3. Saepe ipsa plebes, aut dominandi studio permota, aut superbia magistratuum, armata a patribus secessit. 4. At nos non imperium neque divitias petimus, quarum rerum causa bella atque certamina omnia inter mortales sunt, sed liber- tatem, quam nemo bonus nisi cum anima simul amit- tit. 5. Te atque senatum obtestamur, consulatis mise- ris civibus ; legis prsesidium, quod iniquitas praetoris eripuit, restituatis ; neve eam nobis necessitudinem imponatis, ut quseramus, quonam modo, maxime ulti sanguinem nostrum, pereamus." CATILINA. 119 XXXIY. Ad hsec Q. Marcius respondit : ' Si quid ab senatu petere vellent, ab armis discedant, Eomam supplices proficiscantur : ea mansuetudine atque mise- ricordia senatum populumque Eomanum semper fu- isse, lit nemo unquam ab eo frustra auxiliiim petiverit.' ,2. At Catilina ex itinere plerisqiie consularibus, prse- terea optimo cuique litteras mittit : ' Se falsis crimi- nibus circumventum, quoniam factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunse cedere, Massiliam in exsilium proiicisci : non quo sibi tanti sceleris con- scius esset, sed uti respublica quieta foret, neve ex sua contentione seditio oriretur.' 3. Ab his longe diversas litteras Q. Catulus in senatu recitavit, quas sibi nomine Catilinse redditas dieebat : earum exem- plum infra seriptum est. XXXY. "L. Catilina Q. Catulo. Egregia tua fides re cognita gratam in magnis meis periculis fidu- ciam commendationi meae tribuit. 2. Quamobrem defensionem in novo consilio non statui parare : satis- factionem ex nulla conscientia de culj)a proponere de- erevi : quam, me dius fidius, veram licet cognoscas. 3. Injuriis contumeliisque concitatus, quod, fructu la- boris industriseque mese privatus, statum dignitatis non obtinebam, publicam miserorum causam pro mea consuetudine suscepi : non quin ses alienum meis no- minibus ex possessionibus solvere possem, quum et alienis nominibus liberalitas Orestillae suis filiaeque copiis persolveret ; sed quod non dignos homines honore honestatos videbam^ meque falsa suspicione alienatum esse sentiebam. 4. Hoc nomine satis hones- tas pro meo casu spes reliquse dignitatis conservandae sum secutus. 5. Plura quum scribere vellem, nun- 120 C. CRISPI SALLUSTII tiatum 'est vim mihi parari. 6. Nunc Orestillam com- mendo, tuseque fidei trado: earn ab injuria defendas, per liberos tuos rogatus. Haveto." XXXVI. Sed ipse paucos dies commoratus apud C. Flaminium in agro Arretino, dum vieinitatem, antea soUicitatam, armis exornat ; cum fascibus atque aliis imperii insignibus in castra ad Manlium con- tendit. 2. Hsec ubi Eomse comperta sunt, senatus Catilinam et Manlium liostes judicat ; ceterae multi- tudini diem statuit, ante quam sine fraude liceret ab armis discedere, prseter rerum cai)italium condemna- tis. 3. Prseterea decernit, ^uti consules delectum habeant ; Antonius cum exercitu Catilinam persequi liiaturet ; Cicero urbi praesidio sit.' 4. Ea tempestate mihi imperium populi Eomani multo maxime misera- bile visum est : cui quum ad occasum ab ortu solis omnia domita armis parerent, domi otium atque divi- tiaSj quae prima mortales putant, affluerent, fuere ta- men cives, qui seque remque publicam obstinatis animis perditum irent. 5. Namque duobus senati decretis, ex tanta multitudine, neque prsemio induc- tus conjurationem patefecerat, neque ex castris Cati- linse quisquam omnium discesserat : tanta vis morbi, uti tabes, plerosque civium animos invaserat. XXXYII. Neque solum illis aliena mens erat, qui conscii conjurationis fuerant, sed omnino cuncta plebes novarum rerum studio .Catilinse incepta probabat. 2. Id adeo more suo videbatur facere, 3. Nam sem- per in civitate, quibus opes nullse sunt, bonis invident, malos extoUunt; vetera oddre, nova exoptant; odio suarum rerum mutari omnia student ; turbS atque seditionibus sine cura aluntur, c^uoniam egestas facile CATILINA. 121 habetur sine damno. 4. !Sed urbana plebes, ea vero prseceps ierat multis de causis. 5. Primum omnium, qui ubique probro atque petulantia maxime prsesta- bant, item alii, per dedeeora patrimoniis amissis, pos- tremo omnes, quos flagitium aut facinus domo expu- lerat, hi Eomam, sicuti in sentinam, confluxerant. 6. Deinde multi memores SuUanse victorise, quod ex gregariis militibus alios senatores videbant, alios ita divites, uti regio victu atque cultu setatem agerent, sibi quisque, si in armis forent, ex victoria talia- spera- bant. 7. Prseterea juventus, quae in agris manuum mercede inopiam toleraverat, privatis atque publicis largitionibus excita, urbanum otium ingrato labori praetulerat : eos atque alios omnes malum publicum alebat. 8. Quo minus mirandum est homines egen- tes, malis moribus, maxima spe, reipublicae juxta ac sibi consuluisse. 9. Pra3terea quorum victoria SuUas parentes proscripti, bona erepta, jus libertatis immi- nutum erat, hand sane alio animo belli eventum ex- sj^ectabant. 10. Ad hoc quicumque aliarum atque senati partium erant, conturbari rempublicam, quam minus valere ipsi malebant. 11. Id adeo malum multos post annos in civitatem reverterat. XXXYIIL Xam postquam, Cn. Pompeio et M. Crasso consuiibus, tribunicia potestas restituta est, homines adolescentes, summam potestatem nacti, qui- bus setas animusque ferox erat, coepere senatum crimi- nando plebem exagitare ; dein largiendo atque polli- citando magis incendere ; ita ipsi clari potentesque fieri. 2. Contra eos summa ope nitebatur pleraque nobilitas, senati specie, pro sua magnitudine. 3. Nam- que, uti paucis verum absolvam, per ilia tempera 6 122 C. CRISPI SALLUSTII quicumque rempublicam agitav^re, honestis nomini- bus, alii, sicuti populi jura defenderent, pars, quo senati auctoritas maxima foret, bonum publicum simu- lantes, pro sua quisque potentia certabant : neque illis modestia, neque modus contentionis erat ; utrique vic- toriam crudeliter exercebant. XXXIX. Sed postquam Cn. Pompeius ad bellum maritimum atque Mithridaticum missus est, plebis opes imminutse, paucorum potentia crevit. 2. Hi magistratus, provincias aliaque omnia tenere ; ipsi innoxii, florentes, sine metu setatem agere, ceteros judiciis terrere, qui plebem in magistratu placidius tractarent. 3. Sed ubi primiim dubiis rebus novandi spes oblata est, vetus certamen animos eorum arrexit. 4. Quod si primo proelio Catilina superior aut sequa manu discessisset, profecto magna clades atque calami- tas rempublicam oppressisset ; neque illis, qui vic- toriam adepti forent, diutius ea uti licuisset, quin de- fessis et exsanguibus, qui plus posset, imperium atque libertatem extorqueret. 5. Fuere tamen extra conju- rationem complures, qui ad Oatilinam initio profecti sunt : in liis erat A. Fulvius, senatoris filius, quern re- tractum ex itinere parens necari jussit. 6. Isdem temporibus Eomse Lentulus, sicuti Catilina prsecepe- rat, quoscumque moribus aut fortuna novis rebus ido- neos credebat, aut per se aut per alios soUicitabat ; neque solum cives, sed cuj usque modi genus liomi- num, quod modo bello usui foret. XL. Igitur P. Umbreno cuidam negotium dat, uti legatos AUobrogum requirat, eosque, si possit, impel- lat ad societatem belli ; existimans publice privatim- que sere alieno oppressos, prseterea, quod natura gens CATILINA. 123 Gallica bellicosa esset, facile eos ad tale consilium aclduci posse. 2. Umbrenus, quod in Gallia negotia- tus erat, plerisque principibus civitatium notus erat, atque eos noverat : itaque sine mora, ubi primum legatos in foro conspexit, percontatus pauca de statu civitatis, et quasi dolens ejus casum, requirere coepit, ' quern exitum tantis malis sperarent ? ' 3. Postquam illos videt queri de avaritia magistratuum, accusare senatum, quod in eo auxilii nihil esset ; miseriis suis remedium mortem exspectare : " At ego," inquit, " vobis, si modo viri esse vultis, rationem ostendam, qua tanta ista mala efiugiatis." 4. Usee ubi dixit, Allobroges in maximam spem adducti Umbrenum orare, uti sui misereretur : ' nihil tarn asperura neque tam difficile esse, quod non cupidissime facturi essent, dum ea res civitatem sere alieno liberaret.' 5. Ille eos in domum D. Bruti perducit, quod foro propinqua erat, neque alieda consilii, propter Semproniam ; nam tum Brutus ab Roma aberat. 6. Praeterea Gabi- nium arcessit, quo major auctoritas sermoni inesset. Eo prsesente, conjurationem aperit ; nominat socios, praeterea multos cuj usque generis innoxios, quo lega- tis animus amplior esset : delude eos poUicitos operam suam domum dimittit. XLL Sed Allobroges diu in incerto habuere, quid- nam consilii caperent. 2. In altera parte erat ses alienum, studium belli, magna merces in spe victorise ; at in altera maj ores opes, tuta consilia, pro incerta spe certa prsemia. 3. Hsec illis volventibus, tandem vicit fortuna reipublicse. 4. Itaque Q. Fabio Sangse, cujus patrocinio civitas plurimiim utebatur, rem omnem, uti cognoverant, aperiunt. 5. Cicero, per Sangam con- 124 C. CRISPI SALLUSTII silio cognito, legatis pragcepit, nt studiuin conjurationis vehementer simulent, ceteros adeant, bene poUicean- tur, dentque operam, uti eos quam maxime manifestos liabeant. XLII. Isdem fere temporibus in Gallia citeriore atque ulteriore, item in agro Piceno, Bruttio, Apulia motus erat. 2. Namque illi, quos antea Catilina dimiserat, inconsulte ac veluti per dementiam cuncta simnl agebant : nocturnis consiliis, armorum atque telorum portationibus, festinando, agitando omnia, plus timoris quam periculi effecerant. 3. Ex eo nu- mero complures Q. Metellus Celer praetor ex senati consultu, causa cognita, in vincula conjecerat; item in ulteriore Gallia C. Murena, qui ei provincise lega- tus prseerat. XLni. At Romae Lentulus cum ceteris, qui prin- cipes conjurationis erant, paratis, ut videbantur, mag- nis copiis, constituerant, uti, quum CStilina in agrum F^sulanum cum exercitu venisset, L. Bestia tribunus plebis, concione liabita, quereretur de actionibus Cice- ronis, bellique gravissimi invidiam optimo consuli imponeret ; eo signo, proxima nocte cetera multitudo conjurationis suum quisque negotium exsequeretur. 2. Sed ea divisa boc modo dicebantur, Statilius et Gabinius uti cum magna manu duodecim simul op- portuna loca urbis incenderent, quo tumultu facilior adltus ad consulem ceterosque, quibus insidiae para- bantur, fieret ; Cetbegus Ciceronis januam obsideret, eumque vi aggrederetur, alius autem alium ; sed filii familiarum, quorum ex nobilitate maxima pars erat, parentes interficerent ; simul, caede et incendio per- culsis omnibus, ad Catilinam erumperent. 3. Inter CATILINA. 125 lisec parata atque decreta Cethegus semper qnerebatur de ignavia soeiorum: 'illos dubitando et dies prola- tando magnas opportunitates corrumpere ; facto, non consulto in tali periculo opus esse ; seqne, si pauci adjuvarent, langucntibus aliis, impetum in curiam facturum.' 4. I^atura ferox, vehemens, manu promp- tiis erat ; maximum bonum in celeritate putabat. XLIY. Sed Allobroges ex prsecepto Ciceronis per Gabinium ceteros conveniimt; ab Lentulo, Cethego, Statilio, item Cassio postulant jusjurandum, quod sig- natum ad cives perferant : ' aliter baud facile eos ad tantum negotium impelli posse.' 2. Ceteri nihil sus- picantes dant ; Cassius semet eo brevi venturum pol- licetur, ac paulo ante legatos ex urbe proficiscitur. 3. Lentulus cum his T. Volturcium quemdam Croto- niensem mittit, uti Allobroges, prius quam domum pergerent, cum Catilina, data et accepta fide, societa- tem contirmarent. 4. Ipse Yolturcio litteras ad Cati- linam dat, quarum exemplum infra scriptum est. 5. " Quis sim, ex eo, quem ad te misi, cognosces. Fac cogites, in quanta calamitate sis, et memineris te virum esse ; consideres, quid tuae rationes postulent : auxilium petas ab omnibus, etiam ab infimis." 6. Ad hoc mandata verbis dat : ' quum ab senatu hostis judicatus sit, quo consilio servitia repudiet? in urbe parata esse, quse jusserit ; ne cunctetur ipse pro- pius accedere.' ' XLY. His rebus ita actis, constituta nocte, qua; proficiscerentur, Cicero, per legatos cuncta edoctus, L. Yalerio Flacco et 0. Pomptino prsetoribus imperat, uti in ponte Mulvio per insidias AUobrogum comita- tus deprehendant ; rem omnem aperit, cujus gratia 126 C. CRISPI SALLUSTII mittebantur ; cetera, uti facto opus sit, ita agant, per- mittit. 2. Uli, homines militares, sine tumultu prsesi- diis coUocatis, sicuti prseceptum erat, occulte pontem obsidiint. 3. Postquam ad id loci legati cum Vol- turcio venerunt, et simul utrimque clamor exortus est, Galli, cito cognito consilio, sine mora prsetoribus se tradunt. 4. Yolturcius primo, cohortatus ceteros, gladio se a multitudine defendit ; deinde, ubi a legatis desertus est, multa priiis de salute sua Pomp- tinum obtestatus, quod ei notus erat, postremo timi- dus ac vitse diffidens, velut hostibus sese prsetoribus dedit. XLVL Quibus rebus confectis, omnia propere per nuntios consuli declarantur. 2. At ilium ingens cura atque laetitia simul occupavere : nam laetabatur, intel- ligens, conjurationepatefacta, civitatem periculis erep- tam esse ; porro autem anxius erat, dubitans, in maxi- mo scelere tantis civibus deprehensis, quid facto opus esset; poenam illorum sibi oneri, impunitatem per- dendae reipublicse fore credebat. 3. Igitur, conJBrmato animo, vocari ad sese jubet Lentulum, Cethegum, Statilium, Gabinium, itemque Coeparium quemdam Terracinensem, qui in Apuliam ad concitanda servitia proficisci parabat. 4. Ceteri sine mora veniunt : Coeparius, paulo ante domo egressus, cognito indicio, ex urbe profugerat. 5. Consul Lentulum, quod praetor erat, ipse manu tenens p#ducit ; reliquos cum custodi- bus in 8edem Concordias venire jubet. 6. Eo senatum advocat, magnaque frequentia ejus ordinis, Yolturcium cum legatis introducit ; Flaccum praetorem scrinium cum litteris, quas a legatis acceperat, eodem aflerre jubet. CATILINA. 127 XLVn. Yoltiircius interrogatiis de itinere, de lit- teris, postremo quid, aut qua de causa, consilii habuis- set, priino fingere alia, dissimulare de conjuratione ; post, ubi fide publica dicere jussus est, omnia, uti gesta eraut, aperit ; docetque ' se paucis ante diebus a Gabinio et Coepario socium adscitum nihil amplius scire quam legates ; tantummodo audire solitum ex Gabinio P. Autronium, Servium SiiUam, L. Yargun- teium, multos praeterea in ea conjuratione esse.' 2. Eadem Galli fatentur, ac Lentulum dissimulantem coarguunt prseter litteras sermonibus, quos ille habere solitus erat : ' ex libris Sibyllinis regnum Romse tribus Corneliis portendi ; Cinnam atque SuUam antea, se tertium esse, cui fatum foret urbis potiri ; praeterea ab incenso Capitolio ilium esse vigesimum annum, quern ssepe ex prodigiis haruspices respondissent bello civili cruentum fore.' 3. Igitur perlectis litteris, quum prius omnes signa sua cognovissent, senatus decernit, 'uti abdicato magistratu Lentuhis, itemque ceteri in liberis custodiis haberentur.' 4. Itaque Lentulus P. Lentulo Spintheri, qui tum sedilis erat, Cethegus Q. Cornificio, Statilius C. Csesari, Gabinius M. Crasso, Coeparius (nam is paulo ante ex fuga retractus erat) Cn. Terentio senatori traduntur. XLYni. Tuterea plebes, conjuratione patefacta, quse primo cupida rerum novarum nimis bello favebat, mutata mente, Catilinae cons||^ exsecrari, Ciceronem ad coelum toUere ; veluti ex servitute erepta, gaudium atque Isetitiam agitabat. 2. Namque alia belli faci- nora prgedse magis quam detrimento fore, incendium vero crudele, immoderatum, ac sibi maxime calami- tosum putabat ; quippe cui omnes copise in usu quo- 128 C. CKISPI SALLUSTII tidiano et cultu corporis erant. 3. Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senatum adductns erat, quern ad Catilinam proficiscentem ex itinere retrac- tum aiebant. 4. Is qunm se diceret indicaturuin do conjuratione, si fides publica data esset, jussus a con- sule, quae sciret, edicere, eadem fere, quae Yolturcius, de paratis incendiis, de csede bonorum, de itinere hos- tium senatum docet : prseterea ' se missum a M. Crasso, qui Catilinse nuntiaret, ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex conjuratione deprehensi terrerent ; eoque magis properaret ad urbem accedere, quo et cetero- rum animos reficeret, et illi facilius e periculo eripe- rentur.' 6. Sed ubi Tarquinius Crassum nominavit, hominem nobilem, maximis divitiis, summa potentia, alii rem incredibilem rati, pars, tametsi verum existi- mabant, tamen quia in tali tempore tanta vis hominis lenienda magis quam exagitanda videbatur, plerique Crasso ex negotiis privatis obnoxii conclamant ' indi- cem falsum esse,' deque ea re postulant, uti referatur. 6. Itaque, consulente Cicerone, frequens senatus de- cernit, ' Tarquinii indicium falsum videri, eumque in vinculis retinendum, neque amplius potestatem facien- dam, nisi de eo indicaret, cujus consilio tantam rem mentitus esset.' 7. Erant eo tempore, qui existima- rent indicium illud a P. Autronio machinatum, quo facilius, appellato Crasso, per societatem periculi reli- quos illius potentia te^«et. 8. Alii Tarquinium a Cicerone immissum aieoant, ne Crassus, more suo suscepto malorum patrocinio, rempublicam contur- baret. 9. Ipsum Crassum ego postea prsedicantem audivi, bantam illam contumeliam sibi ab Cicerone impositam.' CATILINA. 129 XLIX. Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Piso neque precibus, neque gratia, neque pretio Ciceronem impellere potuere, iiti per AUobroges aut per alium indicem C. Csesar falso nominaretur. 2. Nam uter- que cum illp graves iuimicitias exercebant;. Piso oppugnatus in judicio pecuniarum repetundarum, propter cujusdam Transpadani supplicium injustum; Catulus ex petitione pontificatus odio incensus, quod extrema setate, maximis honoribus usus, ab adolescen- tulo Caesare victus discesserat. 3. Pes autem oppor- tuna videbatur, quod is privatim egregia liberalitate, publice maximis muneribus grandem pecuniam debe- bat. 4. Sed ubi consulem ad tantum facinus impel- lere nequeunt, ipsi singulatim circumeundo, atque ementiendo, quae se ex Volturcio aut AUobrogibus audisse dicerent, magnam illi invidiam conflaverant ; usque adeo, ut nonnulli equites Romani, qui prsesidii causa cum telis erant circum ledem Concordiae, seu periculi magnitudine, seu animi mobilitate impulsi, quo studium suum in rempublicam clarius esset, egre- dienti ex senatu Caesari gladio minitarentur. L. Dum haec in senatu aguntur, et dum legatis AUobrogum et Tito Volturcio, comprobato eorum in- dicio, praemia decernuntur ; liberti et pauci ex clienti- bus Lentuli diversis itineribus opifices atque servitia in vicis ad eum eripiendum sollicitabant ; partim ex- quirebant duces multitudinui^^ui pretio rempublicam vexare soliti erant. 2. Cethegus autem per nuntios familiam atque libertos suos, lectos et exercitatos in audaciam, orabat, ut, grege facto, cum telis ad sese irrumperent. 3. Consul, ubi ea parari cognovit, dis- positis praesidiis, ut res atque tempus monebat, convo- 6* 130 C. CRISPI SALLUSTII cato senatu, refert, ' quid de his fieri placeat, qui in custodiam traditi erant.' Sed eos paulo ante frequens senatus judicaverat ' contra rempublicam fecisse.' 4. Turn D. Junius Silanus, primus sententiam roga- tus, quod eo tempore consul designatus erat, de his, qui in custodiis tenebantur, prseterea de L. Cassio, P. Furio, P. Umbreno, Q. Annio, si deprehensi forent, supplicium sumendum decreverat : isque postea, per- motus oratione C. Csesaris, pedibus in sententiam Tib. Neronis iturum se dixerat ; quod de ea re, prsesidiis additis, referendum censuerat. 6. Sed Caesar, ubi ad eum ventum est, rogatus sententiam a consule, hujus- cemodi verba locutus est. LI. '' Omnes homines, patres conscripti, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet. 2. Hand facile ani- mus verum providet, ubi ilia officiunt, neque quis- quam omnium libidini simul et usui paruit. 3. Ubi intenderis ingenium, valet ; si libido possidet, ea dominatur, animus nihil valet. 4. Magna mihi copia est memorandi, patres conscripti, qui reges atque populi, ira aut misericordia impulsi, male consulue- rint; sed ea malo dicere, quae majores nostri contra libidinem animi sui recte atque ordine fecere. 5. Bello Macedonico, quod cum rege Perse gessimus, Ehodio- rum ci vitas, magna atque magnifica, quae populi Eo- mani opibus creverat, ii^iida atque adversa nobis fuit : sed postquam, bello confecto, de Khodiis consultum est, majores nostri, no quis divitia^rum magis, quam injurise causa bellum inceptum diceret, impunitos eos dimisere. 6. Item bellis Punicis omnibus, quum saepe Carthaginienses et in pace et per inducias multa nefa- OATILINA. 131 ria facinora fecissent, nunquam ipsi per occasionem talia fecere: magis, quid se dignum foret, qnam quid in illis jure fieri posset, quaerebant. 7. Hoc idem vobis providendum est, patres conscripti, ne plus va- leat apud vos P. Lentuli et ceterorum scelus, quam vestra dignitas ; neu magis irse vestrse quam famse consulatis. 8. Nam si digna poena pro factis eorum reperitur, novum consilium approbo ; sin magnitudo sceleris omnium ingenia exsuperat, his utendum censeo, quse legibus comparata sunt.| 9. Plerique eorum, qui ante me sententias dixerunt, composite atque magnifice casum reipublicse miserati sunt : qu89 belli saevitia esset, quae victis acciderent enumera- vere : rapi virgines, pueros ; divelli liberos a paren- tiim complexu ; matres familiarum pati, quse victoribus collibuissent : fana atque domos exspoliari ; caedem, incendia fieri ; postremo armis, cadaveribus, cruore atque luctu omnia compleri. 10. Sed, per deos im- mortales! quo ilia oratio pertinuit? an, uti vos infes- tos conjurationi faceret ? Scilicet, quem res tanta atque tam atrox non permovit, eum oratio accendet ! 11. Non ita est; neque cuiquam mortalium injurise suae parvae videntur : multi eas graviiis aequo habuSre. 12. Sed alia aliis licentia est, patres conscripti. Qui demissi in obscuro vitam liabent, is quid iracundia deliquere, pauci sciunt; fama atque fortuna eorum pares sunt: qui magno im^rio praediti in excelso aetatem agunt, eorum facta cuncti mortales nov6re. 13. Ita in maxima fortuna minima licentia est : neque studere, neque odisse, sed niinime irasci decet : 14. quse apud alios iracundia dicitur, ea in imperio superbia atque crudelitas appellatur. 15. Equidem ego sic 132 C. CRISPI SALLUSTII existimo, patres conscripti, omnes cruciatus minores, quam facinora illorum esse; sed plerique mortales postrema meminere, et in hominibus impiis sceleris eorum obliti de poena disserunt, si ea paulo severior fuit* -16. D. Silannm, virum fortem atque strenuuin, certo scio, quae dixerit, studio reipublicae dixisse, ne- que ilium in tanta re gratiam aut inimicitias exercere : eos mores, eam modestiam viri cognovi. 17. Yerum sententia ejus mihi non crudelis, (quid enim in tales homines crudele fieri potest ? ) sed aliena a republica nostra videtur. 18. Nam profecto aut metus aut in- juria te subegit, Silane, consulem designatum, genus poense novum decernere. 19. De timore supervaca- neum est disserere, quum praesertim diligentia claris- simi viri, consulis, tanta praesidia sint in armis. 20. De poena possumus equidem dicere, id quod res habet, in luctu atque miseriis mortem serumnarum requiem, non cruciatum esse, eam cuncta mortalium mala dis- solvere ; ultra neque curae neque gaudio locum esse. 21. Sed, per deos immortales ! quamobrem in senten- tiam non addidisti, uti prius verberibus in eos ani- madverteretur ? 22. An, quia lex Porcia vetat ? At alise leges item condemnatis civibus non animam eripi, sed exsilium permitti jubent. 23. An, quia gravius est verberari quam necari ? Quid autem acer- bum aut nimis grave in homines tanti facinoris con- victos? 24. Sin, quia levins est; qui convenit in minore negotio legem timere, quum eam in majore neglexeris ? 25. At enim qui^ reprehendet, quod in parricidas reipubliese decretum erit? Tempus, dies, fortuna, cujus libido gentibus moderatur. 26. Illis merito accidet, quidquid evenerit ; ceterilm vos, pa- CATILINA. 133 ti*es conscripti, quid in aKos statuatis, considerate. 27. Omnia mala exempla ex bonis orta sunt ; sed ubi imperium ad ignaros aut minus bonos pervenit, novum illud exemplum ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfertur. 28. Lacedsemonii devictis Atheniensibus triginta viros imposuere, qui rempubli- eam eorum tractarent. 29. Hi prirao coep€re pessi- mum quemque et omnibus invisum indemnatum ne- care : ea populus laetari et merito dicere fieri. 30. Post, ubi paulatim licentia crevit, juxta bonos et malos libidinose interficere, ceteros joaetii terrere. 31. Ita civitas servitute oppressa stultse Isetitise graves poenas dedit. 32. Nostra memoria, victor Sulla quum Da- masippum et alios liujusmodi, qui malo reipublicae creverant, jugulari jussit, quis non factum ejus lauda- bat ? ' Homines scelestos et factiosos, qui seditionibus rempublicam exagitaverant, merito necatos ' aiebant. 33. Sed ea res magnse initium cladis fuit : nam uti quisque domum aut villam, postremo aut vas aut vestimentum alicujus concupiverat, dabat operam, uti is in proscriptorum numero esset. 34. Ita illi, quibus Damasippi mors laetitiae fuerat, paulo post ipsi trabebantur; neque prius finis jiigulandi fuit, quam Sulla omnes suos divitiis explevit. 35. Atque ego bsec non in M. Tullio neque his temporibus vereor ; sed in magna civitate multa et varia ingenia sunt. 36. Potest aKo tempore, alio consule, cui item exer- citus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi. Ubi hoc exemplo per senati decretum consul gladium eduxerit, quis illi finem statuet, aut quis moderabi- tur? 37. Majores nostri, patres conscripti, neque consilii neque audacise unquam eguere; neque illis 134 C. CRISPI SALLUSTII superbia obstabat, quo miniis aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur. 38. Arma atque tela mili- taria ab Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt : postremo quod ubique apud socios aut hostes idoneum videbatur, cum summo stu- dio domi exsequebantur ; imitari quam invidere bo- nis malebant. 39. Sed eodem illo tempore, Grsecise morem imitati, verberibus animadvertebant in cives, de condemnatis summum supplicium sumebant. 40. Postquam respublica adolevit, et multitudine civium factiones valuire, circumveniri innocentes, alia hujuscemodi fieri ccepgre, tum lex Porcia aliseque leges paratse sunt, ,quibus legibus exsilium damnatis permissum est. 41. Hanc ego tjausam, patres con- scrigti, quo minus novum consilium capiamus, in primis magnam puto. 42. Profecto virtus atque sapientia major in illis fuit, qui ex parvis opibus tan- tum imperium fecere, quam in nobis, qui ea bene parta vix retinemus. 43. Placet igitur eos dimitti et augere exercitum Catilinae ? Minime ; sed ita censeo : ' publicandas eorum pecunias, ipsos in vinculis haben- dos per municipia, quae maxime opibus valent ; neu quis de' his postea ad senatum referat, neve cum populo agat : qui aliter fecerit, senatum existimare eum contra rempublicam et salutem omnium facturum.' " LII. Postquam Caesar dicendi finem fecit, ceteri verbo alius alii varie assentiebantur : al; M. Porcius Cato, rogatus sententiam, hujuscemodi orationem habuit. 2. " Longe mihi alia mens est, patres conscripti, quum res atque pericula nostra considero, et quum sententias nonnuUorum mecum ipse reputo. 3. Uli CATILINA. 135 mihi disseruisse videntur de poena eorum, qui patriae, parentibus, aris atque focis suis bellum paravere : res autem monet cavere ab illis magis quam, quid in illis statuamus, consultare. 4. Nam cetera maleficia turn persequare, ubi facta sunt : hoc, nisi provideris, ne accidat, ubi evenit, frustr^t judicia implores : capta; urbe, nihil fit reliqui victis. 5. Sed, per deos immor- tales! vos ego appello, qui semper domos, villas, signa, tabulas vestras pluris quam rempublicam fecis- tis, si ista, cujuscumque modi sunt, quae amplexamini, retinere, si voluptatibus vestris otium prsebere vultis, expergiscimini aliquando, et capessite rempublicam. 6. Non agitur de vectigalibus, neque de sociorum in- juriis ; libertas et anima nostra in dubio est. 7. Saepe- numero, patres conscript!, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus sum, multosque mortales ea causa adversos habeo. 8. Qui mihi atque animo meo nuUius unquan\ delicti gratiam fecissem, baud facile alterius libidini malefacta condonabam. 9. Sed ea tametsi vos parvi j)endebatis, tamen respublica firma erat ; opulentia negligentiam tolerabat. 10. Nunc vero non id agitur, bonisne an malis moribus vivamus, neque quantum aut quam magnificum imperium populi Eomani sit ; sed hsec cujus cumque modi videntur, nostra, an no- biscum una hostium futiira sint. 11. '' Hie mihi quisquam mansuetudinem et miseri- cordiam nominat. Jampridem equidem nos vera rerum vocabula amisimus, quia bona aliena largiri liberalitas, malarum rerum audacia fortitudo vocatur ; eo respublica in extremo sita est. 12. Sint sane, quoniam ita se mores habent, liberales ex sociorum 136 C. CRISPI SALLFSTII fortunis, sint misericordes in furibus serarii : ne illi sanguinem nostrum largiantur ; et dum paucis scele- ratis parcunt, bonos omnes perditum eant. 13. Bene et composite 0. Csesar paulo ante in hoc ordine de vita et morte disseruit; credo, falsa existimans ea, quae de inferis memorantur ; ' diverso itinere malos a bonis loca tetra, inculta, foeda atque formidolosa ha- bere.' 1-i. Itaque censuit 'pecunias eorum publican- das, ipsos per municipia in custodiis habendos;' videlicet timens, ne, si Komse sint, aut a popularibus conjurationis, aut a multitudine conducta per vim eripiantur. 15. Quasi vero mali atque scelesti tan- tummodo in urbe, et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit audacia, ubi ad defendendum opes minores sunt. 16. Quare vanum equidem hoc con- silium est, si periculum ex illis metuit ; sin in tanto omnium metu solus non timet, eo magis refert me mihi atque vobis timere. 17. " Quare quum de P. Lentulo ceterisque sta- tuetis, pro certo habetote vos simul de exercitu Cati- linse et de omnibus conjuratis decernere. 18. Quanto vos attentius ea agetis, tanto illis animus infirmior erit : si paululum modo vos lauguere viderint, jam omnes feroces aderunt. 19. Nolite existimare ma- jores nostros armis rempublicam ex parva magnam fecisse. 20. Si ita res esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus : quippe sociorum atque civium, prseterea armorum atque equorum major nobis copia quam illis. 21. Sed alia fuere, quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt ; domi industria, foris justum imperium, animus in consulendo liber, neque delicto neque libidini obnoxius. 22. Pro his nos CATILINA. 137 habemus luxuriam atque avaritiam, publice egesta- tem, privatim opulentiam ; laudamus divitias, se- qiiimur inertiam ; inter bonos et malos discrimen nullum ; omnia virtutis prsemia ambitio possidet. 23. ]!seque mirum, ubi vos separatira* sibi quisque consilium capitis, ubi domi voluptatibus, liic pecunise aut gratise servitis ; eo fit, ut impetus fiat in vacuam rempublicam. 24. Sed ego haec omitto. " Conjuravere nobilissimi cives patriam incendere, Gallorum gentem infestissimam nomini Romano ad bellum arcessunt ; dux hostium cum exercitu supra caput est : 25. vos cunctamini etiam nunc, quid intra moenia deprehensis hostibus faciatis ? 26. Miserea- mini, censeo, (deliquere homines adolescentuli per ambitionem,) atque etiam armatos dimittatis. 27. Ne ista vobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, in miseriam vertet. 28. Scilicet res ipsa aspera est, sed vos non timetis earn. Immo vero maxime ; sed inertia et mollitia animi alius alium exspectantes cunctamini, videlicet dis immortalibus conflsi, qui banc rempublicam in maximis ssepe peri- culis servavere. 29. Non votis neque suppliciis mu- liebribus auxilia deorum parantur; vigilando, agendo, bene consulendo prospera omnia cedunt : ubi socor- dise te atque ignaviae tradideris, nequidquam deos implores ; irati infestique sunt. 30. Apud majores nostros T. Manlius Torquatus bello Gallico filium suum, quod is contra imperium in liostem pugnave- rat, necari jussit, 31. atque ille egregius adolescens, immoderatse fortitudinis, morte poenas dedit : vos de crudelissimis parricidis quid statuatis, cunctamini? Videlicet vita cetera eorum huic sceleri obstat. 32. Ve- 138 CRISPI SALLUSTII rum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudicitige, si famse suae, si dis ant hominibus unquam ullis peper- cit : 33. ignoscite Cethegi adolescentiae, nisi itemm patriae bellnm fecit. 34. Kam qnid ego de Gabinio, Statilio, Coepario loqnar ? qnibns si qnidqnam nnqnam pensi fuisset, non ea consilia de repnblica habnissent. 35. " Postremo, patres conscripti, si meliercnle peccato locns esset, facile paterer vos ipsa re corrigi, qnoniam verba contemnitis ; sed nndiqne circnmventi snmns. Catilina cnm exercitn fancibns nrget; alii intra raoenia atqne in sinu nrbis sunt hostes ; neque pararij neque consuli quidquam occulte potest : quo magis properandum est. 36. Quare ita ego censeo : ' quum nefario consilio sceleratorum civium respub- lica in maxima pericula venerit, hique indicio T. Yol- turcii et legatorum AUobrogum convicti confessique sint csedem, incendia, aliaque se foeda atque crudelia facinora in cives patriamque paravisse, de confessis, sicuti de manifestis rerum capitalium, more majorum supplicium sumendum.' " Lin. Postquam Cato assedit, consulares omnes itemque senatus magna pars sententiam ejus laudant, virtutem animi ad coelum ferunt, alii alios increpantes timidos vocant ; Cato clarus atque magnus habetur ; senati decretum fit, sicuti ille censuerat. 2. Sed mihi multa legenti, multa audienti, quae populus Romanus domi militiaeque, mari atque terra praeclara facinora fecit, forte libuit attendere, quae res maxime tanta negotia sustinuisset. 3. Sciebam saepenumero parva manu cum magnis legionibus hostium contendisse ; cognoveram parvis copiis bella gesta cum opulentis regibus ; ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse ; CATILINA. 139 facundia Graecos, gloria belli Gallos ante Eomanos fuisse. 4. Ac mihi multa agitanti constabat, pauco- riim civiiim egregiam virtutem cuncta patravisse; eoque factum, uti divitias paupertas, multitudinem paucitas superaret. 5. Sed postquam luxu atque de- sidia civitas corrupta est, rursus respublica magni- tudine sua imperatorum atque magistratuum vitia sustentabat, ac, sicuti effeta parente, in multis tempes- tatibus baud sane quisquam Romse virtute magnus fuit. 6. Sed memoriS mea, ingenti virtute, diversis moribus fuere viri duo, M. Cato et C. Caesar : quos quoniam res obtulerat, silentio prseterire non fuit con- silium, quin utriusque naturam et mores, quantum ingenio possem, aperirem. LIV. Igitur his genus, setas, eloquentia prope sequalia fuere ; magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii. 2. Caesar beneficiis atque munificentia magnus habebatur ; integritate vitae Cato. Ille man- suetudine et misericordia clarus factus ; huic severi- tas dignitatem addiderat. 3. Caesar dando, suble- vando, ignoscendo ; Cato nihil largiendo gloriam adeptus est. In altero miseris perfugium ; in altero malis pernicies : illius facilitas, hujus constantia laudabatur. 4. Postremo Caesar in animum induxe- rat laborare, vigilare ; negotiis amicorum intentus, sua negligere ; nihil denegare, quod dono dignum esset; sibi magnura imperium, exercitum, novum bellum exoptabat, ubi virtus enitescere posset. 5. At Catoni studium modestiae, decoris, sed maxime severi- tatis erat. Non divitiis cum divite, neque factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat ; esse MO C. CRISPI SALLUSTII quam videri bonus malebat : ita, quo minus gloriam petebat, eo magis sequebatur. LV. Postquam, ut dixi, senatus in Catonis senten- tiam discessit, consul optimum factum ratus noctem, quae instabat, antecapere, ne quid eo spatio novare- tur, triumviros, quae supplicium postulabat, parare jubet : 2. ipse, dispositis prsesidiis, Lentulum in car- cerem deducit ; idem fit ceteris per prsetores. 3. Est locus in carcere, quod Tullianum appellatur, ubi pau- lulum descenderis ad Isevam, circiter duodecim pedes humi depressus. 4. Eum muniunt undique parietes, atque insuper camera lapideis fornicibus vincta, sed incultu, tenebris, odore foeda atque terribilis ejus fa- cies est. 5. In eum locum postquam demissus est Lentulus, vindices rerum capitalium, quibus praecep- tum erat, laqueo gulam fregere. 6. Ita ille patricius, ex clarissima gente Corneliorum, qui consulare impe- rium Romae habuerat, dignum moribus factisque suis exitium vitae invenit. De Cethego, Statilio, Gabinio, Coepario eodem modo supplicium sumptum est. LYI. Dum ea Eomse geruntur, Catilina ex omni copia, quam et ipse adduxerat, et Manlius habuerat, duas legiones instituit ; cohortes pro numero militum complet : 2. deinde, ut quisque voluntarius aut ex sociis in castra venerat, sequaliter distribuerat, ac brevi spatio legiones numero hominum expleverat, quum initio non amplius duobus millibus babuisset. 3. Sed ex omni copia circiter pars quarta erat milita- ribus armis instructa; ceterij.ut quemque casus arma- verat, sparos aut lanceas, alii prseacutas sudes porta- bant. 4. Sed postquam Antonius cum exercitu ad- ventabatj Catilina per montes iter facere, modo ad CATILINA. 141 urbem, modo in Galliarn versus castra movere, hostibus occasionem pugnandi non dare : sperabat propediem magnas copias sese habitiirum, si Eomae socii incepta patravissent. 5. Interea servitia repu- diabat, cujus initio ad eum magnse copise cohcurre- bant, opibus conjurationis fretus, simul alienum suis rationibus existimans, videri causam civiuni cum ser- vis fiigitivis communicavisse. LYII. Sed postquam in castra nuntius pervenit Eomae conjurationem patefactam, de Lentulo, Cethego, ceteris, quos supra memoravi, supplicium sumptum ; plerique, quos ad bellum spes rapinarum aut novarum rerum studium illexerat, dilabuntur : reliquos Catilina per montes asperos magnis itineribus in agrum Pisto- riensem abducit, eo consilio, uti per tramites occulte perfugeret in Galliam. 2. At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno prsesidebat, ex difficultate rerum eadem ilia existimans, quae supra diximus, Catilinam agitare. 3. Igitur, ubi iter ejus I ex perfugis cognovit, castra propere movit, ac sub ; ipsis radicibus montium consedit, qua illi descensus ! erat in Galliam properanti. 4. Neque tamen Anto- I nius procul aberat, utpote qui magno exercitu locis ! sequioribus expeditus in fuga sequeretur. 5. Sed I Catilina, postquam videt raontibus atque copiis hos- ! tium sese clausum, in urbe res adversas, neque fugse I neque prsesidii ullam spem, optimum factum ratus in tali re fortunam belli tentare, statuit cum Antonio quam primum confligere. Itaque, concione advocata, hujuscemodi orationem habuit. LYIII. " Compertum ego habeo, milites, verba vir- tutem non addere ; neque ex ignavo strenuum, neque 142 C. CRISPI SALLUSTII fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri. 2. Quanta cuj usque animo aiidacia natura aut mori- bus inest, tanta in bello patere solet : quern neque gloria neque pericula excitant, nequidquam hortere ; timor animi auribus officit. 3. Sed ego vos, quo pauca monerem, advocavi ; simul uti causam mei consilii aperirem. 4. Scitis equidem, milites, socor- dia atque ignavia Lentuli quantam ipsi cladem nobis- que attulerit ; quoque modo, dum ex urbe prsesidia opperior, in Galliam proficisci nequiverim. 5. Nunc vero quo in loco res nostras sint, juxta mecum omnes intelligitis. 6. Exercitus bostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia obstant: diutius in his locis esse, si maxime animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas probibet. Quocumque ire placet, ferro iter aperiendum est. 7. Quapropter vos moneo, uti forti atque parato animo sitis, et, quum proelium inibitis, memineritis vos divitias, decus, gloriam, praeterea libertatem atque patriam in dextris vestris portare. 8. Si vincimus, omnia nobis tuta erunt, commeatus abunde, colonise atque municipia patebunt : sin metu cesserimus, eadem ilia adversa fient : neque locus neque amicus quisquam teget, quem arma non texe- rint. 9. Prseterea, milites, non eadem nobis et illis necessitudo impendet : nos pro patria, pro libertate, pro vita certamus : illis supervacaneum est pugnare pro potentia paucorum. Quo audacius aggredimini, memores pristinge virtutis. 10. Licuit vobis cum summa turpitudine in exsilio setatem agere ; potuistis nonnuUi Romse, amissis bonis, alienas opes exspeoJ|| tare. 11. Quia ilia teda atque intoleranda viris vide- ' bantur, hsec sequi decrevistis. 12. Si bsec relinquere CATILINA. 143 vultis, audacia opus est : nemo, nisi victor, pace bel- him mutavit. 13. Nam in fiiga salutem sperare, qnum arma, quis corpus tegitur, ab hostibus averte- ris, ea vero dementia est. Semper in prcelio iis maxi- mum est periculum, qui maxime timent ; audacia pro muro habetur. Quum vos considero, milites, et quum facta vestra sestimo, magna me spes victorise tenet. 14. Animus, getas, virtus vestra me hortantur, praeterea necessitudo, quse etiam timidos fortes facit. 15. Nam multitudo hostium ne circumvenire queat, proliibent angustiee loci. 16. Quod si virtuti vestrse fortuna inviderit, cavete inulti animam amittatis ; neu capti potius sicuti pecora trucidemini, quam viro- rum more pugnantes, cruentam atque luctuosam vic- toriam liostibus relinquatis." LIX. Hsec ubi dixit, paululum commoratus, signa canere jubet, atque instructos ordines in locum sequum deducit : deinde, remotis omnium equis, quo militibus, exaequato periculo, animus amplior esset, ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. 2. Nam, uti planities erat inter sinistros montes, et ab dextra rupes aspera, octo coliortes in fronte constituit, reliqua signa in subsidio artius collocat. 3. Ab his centuriones omnes lectos et evocatos, praeterea ex gregariis militi- bus optimum quemque armatum in primam aciem subducit. 4. C. Manlium in dextera, Fsesulanum quemdam in sinistra parte curare jubet : ijDse cum libertis et colonis propter aquilam assistit, quam bello Cimbrico C. Marius in exercitu habuisse dicebatur. 5. At ex altera parte C. Antonius, pedibus aeger, quod prcelio adesse nequibat, M. Petreio legato exercitum : permittit. Ille coliortes veteranas, quas tumulti causS 144 C. CKISPI SALLUSTII conscripserat, in fronte ; post eas ceterum exercitum in subsidiis locat. Ipse equo circumiens, unumquem- qiie nominans appellat, liortatur, rogat, uti memine- rint se contra latrones inermes, pro patria, pro liberis, j)ro aris atque focis suis cernere. 6. Homo militaris, quod amplius annos triginta tribunns, aut prsefectus, aut legatus, aut praetor cum magna gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum fortia noverat ; ea commemorando militum animos accendebat. LX. Sed ubi, omnibus rebus exploratis, Petreius tuba signum dat, cohortes paulatim incedere jubet ; idem facit hostium exercitus. 2. Postquam eo ven- tum est, unde a ferentariis proelium committi posset, maximo clamore cum infestis signis concurrunt ; pila omittunt ; gladiis res geritur. 3. Yeterani, pristinae virtutis memores, cominus acriter instare; illi baud timidi resistunt ; maxima vi certatur. 4. Interea Catilina cum expeditis in prima acie versari, laboran- tibus succurrere, integros pro sauciis arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, soepe liostem ferire : strenui milites et boni imperatoris officia simul exse- quebatur. 5. Petreius ubi videt Catilinam, contra ^ ac ratus erat, magna vi tendere, coliortem prsetoriam in medios hostes inducit, eosque perturbatos atque alios alibi resistentes interficit ; deinde utrimque ex lateribus ceteros aggreditur. 6. Manlius et Fsesula- nus in primis pugnantes cadunt. 7. Postquam fusas copias, seque cum paucis relictum videt Catilina, memor generis atque pristinae dignitatis, in confertis- simos hostes incurrit, ibique pugnans confoditur. LXI. Sed confecto proelio, tum vero cerneres, quanta audacia quantaque vis animi fuisset in exer- CATILINA. 145 citu Catilinse. 2. Nam fere qnem quisque vivus pngnando locum ceperat, eum, amissa anima, corpore tegebat. 3. Pauci aiitem, quos medios cohors prae- toria disjecerat, paulo diversius, sed omnes tameii adversis vulneribus conciderant. 4. Catilina vero longe a suis inter hostiiim c^avera repertus est, paululiim etiara spirans, ferociamque animi, quam habuerat vivus, in vultu retinens. 5. Fostremo ex ij omni copia neque in proelio neque in fuga quisquam civis ingenuus captus est : 6. ita cuncti suae hostium- que vitse juxta pepercerant. Y. Neque tamen exer- citus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat ; nam strenuissimus quisque aut occide- rat in proelio, aut graviter vulneratus discesserat. 8. Multi autem, qui de castris visendi aut spoliandi gratis, proeesserant, volventes liostilia cadavera, ami- cum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuere item, qui inimicos suos cognoscerent. Ita varie per omnem exercitum laetitia, mceror, luctus atque gaudia agitabantur. LEXICON. A., an aboreviation of Aldus. Aj ahy abSy prep, with the ahl. from. Before the agent of a passive verb, by, as : Mitti a CrassOj to be sent by Crassus. Denoting relative position, on, as : Ab ea parte^ on that side. Denoting order of time^ after, as : Ab incenso Capitolio vigesimus annus^ the twentieth year after the burning of the Cap- itol. Cavere ab insidiis, to guard against treachery. Abdico, are, dvi, dtum, tr. (ab & dico, are, to give), to turn out of doors, disown as a son ; to lay down, resign. Abditus, a, wn, part, see Abdo. Adj. concealed, remote, removed, retired, unknown, private. Abdo, ere, didi, itum, tr. (ab , to transact busi- ness, converse, or discuss, with one. Cu7n populo agere, to address the people. Prcedas agere, to drive away booty. Joca atque seria agere, to converse sportively and seriously. Gratias agere, to give thanks. Agitur, imp^ the business is, the question is. Agrestis, e, adj. {(^g^f), of or belonging to the fields or coun- try, rustic, rural ; dwelling in the fields, unpolished, rude, rough, clownish. As a noun, a peasant, rustic. Aio, ais, ait, defect, to say, speak, aver. Aiunt, they say, or it is said. Ala, ce, /., a wing ; the wing of ALACER 154 ALTER an army, and as the wing of the Roman army was occupied by the auxiliary cavalry^ a boay of horse, containing from 300 to 500 men. Aldcer, cris, ere, adj.j lively, act- ive, brisk ; ready, prompt ; cheer- ful, good-humored. Jdhlnus, i, m., Spurius Posthu- mius Albinus, who was consul with M, Minucius Rufus, 112 B. C. AlblnuSy ij m., Aulus Posthu- mius Albinus, a brother of the con- sul Sp. Albinus. Alyory oriSy m. (algeo)^ cold, coldness. AliaSj adv. (alius\ otherwise; at another time ; sometimes. Alibif adv. {alius Ti£A 156 A2vTO:STUS tlfmmgU% narrow, strain cloee, con- fined; limited, smalL Anima, er- annnated. Annmu, a, wm,m^{annMi^ last- ing a year, a year long ; happen- ing every year, yearly, annnaL Ante, prep, with the acc^ before. Cf time, before, previous to. Of order or ranir, before, superior to, in preference to, more than. Ante Cmrthaginem tieletam, before the destruction of (}arthage. Ante predimn factum, before the battle was fought. Ante te cognitum, before knowing you. Ante diem textum ealendas Notembris, the SLsth day before the calends of No- vember, that isj October 26. Ante, ade., before. Of time, be- fore, formerly. Of order or Mmc- eetsion, before, in advance, ahead. Pamta ante, a little while ago, just now. Pauei* ante diebui, a few days before. Apkiea, ode. {ante — ea), before, formerly, heretofore, previously. Antecapio, ere^ cepi, eaptum, tr, {ante ds eapio), to take possession of beforehand, pre-occnpy ; to use beforehand ; to prepare before- hand ; to anticipate. Xocteni an- tecapere, to anticipate, not to wait for, Uie night, Siiim or famem antecapere, to anticipate, not to wait for, thirst (/r htmger, that is, hg proeo^atites to excite them pre- matmrelg, or d»e by keeping the appetite eonttantlg glutted, to pre- vent their being f^ Anteeo, tre^ ii dc ivi, intr. {ante it eo), to go before, precede; to surpass exceL AnteferOj ferre, tuli, Idtitm, tr. {ante dc fero\ to carry before ; to set before, give the preference to, prefer. Arttehac, adv. {ante pre- hensTev learfbL Aperim, ire, end, ertum, tr. {ad S park), to uncoyer, <^ii, unT^ Figmratiftdy, to diaeorer, make known, display. Aperte, ads. (aperhu), opealj, clearij, manifeetlj; pablidv. Ap€Ttm»f Oy wan, party see Aperia. Adj^ opcB, Ijing open. Figwra- Haily, I^un* manifesl, extent. Im, aperto eme, to be elear or dis- :LQet. Appdla, arty wti, dtwrn^ fr. (ad^ peUo), to call, name; entitle ; to ipeak to, addiesfiy aeeoet ; to a|^ljr to lor aidy appeal to; imj^ore ; to eoi^Tatalate^ Adkerialis ^pd- lanA eopia non fmi, there was no <^portnntty [given them] to speak with Adh^baL Appdla, ere, ptUi^ pmlsttm, ir^ {md Spdlo, ere\ to drire to or towards ; to make for; to draw near to; ar- iiTe a^ land, disembark. Appeiemx, emiiM, part, see appeta. Adj^ ei^eri J deslroaB ol; thirrang after; coTetons^ greed j. Appeta, ere, f vt, Uion, tr. {ad & peio), to try to get, striTe for, aim at; to wish for, long for, eoT^ Apprehemda, ere, dt, mat, tr, (ad 5 prehemdo^ to lay bold €^ wkat, apprebeBd, anrest. Appiroba, dre^ am^ atom, tr, {ad 6 pnbo^ to approTe; eoramend, praise ; to eoiifirm, demonstrate. Ap/prefh^qaa^are, on, olian, tmlr. {ad ds prepimqmoy, to draw near, ai^pvoaeh. AppaUMM,9eeAppdia,ereL Ajmd, prepL wUk ike aee^ a^ near. Qf peraoiu; with, near to ; at the hoine of; in the writings o^ in, by ; before, in tiie pres€nee of ; in the time of, anions ; under. €f plmeea, at^ near, in, about. Apmd OMukmm mewm, to my mind Apmiim, m, f^ Apulia, a eemtitry eflemerBtdy, Aqmm, ce, /I, water. Siemaiet aqmm, the winter rains. Aqtnlm^ m,f^ma eagke. In mili - tary lamffomye, an eagle; the prin- eiptd atmdmrdeftheRamtm li^mn. Aqmor, ari, atma, dip. {afma}, to get or drkw water. Arm, as,/,,9B altar. Pro oris eAqaefoeiz gmis, for their altars and heartiDs=» their religion and their home& ArinUr, tri, wl^ a witness apee- tator, obfierrer ; an arbiter, nm- pircL Arbitrdhu, MMfWi.{ariitrar% will, jn^men^ c^iinion; pleasure; lik- ing; med&alioB, interrentioB. ArhUrimm, % m {arbUer}, the de- einan of an aibilnlor, judgment ; the will, pleasure. Arhsirar, dri, aimg, dep. {arhitery, to gire a jn^ment ; to be of o]Mn- icm, jndge, thmk, belieT^ suppose. Arbor or ^7601; SrU, /., a tree. ^76ore hrfeewMdma, miprodneti^e citree&, ArboMimm^ i, «. {arbor}, a thick- et biii^wood, shmU>efy ; a Tine- yard. Areeuo, ere, twi, Hior, pro. m- Jb^ poMti, areeasi inr a r e u ai r i {or for ad^eio\ to smnmon, send for; inxite; fotdi; to smnmon to a eomt of josl^ee; aeense, arraign. Areeuere eapUisy to accuse (^ a capital crime AreMM, see Arx. Areti or ' Arte, adv. {aTctus\ closely, conpaetly, in close order o>r array ; strietiy, rigorooslv. ArdeMM, emHx, part., see ardei^ A^ ect«. Artes animi, intellectual pursuits. Arte, see Arete. Art^fcx, Ids, c. g., (ars d: facto), one skilled in any art, an artificer. As an adj., skilled, practised, ex- perienced. Artificium, i, n. (artifex), a trade, art; skill, contrivance; artifice, stratagem. Arvwfi, i, n. (aro\ a ploughed field ; a field ; agriculture, tillage. Arx, arcis, f, a castle, strong- hold, fortress, citadel. Ascendo, ere, di, sum, tr. dc intr. (ad 6: scando\ to go up, ascend, mount, climb. Navim aseendere, to go upon a ship, embark. Ascensus, us, m. (ascendo\ an ascending ; an ascent. Asia, ce, f., Asia, one of the great divisions of the globe. Aspar, dris, t/i, Aspar, a Xu- midiati sent by Jugurtha as ambas- sador to King Bocchus. Asper, trra, erum, adj., rough, un- even, rugged. i^^ntfvUtWy, diffi- cult, troublesome, advene, bad; ASPERE 159 AUCTORITAS dangerous, perilous, hurtful ; in- clement ; rigorous, cruel, bloody. Res asperce^ perilous circumstances, troubles, hardships ; difficult en- terprises. Quce, occulte tentaverat, aspera fcedaq^ie evenerant, had resulted in disappointment and disgrace. A^per^j adv. (asper), roughly, harshly, keenly, bitterly, merci- lessly. AsperXtas, atift.f. (asp€r\ rough- ness, ruggedness, unevenness. Fig- uratively, difficulty, trouble, dan- ger, peril; roughness, harshness, austerity, Aspemor, drl, dtus, dep. (ad d: sperno\ to reject^ avoid; to scorn, aespise, spurn. AsActUior, Iri, tensiis, dep. {ad d: 8entio\ to assent to, adopt one's opinioD, agree to, consent, ap- prove. Aiiiequor, i, cutun, dep. (ad Jc se- f/Hor\ to follow after, overtake, reach. Figuratively^ to attain to, accomplish, procure, gain. AMldeo, ire, edi, easum, intr. (ad d' sedeo), to sit, sit down ; to take r»ne*s seat next to. A^sisto, ere, astlti, intr. (ad 6: >m/o), to stand by; to stand, take one's stand, Ai^samOy ere, mpsi, mptum, tr. (ad tfr sumo), to take to one's selfi assume, choose, adopt; to arro- gate. Astutia, or, /. (aatntm), shrewd- ness, craftiness, knavery, wariness, address. Astutiie, pi., address, shrewdness. At, conj., but, but yet, but on the other hand. At serves to con- nect different but not entirely oppo- site ideas. AthencB,aritm,f. pi., Athens, the capital of Attica. Atheniensis, e, adj. (Athence), Athenian, belonging to Athens. As a noun, an Athenian. Atqrte, conj., and, and also ; and indeed, and especially, adding something more weighty or empha- tic ; than or as, after words express- ing comparisons, such as, pariter, juxta, secus, alius, simiiis, <£t. Sitnul atque, as soon as. Atrocitas, dtis, f. (atrox), atro- city, barbarity, cruelty, terrible- nessL Atrociter, adv. (atrox), cruelly, fiercely, atrociously, violently, fearfull}', terribly. Atrox, Ocis, adj., fierce, cruel, atrocious ; terrible, horrible ; per- ilous, dangerous, hazardous, diffi- cult. Attendo, ere, endi, entum, tr. (ad dc tendo), to stretch towards, ex- tend. Atteridere, animum, or atten- dere, with animum omitted, to give heed to, attend to, mark, observe, watch. Attenfe, adv, (attentus), atten- tive! v, carefully, diligently, assid- uously. Attero, ere, trlvi, trltum, tr. (ad do tero\ to rub one thing against another ; to wear away by rub- bing, impair, weaken, diminisii, destroy. AtCineo, ere, tinui, teiUum, tr. (ad dc leneo), to hold, keep, occupy; to detain, keep in suspense, amuse. Attingo, ere, tigi, tactum, tr. (ad d: tango), to touch upon, come in contact with ; to reach, attain ; to come against in a hostile manner, attack; to undertake, engage in; to touch upon briefly, treat slight- ly of; to touch upon, border upon, lie contiguous to. AttrXbuo, ere, ui, utum, tr. (ad ds tribuo), to assign, give, attribute. Au4:tor, oris, tn. (augco), one who makes, produces, or causes a thing, an author, maker, creator, doer, performer; a reporter, informant; an adviser. Atictorltas, dtis, f. (auctor), au- thority, dominion, power ; juris- diction; influence, weighty credit, AUCTUS 160 BELLICUS reputation. Auctoritas seiiatuSy a decree of the senate. Auctus, see Augeo. Audacia^ oe,f. (avdaz), boldness, courage, intrepidity ; audacity, assurance, impudence. Audaclter, or Audacter^ cortxp. aitdacius, adv. (audax), boldly, cour- ageously, fearlessly; rashly, dar- ingly. AudaXy dcis^ adj., bold, coura- geous, intrepid ; audacious, daring, reckless, impudent. Audeo, ere, ausus, seinidep^ to dare, be so bold as. With facere, aggredi, or some similar verb omit- ted, to attempt, undertake. Audio, Ire J Ivi, Itum^ tr.^ to hear, perceive. Augeo, ire, auxi, auctum, tr., to make greater, augment, increase, enlarge ; to heighten, exalt, ad- vance, promote ; to strengthen. Intr., to grow, grow up, Augesco, err, intr. incho. (augeo), to begin to grow ; to grow, ex- pand, become greater, rise. Aulus, i, vu, Aulus Postumius Albinus, see Albinus. Auretia, ce, /., Aurelia Orestilla, the tcife of Catiline. Auris, is, /., the ear. Aiiru?n, i, n., gold; gold coin, money. Ausus, see Audeo. Aut,conj., or. Aut — au/, either — or. A litem, conj., but, yet, neverthe- less ; also, likewise. Autroiiius, i, in.^ Publius Autro- nius, a confederate of Catiline^, He was of senatorial rank, and be- came consid elect in conjunction with P. Sulla, but afterwards lost the coTisulship on a charge of bribery. Auxiliarius, a, uui, adj. (auxi- liwn), ready to help, helping, aid- ing, auxiliary. Auxiliory driy citu9, dep, {auxi- lium)y to lend aid, help, assist. Auxilium, t, n. (augeo), assist- ance, aid, succor. Auxilia, pl.^ auxiliary troops, auxiliaries. Avaritia, ce,f (avarus), avarice, covetousness, greediness. Aveo, or haveo, ere, intr., to be in good health, be well. Ave, aveto, have, haveto, hail, happiness attend thee I farewelL Aversus, a, u?n, part (averto). Adj. turned away, opposite to ; alienated, unfriendly, hostile. A vcrto, ere, ti, mm, tr. (a em with rigor, myself with indulgence. Colonia, ce, f {colonus), a planta- tion, settlement, colony ; a body of colonists, a. colony. Colonus, i, m. {colo) a husband- man, farmer ; a colon. >c Colos, or Color, oris, m,, color. Comes, Itis, c. g., a companion, comrade, partner, assistant Com\nus, adv. {com dk manus\ hand to hand, in close combat Comitdtus, us, m. {comitor), a company of followers, train, reti- nue. Comitia, drum, n. pi. {co7i dc eo), a formal assembly of the people, for the transaction of business or the election of officers ; an election. Comitia Jiabere, to hold an elec- tion. Commaculo, are, dvi, dtum, tr, {con do maculo), to pollute all over, defile, disgrace. Comnudtus, us, m. {commeo), a going to and fro. In military language, a leave of absence, fur- lough ; a train for carrying sup- plies; supplies, provisions. Com?tiemdro, dre, dvi, dtum, ir. {con do memoro), to call to one's own or to another's mind, remind ; to make mention of, mention, relate. Coinmendatio, Onis, f {commen- do), a recommendation, commen- dation, praise. Commendo, dre, dvi, dtum, tr. {con dc mando), to commit to the charge of, intrust to ; to commend, recommend. Commercium, i, n. {con dc merx), commerce, trade, traffic. COMMERCOR 168 CONCEDO Commercor^ dri, dtus, dep. {con d: mercor), to buy up, purchase. ComminuOy ere, ui, utum, tr. {con (t minuo)y to break into email pieces, breakdown, crush, shatter. Figuratively, to lessen, weaken, impair. Committo, ^re, mist, miautn, tr. {con (t 7nitto\ to put together, combine, unite ; to commit, perpe- trate; to bei^in, commence. Com- mittere proelium, to begin a battle, join battle. Commodo, dre, dvi, dtum, tr. {commodus), to put in order, adapt, adjust; to leud, afford, furnish, supply. Commddujny i, n. {commodas\ convenience, profit, advanta<7e. Coinmonefdcio, vrr, flci, factum, tr. {coinmonco 6: facio), to call to anyone's mind, remind, admonish. Connndror, dre, dtus, dcp. (con d: inoror\ to stay, tarr}', remain ; to keep back, retiird, detain. Commdveo, fre, Ovi, 6tum, tr. (con d: viovco), to set violontl}' in motion, move, shake. Fig., to move, agitate, excite, alarm, trou- ble, disquiet, touch, affect, strike. Commnn^co, dre, dvi, dtuni^ tr. {communis), to make common, join, unite ; to share with ; to impart,, comniunicato. Canxatn civium cum servis fugitivis coynmunicare, to make the cause of the citizens common with fugitive slaves. Communio, Ire, Ivi, Uwn, tr. {con ti" tnunio), to fortify, secure. Comtnunis, e, adj., belonging to several or to all, common, general, univei-sal. Commutdtio, onis, f. {commuio), n change, alteration, Commuto, dre, dvt, dtum, tr. {con f the people or army, an address before the people or army ; an address, haran'^iie. Pro con- done^ before an assembly of the people or soldiers, in public. ConcUo, drfy dviy dtmn^ (r. {con dc cito)^ to put in quick motion ; to stir up, exeite, arouse, provoke, cause. Concldmo, are, dvi^ dtum, intr. ci' tr. {con }. (criminosiis\ by way of accusation, reproachfully ; slanderously. Crotaniensix, e, adj., Crotonian, of or belonging to Crotona, now Crotone, a town in the southern part of Italy. A» a noun, a Cio- •tonian, an inhabitant of Cro- tona. Crucidins, its, in. {crucio\ tor- ment, torture, pain, anguish; pun- ishment, Crudelis, e, adj. {crudus), cruel, Bavage, inhuman. Cnidelitas, atis, f. {criid^Iis\ cruelty, hard-heartedness, inhu- manity. Cnulellter, adv. (cnidelis), in a cruel manner, cruelly. Cntento, are, dvi, dtutn, tr. (cru- e7itu8\ to sprinkle or stain with blood, make bloody, imbrue. Cruentus, o, w;/», adj. (cruor\ stained with blood, bloody. I'i(;f-t bloodthirsty, cruel, ferocious. Cruor, ori% m., blood from a wound, gore, blood. Crux^ crucisy /., a cross, /n cruciwi agerCy or agitare, to cru- cify. CujuscumquemOdi or Cujuscum' qiL€ tnoili (gen, of quiscumque d: modus), of whatever sort or kind. CujusIXbet, see Quilibet, Cuju.vnoiiiy or Cfjus modi (gen, of quis d* modus), of what kind or sort, of whatever kind. Cnjnsquemddi, or Cnjusque modi (gen. of quisque do moduj<\ of what- ever kind, of every kind. Culpa, ce, f, a fauit, misconduct, blame, crime. C III tor. Oris, m. (colo), one who attends to or has tlie caie of any thing, ti cultivator, tiller, husband- man; an inhabitant. Exercitus agri ac pecoris jnagis quam belli cultor, an army better acquainted with husbandry and pasturage than war. Cult us, us, m. (colo), a nursing, taking care of any thing, cultiva- tion. Figuratively, a training, edu- cation, improvement ; a manner of living, style, custom ; everv thing necessary to a domestic establishment, food, clothing, fur- niture, necessaries, conveniences; a luxurious style of living, luxury, elegance, indulgence, refinement. ; a style of dress, elegance of dress, showy attire. Cultus corporis^ food and clothing. Cultus miser a- bilis, a mean garb^ wretched plight. Eodem cultu quo libcros suos domi hahuit, he brought up at court iu the same manner as his own chil- dren. Cmw, adi\ see Quum. Cum, prep, with the abl., with, along with, in conjunction or com- pany with, together with, provided with ; against, at. Cum ortu solis, at sunrise. In composition it has the forms, con, com, col, cor, and co, and signifies with, together, or only strengthens the meaning. Cum que, see Quicumque. Cunctor, dri, dtus, dep., to delay, linger, stay ; to hesitate, doubt, be perplexed. Cunctns, a, urn, adj., all, the whole, all together. Cuplde, adv. (cupidus), eagerly, gladly, ardently. CupidXtas, dtis, f (cupidus), an eager desire, longing for. /n a bad sense, cupidity, thirst for gain, avarice ; lust, passion. Cupldo, \nis,f. [cupio], a desire, longing for, passion, thirst. Cnpldus, a, nm, adj. (cupio), de- sirous of, longing for, eager for. Cnpiendns, a, um, part., see Cu- pio. Adj., to be desired or wish- ed for, desirable. Cupiens, entis, part., see Cupio. Adj., desirous, eager, ardent. Cupio, Ire, Ivi, itum, tr., to de- CURA 176 DECEDO sire, be desirous of, wish, long for, covet. Cura, ce,/., cnre, solicitude, anx- iety, concern, trouble; care, pains, solicitude, study, management. Habere curce to have a concern for, attend to, aid, promote. AH- cui curce esse, to be a care or con- cern to any one, or making the dative the subject, to take care of, attend to. Curam habere, to be con- cerned or anxious about, care for. Curator, oris, in. {euro), one who takes care of or has the manage- ment of a thing, a manager, over- seer, agent, superintendent. Curia, ce, /., a curia or ward, one of the thirty divisions of the Roman people made by Romulus ; a tem- ple in which a cuiia met for wor- sliip; the senate house. Cnrius, i, m., Quintus Curius, a Roman icho was expelled from the senate for disgraceful conduct. He joined the conspiracy of Catiline^ and afterwards disclosed it. Curo, are, dvi, at tan, tr. (cura), to take care of, care for, see to, attend to, provide for or against Absolutely, to liave charge, be in command. Cu7-sus, us, m. (cnrro\ a running, race ; a course, journey, way. Carsu, abL, in or by running, quickly, in haste. Custodia, flp, /., a keeping guard, watching over; confinement, cus- tody; a ])lace of confinement, pris- on ; a guard, watch ; a body- guard, escort. Libera custodia, free custody, the kind of restraint to which Romans of t lie higher raiik were subjected icheit suspected of crime. These, instead of being im- prisoned^ were placed under the charge of a magistrate or senator, to be kept in his house till the time of trial. Custos, ddis, c. g., a keeper, guard ; a protector. Cum custo- dihus, under guard. Cyrene, es,f, Cyrene, now Curin, a city on the northern coast of Africa, Cyrus, i, m.^ Cyrus the Great, the founder of the Persian empire. D IJ., an abbreviation of Decimus.. Dabar, aris, m., Dabai*, a Numi- * dia7i, the grandson of Masinissa. Daynasippus, i, m,, Lucius Da- masippu?, was pre^tor urbanus 84 B. C, and at the command of the younger Marl us, put to death many of the senators who were of the party of Sulla. JJamno, ctre, dvi, dtum, tr. (dannnon), to condemn. Damnum, t, 7i., loss, hurt, dam- age, injury. Datus, see Do. De, prep, with the abl., of, from. Denoting separation, from, away from, out of. Denoting the subject of a mental action, on, abouts, re- specting, concerning. Deiwting a cause or reason, because, of, on ac- count of, owing to. Denoting con- fonnity tcith or regard to any thing, with reference to, as regards, as to ; according, after, pursuant to. With adjectives adverbially, as : de integro, anew, afresli. Jn compo- sition it signifes downwards or without, or it strengthens the mean- ing. Debeo, ere, ui, Itum, tr. {de (t habeo\ to owe. Jntr., to be in- debted, be under obligation. De- brri, to be owed, be due. With the infnitive debco denotes duty, I ought, it is right that I should. Deb)tHS, a, um, part , see Debeo, Adj.y due, merited, deserved. Dcccdo, ere, cessi, ccsftum, intr. {de d' cedo), to go away, depart, withdraw, to retire from, depart from ; to pjive place, yield ; to abate, subside. DECEM 177 DEFORMO Deceniy num. adj. indec.y ten. December, bris, m. (decem\ De- cember, the tenth taonth of the Roman year, which began with March. Adj., of December. Decerno, ere, crevi, cretum, tr. (de (So cerno), to decide any thing ; to determine, settle, decree, vote. Older, appoint; to resolve, con- clude, think, judge. Intr., to give one's opinion ; to fiarts, separate. Figur rativcly, to break off. interrupt, put a stop to ; to baffle, frustrate, Dirlpio, ere, ripni^ reptiitn, tr. (dis do rapio\ to tf ar asunder ; to lay waste, plunder, pillage, seize, carry off. Diruo, ire, ui, utum, tr. (dis dc ruo), to pull to pieces, pull down, demolish, destroy. Dis, an inseparable particle, de- noting separation (of a whole into pnrt.s or of several objicts from each othrr\ negation or apposition. DfS, see Deus. Discido, vre, ccssi, cessutn, intr. (dis dc cedo), to go away in differ- ent directions, separate, divide, depart ; to go, betake one's self ; to come o^ from a contest. Disee- dere victus, to come off conquered, be conquered. Ab ormis disce- dere, to lay down arras. Profu- gtis discedtre, to fly. In alimjxu sententiam discedire, to go over to the iiide of one, agree with one in opinion, assent to one's opinion. Discfpto^ dre, dvi, dtum, intr. (dis tl' capto), to contend, debate, dispute, discuss, treat Discemo, Ire, crfviy cretmn, tr. DISCrPLINA 181 DIVELLO (dis (b cerno\ to separate, divide, part. Figuratively, to distinguish, discern, determine. Disciphna, ce, f. (disco), instruc- tion, learning; science, skill, art; military discipline. Disco, ere, didici, tr., to learn, acquire a knowledge of, study ; to know, undeisiand. Discordia, ce, f. (discors), discord, dissension, a quarrel, strife, broil. Discordiosiis, a, um, adj. (discor- dia), pione to discord, turbulent. iJiscrlinen, mis, n. (discerno), that which divides or separates two things from each other, space, interval. Figuratively, difference, distinction. Disject us, see Disjicio. Disjlcio, ere, jeci, jectuin, tr. (dis c£' jacio), to cast asunder ; to scat- ter, discomfit, rout, defeat, Disjungo, ere, xi, ctum, tr. (dis ds jungo), to disunite, separate, di- vide. Dispar, uris, adj. (dis do par), unequal, unlike, dissimilar. Dibpcrgo, tre, si, .mm, tr. (dis dc pargo), to scatter different ways, disperse, diffuse. Disp€rsui<, see Dispergo. Dispertio, Ire, Ivi, Ituin, tr. (dis ds partio), to distribute, divide. DixpOno, ^re, posul, posttum, tr. (dis d: pono), to place here and there, distribute, dispose, arrange, station. Disposlttis, see Dispono. Dissetisio, onis, f. (dissentio), a disagreement^ vaiiance, dissen- sion, dispute. Dissejitio, Ire, si, sum, vttr. (dis dc sentio), to be of a different opinion, dissent, disagree ; to be different. Dissero, ere, serui, sertum, intr. d: tr. (dis d: sero), to discourse, talk, debate, discuss ; to treat of, discuss, say, relate. Dissitnilis, e, adj., (dis d: similis), dissimilar, unlike, different Dissimitlter, adv. (dissi milts), differenth^ in a different manner. Haud dissimiliter, not differently, in a similar manner. Dissimulator, oris, m. (dissimu- lo), one who makes as though that were not which is, a dissembler. Dissimido, are, dvi, dtum, tr. (dis d: simnlo). to make a thing appear to be what it is not, dis- semble, cloak, conceal, deny. Dissolvo, ere, solvi, solutiim, tr. (dis dc solvo), to loosen, separate, untie. Figuratively, to wear gra- dually aw^ay, terminate the life of. Dissolvi senectute, to die of old age. Distraho, ^re, ax?, actum, tr. (dis do traho), to draw different ways, pull asunder, separate. Figuratively, to perplex, distract. Animus multitudine distrahitur, the affections are divided by the great number [of them]. Distribuo, Sre, ui, utum, tr. (dis dc tribuo), to distribute, divide, place partly in one place and partly in another. Ditio, onis, /., power, rule, do- minion, authority. Diu, adv., com p. diutius, sup. diutisalme (ahl. of the obsolete dius, a day), by day ; long, for a long time. Dius, for divus, a god. Dius fdius, the god of faith, that is, Jupiter. Medius Jidius, or as one word, mediusfd(us, so help me Ju- piter, upon my honor, as sure as ; heaven. The full form of the in- \ vocation would be, me dius fdius \ juvet. DiuturnXtas, dtis, f {diuturnus'), lonsj continuance, long duration. Diuturnus, a, um. adj. (diu), of long duration or continuance, long- continued, long, protracted. Divello, tre, vcJli d: vuhi, vul- sum, tr. (dis du vello), to pull asun- der, disjoin ; to tear away, separate bv violence. DIVERSE 182 DOMO Diversk, adv. (diversus), in differ- ent parts, here and there, in dif- ferent ways. Diversus, a, um, part, see Diver- io. Adj., turned in opposite direc- tions, opposite, contrary, contra- dictory, from different directions, in different places, separate, each for himself; different, unlike, in- consistent, various. Metu atque li- hidine diversus agitabatur, he was urged to opposite courses by fear and desire. Diversi agebant, they kept apart. Diverso itinere, in a different way. Diverto, ere, ti, sum^ tr. 6c intr. (dis (b verto), to turn different ways, turn aside. Dives, itiSy adj., rich, wealthy, opulent. Divido, ere, visi, visum, tr., to divide, part, separate ; to portion out, distribute. Divinus, a, um, adj. (diviis), be- longing to the gods, divine ; god- like, heavenly, inspired. Divina et humana omnia, all things di- vine and human, or religious and civil. Divisio, d7iis, f. (divido), a divi- sion, distribution. Divlsus,^ see Divido. Divitice, arum, f. pi. (dives), riches, wealth. Divulgo, are, avi, dtum, tr. (dis d' vulgo), to make public, spread the report of, divulge. Do, dare, dedi, datum, tr., to give, grants bestow, present, af- ford, offer, impart; to give up; to make, occasion; to show, ex- hibit. Negotium aliciii dare, to assign to an}- one the duty or post, to direct. Lit eras dare, to write a letter or letters, write to. Dare fidcm, to promise. Dare fidcm publicans, to pledge the public faith, to give a promise of pardon on the faith of the state. Dare poanas, to pay the penalty, be punished. JDare operam to take pains, exert one's self, take care. Dare dono, to give as a present, present. Dare se, to give up or resign one's €elf. Dare jusjuraii- dum, to take an oath, swear. PrcEceps dari, to be driven head- long into ruin, be ruined. Doceo, ere, ui, turn, tr., to teach, instruct, explain ; to tell, say. Doctus sum, I have been taught, I know. Docte, adv. (doctus), learnedly, skilfully, profoundly. Doctor, oris, m. (doceo), a teach- er, instructor, master. Doctus, a, um, part., see Doceo. Adj., learned, skilled, well-versed. Dorumeutum, i, n. (doceo), that which serves to teach, an exam- ple, instance; a proof, evidence. Dolejis, entis, part., see Doleo. Adj., causing pain or vexation, paijiful, galling, offensive. Doleo, ere, ui, itum^ intr., to be pained, grieve, sorrow, be sad or sorry. Tr. to grieve for, mourn, lament. Dolor, oris, m. (doleo), a painful sensation whether of body or mind, pain ; grief, sorrow, distress, anguish, indignation, resentment, anger. Dolus, i, in., a device, strata- gem, trick, fraud, artifice ; crafti- ness, subtlety, acuteness, design, Dolo an verk, treacherously or sin- cerely. Dominatio, on is, f. (dmninor\ rule, dominion, sovereignty, um- thority; tj-ranny, despotism, dom- ination, dictatorship. Dominor, dri, dtus, dep, (domi- nus), to be lord, rule, govern, domineer. Dom'inus, i, ni, (domus), the mas- ter of a house; a master, ruler, lord, tyrant Do}n1tus, a, um, part., sec Do- mo. Adj., tame. Domo, are, ui, itunt, tr., to make tame, tame, break ; to subdue. DOMUS 183 EDUCO conquer, overcome ; to make edS}^ I) 0771118, US f£* i, /., a house, dwelling, home ; one's native country. Do7ni, at home, at one's house. Domi militicequc, or domi hellique^ in peace and in war. Do/ni — ■fo7'is, at home — abroad. Do77iuin, after verbs of 77iotion, home. jDono, are, dvi, dtiwi, tr. (donujn), to give, present; to reward or honor with gifts, reward, honor. Donum, i, n. {do), a gift, pre- sent ; a bribe. Digmun dono, worthy the giving. Do7ia mili- tar?ay military rewards, ichich toere publicly bestowed 07i vieritori- ous soldiers. Dormio, Ire, Ivi, itutn, intr., to sleep, be asleep. Dubie, adv. (dubius), doubtfully, dubiously. Hated dubie, without doubt, undoubtedly, unquestion- ably. Bubitatio, onis, f (dubito), a doubting, hesitation, irresolution, indecision ; doubt, uncertainty. Per dubitationem, in indecision. Ditbito, are, dvi, aturn, intr., to doubt, be in doubt, be uncertain, hesitate, waver ; to be reluctant, be backward. Dubiutn, ?*, n. (dubius), doubt, uncertainty. Li dubio esse, to be in uncertainty, be at stake. Dubius, a, U7n, adj. (duo), doubt- ful, dubious, uncertain ; doubting, hesitating, wavering, undeter- mined ; dark, gloomy, dangerous. Dubice res, critical or untoward circumstances, a dangerous state of adaiis, troubles, difficulties. Dubia nisu, dangerous to attempt. Ducejiti, ce, a, nu7n. adj. (duo d: centum), two hundred. Duco, ere, xi, ctuin, tr., to lead, draw, conduct, take along ; to lead an army, march, command ; to pro- tract ; to appropriate to one's self, take, acquire ; to attract ; to think, hold, consider, regard, reckon, put; to impute, ascribe, attribute. Ne quis modestiain in conscientiam duceret, lest any one should im- pute my modesty to a conscious- ness of guilt. Ducto, are, dvi, dtu7n, tr. freq. (duco), to lead hither and thither, lead, command. Du77i, cojij. dc adv.y while, whilst, whilst that, during the time that, until, provided. I)u7n pararet^ so he could but obtain. Duo, ce, 0, num. adj., two. Duodecim, iium. adj. (duo our out, spill; to scatter, disy^erse ; to pour forth in crowds, rush forth. Effme, adv. {effusus), scatter- ingly, in loose order, far from one another. Efficsicfi, a, um, part., see EffiDido. Adj., dispersed, scattered here and there, in disorder, irregular, dis- orderly. Effusi consedere, witliout any regular order. Egens, part., see Egeo. Adj., desti- tute, needy, poor. Egeo, ere, ui, intr., to need, be in want of, stand in need of, be de- pendent upon, be destitute ' of, lack, be lacking in. Egestas, atis, f {egeo), want, in- digence, beggary, destitution. Ego, mei, pro., I. Nos, pL, we. Mecum, with me, within myself. Egomet, pro. inter., I myself. Nosmety we ourselves. TJie suf- fix met may he joined to all the cases of ego except the genitive plural. Egredior, i, gressus, dep. {e & gradior), to go out, depart ; to go out from, set forth from, leave ; to ascend, mount, climb; to ])asg over, cross, go beyond. Scalis egressi, having ascended by means of ladders. Egregius, a, um, adj. {e proceed, press for- ward. Gratia, cb, f, favor which one finds with others, good graces, con- sideration, authority, influence, popularity; favor toivard others, goodwill, benevolence, kindness; a return, requital, gratitude, thanks. Gra^ias agere, to give thanks, thank. Gratiam debere, to owe a kindness, be under obligation. Graflam facere, to grant pardon, forgive. In gratiam habere, to consider as a favor. Gratiam red- dere, to make a requital, recom- pense. Gratia, loith the gen., for the sake of, on account of, for the purpose of. Ea gratia, for this or that reason, on account of this thing or these things. Gratificor, dri, dtus, dep. (gra- tus (& facio), to show a favor or kindness to, gratify, oblige ; to present, give up, sacrifice. Gratuito, adv. (gratuitus), with- out recompense, gratuitously ; without cause, wantonly. Gratulor, dri, dtux, dep. (gratus), to wish one joy, Congratulate. Gratus, a, um, adj., pleasing, acceptable, agreeable. Gravis, e, adj., heavy, weighty. Figuratively, of weight, weighty, important; heavy, oppressive, se- vere, violent, grievous, calamitous, great. Graviter, adv. (gravis), heavily, violently, severel}^, greatly, rigor- ously, h/irshly, angrily. Gregarius, a, um, adj. (grex), of or relating to a flock, gregarious ; common. Jfiles gregarius^ a com- mon soldier, private. Grex, gregis, m., a flock; a troop, band, crowd. Grege facta, having formed themselves into a body, in a bod}^ Gula, ce, f, the gullet, weasand ; the neck; appetite, gluttony. Gulussa, ce, m., Gulussa, a son of Masi7iissa, king of Numidia. H. Habeo, ere, ui, Itum, tr., to have, hold, possess, keep, enjoy ; to have in use, make use of, employ, con- trol, exercise, maintain, exhibit ; to have in particular circumstafices, place, station ; to have as one's dwelling-place, dwell in, inhabit ; to have i7i a certain mnn7ier, treat ; to hold as a discourse, deliver, pronounce ; to hold any thing to be so and so, consider, think, reck- on, esteem ; to hold as a7i assem- bly , assemble ; to pass, spend. HABITUS 197 HIEMO Haheriy to be had; to be held, recovered, thought to be of a cer- tain quality or in a certain condi- tion. Se habere, to be, find one's self. Satis habere, to think suffi- cient, be satisfied with, be content, Parurn habere^ to reckon not enough, not to be satisfied with. In animo habere, to have in mind, think of. Habere vitam or cetatem, to pass one's life or time, live. Rempublicain habere, to administer the affairs of the state. Habere in amicis^ to reckon among his friends. Indibrio habere, to have for a laughing-stock, make sport of, mock. Duritiam voluptati ha- bere, to have hard living for a pleasure, that is, to regard hard living as a pleasure. Habere oc- cultum, to keep secret. Animus cuncta habet, the mind possesses all things, lias all things at its command. Qumstionem habere, to institute a prosecution. Habere corpus liberum, to have personal freedom. Habeo is used ivith the perfect participle in nearly the same manner as the English auxiliary have, as : Habeo compertum, equi- valent to comperi, I have ascer- tained. Habitus, see Habeo. Habitus, Us, m. (habeo), disposi- tion, feelings, habits, character, morals. Hadrumetum, i, n., Hadrume- tum, a town of Africa propria, the capital of the district of Byzacena. Hcereditas, or Hereditas, dtis,f. (keres), lieirship, inheritance. Hcereo, ere, hcesi, hcesum, intr., to adhere, stick fast, remain fixed, Hceslto, are, avi, dtum, intr. (hcereo), to stick fast, remain fixed. j Figuratively, to be uncertain, be at a loss, hesitate, be perplexed. I Hamilcar, ctris, m., Hamilcar, a factious nobleman of Leptis against 1 whom the people of that toicn sent , to ask the protection of Metellus. Hannibal, alis, ni., Hannibal, the celebrated leader of the Cartha- ginians in the second Punic war. Haruspex, icis, m., a soothsayer, diviner, one tcho foretold evejits by inspecting the entrails of animals offered in sacrifice or by extraordi- nary natural phenomena. Hasta, ce, f, a spear, javelin. Hand, adv., not, not at all. Haudquaquam, adv. (hand db quaquam), by no means, not at all. Haveto, see Aveo. Hebes, etis, adj., blunt. Fig^cra- tively, dull, stupid, spiritless ; raw, undisciplined. Hebesco, ere, intr.., incep., to grow blunt or languid, to begin to lan- guish. Hercle, adv. (Hercides), by Her- cules, truly. Hercules, is, m., Hercules, the most celebrated of all the heroes of antiquity. He was the son of Ju- piter and Alcmene, and received divine honors on account of his extraordinary labors. Hercules Libys, the Libyan Hercules, the son of Jupiter and AH^rie, the same as the Phcenician Melcaith. Hereditas, dtis, f, see Hcereditas. Heres, edis, c. g., an heir or heir- ess. Heres secundus, the second heir, that is, one who comes to the inheritance in case of the death of the first heir. Heredem scribere or instituere, to appoint as heir. Hiberna, drum, n. pi. (hibernus), winter quarters. Agere hiberna, to establish or fix winter quarters. Hie, hcFc, hoc, adj. pro., this ; this one, this man ; he, she, it ; that, the same, such. Ad hoc, in addition to this, besides, moreover, add to this. Hie, adv., in this place, here. Hicce, hcecce, hocce, adj. pro. (hie and the intensive ce), this. Hiemalis, e, adj. (hiems), of or re- lating to winter, wintry, winter. Hiemo, are, avi, atum, intr. HIEMPSAL 198 HIICCINE (hiems\ to pass the winter, to win- ter, be in winter quarters. Hieynpsal^ alis, m., Hiempsal, son of Micipsa, king of Numidia. Hiempsal, alis, m., Hiempsal, a Numidian prince^ grand'^orc or great-grandson of Masinissa and father of Juha. He wrote some works in the Punic language which are cited by Sallust. Hiems, emis, /., winter ; inclem- ent weather. Hippo, onis, on., a town of Nu- midia, now Bona. Hispania, ce, f, Spain, including also Portugal. Hum Hispanice, the two provinces of Spain, viz., provincia citerior {on this side the JEbro), or Hispania Tarraconeiisis, and provincia ulterior {on the other side the Ehro), or Hispania JBcetica. Hispanus, a, um, adj., Spanish. As a noun, a Spaniard. Histrio, onis, m., a stage-player, actor, buffoon. Homo, inis, c. g., a man or wo- man, person. Homines, men, peo- ple. Homines adolescentuli, young men, young folks. Honeste, adv. {honestus), in an honorable manner, honorably ; decently, becomingly. Honesto, are, dvi, dtum, tr. {ho- nestus), to honor, dignify, grace, adorn. Honestatus honor e, honor- ed with high office. Honestus, a, um, adj. {honor), honorable ; honored, respected ; respectable, decent, becoming. Honesta amicitia, true friendship. Omnium honestarum rerum egens, destitute of every thing suited to my birth. Honor *. Imperito, are, dvi, dtum, intr. nrp, in time of peace. P. P., an abbreviation of Publius. Pabulum, i, 7U (pasco), food for cattle, forage, foduer ; pa:iturnge. Humi pabulum, the wild produc- tions of the soil. Pacdtus, a, wtL, adj. {paco\ peaceable, quiet, reduced to peace- ful subjection. £x pacafis prce- dam agebant — from those who were at peace with them. Paci/lco, are, dvi, dtum, intr. (pa- cijicus), to treat about peace, make proposals of peace, desire peace. PaHscor, i, vactus sum, dep., to stipulate for, aemand as a condi- tion. Pactio, onis, f. (paciscor\ an agreement, contract, bargain. Pactiones, pi., agreements, the stipulations or conditions of an agreement. Pcene or Pene, adv.t nearly, al- most. Palam, adv., openly, publicly, manifestly. Palans, tis, part., see Palor. Palor, dri, dtus sum, dep., to wander to and fro ; ramble up and down, rove about, straggle, be dispersed. Pafus, udis, /., a marsh, morass, swamp, fen. Panis, is, m., bread. Par, paris, adj., equal, like, alike, equally strong or power- ful. Par ac or par atgue, tlie same as. Paratio, dnis, f. (paro\ an aim- ing at., striving after, getting. Pardtns, a, um, part., see Paro. Adj., ready, in rfadinesa, quick; prepared, fitted. Par CO, Sre, peperci d' parci, par- citum d* parsum, intr., to spare, pardon, forijive, to be sparing ot, use sparingly, keep ; to be careful of, be concerned about, regard. Parens, a, um, adj., sparing, fru- gal, economical. Parens, eniis, c. g. (pario\ a pa- rent, father or mother. Pctrenies^ pi, parents ; kindred. Parens, part., see Pareo. Adj., obedient. As a noun, a subject, dependent ; a subject-state Pareo, ere, ui, Vum, intr., to obey, subniit ; to yield to, pive way to ; be governed by, follow, gratify ; to depend upon, be sub- ject to. Paries, glis, m.. the wall, of a house or other building, Pario, ire, pepiri, partwn, tr., to bear or bring forth ; to prodace, PARITER 231 PATRICIUS cause, occasion ; to obtain, get, gain, acquire. PariteVy adv. (par), equally, in like manner, alike; just as much; at the same time. Par iter aCj atque, dbc, just as i£ Fariiercum occasu soliSy at the going down of the sun, at sunset. ParOf drey dviy dtwriy ir.^ to make read}', put in readiness, prepare, provide ; to acquire, procure, get ; to gain over, oribe; to aim at> strive to obtain ; to buy, pur- chase; to furnish, fit out, equip; to prepare for, get ready for. Intr.y to make preparations, to put one's se'f in readiness, get ready for action. Parare iusidias alicuij to lay snares for, to plot against or lie in wait for, any one. Inter hctc parata atqiie drcreta^ in the midst of these preparations and resolves. Parriclda, «•, c. g. (pater 6: c(pdo)f a parricide, murderer of parents ; a murderer, assassin ; a miscreant ; a rebel, enemy. ParM, tis, /., a part, j>ortion ; a side, the wing of an army. Pars or partes, a party, facti(»n. Pars — pars, pars — alii, alii — pars, some — others. Multi — pars, many — some. Magna pars, a great part, a great many. Maxima pars, the greater part, most. Magna parte, for the most part, to a great degree. Ab omnibus partibus, on all sides. Sticdia pnr- tium, the excesses of party spirit. Invidia partium, party rancor. Particeps, Xpis, adj. (pars db ea- pio), participating or snaring in, privy to. As a noun, a sharer, partaker, accomplice. Partiin, adv. (pars), partly, in part. As a noun indccl., a part, some. Partim — partim, partim — alii, some — others. Parfio, Ire, Ivi, itum, tr. (pars), to part, divide, distribute by lot. Partus, a, vm, part., see Pario. Painit7i, adv., comp. miiius, sup. minime, little, too little, not enough, not sufficiently, not very. It is sonietiynes equivalent to non, not. Parum valere, to be want- ing in strength, to be feeble. Pa- rum est, it is not enough. Parvus, a, um, adj., comp. mi- nor, »up. minimus, little, small, young. Passim, adv., here and there, up and down, at random ; in va- rious directions, every where, every way. Passus, us, VI, (pando\ a pace, step. The pace, as a measure of distance, was equal to Jive feet. Pate/acio, ere, feci, factum, tr. ( pateo d' facto), to open, lay open ; to disclose, make known, declare ; to show, bring to light Patefio, eri, factus sum, irreg. pass, of patefacio, see Pio. Patens, eyitis, part., see Pateo. Adj., open, clear, wide, broad. Pateo, ere, ui, intr., to be or lie open ; to be visible or manifest, appear ; t^j lie open to, or be sub- ject to one's power. Pater, tris, m., a father. It was applied also to the Poman senators as a title of respect. Patera, ce, f (pateo), a broad bowl, sacrificial goblet. Patiens, cutis, part., see Patior. Adj., patient, ready to bear, capa- ble of enduring, patient in bear- ing up under. Patientia, ce, f, (patior), pa- tience, endurance, forbearance ; tameness under injuries, submis- siveness. Patior, *, passus sum, dep., to bear, undergo, endure, suffer ; to submit to, tolerate ; to let, permit. Patria, (e,f (pafrius), one's na- tive country or city, native land. Patricius, a, um, adj. (pater), patrician, of patrician rank. As a noun, a patrician, one of the aristocracy. PATRIMONIUM 232 PENDEO Patrimoniiim, i, n. (pater\ a patrimony, paternal estate, inher- itance. Patrius^ a, um, adj. {pater), of one's father, paternal. Bona pa- iria, property received or inherit- ed from one's father, patrimony, fortune. Patro, are, dvi, dtwn, tr., to enfect, perform, accomplish, exe- cute, perpetrate ; to bring to a conclusion, end, finish. Patrociniuin, i, n. (patronus\ patronage, protection, support. Pauciy «», a, adj. pi., few, a few. As a noun, pauci, m. pL, a few men, a few ; the few. Paucis^ or pauca {with verbis or verba omit- ted), in a few wf»rds, briefly. Paucissimis (so. verbis), in a very few words, very briefly. PaucXtan, ati.% f. (pauri), few- ness, smallncss of numbers, pauci- ty ; a small number. Paulutiffi, adv. ( paulus), little by little, by degrees, gradually, slowly. Paulisper, adv. {paidus\ for a short time, a little while. Paulnlnm, adv. (pauhdtis\ a lit- tle, a very little, somewhat; a short time or distance. Paulum, adv.f a little, somewhat, a little way. Paidus, a, wn, little, small. Paulo, abl. with the coinp., a little, somewhat Paulo post, or post paulo, just after, a little after, after a little while ; the former ex- pression is the more emphatic. Paulo antey a little before, just before. Paulus, «, m., L. (oEmilius Le- pidus) Paulus, a Poman senator, who, in the year 52 B. C, held the consulship. In earli/ life he com- menced a prosecution against Cati- line. Pauper tas, at is, f, (pauper), poverty. PaveOf erCf pavi^ intr,, to be alarmed, to tremble. TV., to trem- ble at, be terrified at, fear. Pavesco, ere, intr. inc. (paveo\ to begin to be greatly alarmed ; to be much afitiid, tremble. Pavidas, or, um, adj. (paveo), timid, afraid, fearful, alarmed, aflf righted. Pax, pads, /., peace, tranquil- lity. Pace (or in pace), in peace. Pacem arjitare, to maintain peace, live at peace or in peace. Peccatum, i, ri. [pecco), a fault, error, mistake, sin. Pecco, are, dvi, dtum, intr., to do wrong, commit a fault; make a mistake, err. Pectus, dris, n., the breast. It is oflm used figuratively, like breast in English, for the soul, crty to one's own use. Pecnnia, (e, f. [pecus), money; a sum of money ; goods, |»roperty. PecuniiE capt(B arcessere,-—' and in general, alldomest^ .. . .. ...uials, used for labor or for food for man ; tame animals; a herd. PecorOy pl„ in distinction from man^ the brute?, brute beasts. Pedes^ Vis, m. (pesX on foot, a foot-soldier. Pedites, pL, the foot- soldiers, the foot, infantry. Pedester, tris, tre, adj. (pes\ pedestrian, on foot Pedestres copiie, the foot-soldiers, infant- ry. Pelignus, a, wn, adj., Pelignian, belonging to the Peligni, who in- habited a small district in Itaiy, Pello, ire, pepuli, pulgttm, tr^ to drive or chase away, expel; to discomfit, rout PendcOf ere, pependi, uUr^ to PENDO 233 PERGO hang upon, depend upon, be de- pendent upon. Pendo^ ere, peperidi, pensum^ tr., to weigh, esteem, value; to j%y, discharge, liquidate. Pendere parvi, to value little, care little for. Pendere pcenas, to suffer punishment. Pene, adv., {the same as pcene), almost, nearh'. Penes, prep, vnth the ace, in the power of, in the hands or posses- sion of, vested in: Pe7iS7i.% a, um, part., see Pendo. Adj., esteemed, valued, dear. Ni- hil (or nee) qiddquam pensi habere, to hold nothirg dear, not to care for, or regard, to disregard, to have no consideration for. Penuria, ce, f., want, lack, 8ca^•cit3^ Peperci, see Parco, Peperi, see Pario. Per, prep, tcith the ace, through, throui^hout, over, in among, about, at; by means of, through, by; with names of persons, by the agency of, by the instrumentality ofj through ; in adjurations ajid prayers, by, in the name of. With an abstract noun, per often expresses the manner in which a thing is donr^ as : per virtutem emori, to die bravely ; per luxum, in luxury or luxuriously ; per su- perbiam, haughtily, proudh'. Per is often cmploi/ed with the ace of the personal pronouns, as : per se, of or in himself, of his own ac- cord; by himself .alone, without assistance; so far as he is con- cerned ; and so with the other per- sons and numbers. In composition per strengthens the meaning. Perangustus, a, um {per 6: an- gustus), very narrow or strait. Perccllo, ere, culi, culsum^ tr. {per S; cello), to strike down; to cut down, stun, pals}^ strike with consternation, dishearten, discour- age, discomfit. Percontor, dri, dtus sum, dep. {per d* contor), to ask, interrogate, inquire. Perculsus, a, um, part., see Per- cello. Adj., terror-stricken, dis- heartened. Perditus, a, um, part., see Pcrdo. Adj, lost, ruined, desperate. Pfrdo, ere, dldl, d\tum, tr. {per d: do), to ruin, destro}^ Perduco, ere, xi, ct\im, tr. {per d' duco), to lead, conduct, accom- pany ; to bring or gain over, per- suade. Peregrinans, tis, part., see Pere- grinor. As a noun, a traveller in a foreign country. Pcrcgrinor, dri, dtus sum, dep. { peregrinus), to be or travel in for- eign countries. Perco, ire, ii, irreg. intr. {per d eo), to be lost, ruined or destroyed ; to die. Perf^ro, fcrre, tiili, Idtum, irr. tr. {per d fero), to bear, carry, bring, convey; to sufl'er, bear pa- tiently, brook, put up with. Per- ferre legem, or rogationon, to cai*- ry through a law or bill, get it passed. Perficioy ere, fUci, fcctum, tr. {per d facio\ to finish, complete, perform, execute, accomplish ; to bring about, cause, effect. Perfidia, ce,f. {perjidus), perfidy, treachery, perfidiousness, faithless- ness*. Perfuga,*a:, m. {perfugio), a fu- gitive, deserter. Perfugio, ere, fugi, fugitum, intr. (per d fugio), to fly or flee for safety, take refuge. Perfugium, i, n. { perfugio), a refuge, sanctuary, shelter, asylum. Pergo, ere, perrexi, perrectum, intr. {per d rego), to go, come, go forward, advance, continue on one's way. Pergere iter, to pursue or proceed on one's journey; per- gere festinans, to go in haste, hastou. PERICULOSE 234 PERVENIO Periculose^ adv. {periculosus\ dangerously, with hazard. Periculosus, a, um^ adj. (pericu- lum\ dangerous, perilous, hazard- ous. Periculum^ ?, n., a trial ; a dan- ger, hazard, peril. Periculo suo, at his own risk. Facere alicui pericuhim^ to occasion danger to any one, expose any one to danger. Perinde, adv. (per do inde\ just as. Perinde ac or atque, just as, just so. Perinde ut, in proportion as, Justin proportion to. Perinde ac si or quasi, as if, as though, just as if. Peritia, ce, f. (peritus), skill, ex- pertness, knowledge. Perjuriu7?iy 2, 7i. (perjuro), per- juiy, false swearing. Perldtus, a, uin, part, see Per- fero. Perlego, Sre, legi, ledum, tr. {per 'lvo), to pay, pay off. Persuadio, ere, sudsi, sitd^mm, tr. (per d' suadeo), to persuade, in- duce, prevail upon. Pert err CO. tre, ui, \tum, tr. {per do terreo\ W frighten greatly, ter- rify, fill with alarm. PertimescOy ire, wi, intr. (per do timesco), to be greatly afraid. TV., to fear greath', fear. Ptrtinco, ere, tti, intr. (per dt teneo), to extend, stretch, reach to tend. Pertingo, ere, intr. (per db tan- go), the same as pertineo. Perturbdtus, a, um, part., pec Perturbo. Adj., confuseu, disturb- ed, disquieted. Perturbo, are, avi, dtuyn, tr. (per d' turbit), to disturb greath', throw into disorder, confuse, break, trou- ble, disquiet Perveiiio, Ird, viniy venium, inir. PES 235 PLACIDE {per d' venio\ to come; arrive at, reach. Pervenire ad aliquein, to fall into the hands of, to come to any one. Perventum est, we, you, they, oih oi war. Prcedabundus, a, um, adj. {prce- dor), making an excursion for booty, plundering. Prcedator, oris, m. {prcedor), a plunderer, pillager. As an adj., plundering, making booty. Exer- citus predator ex sociis, an army carrying off booty from their al- lies. Prcedatorius, a, um, adj. {prceda- tor), booty-making, plundering, predatory. Prcedico, are, avi, dtum,, tr. {prce d: dico, are), to proclaim, publish, make known ; to tell, say, relate, report. Be7ie prcedicare, to speak well of. Prcedico, ere, xi, ctum, tr. {prce (S: dico, ere), to tell beforehand, to appoint in advance, to give orders in regard to. Prceditus, a, um, adj. {prce cb datus), endowed or endued with, po.-^sessed of, having. Prcedoceo, ere, cui, ctum, tr. {prce (h doceo), to teach or instruct beforehand. Prcedor, dri, dtus sum, dep. {prceda), to make booty, plunder, pillage. Tr.y to plunder, rob, spoil, ravage. Prcefectus, a, um, part, see Prceficio. Prcefectus, i, m. {prceficio), a prse- fect, superintendent, commander, governor, officer. Prcefero, ferre, iuli, Idtum, tr. {prce CO fero), to prefer, give the preference, choose rather. Prceficio, ere, feci, fectum, tr. {prce d: facio), to set over, appoint to the command of. Prcegredior, edi, gressus sum, dep. {prce <& gradior), to go before, precede. Prcetnissiis, a, um, part, see Prcemitto. PRyEMITTO 240 PR A V US Prcemitto, ^rt which ought to be last, preposterous, ab- surd, wrong. Prceriimpo, ere, riipi, ruptum, tr. ( prce (b r tempo), to break off. Prceruptus, a, um, part., see Prcericmpo. Adj., broken, rugged, steep. Prcssens, tis, adj. (prce c& ens), present, at hand, personally, ready, prompt, effectual. In prcesens, at present, for the present. Prcesens agere — at once. Prcesentia, ce, f. {prcesens\ pres- ence. Proiserthn, adv., especially ; chiefly, principally, particularly. Quum prccserthn or prcesertim quum, especially since. Prccsideo, ere, edi, essiim, intr. {prce do sedeo), to preside ovei", su- perintend, have the command, keep, watch over. Prccsidiuni, i, n. {prceses), a guard, safeguard, protection, de- fence ; a support, refuge, resource, aid, succor, assistance, reinforce- ment ; garrison, stronghold ; an escort, convoy. Prccsidlum. or prcesidia agitare, to act as an escort, to mount or keep guard ; to perform duty in a garrison, PrcestabiHs, e, adj. {prcesto, dre\ excellent, noble. Prcesto, adv., present, ready, at hand. Prcesto esse, to be present, be ready, be in readiness. Prcesto, are, tti, liicm, intr. {prce dc sto), to stand before, to be supe- rior or better than, to excel, uis- tinguish one's self Tr., to do, per- form. Pi'cestat, wipers., it is better. Prceswn, esse, fuiy intr, irr. {prce d sum), to be set over, pre- side over, have the charge or com- mand of, direct. Prceter, prep, icith ace, before, close by, near, besides, in addition to, except, save. Adv., except, save, only. Prceterea, adv. {prceter dc is), be- sides, moreover, in any other in- stance, and also, and other. Prcetereo, Ire, it, itum, iyitr. {prceter d eo), to pass by, to say nothing. Tr., to pass over in si- lence, pass over, omit, leave out. Prcetergredior, edi, gressus sum, dep. {prceter d gredior), to go past or beyond, pass by. Prcetor, oris, m. {prceeo), a prae- tor. 2'he prcetor was a judicial officer, and ranked in dignity next to the consul. Prcetors were some- times sent, after the expiration of their term of service, to administer justice in the provinces, and in that case were called proprcetores or pro- prcetors, a term which icas also applied to one who commanded an army in the absence of the gene- ral. Pro prcetore, as pi-opra}tor, that is, as the acting commander- in-chief Prcetorium, i, n. { prcetor ius), the pra3torium, the general's tent. Prcetorius, a, um, adj. {prcetor), of or belonging to the praetor, praetorian. Cohors prcetoria, the praitorian cohort, or general's life- guard. Prcetura, ce., f {prcetor), the prsetorship, the office of praetor. Prccvenio, Ire, veni, ventum, tr. { prce d vcnio), to come before, an- ticipate, prevent. Pravitas, cliis, f {pi-avus), de- pravity, perverseness, wickedness. Pravus, a, um, adj., perverse, wicked, depraved, vicious, mon- strous. As a noim, pravum, i, n,, depravity, wickedness, vice, vil- lany. PREMO 241 PilOBRUM Premo^ ere, pressi, pressum, tr,, to press, press upon, weigh down, oppress, press hard upon. Pretium, i, ??., the price, worth, value ; a reward, meed, pay, wages, money. Operce pretium est, or pretium est, the labor has its re- ward, one's labor is repaid, it is worth while. Prex, precis,/., prayer, supplica- tion, entreaty. Pridem, adv., long since, long ago. Primo, adv. (pri/nus), at the first, at first, in the first place. Primum, adv. (primus), first, in the first place, for the first time. Primum omnium^ first of all. Qiiani primum, as soon as possible. Uhi primum, or quum primum, as soon as, when first, when once. Primus, a, wn, sup, of prior, the first, earhest, the foremost, front ; the most distinguished, most important, most valuable, chief, principal. As a norm, prhiuim, i, n., the first rank, front. Primi, orum, m. pi., the first, those who occupy the first rank. In primis or imprimis, first, in the first place, first of all, above all, in the highest degree, chiefly, especially, peculiar- ly, among the first, in front ; among the most difficult of things. Prima ducere or habere and primum pu- tare, to reckon of the first impor- tance. • Princeps, \pis, c. g. {primus d; capio), the first, foremost ; a chief, headman, leader. Princeps sena- tus or princeps in senat?i, tlie head or leader of the senate, the one whose name was placed first on the list of senators. Principes, the principes, the heavy armed soU diers. composing the second line of the Roman legion ; also the leading division, Principium, i, n. (principi), a beginning, commencement. Prin- cipia, the front rank of an army in order of battle, the front. 11 Prior, us, gen. oris, sup. pri- mus, prior, previous ; more ad- vanced, superior, first. Pristlnus, a, um, adj., pristine, former, wonted, original. Prius, adv. {prior), first, before, previously. Prius — quam or prius- quam, before that, sooner than, rather than. Priusquam, adv., see Prius. Privaiim, adv. {privatus), pri- vately, in a private capacity, as an individual, individually. Privatus, a, um, part., see Privo. Adj., belonging to individuals, indi- vidual, private, one's own, personal. As a noun, a private person, one who holds no pubhc office. Privignus, i, m., a step-son. Privo, are, dvi,dtum, tr. { privus), to take away from, deprive. Pro, prep, with the all., before, in front of, in the presence of; for, in reference to, in favor of, to the advantage of, in excuse of; in the place of, instead of, from being, in- stead of being; in the manner of, as becomes, according to, in accord- ance with, in proportion to ; on ac- count of, in consideration of. Pro bono facere, to act in accordance with what is good, to do welL Pro tempore respondet, — as became, or suitably to the occasion. Pro! or Prohl inter., 0! ah! Pro Deum atque hominum fidem I I call Gods and men to witness. ProbXtas, atis, f. {probus), prob- ity, rectitude, goodness, upright- ness. Probo, are, avi, dtum, tr. {pro- bus), to approve, commend, to as- sent to, agree to. Probrum, i, n., a shameful or scandalous act, disgraceful conduct, disgrace, shame, infamy. Probro habere, to consider disgraceful Ignavice luxuriceque probra, shame- ful excesses of idleness and luxury. Probri causa^ as a mark of dis- grace. PR0BU8 242 PROFUTUEUS Prohus^ a, ?^m, adj.^ good, up- right, worthy, virtuous, chaste, mod- est. Procaxy dciSf adj. (proco), bold, proud, impudent, saucy. Procedos ere, cessi, cessum, intr., to proceed, go forward or forth, go, advance, to pass, elapse, to go on "well, prosper, succeed, be of ser- vice; work to the advantage of; to turn out, happen, to be advanced. -Eb vecordice procedere, to advance to such a pitch of madness. Ad- herbal ubi intelligit eo proccssutn, — it had come to this. Pnrum proce- dere, not to prosper sufficiently, be attended with too little success. Proconsul, is, vi. (pro d' consul), a proconsul, one who discharged in a province the duties which belongs to the consul in Jlomc, or "under- took the conduct of a war in the place of a consul. Procul, adv., far, far off, at a dis- tance, aloof, remote. Procul errare, to wander far from the truth, err very much. Procuratio, dnis, f. (proairo\ administration, management Prodlgium, i, n., a prodigy, mira- cle, omen. Proditio, dnis, f. (prodo), a dis- closure, treachery, betn^ing, trea- son, faithlessness. Prodo, trc, d"idi, dltuiu, tr. {pro d; do), to disclose, discover, to be- tray, desert, surrender perfidiously. Prodere Jidem, to betray confidence, break one's word. Produco, ere, xi, ctu?7i, tr. (pro db duco\ to bring fortli or forward, bring before the people. Proelians, tis, part., see Prcelior. As a noun, a combatant, Prcelior, Gri, Cttus sum, dep. (prcelium), to fight, join battle, contend in fight. Prcelium, t, w., a fight, battle, engagement, combat, a regular or pitched battle. Proelium facere, to join battle. Praliuni manihus, or in manibus facere, to engage hand to hand, join in close combat A7ite proelium factum, before the battle was fought, before the en- gagement. Proeliuyn male pugna- tum, an unsuccessful battle. Prof anus, a, urn, adj. (pro d: fa- num), profane, not consecrated to any god, not sacred. Profectio, dnis, f (proficiseor), a setting out, departure Profecto, adv. (pro db f actus), doubtless, certainly, indeed, io truth, surely. Profectus, a, um, part,, see Pra- fciscor. Profero, ferre, tali, Idtmn ( pro d' fero\ to bring out, to publisli, make known, to postpone. Proficiscor, profectus sum, dep, ( pro d: facio), to set out on a jour- ney, go away, depart ; to be on a journey, travel, Q\y ; to proceed. Profteor, iri, fessus sum, di^. ( pro db fat^or\ to declare openly, acknowledge freely, avow, to de- clare one's self a candidate. Projiigo, are, iivi, dtum, tr. (pro dt figo), to throw to the ground ; to put to flight, beat back, rout Proffigio, ert',fugi,fugUum, intr. (pro dcfugio), to flee, fly, run away, escape. Prufiigits, a, wwi, adj. (profugio), fleeing, fugitive, put to flight, driven away ; banished, exiled. Profugus di seeder e or abire, to be put to flight, to flee. Prof undo, ere, fUdi, fUsutn^ tr. (pro dc fundo\ to pour out, to throw away, squander, waste, con- sume, Pixfundus, a, wm, adj.^ deep, profound, boundless, insatiable. Profuse, adv. { prifusus), pro- fusely, extravagantly, immoderate- ly, too much. Profasus, a, um, part., sec Pro- funda. Adj., immoderate, extrav- agantly lavish, prodigal, wasteful Profuturtis, see Pro9um. PROGEiNlES 243 PR0PKJ2T0R Progenies^ ei, f. ( progigno)^ pro- geny, an ofFspring. Proldheo, ere, ui, itwn, tr. {pro ct habeo), to keep off, back, or away, impede, stop; to hinder, prevent, obstruct, repulse, prohibit, forbid ; to repress, curb, restram ; to keep, defend, protect. Proinde, conj. {pro d: hide), therefore, on that account. Adv., just so, equally, the same as, in like manner. Proinde quasi, just as if Projectus, a, vm, part., see Pro- jicio. Projicio, ere, jeci, jectum, tr. {pro (£* jac'o), to throw away or forth, throw ; to drive out, expel, eject. » III has itiiserias projectus 8U7fi, I am plunged into these mise- ries. I Prolato, (Ire, dvi, dtum, tr. {pro- I /fro), to prolong, protr \rt, extend, to put off, defer, postpone. Projniscu^, adv. (pro?tit8cutts), without distinction, promiscuously, confusedly, indiscriminately. Promiscuus, a, lun, adj. {pro d; misceo), promiscuous, without dis- tinction, common. Promisiaim, i, n. {promitto), a promise, a proposal, proposition. Promissus, a, mn, part., see Promitto. Promitto, ere, ini.^i, missum, tr. (pro d: mitto), to promise, engage. Promptus, us, m. (promo), ex- posure to view ; readiness^. In promptu esse, to be in readiness; be at hand, to be clear, manifest, evident, to be easy. Promptus, a, uin, adj. {protno), clear, manifest, ready, active, prompt, b<^)ld, ardent. Promulgo, are, dvi, atiim, tr., to publish, make known, propose. Pronus, a, um, adj., bending down or forward, bowed to the earth, grovelling, prone, easy, prac- ticable, without difficulty. Prope, adv., comp. propius, sup. proxime), near, nigh, close by ; nearly, almost. Prope is often followed by the ace., like a preposi- tion. Propediem, adv. ( prope do diem), in a short time, shortly, after a while, very soon. Propello, ere, puli, pulsum, tr. {pro d: pello), to drive forward, propel, to drive away, repel, re- move. Properans, tis, part., see Pro- pero. Adj., hurrying, in liuste, quick. Properanter, adv. { proper o ), hastily, speedily, quickly. Prope- raniius, more speedily, in greater haste, too rashly, too precipitately. Properantia, a;, f. {propero), haste, nurry, di^^patch. Profiere, adv. ( propertci), ia haste, hastily, speedily, quickly. Proptro, (ire, dvi, dtum, tr. {pro- pcrus), to liasten, make with haste, accelerate. Intr., to hasten, make haste, to be eager. Properandum esf^\ere is need of dispatch, haste musi be made. Propinguus, a, um, adj. {prope\ near, neighboring ; near of kin, nearly related. As a uoun, a kins- man, relation. Propinqni inter se, near to one another. Oppido pro- pinqua {with loca omitted), the parts near the town, the environs of the town. Affines, aynicos, pro- pinquos ceteros, my relations, rny friends, the rest of tliese near to me. Propior, i/.s, gen. oris, sup. frroxi- mus, adj. { prope), nearer, closer ; more nearly related, more like. It is often followed by the ace. Propius, adv., comp. of prope, nearer to, more nearly. Propono, ire, posui, positum, tr. {pro (V pono), to set forth or out; to ofier, present, to make known, explain, point out, declare, tell. Proprator, oris, m. {pro d: prce- tor), a propretor, one invested with the authority of praetor. PKOPTEB 244 PUBLICE Propter, prep, with the ace. (prope), near, on account of, by reason of, owing to, through. Prop- ter dlsseiitioneia, to prevent dis- putes. Propulso, are. dvi, dtum, tr. freq. {propello), to dri^e back, repel, re- pulse. Proripio, ere, rXpui, reptum, tr. (pro eople, adults. Pubhc^, adv, (publicus), public- PUBLICO 245 QUJBSTOR ly, in public; in office, in public authority ; in the name of the state, on the part of the public as a state. Publico, are, dvi, dtum, tr. {pub- licus), to make public the property of, confiscate. PubllciiHj a, ?(W, adj. (populus), public, belonging to the public or state; general. PubliuSj i, ??i., a Roman prceiio- men. Pudet, uit, pudXtum est^ imp., is, are, or am ashamed. Ilium pudet, he is ashamed ; 7ti€ pudety I am ashamed. Pudicitia, ce,f. (pudicus). chasti- ty, proper behavior, modesty. Pudfjr, oTix, 772. (pudeo), shame, modesty, good manners, respect, a sense of honor. Piter, eri, m.^ a boy, child. Pucritia, a, f. {pu€r\ boyhood, childhood. Pugna, cc, f. (pugmix), a battle, fight, combat, encounter. Punnam facere, to join battle, fight Png- nam r emitter e, to relax the fury of tlie engagement, to discontinue the battle. Pugjio, are, avi, dtum, intr. ( pxtgnaX to fight, combat, contend, give battle. Male pugnare, to lose a battle. Afale pngnatnm, a battle "was lost, an unsuccessful battle was fought. Pugnatur, we, they fight, a battle is fouglit. Bene pugnatur, a successful battle is fought, a vic- tory is gained. Pulcher, chra, chmm, adj., beau- tiful, handsome, fair, noble, glori- ous. PidsHS, a, um, part., see Pello. Puhnniis, i, ?«., a cushion, pil- low, bolster. Pulvls, eris, m., dust Pnnicus, a, wn, adj., Punic, Car- thaginian. In consequence of the national bad faith, of which the Jiatnans accused tfie Carthaginians, Punica Jides came to be equivalent to mala Jides^ bad faith, perfidy. Puto, are, dvi, dtum, tr., to weigh, ponder, reflect upon ; to think, reck- on, suppose, esteem, place, regard as beinar. Q. Q., an abbreviation of Quint us. Quel, adv. (abl. fern, of qui, with via or parte omitted), where, wherev- er, whence. Quacunque, adv. (abl. of quicun- que, with via or parte omitted), wherever, wheresoever, whenceso- ever. Qua^jiraginta, num. adj. {quatuor\ forty. Quadrdtus, a, um, part, {quadro). Adj., square, four-cornered. Qiiad- ratum agmen^ an army drawn up in a hollow square. Aji army marching, quadrato agmine, had the baggage placed in the ceyitre for security, and was prepared to repel an attack from whatever quarter it might come. * Quaro, ere, sivi, sltum, tr., to seek, seek after, look for ; to try to gain or acquire, obtain, procure, at- tain ; to ask, inquire ; to inquire into, investigate ; to prosecute. Do- lum quarere, to seek to find or de- vise some stratagem. Quceritur in aliquem, a prosecution is instituted against some one. Qucesitor, oris, m. (qucero), a seeker, an investigator, commission- er, judge. • QucEso, ere, Ivi {old form for quccro), to beg, pray, entreat. Qua:stio, onis, f. (qucero), a seek- ing, an examination, investigation, trial, prosecution. QuiBstiouem cxercere, to carry on or conduct an investigation. Quaestor, oris, m. {quccro), a quaestor. A quastor was a Roman officer, who had the care of the pub- lic money ; at the expiration of his official term^ he usually went with a QU^STTS 246 QUICUMQUE consul or prcBtor into a province^ where he so^netirnes, in cases of emergency f performed the functions of a proetor. Quaestor pro prcetore^ a quasstor with pretorian power. Qucestus, us, m. (gucero), gain, profit, advantage, acquisition. Quis omnia qucestui simty who are ready to barter away every thing for gain. QualiSy e, adj., what sort of, what kind of a, what. Quam, adv., how, how much. Co7ij., than, as ; with superlatives, as possible, as : qxiam maxime longa, as long as possible ; quam scepis- sime, as often as possible. Qiuim — quam, so— as; quam — tarn, as — so. Quamohrem, conj, (often written separately, quam ob rem), why, wherefore, therefore, for which rea- son. Quamplures, adj. pi. (sometimes written separately, quam plurcs\ very many, a great many. Quampriitiwn, adv. (or written separately, quam primurn), as soon as jx^ssible. Qnamquam, coiij., though, al- though. Quam vis, adv. {qtiam cfc vis from volo), as much as you will, ever BO much, ever so, however. Conj., although, though. Quando, adv., when. Conj., since. Quantus, a, %im, adj., how great ? how much ? so great, so much. Answering to tantns, it 7neans as. As a noun, quantum, n. (with the gen.), how much, so much, as: quan- tum periculi, how much danger, how great a danger. -45 an adverb, quantum, how much, as. Quanti, gen., how dear, how high, at what price. Verba quanti fecerit, how nnich he has regarded his word. Quanta, abl., by how much. Quan- to — tanto, by how much — by so much, the more — the more, the — the. Quantum temporis in impcrio fuit, during as much of the time as he was in command. Quapropter, conj.{qua dc propter), wherefore, therefore. Quare (qua 6: re), conj., where- fore, for which reason, therefore. Quartus, a, um, num. adj. (qua- tuor), the fourth. Quasi, conj. (for qiiamsi), as \{^ just as if, just as. Adv., as it were ; about, almost (with n umcrals). Qua- si vero, just as if, as if indeed. Quatriduum, i, n. (quatuor db dies), the space of four days, four days. Quatuor, indecl. num. adj., four Que, enclitic conj., and, also, and therefore. Que — que, que — et, or et — que, and — and. both — and. Que denotes a close connection, and is usually appended to the first word in a clause. Queis, for Quibus. Queo, Ire, tvi, i/wm, intr. irr., to be able, I, you, he, she, eg?utcr, adv. (segnis), slothfully, lazily, negligently. Nihilo seg- nius, with none the less activity, with undiminished energy. Sella, ce, f. (sedeo), a seat, chair, stool. Semet, see Sui, Seinisomnus, a, um, adj. (seyni d: iomnus), half-asleep, lialf-awake. Semper, adv., alwa^'s, forever. Sempronia, ce, f., the wife of Dccimus Brutus, and the mother of D. Junius Brutus, so celebrated for the part he took in the assas- iination of Ccesar. Semproniics^ a, um, adj., of or relating to Sempronius, Sempro- nian. Sempronia lex, theSempro- nian law, a law introduced by C. Sempronius Gracchus, A. U. C. 6. 31, by which it was enacted, that tl9k senate, previous to the considar election, should assign two provinces to the future consuls. Before the passage of this law the provinces were decreed to the consuls after tlicir election. Senator, oris, m. (senex), a sena- tor, member of the senate. Senatorius, a, um, adj. (senator), senatorial, relating to the senate or senators. Sendtus, us, i, m, (senex), a sen- ate, the Roman senate. Senatus ufrisqtie datur, an audience is given to both parties by the sen- ate. Senectus, utis, f (senex), old age. Seiusco, ere, scyiui, intr., incho. from seneo, to grow or become old, to grow torpid, be settled, to waste awa}", decay. Sententia, «;, /. (sentio), an opin- ion, view, judgment, thought, a mind ; proposal, sentence, pur- pose ; a vote, suffrage ; the pur- port., contents. Ex sententia, to one's mind, according to one's wishes, satisfactorily. Mea senten- tia, in my opinion, as I believe. Sentlna, ce, f, bilge-water, the bottom of a ship where the bilge- water collects, a sink, filthy re- ceptacle. Sicuti in .^entinam, as into a sink of corruption. SentiOy ire, sensi, sensum, tr., to discern by the senses ; to feel, perceive, see, discover, know ; to think, hitr., to entertain an opinT ion or sentiment. Contra rempub- licam sentire, to entertain senti- ments hostile to the welfare of the state, be hostile to the govern- i ment. I Seorsum, adv. (se d' verto), apart, j separately. Seorsum a rege, with- I out the presence of the king. Separdtim, adv. (separatus), sep- arately, severally, individually. Sepiimius, i, m., Septimius, a Camertian, and confederate of Cat- iline. Sequor, i, cutus sum, dep., to fol- low, follow after, accompany, take the side of; to be consequent upon, SERirS 256 6IGN0 connected with ; to seek after, aim at ; to follow after, pursue ; to imi tate, to partake of, accord with. In- ertiam nequi^ to practise or indulge in idleness. Spes sequi, to enter- tain hopes. Hcec sequi decrevistis, you have determined to pursue this course, or adopt these measures. SeriuSj a, mn, adj.y serious, earn- est. As a noun, seria, onitn, pi. n., serious matters. Senno, Onis^ ttu (sero, to co7ineet\ speech, talk, conversation, dis- course. Sermone modesto uti, to talk or discour;»e with modesty. Serpens^ tis, c. g. (serpo), a ser- pent* ServlliSf e, adj. (servw), of or pertaining to a slave, slavish, ser- vile. Bellum servile, a servile war, a war of the slaves. iScrvio, Ire, ivi, itufn, inir. («er- tutt\ to be a slave, serve, obey ; to be a slave to, be devoted to. Servitiwn, i, 71. (servus\ slavery servitude, bondage; service, obe- dience. St^vitia is sometimes used for serviy slaves. St'i^XtHS, utisyf. {seri'us), slavery, servitude, bondage, thraldom. Scrvius, f*, »/!., a Roman praeno- men. Servo, are, avi, atum, tr., to save, preserve ; guard, watch ; to keep, observe. Servus, i, »/»., a slave. Sestertius, i, m. (semis (k terlius), a sesterce, a Roman silver coin, equivalent in value to about 4 J cents of our vioficf/. Stattrtium, i, n., a thousand sesterces, equal to $\2 30 of our vioney. Sen, covj., see Siv Sev^r^y adv. (sever us), severely, rigorously, gravely. SeverXtas, dtis, f. (srverus\ grav- ity, austerity, severity; severity of morals, rigid morality. SevcruSj a, urn, adj., grave, se- rious; severe, rigorous, harsh. SextiiLS, *, 7/1., the name of a Roman gens. SextiuSy i, 7/1., a qucestor under Bestia. SextuSj a, um, adj. {sex\ the sixth- Sextus, I, tw., a Roman proper name. >S'/, conj.y if, provided that, in case, if however, whenever. Sibylllnns, a, uni, adj. (9ibylla\ of or pertaining toasi^'^l ciL^ 1. line. Libri sibyllini, t! books ; three books irhi' t}it prophecies of the Cu touching the career ami ttie lioman state, Tfiese books tccre preserved with great care by the Rotnan people, and consulted on im- portant occasions with profound re- spect. Sic, adv.y 80, thus, in this man- ner, in such a manner, as follows; hence, sic ut, so that SicccL, fc,/., a town of Nurn*^-" now Keif, celebrated on accv> a temple of Venus, situated ti: Siccen-seSy iuin, m, pi. (Sicca), llie inhabitants of Sicca, Sicilia, a\ f, Sieil}-. Sicut do SicHti, conj. (sic ut dt tie uti), so as, just as, like, as well as» as if, a*» It wor«>. Phtemifi, M. Ionian, I'liu-nKian. As a noun, Sidtmii, drum, m. pi., Sidunians. Signdtor, 6ris^ m. (signo\ one who attests a writing by affixing his signature or soal. Signaior faUus, one who makes and seals false wilK a forger. Signiflco, are, dvi, dtum, tr. (ng- num (£' facio), to make a sign, to give information of, declare, an- nounce. Manu signijicare, to make signs with the hand. Signo, are, avi, tUum, tr. {I%r- num\ to mark, to seal, affix ones seal. SIGNUM 257 SESEKNA Signunij ^, w., a mark, sign ; an image, statue, picture : a seal, sig- nature; a standard, ensign, ban- ner ; a watchword, signal. Dare ffignum, to give the signal. £o signo, on this signal. Signa ca- nere^ see Cano. Reliqua signa artius collocate the rest of his standards (==» troops) he stations in closer order — signa being used by metonomy for copies. Sildnii,% i, 7/i., Titus Purpilinii Silanus, the Roman governor of the town of Vacca «i the time, of the Jugurthine war. Silanus, i, ??i., Decimus Junius Silanus, who was consul icith Lici- nius Mui'ena, B. C. 64. Silanus, i, m., Marcus Junius Silanus, who held the consulship with Metellus, \\\ B. C. Sileiitium, i, n, (sileo), silence, inactivity, stillness. Silentio, abl., in silence, in obscurity. Silentium habere, to preserve silence. Sileo, ere, ui, intr., to be silent, say nothing. Siletur, /mj9., noth- ing is said, silence is preserved. Simllis, e, adj., similar, like, re- sembling. Snnilitudo, Xnis,f Uimilis), simil- itude, similarity, resemblance. Simidac, see Simul. Simul, adv., at the same time, at once, together, likewise, and also. Simul et, and at the same time — and likewise, both — and. Simulac, simul ac, or rarely simul, as soon as, as soon as ever. Simulator, oriSy m. (sittiulo), one who feigns that to be which is not a hypocrite. Cujusrei libet simu- lator ac disnmulator, an adept in every species of simulation and dissimulation. S'lniulo, are, dvi, Citum, tr. {simi- lis\ to pretend, feign, counterfeit, simulate. Jletum simulare, to pretend to be afraid. Ad simu- landam pacem, for keeping up the appearance of peace. Studium vehementer simidare, to feign an ardent zeal for. Bonum pubiicuni simulare, to pretend to have the public good in view. Simulandi gratia, as a feint. Se shmdare, to pretend to be, put on the sem- blance of being. Ad simulanda negotia, in giving a false appear- ance to matters, in the arts of sim- ulation. Simultas, dtis, f (similis), a dis- guised hatred, enmit}*, animosity, grudge. Sin, conj. (si — 7ie), but if, if how- ever. Si n often follows si i n a pre- ceding clause, and is equivalent to '^ sed si,'' or "s?* autem,'' being both adversative and conditional. Sine, prep, with the abl., with- out Singulatim, adv. (singvlus), one by one, singly, severall}', individ- ually, separatel}', in detail. Sin- gulatim circumire, to go around to one after another. Singuli, ce, a, adj. pi., one by one, one at a time, severally ; each, every one, Singuli — universiy in- dividually — as a body ; one at a time — altogether. Singulos ex senatu ambiendo, by canvassing the members of the senate one by one. Sinister, tra, tmm, adj., left, on the left, on the left hand or side. As a noun, sinistra, ce, f (sc. ma- nus), the left hand. Sinistra, on the left hand, on the left. Sino, sinere, sivi, situm, tr., to permit, allow, suffer, let. Sinus, us, in., the bosom, the lap ; the innermost part, heart ; a gulf, bay. Siquis (b Siqui, siqua, siquod <& siquid, or separately, si quis d; si qui, indef pro., if any one, if any, whoever, whatever, Sisenna, ce, m. (i.), a historian of the Cornelian gens, who wrote a history of the civil wars of Ma- rius and Sylla. See Note, Jug, Bins 258 SPECTATUS Sitif!f is,/., thirst, drought Sittius, ij m., see Nucerinus. Situs, a, um, part,, see Sino. Adj., situated, situate ; placed, set. Situm esse, to be placed, rest, de- pend ; In oculis sita sunt, are before your eyes, are in full view. Sive or Sen, (si d: ve), or if. Sive — sive, or sive — seu, whether — or, be it that — or that, either — or. Socia, ce,f. (socius), partner, as- sociate ; a wife. Societas, dtis, f. (socius), socie- ty, fellowship, association ; an alli- ance, league ; community, partici- pation. Ad societatein belli, to a participation in the war, to take a part in the war. Socius, i, m, a companion, asso- ciate, paitner, sharer, an ally, con- federate. T/te Romans generally meant by socii their Italian allies, or the inhabitants of the provinces of Italy. Socius, a, um, adj., associated, sharing in. Socordia, a-, /. (socors), careless- ness, negligence, sloth, laziness, indolence. Socors, dis^ adj. (se ct cor), care- less, slothful, lazy, indolent, Sol, soils, in,, the sun. Magis sub sole, nearer the equator. Solemnis, e, adj. (sollus, the whole, (£' annus), celebrated 3'ear- ly ; stated, solemn. As a noun, solemne, is, n., a religious or sol- emn rite, ceremon}', solemnity. Soleo, ere, sohtns sum, semidep., to be accustomed, be wont. Ut or quod solct, as is usual. Se au- dire soHtnm, that he was wont to hear, had heard repeatedly. An in- finitive must sometimes be supplied ioith soleo, as: ut agrum animum solct, somnus cepit. Facer e must often be thus supplied. Solers, tis, adj. (sollus <£• ars), in- genious, skilful, accomplished. Solertia, ce, f (solers), ingenuity, shrewdness, quickness, sagacity. Solitude, inis,f. (solu^\ solitude, solitariness, a solitary place, des- ert, wilderness. Solitus, a. um, part., see Soleo. SollicUo, are, avi, dtum, to en- tice, allure, gain over to one's party or design ; induce to follow r one, to incite or rouse to rebellion. Sollicitudo, Inis, f. (sollicitus), solicitude, anxiety, uneasiness of mind, care. Sollicltus, a, um, adj., solicitous, anxious, uneas}', troubled. Solum, adv. (solus), only, alone. Solus, a, um, adj., alone, only, solitary, desert, uninhabited. Solutus, a, wn, part., see Solvo. Adj., loose, lax ; independent, un- restrained, disunited, divided. Solvo, ire, solvi, solutum, tr., to * loose, unbind ; to loosen, relax, s weaken ; to pay, liquidate, dis- charge. Poenas solvere, see Poena, f Somnus, i, m., sleep. Sort ; to help, assist, aid, relieve, protect ; to lighten, case, diminish. Subsidium^ i, n. (snbsideo^ to He in wait), a body of reserve, re- serve ; aid, help, succor ; a line of an army. Subsidium primariit/ means the third line in the Roman order of battle or the triarii, trho remained in a stooping posture be- hind the two front lines, till these tpere hard pressed, ajid then came fortcard to their aid. Locare in suhsidiis or in subsidio, to place in reserve, station as a body of re- serve. Subvenio, Ire, v^ni, vcntum, intr. (sub tt' venio), to come to one's as- sistance, to help, aid, succor. Sitb- veniendH7n est, succor must or should be «[iven. Priusquam sub- veniretur, before assistance could be brought. Subvert 0, ^re, ti, su7n, tr. (sub (t verto), to turn upside down, over- tui-n, overthrow ; to subvert de- molish, destroy, put an end to, annul. Succedo, ^re, cessi, cessum, intr. (sub <£• ccdo), to march up, advance, approach, the motion being directed toward .wme higher object. Succurro, tre, curri, cur sum, intr. (sub 6c curro), to run to one's assistance, to succor, aid, help. Sudes, is, /., a stake. Sudor, oris, m., sweat Figura- tivchf, labor, toil, fatigue. Suffodio, ire, fodi, fossum, tr. (sub dc ftidio, to dig), to dig under, un- dermine. SuJFragatio, onis, f, (suffragor\ a voting for one ; interest, favor, a recommendation to an office. Jlonestissima sufl^ragatione, with a support highly nonorable to him. Sni, dat. sibi, ace. se, rejtec. pro, of all genders, of himself herself, itself, themselves. Jn the ace. and abl. the pronoun is often doubled, sese ; when used with eum, the prep- osition is annexed to the pronoun, secum ; the intensit*e tntj^x met w often attached to this pronoun. Sulla, a, m., a surname of tho Cornelian gens. Q. Cornelius Sul- la or Sylla, a celebrated Kmnan dic- tator. He served at first under Ma- rius, and contributed greatly to the successful termination of the Ju- gurthine war. Marius became at last jealous of St/lid's merit and popularity ; hence originated that quarrel bctwei^ them which was productive of the most enormous cruelties, and contributed greatly to the final extinction of Romoji liberty. See Note, Jug. xct*. 3. P. Cornelius Sulla, a nephew of the dictator, He leas an accomplice of Catiline, and while consul elect he teas convicted of bribery at his elec' tion, and his nomination set aside, Servius Cornelius Sulla, a brother SULL.VNUS 261 SUPPLEX of P. Cornelius Sulla, and also a confederate of C'^tiline's. SulldnuSy a, um^ adj.y of Sylla. Victoria Sullana^ Sulla's victory. Sum, esse, fui, irr. intr.y to be, exist, live ; to stay, continue, abide ; to come to pass, take place, bap- pen. With the dative, to be, serve, brine:, confer, constitute, be ac- counted, as: quibus ea (sc. victo- ria) prcedcB fuerat, to whom it had brought booty. With a genitive or ablative of character, to be of, possess, as: Malo ingenio esse, to be of or possess a bad disposition. With a genitive of possession, to pertain to, belong to, to be the part, property, character, nature, mark, duty of, as: quod multo- rwn esset, what belonged to ma- ny; stultiticc esse, to be the part of folly, to be foolish. With the genitive of a gerundive, to lend, serve, contribute, as : conservandce libertatis esse, to contribute to, or serve for, the preservation of lib- erty. With the dative of the pos- sessor, to have, as: quibus {quis) opes nullce sunt, those who have no substance. Sunt qui, there are those who, or simply, some, as : fuere qui dicerent, some said. Plu- ris esse, to be worth more. Sum of- ten has an adverb in the predicate, as : alia mala abundis omnia erant — more abundant. Nisus per saxa facilius foret, for facilior foret, Summus, a, adj., sup. of super us, the highest, to|)iuost ; the last, greatest, extreme, utmost, supreme, very great. As a noun, summum, », w., the summit, top. Summus vir, a very great, eminent, or ex- cellent man. Sumo, ere, sumpsi, sumptum, tr., to take, take up ; to get, receive, Srocure ; to take, choose ; to un- ertake, begin. Liberos sumere, to adopt children. Sumere sup- plicium de aliquo, to inflict pun- ishment upon, to punish. Sumptus, lis, »??.. (sumo), expense, cost, charge. Sumptus, a, urn, part., see Sumo, Suosmety see Suus. Supellex, lectilis, f, household- furniture, goods, chattels. Super, prep, icith the ace. and abl. with the accusative, over, above, OP, upon, beyond. With the abla- tive, of, on, about. As an adv., over, more. Super esse, to surpass, exceed, satis superque, enough and more than enough. Su.perbia, ce, f. (superbus), pride, haughtiness, arrogance. Per su- perbiam, haughtily, proudly. Superbus, a, wn, adj, proud, haughty, arrogant, vain-glorious. Superior, us, adj., comp, of supe- ruK, hii^her, upper ; former, past, preceding, superior. Piscedere su- perior, to come off conqueror. Super 0, dre, dvi, dtuni, tr. (su- per), to outreach, exceed, surpass; to overbalance, more than com- pensate for; to overpower, con- quer, vanquish, carry off; to re- fute, disprove. Intr., to remain over, to abound, be abmidant, be in profusion or snperfluit3\ Supersto, are, intr. {super (t sto), to stand upon. Superus, a, um, comp. superior, sup. supremus or summus, adj. {su- per), that is above, upper. Supervacaneus, a, urn, adj. (su- pervaco), needless, superfluous, not necessary. Supervado, ire, intr. {super <& vado\ to go or climb over, to sur- mount. Suppito, ire, tvi, Itum, intr. {sub & peio), to be at hand, be pres- ent. SuppUmentum, i, n. (suppleo), a supply, supplement, recruits, re- inforcements, Supfjlementum scri- bere, to levy or enlist recruits. Supplex, \cis, adj. {sub be in a state of confusio: dation, to run about in tc..-. -.:-d confusion, to run in consternation to. Trepldus, a, urn, adj., trembling with fear, agitated, excited, thrown into confusion, in a state of trepi* TRES 267 TULLUS dation, struck with consternation, frightened, alarmed, dismayed, full of anxiety ; causing anxietj^ or alarm, alarming. Tre8, tria, mmi. adj.^ three. Tribundtus, us, m. {(ribu7ius), the tribuneship, the office of a tribune. Tribuniciu.% a, vjn, adj. {tribu- nus), of or pertaining to the tri- buneship or to the tribunes, tri- bunitiaL Tribujiua^ i, m. {(ribus\ a tri- bune. Tribunus plebis, a tribune of the people, one of those popular magistrates whose duty it was to protect the plebeians against the encroachments of the patricians and higher magistrates. To enable them to do this they were invested with power to arrest at any time the pro- ceedings of all other authorities, even those of the senate and cons^uls. Tribunus militaris or militum, a military tribune ; there icere six military tribunes in each legion, who commanded under the consul ; their office corresponding nearly to that of colonel in inodern times. Iribuo, Sre, 2ii, utum, tr., to give, impart, grant, attribute, lend. Tribus, us, f. {ires), a tribe, a di- vision of the Roman peo|)le. Romu- lus divided the people into three tribes, but at the titne ichen Sallust %orote, the number had been increased to thirty-five. Triduum, i, n. (tres d: dies), the space of three days, three days. Triginta, num. adj. indecl., thirty. Triplex, icis, adj. (tres d* plico, to fold), threefold, triple. Tri- plices, um, pL, three. Tristitia, ce, f. (tristis), sadness, sorrow, giief, melancholy, dejec- tion. Triumpho, are, avi, atum, intr. (triumplms), to triumph, hold a triumph. Triumphus^ i, m., a triumph, a triumphal procession. A Roman commander who had gained an im- portant victory was honored with a magnificent triumphal entrance irito the city on his return ; see Smith's Diet. Antiq. s. v. Trinmphus. Triumvir, tri, m. [tres <£• vir), a triumvir, one of three men asso- ciated in some public business. Triumviri capitales, the superin- tendents of public prisons, who had the charge of a public prison, attended to the execiUion of crim- inals, and performed many of the duties of modern police officers. Triumvir colcniis deducendis, one of three officer appointed to lead out colonies and distribute the laud among the colonists ; a commis- sioner for planting colonies. Trojanus, a, um, adj. (Trcja), Trojan. As a noun, Trojani, drum, m. pi., the Trojans. Trucldo, are, avi, dtum, {trux dt ccedo), to cut to pieces, to slay cru- elly, slaughter, murder, massacre, butcher. 2u, tui, per. pro., c. g., thou, you. Plural, vos, vestrum, you. The emphatic suffixes, met and te (self), are sometimes annexed to this pro- noun, as : tute, thou thyself. Tuba, ce, f, a trumpet. Tubicen, mis, m. (tuba), a trump- eter. Tueor, eri, tuitus 6: tutus sum, dep., to look upon, to look to, de- fend, protect. Tugurium, i, n., a hut, cottage. Tuti, see Fero. Tullidnus, a, um, adj., pertain- ing to Tulliu?. As a noun, Tid- lianum, i, n., theTuUianum, a sub- terranean cell or dungeon added by Servius Tullius to the prison built by Ancus Martius. This dungeon still exists as a gloomy subterranean chapel to the church of San Pittro in Car cere, and was once, accord- ing to popular belief, the place of St. Peter's confinement. Tullius, i, m., see Oicero. I Tidlus, i, m.y Lucius Tullus, who TUH 268 ULTERIOR held the consulship with M. Lepi- dns, B. a 66. Tarn, ado., then, thereupon, here- upon, again ; then, at that time. As a correlative conj. turn — turn, or (to give prominence to the latter clause) quum — turn, not only — but also, as well — as, both — and espe- cially. 2'uni demum, then first, then indeed. Turn veroy then indeed. In animated narration or in the oratio obli(/ua, turn may sometimes he translated^ now, at present Tumuloi 7nodern France. It teas bounded by tJte Rhine, the Alps, the Afedi terra - neatk, the Pyrenees, and the Ocean, ULTKA 269 UXOR Ultra, prep, mth the ace. (ulter), beyond. Adv., beyond that, after this, beyond (the grave). Uliro, adv. [ii/ter), of one's own accord, voluntarily, unasked, with- out being sought; without provo- cation, unprovoked. Ultus, a, um, part., see Ulciscor. l/mbrenu.% i, m., Publius Umbre- nu9, a freednian, to whom was as- signed the tank of persuading the deputies of the Allobroges to take part in the conspiracy of Catiline. Unci, adu. (unus), together, to- gether with, along with, conjointly with, at the same time. It is often joined with cum, as : nobiscum una. Unde, adv., whence, from which, from whom, by whom. Eo ventum — undc, — they came to that point from which = they came so near that. Undiquc, adv. (unde db que), from all quarters, from all sides, every "where. Universus, a, it/w, adj. (uims d: versus), all together, all collectively, whole, entire. Unquam or Umquam, adv., ever, at any time. Unus, a, um, gen. iinlus, num. adj., one, alone, tlie only one, one and the same, uniform. In unum, to the same place, together. Unus et alter, one and another, some, a few. The plural of this adjective is used tn the sense of one, ioith such nouns as have no singular, or are but rarely used in that number, as : una moenia, una castra, unce scalce. Unusquisque, nnaqucEque, unum- quodque, or — quidque, adj. pro. (u7ius ^ forsooth, to wit Vid' i U9ed ironically. The . twecH videlicet and scilicet, is, thai the former generally introduces the true explanation^ and the loiter a wrong one. Video, Ire, vidi, vitum, tr,, to see, behold, perceive, obeervo ; under- stand, comprehend. Intr,, to look on, be a spectator. Videor, fri, visus 9um, dep. pas*,, to be seen ; to st»em, appciir. 17- detur, imp„ it seems, seems good. Mihi contra ea videtur, the oppo- site of this seems to me proper, seems to me to be the true course. Esse is often to be supplied after videor. l^geo, Ire, ui, intr.^ to be strong or vigorous ; to prevail, prosper, be in vogue, bear sway. \^gesimus, a, w/n, see Vtcenmns, Mgil, I/m, a^. (vigeo), watchful, vigilant As a noun, a watchman, sentinel VIGILIA 273 VISUS Vigliia, ic, f, (vigil)y watching ; want of sleep ; a watchman, guard, sentinel ; a watch, i. e., a ^fixed time for keeping watch ; the nighty among the Romans, being divided into four watches. Viglhy dre, dvi, dtum, intr., to watch, keep awake ; to be watch- ful or vigilant. Vigiiiti, num. adj. indecL, twenty. Vilis, e, adj., of small value, li;^htly esteemed ; vile, mean, des- picable. Vile haverey to hold clieap, despise. Villa, (c, /., a villa, country-seat, farm. Vilticus, t, m. (villa\ the over- seer of a farm, a steward. VinciOy Ire, vinri, vincCum^ tr.^ to bind, tie, bind together, fetter ; to fasten, secure. Vinco, ere, vici, victnm, tr.j to conquer, vanquish, overcome, to tri- umph over; surpass; to overcome, gain over, win. Intr., to be victo- rious, carry the day, prevail Pe- cuniaa vincere, to exhaust — . Di- vitiax vincere, to conquer one's wealth, tfiat is, to exhaust it Vinctns, a, nm, part.^ see Vincio. Vinculum, i, n. (viyicio), a band, bond- Vincula, bonds, fetters ; a prison. In vinculis habere, to keep m prison. In vincula ducere, to leaa to prison, to cast in pristm, im- prison. Vindex, Icis, c. g. (vindico), an avenger, punisher. Vindex rerum capital inm, an executioner. Vindico, dre, dvi, dtum, tr., to avenge; to punish, inflict punish- ment upon ; to assert, vindicate, de- fend, protect Vindicatum est in aliguem, punishment was inflicted upon some one. Vindicnndum est in aliguem, punishment must or should be inflicted upon some one. Aliquem in liber tatem vindicare, to claim freedom for any one, to assert the freedom of any one, to assert the right o£ 12* Vinea, cc, f, a vineyard ; an ar- bor. In military language, a vinea was a shed, used for the protection of besiegers. For a full description of the vinea, see note. Jug. xxi. 3. Vinum, i, n., wine. Violenter, adv. {violens), violent- ly, by force, furiously, vehemently, precipitately. Violentia, ce, f (violens), violence, force. Violentia fortunie, the buf- fetings of fortune. Vir, viri, 7tL, a man ; a husband ; a man of courage or fortitude, a sol- dier. Vires, ium, see Vis. Virgo, Inis, f {vireo), a maiden, virgin* VirgiUtum, i, n. (virgula), shrub- bery, a copse, tliicket, brusliwood, uuclerwood. Virllis. e, adj. (vir), pertaining to or becoming a man, manly, manful, of a man, bold, valiant Virltim, adv. (vir), man by man, from man to man, individually, singly. Virtus, utis, f. (vir), manliness, manhood ; strength, power, energy, mental vigor, talents, courage, val- or, bravery ; merit, excellence, worth ; virtue, goodness. Virtus animi, strength or energy of mind, intellectual vigor; mental qualities, endowments or abilities, talents. Per virtutem emori, see Per. Vis, viSyf, strength, power, might, ability ; energy, resolution, vehe- mence, ardor, fury ; force, violence, power, influence ; a number, multi- tude, quantity, abundance. Vires, pi., tiie powers (of the body), bf)dily strength. Vi or per vim, by force, forcibly. Vis pulveris, a cloud of dust. ^ Vis serpent ium et ferarum, the violence, malignity — . Visoy ere, vlsi, visum, tr. (freq. from video), to go or come to see, visit ; to see, look at, view, exam- ine. Visus, a, um, part., see Vid^o. VISU8 274 7AMA Vistcs, Us, m. (video\ vision, sight Vita, CB, f. (vivo)y life, a life, way or mode of life. VitahunduSy a, wn, adj. (vito), escaping, trying to escape. Vitium, i, 7i., a fault, defect; a moral fault, vice, error. Vito, 4p^, avi, atum, to shun, avoid ; to escape. Vivo, ere, vixi, victinn, intr., to live, i. e., to be alive ; to live (in reference to the manner of life). Viims, a, m;/i, adj. (vivo), alive, living. Vix, adv., scarcely, hardly, with difficulty, reluctantly. Vocabuhn/i, i, n. {voco), a word, term, name. Voco, Are, avi, dtnm, tr. (vox), to call, name ; to call, to summon. Volens, tis, part., sec Volo. Adj^ willing, voluntary, eager, ready ; wishing well, benevolent Voimti aniino, with willing mind, with feel- ings of satisfaction, gladly. Volo, 6re, avi, atnm, inir^ to fly. Volo, velU, vol HI, irr. intr^ to will, l)e willini^, wish. Tr., to wish for, desire. Din volentibus, by the will or favor of the gods. Voluntaritis, a, inn, a€y.{volunla*\ voluntary. As a nouti^ a volunteer. Voluntas, Atis, f. (volo), will, wisK desire^ mind, inclination ; af- fection, good-will, favor. Volun- tate, of one's own will or accord, with one's own consent ; accord- ing to one's wishes. Ex volutUate, according to one's wishes, as one pleases. Voluptarius, a, urn, adj. (volufy- tas), pleasant, delightful, voluptuous. Voluptas, atis, /., pleasure, joy ; dehght ; sensual pleasure or grati- fication. Voluptas corporis, sensual gratification. Voluptati habere, to regard as a pleasure, take pleasure in. Volux, ucis, m., Volux, a son of Bocchns, king of Jfauritania. Volvo, ere, volvi, voluiunu, tr., to roll, roll down ; to roll or turn over. Figuratively, to revolve in one's minil, think over, meditate or re- flect upon. Cum aniino or secum volvere, to revolve in one's mind, meditate upon. Vos, see Tu. Votw/u, I, tu (voveo^ to vote), a vow ; a prayer, wish. Vox, vocis,/., a voice. Vulgu*, t, m. d: n^ the common people, populace, rabble ; the peo- ple, multitude. Vtdnero, are, dvi, dtwn, tr, (vul- nus), to wound. Vulnus, eris, tL, a wound. Vulturcius, f, m, (T.), a native of Crotona, and one of Catiline's confederates. VuUuM, uj, fiL, the coimt«naDce, the ezpretskm of the Cue, oonnta- oaoce, fiMse, look, aspeet* mien. Vultiu 6onu4, a fair countenance or exterior. Zaina, rr, f, a strong and popu- lous city in Africa, about Jive days* journey south-vest of Carthage, Its site is now occupied by tlu town of Zowarin, in Algiers. NOTES ON THE JUGUKTHINE WAR Eemabks. — The grammatical references are to the sections of Andrews and Stod- dard's Latin Grammar (designated simply by Gr.), and to Zumpfs Latin Grammar (American ed. by Anthon). CHAP. I. de natura sucl, Gr. 208, R. 3*7. — imbecilla . . . regatur refers to naturcu — cevi hrevis^ Gr. 211, R. 6. — regaUir, Gr. 266, 3. 2* Nam conlra^ "for on the contrary." — reputando . , . invenies, "you will discover on reflection." — ynagisgue . . . deesse^ supply invenies. Sal- lust is fond of such double constructions. — hominum depends on natura. — vitn aid tanpus stand opposed to imbecilla atque cevi brevix above. 3« Sed, "But;" for this sentence is a reply to the complaint against nature, in the first ; some incorrectly translate it " now." — dux atque imperator^ "guide and commander." — grassatur^ "proceeds," without any other idea ; see Andrews' Lexicon. — via, Gr. 247. — ** pollens potcfisque ;" pollens, "abounding in strength;" potens, "efficient in the use of one'd strength." " But such nice distinctions are not always observed. The phrase was probably familiar." Merivale. — fortuna, Gr. 250, R. 1. (2).— fort ana egety "is dependent on fortune." — quippe qucB. The relative at the beginning of a clause, must often be trans- lated by a demonstrative or personal pronoun, Gr. 206, R. 19. (17). Thus, quippe ^u^e— -since it. The relative is used because it has a stronger connective force. Quce relates to fortuna ; some editors omic it — eripere cuiquam^ Eripere and other verbs compounded with a, a6, <•, and eXy may be followed by the dative of the remote object, by the ablative of sej>aratiou without a preposition, or by the ablative with the preposition repeated ; all these constructions are quite classical. Compare Gr. 242, R. 3. adapt it to the meridian of Great Britain in his time. "Treating," too, was practised on a raoet extensive scale. Crassus, when a candidate fur the consulship, feasted the whole Roman people at 10,000 tables. Expensive games and shows, also, were among the means used to gain popular favor. 4. Qui ti, Ac., Gr. 206, (17). — reputaverint, Gr. 259, 6. — adeptui tim . . . neqtnverint ... pervenerintf Gr. 266. — posUa modifies tlie last of these verbs. — meriio, "for good reasons." — -judiciuvi animi^ **my opinion," (which formerly led me to politico, but now leads me away from them). — reipMictB venturum^ Gr. 226, IV. last remark. — negotia aiiorum, "what others call business." "Sallust here boasts of having obtained a seat in the senate, and a high magistracy, at a time when it was a matter of diffi- culty, and when even men of great merit were unable to gain either. But he adds the remark, that afterwards many undeserving per5K)n8 were introduced into the senate, to co-operate with whom was no honor. — gucB genera hominum refers to the filling up of the senate f from the lower classes, and even with such as were not free-born. This was done by Julius Caesar, and by his successoi's, Mark Antony and Octavianus. In consequence of such things, Sallust says, it will be evident that he was justified in withdrawing from public life." Zumpt. 5* Q. Maximum, the great dictator Fabius Maximns, who euc- oessfuUy checked the triumphant career of Hannibal in the second Punic war (see Livy, Book 22), and restored the Roman affairs by wise delay. — P. Scipionemy maybe either the elder or younger Scipio Africanus, equally illustrious for their victories over the Carthagi- JUGURTHINE WAR. 279 Tiians. — Imagines. It was the right of the nobility to place in their halls, and carry in funeral procession, wax masks, or busts of those deceased ancestors who had borne any of the great offices of state. — intuerentuTj Gr. 266, 2. — sibiy Gr. 211, R. 5. So with egregiis viris just below. 6f *' Scilicet ^= scire licet, as in the earlier Latinity of Plautus and Terence ; it signifies * one may perceive,* and accord- ingly is followed by the accusative with the infinitive." Zumpt. See also Gr. 272. Merivale's explanation, "for sooth, they said," — veteres ami- I cos, namely, those he had made at Is^umantia, and whose character, as I described above, (see Chap. 8), well suited his present need ; quibus 1 divitise bono honestoque potiores erant, factiosi domi . . . sibi fami- j liari amicitia conjunxerat. The whole subsequent history shows how I "well-founded was his present confidence in his money, and how true I the declaration made to him by these men at Numantia, Romae omnia ! venalia esse. 7. hospitibus : " Certain Roman citizens who under- ! took to entertain visitors from Numidia, and take charge of their i affairs, like the proxenoi of Athens." ^Merivale. Such was the rela- I tion of Q. Fabius Sauga to the Allobroges (see Catiline, Chap. 41). I This relation was hereditary. — misere ; milto is followed indifferently I by the 'dative or accusative with ad. — veniret, Gr. 262, R. 1. , 8« quorum, Gr. 206, (11). — incessit, "came on." — spe, sc. prcemiorum. 286 NOTES ON THE — singulos . . . ambietido, ** canvassiDg the senate individually." — ne . . , cotisuleretuvy ''that too unfavorable a decision might not be given against him," Gr. 184-, 2. 9. satis confidunt, i. e., in the success of their bribery in securing a majority of the senate. — senatiis, " an audience of the senate." — hoc 7nodo. We may suppose that Sallust gives the substance of Adherbal's speech ; certainly nothing more. For some remarks on the speeches in Sallust, see note on Chap. 31, at the end. CHAP. XIY. - Paires conscripti = patres et cotiscripti ; see Livy, 2, 1. — procuratione, "in the management = as your manager." — esse depends on existimaron, and habere also ; the subjunctives all depend on prcecepit. — -jus et imperium, "right and authority." — domi militice- gue, Gr. 221, R. 1. For a very satisfactory explanation of the singu- lar anomaly in Latin syntax, by which the case of the noun denoting the place v^here, appears to depend on its declension and number, see Zumpt, 398, Translator's note. The apparent genitives and abla- tives are all really in the dative — the locative or where case. — usui . . . populoy Gr. 227. — vos ducereni, " I should regard you." — -fecissem^ Gr. 266, R. 4, tium, Gr. 211, 11.4. 3t scilicet^ "naturally'." This account of the origin of Roman degeneracy is given elsewhere by Sallust in one of the fragments that have reached us of his other works. " After the Punic war was ended, and there was room for the exercise of enmities, very many disturbances, seditions, and finally civil wars, arose ; whilst a few powerful men, to whose parties most persons attached themselves, under the mask of zeal for the senate or the people, aimed at the possession of power ; and men were called good or bad citizens, without regard to their public conduct, but ac- cording to their wealth and power. From which time national mor- als were corrupted, not by degrees, as formerly, but as with the violence of a torrent ; and the youth were so corrupted by luxury and avarice, that it was truly said they could neither keep their own property, nor allow others to keep theirs." Fragmenta, 183, 18. From a dread of this result, Scipio Nasica always opposed the de- struction of Carthage. 4* asperius acerbiusque^ sc. ipsis rebus ad- versis. Dietsch explains it by supplying quam quo gauderent, "too rough and bitter to enjoy." 5. in libidinem vertere, "to abuse." — sibi . . . rapere, " to cheat, to rob, to plunder, each for himself." 6* fadione, "party discipline," contrasted with plebis vis soluta. 7. popidus . . . diripicbant. The people were poor, and being con- stantly engaged in war, were obliged to neglect their farms and were plunged into debt ; the booty obtained by their victories was seized by a few nobles, who also gradually monopolized the land, and got possession of their little farms, taking advantage of their absence, to expel their families by every species of knavery and oppression. " In the course of time, their rich neighbors contrived to transfer their holdings to themselves, in the names of other persons, and at last openly got possession of the greater part of the public lands in their own names, and the poor, being expelled, were not willing to take military service, and were careless about bringing up families ; in consequence of which there was speedily a diminution of freeman all through Italy, and the country was filled with ergastula of barbarian slaves, with whom the rich cultivated the lands, from which they JUGURTHINE WAR. 313 liad expelled the citizens." Plutarch's Life of T. Gracchics, Chap. 8 (Long's Translation). Of all the causes that led to the downfall of Rome, probably no one had as much influence as this land- monopoly above described. 9. nihil pensiy Sanctis Gr. 214, "to hold nothing dear or sacred." — quoad se prcecipitavit, "until it ruined itself." 10. qui . . . anteponerent^ i. e., the Gracchi and Ful- vius Flaccus. — permixtio terrce, "an earthquake;" Zumpt says, "a chaos." CHAP. XLII. maojres, their father and their maternal grand- father Scipio Africanus the Elder. — vindicare . . . lihertateiny " to claim freedom for the people." — noxia^ atque eo perculsa^ "guilty and there- fore terror-stricken." — spes societatiSy the hope of an equality of privi- leges with the senate : they were thus bribed to desert the popular party, to which they naturally belonged. — modo . . . interdum = modo . . . modo. — Tiberiicm . . . Caium. Plutarch's Lives of these noble broth- ers is well worth reading ; as also those by Dr. Schmidt in Smith's Diet, of Classical Biog.- — eadem ingredientenif "entering upon the same course (of public policy)." " Cicero says that Caius declined all offices, and had determined to live in retirement^ but that his brother appeared to him in a dream, and said, 'Caius, why do you linger? There is no escape ; one life for both of us, and one death in defence of the people is our fate.' " Plutarch's C. Gracchus^ Chap. 1. — tri- mnvirum . . . deducendi.% " one of three commissioners for planting col- onies of Roman citizens on the public domain." — coloniis deducendis, Gr. 2*75, R. 2, (2.); Z. eQo.—Fuhio Flacco, "a noble, but always of the popular party. Such was the cruelty of the nobility, that even his children were slain, his house was razed, and the ground confis- cated." DiETscH. 2, JSt sancy *'It must be allowed indeed." — GracchiSy Gr. 211, R. 6, 1. 3* bono ... esty "a good man should prefer." This is a censure on the nobles for their violence towards the Gracchi. i« ex libidiiie suay i. e., without regard to justice or mercy.— / 268, 2. — circumire, "goes the rounds (of the sentinels)."— /rej««»- JUGURTHINE WAR. 315 tes, "in close array." — miles ... portaret. "How great the labor of warfare ; how great of marching ! to carry food for more than half a month ; to carry whatever else is needed ; to carry the rampart (i. e., the stakes to form it). I do not mention shield, sword, helmet ; for soldiers no more reckon these among their burden than they do their shoulders, arms, and hands." Cicero, Tusc. Disp, ii. 16. Some- times the soldiers carried a month's provision (Livy, xliv. 2); it con- sisted of wheat or barley unground. The ordinary burden is usually estimated at 60 pounds, exclusive of armor ! 3* confirmavit, "ren- dered efficient." Compare the conduct of Julius Agricola in Britain, under similar circumstances. Tacitus, Vita Agricolce. CHAP. XLVI. Roma, Gr. 255, "from Rome." All the manu- scripts have Romce, but I have followed Dietsch and Andrews in giv- ing Roma, on the authority of Xonius, who so quotes it, and because required by the sense. Merivale explains certior Romoe f actus, "hav- ing ascertained during his residence at Rome." — diffidere suis rebus, "is discouraged." 2, suppliciis, "earnest entreaties;" some ex- plain it, " ensigns of supplication." — qui , . . petereiit, Gr. 264, 5. — ipsi for sibi, Gr. 208. (4.) 3, experimentis, sc. aliorum, "by the experience of others " (his predecessors). 4« alium ab alio diversos, "separately." — maxime, " if possible." — tentando depends on cognovit^ not on persuadet. — ex voluntate, sc. Jugurthce, "according to the wish (of Jugurtha)." — forent, Gr. 266, 1. — nuntiari, sc. ab legatis. 5* iniento atque infesto, " ready for fight, and in hostile array," as when passing through a hostile country. — contra ... faciem, "with an appearance the reverse of warlike." — commeatum portare, i. e., for the Romans. 6. ostentui, " a blind." — tentari, sc. ab Jugurtha. 1. curubat, "commanded." — C. Marius. The student should read carefully Plutarch's Lives of Marius and Sulla, a work in the reach of almost every one. A much improved version of these and most of the other Roman lives, by that eminent scholar. Prof Long, has been published in a very cheap form in London (5 vols., 18mo.), under the title. Civil "Wars in Rome ; from this our quotations are made. "Marius was of an obscure family at Aspinum; he grew up with the distinguishing virtues and vices of the old Sabine character. He was characterized at first by great integrity and industry ; he had a perfect command over his passions and desires, and was moderate in all his expenses ; he possessed the stern and severe virtues of an ancient Roman, and had he lived in earlier times, would have re- fused, like Fabricius, the gold of Pyrrhus, or have sacrificed his life, 316 NOTES ON THE like Deciiis, to save his country. But cast as he was in an age of growing licentiousness and corruption, the old Roman virtues degen- erated into vices; love of country became love of self; patriotism, ambition ; sternness of character produced cruelty ; and personal in- tegrity, unmitigated contempt for the corruption of his contempora- ries. The character of Marius needed, above that of most men, the humanizing influences of literature and art; and there is much truth in the remark of Plutarch (Chap. 2), that 'if Marius could have been persuaded to sacrifice to the Grecian muses and graces, he would never have terminated a most illustrious career in an old age of cru- elty and ferocity.'" Smith's jDic^. of Class. Biog. — propulsarent, sc. equitatum hostium. 8f militicCy "the art of war." — in incerto'^^ incertum. — pacem gerens^ a zeugma. CHAP. XLVII. forum rerumvenalium, "a mart of commerce." — celehratum^ "frequented," the primary meaning of this word; "cele- brated" is a secondary one. 2. teiitandi. "Metellus places a gar- rison in Vaga on two accounts; first, in order to try and seduce the inhabitants from their fidelity to Jugartha ; secondly, because of the eligibility of the position for a Roman station, if they should consent to be seduced." Merivale. — ratus^ id quod, Gr. 207, R. 22; 206, (13.) —frequentiam ... fore; a very vexed passage, both as to the true text, and the meaning. Translated, " he believed that the gieat number of merchants (in the town) would aid the army (by the sup- plies they would furnish), and serve to protect what were already provided." 3. impensius modo, " now more eagerly = more eagerly than ever:" ov modo may be taken as an ablative, and impensius 97iodo = supra modum, "beyond measure." — dedere, "he surrenders, i. e., offers to surrender." 4« dlmittehat ; the imp. denotes fre- quency, Gr. 145, II. 1. — proinissa legatorum exspectare, "awaits (the fulfilment of) the promises of the ambassadors;" those whom he had bribed to betray Jugurtha. CHAP. XL VIII. tentari, "was tried," i. e., " attacked."— r^, "in fact." — urbs, i. e., Vaga. 2. iramites, "by-paths, short cuts." — antevenit, Z. 386, note. 3t possederat ; see Chap. 16. — tractu pari, " of similar course," i. e., parallel to the river. — vastus . . . cultu, " des- olate naturally, and destitute of human culture." — quasi collis, "a sort of hill." — immensurn, " to an immense distance." — humi . . . are- noso «=— humo . . . arenoso, Gr. 205, R. 9 ; so in Tacitus, humido palu- dum, andsecreto loci. 4t pecore atque cultoribus, Gr. 249, I. CHAP. XLIX. transverso itinere, "at right angles (with the JUaUETHINE WAK. 317 monntaiji)." — extenuata acie^ " drawn out into a thin line," with the front much extended, but not deep ; the opposite of a column. — agerety Gr. 265. — propior montem, Gr. 222, R. 5, and 235, R. 5. — suos^ i, e., the division under his own immediate command. 2. turmas atque inanipulos, squadrons of horse and lines of infantry ; see Chap. 12, note on lictor. — nionet atque ohtestatur ; monere may be followed by either a subjunctive, or an ace. with inf. ; ohtestari only by the former: hence in the following sentence the infinitive clauses depend on monet, and only the others on ohtestatur, as also appears from the sense : ohtestatur . . . uti . . . defendant . . . proinde . . . essent ; monet . . . fore . . . provisa . . . initium fore. — miserint . , . decuerint, Gr. 266, 2 ; see Chap. 38 ; decuerint, sc. provideri ; for decuerit. — locum super iore7n is the subject ace. of provisian esse, understood. — uti . . . consererent depends on provisum est undei-stood — prudentes . . . imperiti are both limited by helli understood. 4« pecunia aut honore extulerat ; ex- tnlerat is joined with pecunia by zeugma = pecunia locupletaverat, arag.—Jlagifiu7n . . . redimeret, ''might compound for, buy himself off from the punish- ment of, vice or crime ; " nothing was more common at that period than for the greatest criminals to escape by bribing their judges, as Catiline himself once did. 3. civili = civiwn. — quos ... alebat == "false witnesses and assassins." — '^perjurio refers to lingica, and sail- guine civili to mamis, by the figure Chiasmus, which consists in such an arrangement of four words, that the third corresponds to the sec- ond, and the fourth to the first ; like the extremities of the (Greek) letter Chi, X." Andrews. With this vigorous description compare the language of Cicero's second oration against Catiline, Chap. 4: "What poisoner, what gladiator, what robber, what assassin, what parricide, what forger of wills, what swindler, what debauchee, what spendthrift, what adulterer, what infamous woman, what corrupter of youth, what corrupt and ruined person can be found in all Italy, who does not confess that he has lived with Catiline on the most in- timate terms? " It is hardly necessary to remark that a careful com- parison of Sallust's and Cicero's remarks against Catiline throughout will well repay the student; they throw great light upon, as well as confirm each other. 4« a cidpa vacuus = innocens. — inciderat is used only of evil things ; = " had been so unfortunate as to fall" 5. fiuxi, "unfixed, easily influenced."— c?2^cw7^er, Z. 267, n. 2 6. ex cetate, " arising from his (youthful) age."— moc?^s^zog parcere = " is not ashamed to do any thing."— /acere/, Gr. 263, 2. — ohnoxios, "in his power, dependent on him." 7. existimarent, Gr. 266, 1.— frequentahat ; for the use of the indicative, see Gr. 266, 2, R. 5 ; I Z. bl&.—parum honeste hahuisse = " basely disregarded." — compertum I foret, "could be certainly proved" (if examined into), Gr. 261, 1, I wiih R. 4. ! CHAP. XV. The subject of Catiline's vices, opened in Chap 5, I is now resumed.— /am indicates that the author is going to descend 358 NOTES ON THE from generals to particulars. — prirnum^ i. e., "to begin with the be- ginning." — sacerdote Vestce ; her name was Fabia, the sister of Teren- tia, Cicero's wife. She was tried for the crime and acquitted, prob- ably by Cicero's influence, but Sallust speaks as if she was guilty. The vestals were persons of great dignity and importance ; and bound by a vow of chastity for thirty years. If convicted of violating this vow, the vestal was solemnly buried alive, and her paramour was scourged to death in the Forum ; see Smith's Diet. Antiq. ; Bojesen's Rom. A7itiq.,se(i. 278, 2ld.—jusfasque, "human and divine law." 2« Postremo, i. e., just before the conspiracy. — nihil . . . laudavit^ "no good man ever praised any thing." — quod . . . dubitahat depends on vacuam ,^. fecisse. — nuhere ; the student will observe that this word can bo'-'-ised of marriage, only with reference to the female; it prop- erly means "to veil," and derives its secondary sense, "to marry" {se being understood), from t^e custom of the bride wearing a veil: ducere is the term when the bridegroom is spoken of, because he led the bride to his home. — privignum^ i. e., the son immediately to be mentioned (necato filio), and who would have become her privignus when she married Catiline. — cetate^ Gr. 211, R. 6. — creditur, "it is believed," not "he is believed," which would not be grammatical; credo^ in the sense of " I believe," being intransitive. — necato filio, " by slaying his son." — nuptiis is dat., limiting vacuam. — -fecisse would regularly have been fecit, agreeing with Catilina understood, as is seen from the part, captus ; but by the interposition of pro certo ere- ditur, an anacoluthon was produced, and fecit changed to fecisse, de- pending on creditur. Cicero charges him with murdering his fii'^t wife too, for the same cause, viz., to marry Orestilla. 3* facinoris, i. e., the conspiracy. •!• dis . . . infesius, " at war with both gods and men." — vigiliis neque quietibus, "waking or asleep;" for con- science tormented him when awake, and filled his sleep with direful visions. — ita, "to such a degree." — vastabat, "harrowed up." 5« Igiticr, "hence (arose)." — foedi, "ghastly." — prorsus . . . inerat, "in short, madness was stamped on his appearance and looks." CHAP. XVI. 2. commodare, "he furnished," i. e., to those who needed i\\Qm.—fidem . . . habere, " to despise character, fortune (i. e., to sacrifice them readily), and dangers." — attriverat, "had worn away," by these means. — imperabat is followed both by an infinitive clause (Jidem . . . habere), and by an ace. majora alia, Gr. 229, R. 5 : we have another mixed construction in the use together of the historical inf. commodare, and the imp. ind. imperabat. 3« minus suppetebat. CONSPIRACY OF CATILINE. 359 **was not in readiness." — sontes^ *' tliose who had given him oftenee." — insontes^ " those who had not." — jugulare, *' cut their thi'oats." — scilicet, "it is easy to perceive;" supply hoc facer e. — grahiito, "wan- tonl}'." — potius=potius quam per otium torpescerent maims aut ani- mus atnicis sociisque, Gr. 245, II. 4* confisus = quod confidebat, and so connecting with what follows. — ces alienum . . . erat : " to un- derstand this we need only remember how the Roman magistrates plundered all the provinces, and what usurious interest was exacted by the publicans and traders. The Allobroges mentioned below are an example. Catiline trusted that all whom Roman avarice had stripped would join him." Dietsch. — largius suo usi, "having spent their property too lavishly." — rapinarum, i. e., under Sulla, and espe- cially during the proscription. — victorice, over their fellow-c'^^'zens of the party of Marius. — veteris belongs to rapinarum also. Cicero says of these soldiers of Sulla (in Cat. II. 9, 20), " These are men from the colonies which Sulla founded; these are colonists who have spent with too much extravagance and ostentation their sudden and unex- pected wealth. In building expensive houses, in purchasing farms, litters, and large families of slaves, and providing sumptuous ban- quets, they have incurred so much debt, that Sulla would need to be raised from the dead, to release them." — opprimendce reipublicce, i. e., by renewing the dictatorship and the proscriptions of Sulla. 5« In Italia. "The republic never maintained a standing army in Italy ; its legions were ali occupied in the provinces. The police of Borne and the large towns was kept by the citizens themselves, and the consuls and chief magistrates had only a few lictors and archers in attendance upon them." Merivale. — Pompeius . . . gerebat, i. e., in Asia Minor, conducting the Mithradatic war. He overran Armenia, Albania and Iberia, called extremis terris, because all beyond was unknown to the Romans. — ipsi, sc. Catilince. — consulatuyn petenti . . . spes = consulatum adipiscendi . . . spes ; he had failed once, but still hoped to succeed at another trial ; and with good reason. — nihil^ Z. 677. — intentus, "watchful." "The senate had cast away all care, and having subdued the popular party, thought they had nothing more to fear." Dietsch. CHAP. XVII. L. Ccesare, a distant relative of Julius Csesar, and uncle of Mark Antony. This was b. c. 64 — imparatam rempublicam, "the unprepared condition of the republic." 3. quibus . . . inerat, " who were the most audacious and the most completely ruined ; " inerat is used with neeessitudo by zeugma. Later writers always use 360 NOTES ON THE necessitas to express this idea instead of necessitudo. 3* '*In the names that follow the gentile name is mostly omitted, as is often the case when the cognomen is expressed, and in some families always. For example, Lentulus, Cethegus and the SuUas belonged to the Corne- lian gens. Neither the gentile name nor cognomen was used without the prsBnomen, before the times of Augustus ; they said C. Julius or C. Csesar, but never Julius Caesar." Dietsch. P. Sulla was subse- quently accused of sharing in the conspiracy, and 'tried for it. He was defended by Cicero in a well-known oration, and acquitted ; though certainly guilty, he had taken no prominent or active part, 4« coloniis et municipiis. "Of the municipia there were three kinds ; Jirsty those whose citizens emigrating to Rome, became after some years citizens there ; this right was called isopolity by the Greeks ; second, those to whom Roman citizenship had been given with the right of suffrage ; third, those to whom it had been given without that right. At this time all the inhabitants of Italy had received Roman citizenship. The colonists were either from Rome or Latium, and retained their right of citizenship, as a matter of right." Dietsch. 6* juventus pleraque, " most young men." — Quibus has reference not to juventutem, but to maxime nohilium ; supply ii, which is seldom omitted unless when of the same case as the rela- tive, Gr. 206, (3), {a). — magnijice vel molliter ; molliter has reference to luxurious living only ; magnijice includes also a public ostentation of it. — vivere for vivendi, depending on cqpia, Gr. 270, R. 1. T« Fuere . . . qui crederent, Gr. 264, 6. — ea tempestate ; Sallust is fond of this word instead of teinpus ; except Livy, no later writer uses it in this sense. — L. Crassum, surnamed i)/?;c5, proverbial for his wealth. — quia Cn. Pompeius, supply nam before this sentence. — cujusvis, **of any one," even of a Catiline. — voluisse, supply crederent eum (i. e., Crassum). — illius, sc. Pompeii. — illos refers to conjuratos, im- plied in conjuratio, Gr. 206, (11). '' Crassus was very hostile to Pompey, both because Pompey had deprived him of the glory of fin- ishing the Servile War, and because he felt himself obscured by him. In this mention of Crassus, the sobriety and circumspection of Sallust as a historian, are very observable." Dietsch. CHAP. XVIII. 2. L. Tidlo ... co7isulibus, b. c. 66. — designati ; they were elected in July usually, and entered on office the first of January following. — legibus, "according to the laws," Gr. 249, II. — ajn- bihis literally means "canvassing for votes ;" secondarily, "bribery." There were many laws against it, from b. c. 182 or earlier, down. CONSPIRACY OF CATILINE. 361 "The Lex Acilia Calpumia, passed b. c. 67 (only the year before this transaction), imposed a fine on. the offending part}^ with exclusion from the senate and all public offices," Smith's i>2c^, of Aniiq. s. v. Ambitus. — interrogaii, "brought to trial." 3. pecuniarum repctun- darum, " of extortion," i. e., during his praetorship in Africa.— joroAi- bitus erat, by a decree of the senate, as Dietsch says, until he cleared himself of the charge, which he subsequently did by bribing the judges to acquit him. — quod . . . iiequiveret. Every candidate's name had to be announced 17 days before the election ; and no one could be a candidate unless he was free of accusation. Dietsch omits this whole clause for historical reasons which seem weighty, if not conclusive. — profitere^ supply se esse candidatum. 5. no7ias J)e- cembres. The nones fell on the fifth day, in all the months, except March, May, July, and October, in which they fell on the seventh ; for a full explanation of the Roman calendar, see Gr. 326 ; Z. 867-70. — conailio communicatOy *' having united their counsels," = making common cause. — calendis Januariis, the day that the new consuls (who liad been chosen instead of the two who had been condemned for bribery) were to take the oath of office, and offer solemn sacri- fices and prayers for the safety of the republic— /asc26?^5, i. e., the consulship, of which the Fasces, carried by the lictors before the con- suls, were the emblem, — duas Bispaniis, i. e., Citerior Hispania, or Tarraconensis (named from Tarraco, the capital), and Ulterior, or Bsetica (from the river Bsetis). Q, in nonas ... trayistulerant, no doubt, till suspicion would be lulled. 7. Jam turn, "already at that time," (the nones of Feb.) 8. niaturdssef, "had been too hasty," Gr. 261, 1. — post . . . Romanmn limits pesshnum. — -forety Gr. 261, 1. — ea res, i e., giving the signal before the armed men had gen- erally arrived, who were to perpetrate the murders. CHAP. XIX. Piso . . . misms est. " Inasmuch as he had joined the conspiracy from debt, the senate, having no clear proofs, and being cowardly, find anxious to quiet so desperate a man, gave him the province which Catiline and Autronius had promised him." Dietsch. — qucestor pro prcetore, " with prsetorial power," a most unusual thing; ^e, for the duties of each, Bojesen, 108-10, n locum vivus pugnando ceperat. 3« medios disjecerat ; and so had forced from their first position. — diversius, "more scattered," — adversis, "in front," i. e., none having turned their backs, so as to be wounded in them. 6t ita, "to such a degree." — juxta, "alike," i. e., not at all. 7. dis- cesserat, sc proelio, 8« Icetitia ... moeror ; both these words express the inward feelings, of which gaudium and luctus respectively are the outward manifestations. As the accounts of this conspiracy which have come down to us, of which this history by Sallust is the chief, have been attacked by some in recent times, as improbable and false, the following remarks on the subject will be found interesting and valuable. They are by Prof. Ramsay, of Glasgow University, Scotland. " Although we possess only a one-sided history of this famous conspiracy ; although much that has been recorded seems so marvel- lous and incredible, that many have regarded the whole narrative as little better than a fabric of misrepresentation and falsehood, built up by violent political animosity, and resting on a very slender basis of truth ; although it cannot be denied that some of the particulars set down by Dion Cassius, and alluded to by others (Sallust, Cat,, Ch. 32), of the revolting rites by which the compact between the asso- 396 NOTES ON THE ciates was ratified, are evidently vulgar exaggerations ; although little reliance can be placed on the self-panegyrics of Cicero, who would studiously seek to magnify the danger in order to enhance the merits of his own exertions ; yet upon a careful and dispassionate investiga- tion, we shall discover no reasonable ground for entertaining any doubts respecting the general accuracy of the facts, as presented to us by Sallust, whose account throughout is clear and consistent, and is corroborated in all the most important details by the information transmitted from other sources. Nor, upon a close examination into the circumstances of the individuals concerned, of the times, and of the state of public feeling and public morals, shall we have much difficulty in forming a distinct idea of the character of Catiline him- self, of the motives by which he was stimulated, and of the calcula- tions by which he was encouraged to expect success. "Trained in the wars of Sulla, he was made familiar from his earliest youth with civil strife, acquired an indifference to human suffering, and imbibed an utter contempt for the constitutional forms and gov- ernment of his country, which had been so freely neglected or vio- lated by his patron. The wealth quickly acquired having been recklessly squandered his necessities soon became press- ing. The remorse, too, produced by his frightful vices and crimes, must have given rise to a frame of mind that would eagerly desire to escape from reflection, and seek relief in fierce excitement On the other hand, the consciousness of those great mental and physical powers, from which even his most bitter enemies could not withhold a tribute of admiration, combined with the extensive popularity he had acquired among the young, must have tended to stimulate his ambition. "We can readily believe that the career of Sulla was ever present to his imagination, and that his grand aim was to become what the dictator had been " The moment seemed most propitious for the advancement of a man of daring and powerful intellect, uncontrolled by principle. The leading statesmen were divided into factions, which eyed each other with bitter jealousy: the younger nobility were thoroughly demor- alized, for the most part bankrupts in fortune as well as in fame, eager for any change which might relieve them from embarrassment The rabble were restless and discontented, filled with envy and hatred against the rich and powerful. Thus, at home, the dominant party in the senate, and the equites or capitalists alone felt a deep interest in the stability of the government Moreover a wide-spread CONSPIRACY OF CATILINE. 397 feeling of disaffection extended over the whole of Italy. Never was the executive weaker. The senate and magistrates were wasting their energies in petty disputes : Pompey, at the head of all the best troops of the republic, was prosecuting a long-protracted and doubt- ful war in the East ; there was no army in Italy. If, then, Catiline, surrounded as he was by a large body of retainers, all devotedly attached to his person, and detached from society at large by the crimes which he had suggested or promoted, had succeeded in strik- ing his first great blow, had he assassinated the consuls and the most able of the senators, the chances were, that the waverers among the higher ranks would have at once espoused his cause, that the popu- lace would have been intimidated or gained over, and that thousands of ruined and desperate men would have rushed from all quarters to his support, enabling him to bid defiance to any force which could have been brought to bear on the city until the return of Pompey from the East. But Pompey might never return, or might not return victorious, or at all events, a long period must elapse, and ample time would be given for negotiation or resistance. But the Fortune of Rome prevailed, the gambler was ruined and the state saved." Smith's Diet Biog, THE END. I i n. APPLE TON §r CO., PUBLISHERS. DR. ARNOLD'S CLASSICAL SERIES. FIRST AND SECOND LATIN BOOK AND PRACTICAL GRAMAR. Reused and carefully corrected by J. A. Spencer, D.D 1 vol. 12mo. Price 75 Cents. PRACTICAL INTRODUCTION TO LATIN PROSE COMPO SITION. Revised and carefully corrected by J. A. Spencer, D. D. 1 vol. 12mo. Price %\ 00. CORNELIUS NEPOS, with Practical Questions and Answers, and an Imitative Exercise on each Chapter. Carefully Revised, with Notes by E. A. Johnson, Prof, of Latin in Univ. of New York. New Edition, enlarged, with a Lexicon, Historical and Geographical Index,