Class _J^ Book Lt. CoplghtN' 9 4 ? COFXRIGUT DEPOSm LHOMOND'S (2- /^ ts» ir^c^ Y I R I R M iE ; ^^-^/^r ADAPTED TO ANDREWS AND STODDARD^S LATIN GRAMMAR. WITH NOTES, COPIOUS DICTIONARY PROF. E. A. ANDREWS. ^^^^^^r—-^ BOSTON: PUBLISHED BY CROCKER AND BREWSTER, 47 Washington Street 4842. tv # .»^^ ■\> Entered according to Act of Congress, in the year 1842, By Crocker & Brewster, In the Clerk's Office of the District Court of Massachusetts. j~ 1. ^ // STKRKOTYPED AT THE BOSTON TYPE AND STEREOTYPE FOUNDRY. PREFACE This edition of the Viri Rom^ of Lhomond is intended as the second part of a series of Latin works adapted to the Grammar of Andrews and Stoddard. It has been prepared, in conformity with the views of several judicious teachers, for the purpose of rendering the transition from the Latin Reader to the easier classic authors less abrupt and difficult. In pursuance of this design, the text has been carefully revised, and Notes, •containing numerous references to the Grammar, to- gether with a copious Dictionary, have been added. The Dictionary is entirely a new work, and has been prepared at an expense of much time and labor. The third part of the series will consist of the Com- mentaries of Cffisar, prepared in the same manner as the editor's recent edition of Sallust, and intended as an introduction to that work. E. A. A. New Haven, June 1, 1842. LIVES OF ILLUSTRIOUS ROMANS, FROM ROMULUS TO AUGUSTUS. BOOK I. COMMENCEMENT OF THE ROMAN EMPIRE. 1. Proca, rex Albanorum, duos filios, Numitorem et Amulium, habuit. Nurnitori, qui natu major erat, regnum reliquit : sed Amulius, pulso fratre, regnavit, et, ut eum sobole privaret, Rheam Silviam, ejus filiam, Vestae sacerdotem fecit; quae tamen Romulum et Remum uno partu edidit. duo cognito, Amulius ipsam in vincula conjecit, parviilos alveo impositos abjecit in Tiberim, qui tunc forte super ripas erat effusus; sed, relabente flumine, eos aqua in sicco reliquit. Vastse tum in iis locis solitudines erant. Lupa, ut fama traditum est, ad vagitum accurrit, infantes lingua lambit, ubera eorum ori admovit, matremque se gessit. 2. duum lupa saspius ad parvulos, veluti ad catulos, reverteretur, Faustulus, pastor regius, rem animadvertit : eos tulit in casam, et Accae Larentiae conjugi dedit educandos. dui adulti inter pastores primo ludicris certaminibus vires auxere, deinde venando saltus peragrare coeperunt, tum la- trones a rapina pecorum arcere. duare iis insidiati sunt latrones, a quibus Remus captus est; Romulus autem vi se defendit. Tunc Faustulus, necessitate compulsus, indicavit 1* 6 VIRl ROM%E. Romulo, quis esset ejus avus, quas mater. Roraulus statim, armatis pastoribus, Albam properavit. 3. Interea Remum latrones ad Amulium regem perdux- erunt, eum accusantes, quasi Numitoris greges iiifestare solitus esset; Remus itaque a rege Numitori ad supplicium traditus est : at Numitor, considerate adolescentis vultu, baud procul erat, quin nepotem agnosceret. Nam Remus oris lineamentis erat matri simillimus, setasque tempori expositionis congruebat. Dum ea res animum Numitoris anxium teneret, repente Romulus supervenit, fratrem liberavit, et, Amulio in- terfecto, avum Numitorem in regnum restituit. 4. Deinde Roraulus et Remus urbem in iisdem ^' ^" ^;/" locis, ubi expositi educatique fuerant, condiderunt : sed orta est inter eos contentio/uter nomen novae urbi daret, eamque regeret; adhibuere auspicia. Remus prior sex vultures, Romulus postea, sed duodecim, vidit. Sic Romulus, augurio victor, Romam vocavit; et, ut eam prius legibus quam moenibus muniret, edixit ne quis vallum tran- siliret. Quod Remus irridens transilivit; eum iratus Rom- ulus interfecit, his increpans verbis: "Sic deinceps male afficietur, quicumque transiliet moenia mea." Ita solus po- titus est imperio Romulus. ROMULUS, FIRST KING OF ROME. 5. Romulus imaginem urbis magis quam urbem fecerat: deerant incolae. Erat in proximo lucus: hunc asylum fecit. E6 statim multitudo latronum pastorumque confugit. Quum vero ipse et populus uxores non haberent, legatos ad vicinas gentes raisit, qui societatem connubiumque peterent. Nus- quam benigne legatio audita est: ludibrium etiam additnm: "Q,uidni feminis quoque asylum aperuistis? Id enim com- par foret connubium." Romulus, aegritudinem animi dis- simulans, ludos parat : indici deinde finitimis spectaculum jubet. Multi convenere studio etiam videndae novae urbis, maxime Sabini cum liberis et conjugibus. Ubi spectaculi BOOK I. 7 tempus venit, eoque deditae mentes cum oculis erant, turn, dato signo, virgines raptae sunt: et hsec fuit statira causa bellorum. 6. Sabini ob virgines raptas bellum adversus Romanos sumpserunt, et, quum Romas appropinquarent, Tarpeiam virginem nacti sunt, quae aquae causa, sacrorum haurieiidas descenderat, Hujus pater Romanae praeerat arci. Titus Tatius, Sabinorum dux, Tarpeiae optionem muneris dedit, si exercitum suum in Capitolium perduxisset. Ilia petiit quod Sabini in sinistris manibus gerebaat, videlicet annulos et ar- millas. Q,uibus dolose promissis, Tarpeia Sabinos in arcera perduxit, ubi Tatius eam scutis obrui praecepit : nam et scuta in laevis habuerant. Sic impia proditio ceieri poena vindicata est. 7. Romulus adversijs Tatium processit, et in eo loco, ubi nunc Romanum forum est, pugnam conseruit. Primo im- petu, vir inter Romanos insignis, nomine Hostilius, fortis- sime dimicans cecidit ; cujus interitu consternati Romani fugere cceperunt. Jam Sabini clamitabant: " Vicimus per- fidos hospites, imbelles hostes. Nunc sciuntlonge aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris." Tunc Romulus, arma ad caelum tollens, Jovi redem vovit, et exercitus seu forte seu divinitus restitit. Proelium itaque redintegratur ; sed raptae mulieres, crinibus passis, ausae sunt se inter tela volantia inferre ; et hinc patres, inde viros deprecatae, pacem conciliarunt. 8. Romulus cum Tatio fffidus percussit, et Sabinos in uibem recepit. Centum ex senioribus elegit, quorum con- silio omnia ageret ; qui ob senilem aetatem Senatus vocati sunt. Tres Equitum centurias constituit ; plebem in triginta curias distribuit. His ita ordinatis, quum ad Caprae paludem exercitum lustraret, subito coorta est tempestas cum magno fragore tonitribusque, et Romulus e conspectu ablatus est : eum ad deos abiisse vulgo creditum est; cui rei fidem fecit Proculus vir nobilis. Orta enim inter patres et plebem seditione, is in concionem processit, et jurejurando affirmavit 8 VIRl ROM^. ' RomuJum a se visum augustiore forma, quam fuisset, eun- demque praecipere, ut seditionibus abstinerent, et virtutem colerent.' Ita Romulus pro deo cultus, et Quirinus est appellatus. WUMA POMPILIUS, SECOND KING OF ROME. 9. Successit Romulo Numa Pompilius, vir in- ■ ■ _ clyta jtistitia et religione. Is Curibus, oppido Sabinorum, accitus est. Q,uuni Roraam venisset, ut populum ferum religione molliret, sacra plurima instituit. Aram Vestae consecravit, et ignem in ara perpetud alendum virginibus dedit. Flaminem, Jovis sacerdotem, creavit, eumque insigni veste et curuli sella ornavit. Duodecim Salios, Martis sacerdotes, legit, qui ancilia, quaedam imperii pignora e coelo, ut putabant, delapsa, ferre per urbem, canentes et rite saltantes, solebant. Annum in duodecim menses ad cursum lunss descripsit ; nefastos fastosque dies fecit ; portas Jano gemino pedificavit, ut esset index pacis et belli : nam apertus in armis esse civitatem, clausus vero pacatos circa omnes populos, significabat. 10. Leges quoque plurimas et utiles tulit Numa. Ut vero majorem institutis suis auctoritatem conciliaret, simulavit sibi cum dea JEgeria esse colloquia nocturna, ejusque monitu se omnia, quge ageret, facere. Lucus erat, quem medium fons perenni rigabat aqua : eo ssepe Numa sine arbitris se inferebat, velut ad congressum deae : ita omnium animos religione imbuit, ut fides et jusjurandum, non minus quam legum et poenarum metus, cives continerent. Bellum quidem nullum gessit, sed non minus civitati profuit, quam Romulus. Morbo exstinctus, in Janiculo monte sepultus est. Ita duo deinceps reges, ille bello, hie pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta regnavit annos; Numa tres et quadraginta. BOOK I. 9 TULLUS HOSTILIUS, THIRD KING OF ROME. 1 1. Mortuo Numa, Tullus Hostilius rex creatus est. Hie non solum proximo regi dissimilis, sed • ' r^ etiam Romulo ferocior fuit. Eo regnante, bellum inter Albanos et Romanos exortum est, Ducibus Hostilio et Fuffetio placuit, paucorum manibus fata utriusque populi committi. Erant apud Romanos trigemini Horatii, trigemini quoque apud Albanos Curiatii. Cum iis agunt reges, ut pro sua quisque patria dimicent ferro, Fcedus ictum est ea lege, ut unde victoria, ibi quoque imperium esset. Itaque trigemini arma capiunt, et in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrinque duo exercitus. Datur signum, in- festisque armis terni juvenes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. 12. Ut primo concursu increpuere arma, horror ingens spectantes perstrinxit. Consertis deinde manibus, statim duo Romani alius super alium exspirantes ceciderunt : tres Albani vulnerati. Ad casum Romanorum conclamavit gau- dio exercitus Albanus. Romanos jam spes tota deserebat. Unum Horatium tres Curiatii circumsteterant : is quamvis integer, quia tribus impar erat, fugam simulavit, ut singulos per intervalla secuturos separatim aggrederetur. Jam ali- quantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, quum respiciens videt unum Curiatium baud procul ab se abesse. In eum magno impetu redit, et, dum Albanus exer- citus inclamat Curiatiis, ut opem ferant fratri, jam Horatius eum occiderat. Alterum deinde, priusquam tertius posset consequi, interfecit. 13. Jam singuli supererant, sed nee spe nee viribus pares. Alterius erat intactum ferro corpus, et geminata victoria ferox animus. Alter fessum vulnere, fessum cursu trahebat corpus. Nee illud prcelium fuit. Romanus exsultans male sustinentem arma conficit, jacentemque spoliat. Romani ov I tes ae gratulantes Horatium aceipiunt, et domum de- 10 VIRI ROM^. ducunt. Princeps ibat Horatius, trium fratrum spolia prae se gerens. Cui obvia fuit soror, qusB desponsa fuerat uni ex Curiatiis, visoque super burner os fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, flere et crines solvere coepit. Movit feroci juveni animum comploratio sororis in tanto gaudio publico : stricto itaque gladio transfigit puellam, simul earn verbis increpans : " Abi bine cum immaturo amore ad spon- sum, oblita fratrum, oblita patriae. Sic eat qusecumque Romana lugebit liostem." 14. Atrox id visum est facinus patribus plebique, quare raptus est in jus Horatius, et apud judices condemnatus. Jam accesserat lictor, injiciebatque laqueum. Turn Hora- tius ad populum provocavit. Interea pater Horatii senex proclamabat filiam suam jure cassam fuisse; et juvenem ara- plexus, spoliaque Curiatiorum ostentans, orabat populum, ne se orbum liberis faceret. Non tulit populus patris lacrymas, juvenemque absolvit, magis admiratione virtutis, quam jure causes. Ut tamen caedes manifesta expiaretur, pater, qui- busdam sacrificiis peractis, transmisit per viam tigillum, et filium, capite adoperto, velut sub jugum misit : quod tigillum sororium appellatum est. 15. Non diu pax Albana mansit : nam Fuffetius, dux Albanorum, quum invidiosum se apud cives videret, quod bellum uno paucorum certamine finisset, ut rem corrigeret, Veientes adversus Romanos concitavit. Ipse a Tullo in auxilium arcessitus, aciem in collem subduxit, ut fortunam belli experiretur ac sequeretur. dua re, Tullus, intellecta, dixit clara voce suo illud jussu FufFetium facere, ut hostes a tergo circumvenirentur. ' Quo audito, hostes territi victique sunt. Postera die Fuffetius, quum ad gratulandum Tullo venisset, jussu illius quadrigis religatus est, et in diversa dis- tractus. Deinde Tullus Albam propter ducis perfidiam dir- uit, et Albanos Romam transire jussit. 16. Roma interim crevit Albse minis; duplicatus est civ- ium numerus ; mons Coelius urbi additus ; et, quo frequen- lius habitaretur, eam sedem Tullus regige cepit, ibique deinde BOOK I. 11 habitavit. Auctarum viriurn fiducia elatus bellurn Sabinis indixit; pestilentia insecuta est: nulla tamen ab aimis quies dabatur. Credebat enim rex bellicosus salubriora militiae quam domi esse juvenum corpora ; sed ipse quoque diutumo morbo est implicitus : tunc fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, nullique rei deinceps nisi sacris operam dedit. Mernorant TulJum fulmine ictura cum domo con- flagrasse. Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta. AZNXUS M.\P.CIU5,. FOURTH KING OF ROME. 17. TuUo mortuo, Ancum Marciura regem populus creavit. Numae Porapilii nfepos Ancus * " ' ^^^' Marcius erat, aequitate et religione avo similis. Tunc Latini, cum quibus, Tullo regnante, icturn fedu? erat, sustulerunt animos, et incursionem in agrum Pvjjiiarium fece- runt. Ancus, priusquam eis bellum indiceret, legatum njisit, qui res repeteret ; eumque morem posteri rednuenint. Id aatera hoc modo fiebat. Legatus, ubi ad fines eorum venit, a quibus res repetuntur, capite velato, ait : '* Audi, Jupiter ; audite, fines hujus populi. Ego sum publicus nuntius populi R-omani : verbis meis fides sit."' Deinde peragit postulata. Si non deduntur res, quas exposcit, hastam in fines hostium emittit, bellumque ita indicit. Legatus, qui ea de re mittitur, feciaJis, ritusque belli indicendiJws/ec/fzZe appellatur. 18. Legato Romano res repetenti superbe responsum est a Latinis ; quare bellum hoc modo eis indictum e^. Ancus, exercitu conscripto, profectus. I tis, cives Romara traduxit. Q. . , multitudine facinora clandestina fierent, Ancus carcerem in media urbe ad terrorem increscentis audaciae aedificavit : muro lapideo urbem circumdedit, et Janiculum montem, ponte sublicio in Tiberim facto, urbi conjunxit. Pluribus aliis rebus intra paucos annos confectis, immatura morte prsBreptus, non potuit praestare, qualem proraiserat regem. 12 VIRI ROMM. LUCIUS TARQUINIUS PRISCUS, FIFTH KING OF ROME. 19. Anco regnante, Lucius Tarquinius, urbe T; A. C. 614. ■ ' ■ Tarquiniis profectus, cum conjuge et fortunis om- nibus Romam commigravit. Additur haec fabula : scilicet, ei advenienti aquila pileum sustulit, et super carpen- tum, ubi Tarquinius sedebat, cum magno clangore volitans, rursus capiti apte reposuit; inde sublimis abiit. Tanaquil conjux, augtiriorum peiita, regnum ei portendi intellexit : ita- que virum complexa jussit eum alta sperare. Has spes cogita- tionesque secum portantes, urbem ingressi sunt, domicilioque ibi comparato, Tarquinius pecunia et industria dignitatem atque etiam Anci regis familiaritatem consecutus est; a quo tutor liberis rel ictus, regnum intercepit, et ita administravit, quasi jure adeptus fuisset. 20. Tarquinius Priscus bellum cum Sabinis gessit, in quo bello equitum centurias numero auxit; nomina mutare non potuit, deterritus, ut ferunt, Atti Navii auctoritate. At- tus, ea tempestate augur inclytus, id fieri posse negabat, nisi aves addixissent; iratus rex, in experimentum artis, eum in- terrogavit, ' fierine posset, quod ipse mente conceperat : ' Attus, augurio acto, 'fieri posse respondit.' "Atqui hoc," inquit rex, " agitabam, an cotem illam secare novacula pos- sem." "Potes ergo," inquit augur, et secuisse dicitur. Tarquinius Sabinos vicit, et filium tredecim annorum, quod in proelio hostem percussisset, praetexta et bulla donavit, unde haec ingenuorum puerorum insignia esse coeperunt. 21. Supererant duo Anci filii, qui, aegre ferentes se pa- terno regno fraud atos esse, regi paraverunt insidias. Ex pastoribus duos ferocissimos deligunt ad patrandum facinus. li, simulata rixa, in vestibulo regiae tumultuantur. duum eorum clamor penitus in regiam pervenisset, vocati ad regem pergunt. Primo uterque simul vociferari coepit, et certatim alter alteri obstrepere. Quum vero jussi essent invicem di- cere, unus ex composito rem orditur; dumque intentus in BOOK I. IS^ eum se rex totus averteret, alter elatam securim in ejus caput dejecit, et, relicto telo, ambo foras se proripiunt. SERVIUS TULLIUS, SIXTH KIJNG OF ROME. 22. Servius Tullius matre nobili, sed captiva, natus est. Q-uum in domo Tarquinii Prisci educa- A. U. 176. retur, ferunt prodigium visu eventuque mirabile ac- ' ' * cidisse. Flammag species pueri dormientis caput amplexa est. Hoc viso Tanaquil summam ei dignitatem portendi intellexit : conjugi suasit, ut eum non secus ac liberos suos educaret. Is postquam adolevit, a Tarquinio gener assuraptus est; et quum Tarquinius occisus esset, Tanaquil, celata ejus morte, populum ex superiori parte sedium allocuta, ait regem, gravi quidem, sed non letali vulnere accepto, petere, ut interim,, dum convalescit, Servio Tullio dicto audientes essent. Ser- vius Tullius quasi precario regnare coepit, sed recte imperium. administravit. 23. Servius Tullius aliquod urbi decus addere voluit. Jam turn inclytum erat Dianse EphesiaB fanum. Id com- muniter a civitatibus Asise factum fama ferebat. Itaque Latinorum populis suasit, ut et ipsi Romae fanum Dianae cum populo Romano asdificarent. Q,uo facto, bos mirae magnitudinis cuidam Latino nata dicitur, et responsum som- nio datum, 'eum populum summam imperii habiturum, cujus civis bovem ill am immolasset.' Latinus bovem ad fanum Dianae deduxit, et causam sacerdoti Romano exposuit. Sa- cerdos callidus dixit ' eum debere prius vivo flumine manus abluere.' Dum Latinus ad Tiberim descendit, sacerdos bo- vem immolavit, Ita imperium civibus, sibique gloriam vin- dicavit. 24. Servius Tullius filiam alteram ferocem, mitem alte- ram habebat. Duo quoque Tarquinii Prisci filii longe dis- pares moribus erant. Tullia fer ox Tarquinio miti nupser at; Tullia vero mitis Tarquinio feroci ; sed mites, seu forte, seu fraude, perierunt : feroces morum similitude conjunxit. Sta- 2 14 VIRI ROMM, tim Tarquinius Superbus a Tullia incitatus, advocato senatu,. regnum paternum repetere coepit : qua re audita, Servius, dum ad curiam contendit, jussu Tarquinii gradibus dejectuSy et domum refugiens interfectus est, Tullia carpento vecta in forum properavit, virum e curia evocavit, et prima regem salutavit : a quo jussa ex turba decedere, quum domum redi- ret, viso patris corpora, mulionem evitantem super ipsum corpus carpentum agere praecepit. Unde vicus ille Seek- ratus dictus est. Servius Tullius regnavit amios quatuor et quadraginta. TARQUINIUS SUPERBUS, SEVENTH AND LAST KING OF ROME. 25. Tarquinius Superbus regnum sceleste occu- A. C. 532. pavit. Tamen bello strenuus hostes domuit. Ur- bem Gabios in potestatem redegit fraude Sexti filii. Is quum indigne ferret earn urbem a patre expugnari non posse, ad Gabinos se contulit, patris in se scevitiam querens, Benigne a Gabinis exceptus est, et paulatim eorum benevo- lentiam fictis blanditiis alliciendo, dux belli electus est. Turn e suis unum ad patrem mittit sciscitatum, * quidnam se facere vellet.' Pater nuntio filii nihil respondit, sed in hortum transiit ; ibique inambulans, sequente nuntio, altissima pa- paverum capita baculo decussit. Nuntius fessus exspectando redit Gabios. Sextus, cognito silentio patris simul ac facto, intellexit, quid vellet pater. Primores civitatis interemit, patrique urbem sine ulla dimicatione tradidit. 26. Postea Tarquinius Superbus Ardeam urbem oppug- navit. Ibi Tarquinius Collatinus, sorore regis natus, forte ccenabat apud Sextum Tarquinium cum aliis juvenibus re- giis. Incidit de uxoribus mentio : quum unusquisque suara laudaret, placuit experiri. Itaque equis Ilomam petunt. Regias nurus in convivio et luxu deprehendunt. Pergunt inde Collatiam. Lucretiam, Collatini uxorem, inter ancil- las in lanificio inveniunt. Ea ergo ceteris praestare judica- BOOK I. 15 tur. Paucis interjectis diebus, Sextus Collatiam rediit, et Lucretiae vira attulit. Ilia postero die, advocatis patre et conjuge, rem exposuit, et se cultro, quem sub veste texerat, occidit. Conclamant vir paterque, et in exitium regum conjurant. Tarquinio Romam redeunti clausae sunt urbis portae, et exsilium indictum. 16 BOOK II. LUCIUS JUNIUS BRUTUS, FIRST ROMAN CONSUL. 1. Junius Brutus, sorore Tarquinii natus, A r f^m ^^^^ eandem fortunam timeret, in quam frater inciderat, qui ob divitias et prudentiam fuerat ab avunculo occisus, stultitiam finxit, unde Brutus dictus est. Profectus Delphos cum Tarquinii filiis, quos pater ad Apolli- nem muneribus honorandum miserat, baculo sambuceo aurum inclusum deo donum tulit. Peiactis deinde mandatis patris, juvenes Apollinem consuluerunt, ' quisnam ex ipsis Romse regnaturus esset.' Responsum est, ' eum Romce summam potestatem habiturum, qui primus matrern osculareter.' Tunc Brutus, perinde atque casu prolapsus, terram oscu- latus est, quod ea communis sit mater omnium mortalium. 2. Expulsis regibus, duo consules creati sunt, Junius Brutus et Tarquinius Collatinus, Lucretiae maritus. At libertas modo parta, per dolum et proditionem psene amissa est. Erant in juventute Romana adolescentes aliquot, so- dales Tarquiniorum. Hi de accipiendis nocte in urbem regibus colloquuntur, ipsos Bruti consulis filios in societatem consilii assumnnt. Sermonem eorum ex servis unus exce- pit : rem ad consules detulit. Scripts^ ad Tarquinium litte- rs manifestum facinus fecerunt. Proditores in vincula con- ecti sunt, deinde damnati. Stabant ad palum deligati uvenes nobilissimi, sed prns ceteris liberi consulis omnium in se oculos convertebant. Consules in sedem processere suam, missique lictores nudatos virgis CEedunt, securique fe- riunt. Supplicii non spectator modo, sed et exactor eral Brutus, qui tunc patrem exuit, ut consulem ageret. BOOK II. 17 3. Tarquinius deinde bello aperto regnum recuperare teiitavit. Equitibus proeerat Aruns Tarquinii filius : rex ipse cum legionibus sequebatur : obviam hosti consules eunt. Brutus ad explorandum cum equitatu antecessit. Aruns, ubi Brutum agnovit, inflammatus ira, : " Ille est vir," inquit, " qui nos patria expulit ; en ille nostris decoratus insignibus magnifice incedit." Turn concitat calcaribus equum, atque in ipsum consulem dirigit : Brutus avide se certamini ofFert. Adeo infestis animis concurrerunt, ut ambo hasta transfixi ceciderint; fugatus est tamen Tar- quinius. Alter consul Romam triumphans rediit : Bruti collegae fiinus, quanto potuit apparatu, fecit. Brutum ma- tronae ut parentem annum luxerunt. HORATIUS COCLES. 4. Porsena, rex Etruscorum, ad restituendum Tarquinios cum infesto exercitu Romam venit. ^- U- 246. Primo impetu Janiculum cepit. Non unquam alias ante tantus terror Romanos invasit : ex agris in urbem demigrant ; urbem ipsam sepiunt prsesidiis. Alia urbis pars muris, alia Tiberi objecto tuta videbatur. Pons sublicius iter paene hostibus dedit, nisi unus vir fuisset, Horatius Codes, illo cognomine, quod in alio proelio oculum amiserat. Is pro ponte stetit, et aciem hostium solus sustinuit, donee pons a tergo interrumperetur : ipsa audacia obstupefecit hostes ; ponte rescisso, armatus in Tiberim desiluit, et incolumis ad suos transnavit. Grata erga tantam virtutem civitas fuit; ei tantum agri datum est, quantum una die circumarari po- tuisset. Statua quoque in comitio posita. CAIUS MUCIUS SC^VOLA. 5. Quum Porsena Romam obsideret, Mucius, vir Ro- mante constantiae, senatum adiit, et veniam transfugiendi petiit, necem regis repromittens. Accepta potestate, in 2* 18 VIRI R03LE. «astra Porsenas venit. Ibi in confertissima turba prope re- giurn tribunal constitit. Stipendium tunc forte militibus dabatur ; et scriba cum rege pari fere ornatu sedebat. Mu- cins ilium pro rege deceptus occidit. Apprehensus et ad regem pertr actus, dextram accenso ad sacrificium foculo in- jecit; hoc supplicii area exigens, quod in casde peccasset. Attonitus miraculo rex juvenem amoveri ab altaribus jus- -sit. Turn Mucius, quasi benencium remunerans, ait ' tre- centos, sui similes, adversus eurn conjurasse.' Qua re ille •territus bellum, acceptis obsidibus, deposuit. THE MAIDED" CECELIA. 6. Porsena Cloeliam, virginem nobilem, inter obsides ac- cepit. Q,uum ejus castra hand procul ripa Tiberis locata essent, Clcelia, deceptis custodibus, noctu egressa, equum, quern fors dederat, arripuit, et Tiberim trajecit. duod ubi regi nuntiatum est, prirno ille incensus ira Romara legatos misit ad Clceliam obsidem reposcendam. Romani earn ex foedere restituerunt. Turn rex, virginis virtutem admiratus, earn laudavit, ac parte obsidum donare se dixit, permisitque ut ipsa, quos vellet, legeret. Productis obsidibus, Clcelia virgines puerosque elegit, quorum aetatem injuriae obnoxiam sciebat, et cum iis in patriam rediit. Romani novam in fem- ina virtutem novo genere honoris, statua equestri, dona- vere. In summa Via Sacra fuit posita virgo insidens equo. PUBLIUS VALERIUS PL'BLICOLA. 7. Tarquinius Collatinus se consulatu abdica- A. U. 247. ^.j^^ quod invisum esset populo Tarquinii nomen. Itaque consul creatus est Publius Valerius, quo adjutore Brutus reges ejecerat. Hie tamen, quia in locum Bruti mortui alterum consulem non subrogaverat, et domum in alto atque munito loco habebat, in suspicionem regni af- fectati venit. Q,uo cognito, apud populum questus est, quod BOOK II. 19 de se tale aliquid timuissent, et misit, qui domum suam diruerent. Dempsit etiam secures fascibus, eosque in populi concione submisit, quasi major populi quam consulis majestas esset. Gratum id multitudini spectaculum fuit. Inde Va- leric cognomen Publicolae datum est. Q,uum quartura consul fiiisset, mortuus est adeo pauper, ut faneri sumptus deesset. Collectis a populo nummis est sepultus, et annuo matronarum luctu honoratus. AULL'S POSTUMIUS, THE DICTATOR. A. U. 255. 8. Tarquinius ejectus ad Mamilium Tuscula- num, generum suum, confugerat : quum ille, con- ^ q ^^i citato Latio, Romanos graviter urgeret, nova Romae dignitas creata est, quse dictatura appellata est, major quam consulatus. Tunc creatus est raagister equitum, qui dictatori etiam obsequeretur. Aulus Postumius, dictator factus, cum hostibus apud Regillum lacum conflixit, ubi, quum victoria nutaret, m agister equitum equis frenos detrahi jussit, ut irrevocabili impetu ferrentur : itaque et aciem La- tinorum fuderunt, et castra ceperunt. Tarquinius Cumas se contulisse dicitur, in eaque urbe senio et cegritudine esse confectus. ME^EXIUS AGRIPPA. 9. Menenius Agrippa concordiam inter patres plebemque restituit : nam quum plebs a patribus .^ q ^ng secessisset, quod tributum et railitiam non tolera- ret, Agrippa, vir facundiis, ad plebem missus est; qui, in- tromissus in castra, nihil aliud, quam hoc narrasse fertur : " Olim humani artus, quum ventrem otiosum cernerent, ab eo discordarunt conspiraruntque, ' ne man us ad os cibum fer- rent, nee os acciperet datum, nee dentes conficerent.' At dum ventrem domare vellent, ipsi quoque defecerunt, totum- que corpus ad extremam tabem venit : inde apparuit ventris baud segne ministerium es.se, eumque acceptos cibos per 20 VIRI ROM^. omnia membra disserere, et cum eo in gratiam redierunt. Sic senatus et populus quasi unum corpus discordia pere- unt, Concordia valent." 10. Hac fabula Menenius flexit hominum mentes : plebs m urbem regressa est. Creavit tamen tribunes, qui liberta- lem suam adversiis nobilitatis superbiam defenderent. Paulo jost mortuus est Menenius, vir omni vita pariter patribus ac (jlebi carus ; post restitutam civium concordiam carior plebi factus. Is tamen in tanta paupertate decessit, ut eum pop- ulus collatis quadrantibus sepeliret, locum sepulcro senatus publice daret. Potest consolari pauperes Menenius, sed multo magis docere locupletes, quam non sit necessaria solidam laudem cupienti nimis anxia divitiarum comparatio. CAIUS MARCIUS CORIOLAISUS. 11. Caius Marcius gentis patricice a captis A C 491 Coriolis, urbe Volscorum, Coriolanus dictus est. Patre orbatus adbuc puer sub matris tutela adole- vit. Sortitus erat a natura nobiles ad laudem impetus, sed, quia doctrina non accessit, irae impotens, obstinataeque per- vicaciae fuit. Q,uum prima stipendia facere ccepisset adoles- cens, e multis proeliis, quibus interfuit, nunquam rediit, nisi donatus corona aliove militari prsemio. In omni vitas rations nihil aliud sibi proponebat, quam ut matri placeret : quum- que ilia audiret filium laudari, aut corona donari videret, tum demum felicem se putabat. Ea oblectanda et colenda satiari non poterat. Ilia cupiente uxorem duxit : illius in aedibus cum uxore habitavit. 12. Coriolanum, post insignem victoriam ejus opera maxime partam, Postumius consul apud milites laudavit : eum militaribus donis onerare voluit; agri centum jugera, decem captivos, totidem ornatos equos, centum boves et ar- genti pondus quantum sustinere potuisset, offerebat. Cori- olanus vero nihil ex his omnibus accepit, praeter unius hospitis captivi salutem et equum. Consul factus, gravi BOOK II. 21 annona advectum e Sicilia frumentum magno pretio dandum populo curavit, ut plebs agros non seditiones coleret. Qua de causa damnatus ad Volscos concessit, eosque adversus Ronlanos concitavit. Imperator a Volscis factus, ad quar- tum ab urbe lapidem castra pcsuit, et agrum Romanum est populatus. 13. Missi sunt Roma ad Coriolanum oratores de pace, sed atrox responsum retulerunt; iterum deinde missi ne in castra quidem recepti sunt. Sacerdotes quo que suis infu- lis velati ad eum iverunt supplices, nee magis animum ejus flexerunt : stupebat senatus, trepidabat populus, viri pariter ac mulieres exitium imminens lamentabantur. Tum Vetu- ria, Coriolani mater, et Volum.nia uxor, duos parvos filios se- cum trahens, castra hostium petierunt. Ubi matrem aspexit Coriolanus : " O patria," inquit, " vicisti iram meam admotis matris mese precibus, cui tuam in me injuriam condono." Cornplexus inde suos castra movit, et exercitum ex agro Romano abduxit. Coriolanus postea a Volscis, ut proditor, occisus dicitur. THE THREE HUNDRED AND SIX FABII. 14. Vexabantur incursionibus Veientium Ro- A. U 275 mani. Tum Fabia gens senatum adit. Consul ^* q ^-j-i Fabius pro gente loquitur : " Vos alia bella curate : Fabios hostes Veientibus date : istud bellum privato sumptu gerere nobis in animo est." Ei gratiae ingentes actse sunt. Consul e curia egressus, comitante Fabi'" rediit. Manat tota urbe rumor : Fabic ferunt : Fabii postera die arma capiunt. xS uu 41101.111 e.\erciius neque minor numero, neque clarior fama et admiratione hom.inum, per urbem incessit. Ibant sex et trecenti milites, omnes patricii, omnes unius gentis. Ad Cremeram flumen perveniunt. Is opportunus visus est locus communiendo praesidio. Hostes non semel fusi pacem supplices petunt. 15. Veientes pacis inipetratas brevi pcenituit. Itaque, red- 22 VIRI ROM^. integrate bello, inierunt consilium insidiis ferocem hostem captandi. Multo successu Fabiis audacia crescebat : quum igitur palati passim agros popularentur, pecora a Veientibus obviam acta sunt ; ad qusB progressi Fabii, in insidias circa ipsum iter locatas delapsi sunt, et omnes ad unum perierunt. Dies, quo id factum est, inter nefastos relatus fuit : porta, qua profecti fuerant, SceJerata est appellata. Unus omnino superfuit ex ea gente, qui, propter aetatem irapuberem, domi relictus fuerat. Is genus propagavit ad Q,uintum Fabium Maximum, qui Hannibalem mora fregit. LUCIUS QUINCTIUS CIXCINNATUS. A. U. 296. 16. yEqui consul em Minucium atque exercitum A. C. 456. ^J^^ circumsessos tenebant : id ubi Romae nuntia- tum est, tantus pavor, tanta trepidatio fuit, quanta si urbem ipsam, non castra, hostes obsiderent : quum autem in altero consule parum esse praesidii videretur, dictatorem dici placuit, qui rem afflictam restitueret. Quinctius Cin- cinnatus omnium consensu dictator est dictus. Ille, spes unica imperii Romani, trans Tiberim quatuor jugerum cole- bat agrum. Ad quem missi legati nudum eum arantem of- fenderunt. Salute data invicem redditaque, Quinctius togam propere e tugurio proferre uxorem Raciliam jussit, ut senatus mandata togatus audiret. 17. Postquam absterso pulvere ac sudore, toga indutus processit Q,uinctius, dictatorem eum legati gratulantes con- «=ilutant; quantus terror in exercitu sit, exponunt. Quinc- tius igitur Romam venit, et antecedentibus lictoribus do- mum deductus est. Postero die profectus, caesis hostibus, exercitum Romanum liberavit. Urbem triumphans ingres- sus est. Ducti ante currum hostium duces, militaria signa praelata: secutus est exercitus praeda onustus; epulae in- structaB ante omnium domos. duinctius sexto decimo die dictatura, quam in sex menses acceperat, se abdicavit, et ad boves rediit triumphalis agricola. BOOK II. 23 LUCIUS VIRGIXIUS, THE CE^TUR10^^ 18. Anno trecentesimo ab urbe condita, pro A U 300 duobus consulibus decemviri creati sunt, qui al- j^ q ^^2 latas e Grsecia leges populo proponerent. Unus ex iis, Appius Claudius, virginem plebeiam adamavit, quara quum Appius non posset pretio ac spe pellicere, clienti suo negotium dedit, ut earn in servitutem deposceret : facile vic- turus, quum ipse esset et accusator et judex. Lucius Vir- ginius, puellae pater, tunc aberat militiae causa. Cliens igitur virgini venienti in forum injecit manum, affirmans suam esse servam : eam sequi se jubet ; ni faciat, minatur se cunctan- tem vi abstracturum. Pavida puella stupente, ad clamorem nutricis fit concursus. Quum ille puellam non posset abdu- cere, eam vocat in jus, ipso Appio judice. — 19. Interea missi nuntii ad Virginium properant. Is prima luce Romam advenit, quum jam civitas in foro ex- spectatione erecta staret. Virginius statim in fn-r^-— mabundus et civium opem implorans, filiaiu suam Appius obstinatum gerens animum in tribi al , ..^ ^^ Virginiam clienti suo addixit. Tum pater, ubi nihil us- quam auxilii vidit : "Q,uaeso,'"' inquit, " Appi, ignosce pa- trio dolori; sine me filiam ultimo alloqui." Data venia pater filiam in secretum abducit. Ab lanio cultrum arripit, et pectus puellae transfigit. Turn ferro sibi viam facit, et respersus cruore ad exercitura profugit. Concitatus exercitus montem Aventinum occupavit ; decern tribunos militum cre- avit ; decemviros magistratu se abdicare coegit, eosque omnes aut morte aut exsilio multavit : ipse Appius Claudius in car- cere necatus est. M.\PvCUS FURiUS CAMILLUS. 20. duum Marcus Furius Camillas urbem Fa- a. U. 361. lerios obsideret, ludimagister plurimos et nobilis- -^- ^- 391- 24 VIRI ROM^. simos inde pueros, velut ambulandi gratia eductos, in castra Romanorum perduxit : quibus Camillo traditis, non erat du-- biuin, quill Falisci, deposito bello, sese Romanis dedituri essent; sed Camillus perfidiam proditoris detestatus : "Non ad similem tui," inquit, " venisti ; sunt belli sicut et pacis jura: arma iiabemus, non adversus eaia aitatem, cui etiam captis urbibus parcitur, sed adversus armatos, qui castra^ Romana oppugnaverunt." Denudari deinde ludimagistrum jussit ; eum, manibus post tergum alligatis, in urbem redu- cendum pueris tradidit, virgasque eis dedit, quibus euntem verberarent. Statim Falisci, beneficio magis, quam armis victi, portas Romanis aperuerunt. 21. Camillus post multa in patriam merita, judicio pop- uli damnatus, exsulatum abiit. Urbe egrediens a diis pre- catus esse dicitur, ut, si innoxio sibi ea injuria fieret, de- siderium sui facerent ingratae patria3 quamprimum : neque multo postea res evenit. Nam Galli Senones Clusium, Etru- rise oppidum, obsederunt. Clusini novo bello exterriti ab Romanis auxilium petierunt. Missi sunt Roma tres legati, qui Gallos monerent, ut ab oppugnatione desisterent. Ex his legatis unus contra jus gentium in aciem processit, et ducem Senonum interfecit. Qua re commoti Galli, petitis in deditionem legatis, nee impetratis, ad urbem venerunt, et exercitum Romanum apud Alliam fluvium ceciderunt die decimo sexto calendas Augusti : qui dies, inter nefastos re- latus, Alliensis dictus est. 22. Galli victores paulo ante solis occasum A. U. 365. ^^ urbem Romam perveniunt. Postquam hostes adesse nuntiatum est, juventus Romana, duce Manlio, in arcem conscendit; seniores vero domos ingressi adventum Gallorum obstinato ad mortem animo exspectabant. dui inter eos curules magistratus gesserant, ornati honorum insignibus, in vestibulis aedium eburneis sellis insedere, ut, quum venisset hostis, in sua dignitate morerentur. Interim Galli, domos patentes ingressi, vident viros ornatu et vultus majestate diis simillimos : quum Galli ad eos, veluti simula- BOOK II. 25 era, conversi starent, unus ex his senibus dicitur Gallo, bar- bam suam permulcenti, scipionem eburneum in caput in- cussisse. Iratus Gallus eum occidit : ab eo initium coedis- ortum est. Deinde ceteri omnes in sedibus suis trucidati sunt. 23. Galli deinde impetum facere m arcem statuunt. Primo militem, qui tentaret viam, praemiserunt. Turn, nocte sublustri, sublevantes invicem et trahentes alii alios, in summum saxum evaserunt tanto silentio, ut non solum custodes fallerent, sed ne canes quidem, sollicitum animal, excitarent. Anseres non fefellere, quibus in summa inopia Romani abstinuerant, quia aves erant Junoni sacrse ; quae res Romanis saluti fuit. Namque clangore anserum alarum- que crepitu excitus Manlius, vir bello egregius, ceteros ad arma vocans, Gallos ascendentes dejecit : unde mos iste in- cessit, ut solemni pompa canis in furca suffixus feratur; anser vero, velut triumphans, in lectica et veste stragula gestetur. 24. Tunc consensu omnium placuit ab exsilio Camillum acciri ; missi igitur ad eum legati, ipseque dictator absens dictus est. Interim fames utrumque exercitum urgebat : at, ne Galli putarent Romanos ea necessitate ad deditionem cogi, multis locis de Capitolio panis jactatus est in hostium stationes. Ea re adducti sunt Galli, ut baud magna mer- cede obsidionem relinquerent. Pactum est pretium mille pondo auri. Nondum omni auro appenso, Camillus dictator intervenit, collectis Romani exercitus reliquiis : auferri au- rum de medio jubet, denuntiatque Gallis, ut se ad proelium expediant. Instruit deinde aciem, et Gallos internecione occidit. Ne nuntius quidem cladis relictus est. Dictator, recuperata ex hostibus patria, triumphans urbem ingressus est, et a militibus parens patriae conditorque alter urbis appellatus est. 3 BOOK III CAIUS LICIISiUS STOLO. 1. Fabius Ambustus ex duabus filiabus maiorern A. U. 378. . , ^, , . . . . . T • • • c. 1 • A C 37i Aluo bulpicio patricio, mmorem Licmio fetoloni piebeio, conjugem dedit. Aulus Sulpicius tribunus militum erat potestate consulari. Q,uum in ejus domo sorores Fabice inter se tenipus sermonibus tererent, forte incidit, ut Sulpicius de foro domum se reciperet, et ejus lictor forem, ut mos est, virga percuteret; miEor Fabia moris ejus iusueta id expavit : risui sorori fuit miranti sororem id ignorare. Con- fusara earn quum pater vidisset, sciscitanti coiifessa est earn esse causam doloris, quod viro piebeio juricta esset. Con- solatur filiam Ambustus, polliceturque eosdem honores domi propediem visuram, quos apud sororem videat. Inde consilia inire ccEpit cum genero, qui, ubi tribunatum plebis aggressus est, legem tulit, ut alter consul ex plebe crearetur. Lex, resistentibus patribus, lata tamen est, et primus Licinius Stolo consul e plebe factus, TITUS MA^NLIL'S TORQL-ATUS. 2. Titus Manlius ob ingenii et linguae tardita- ■ J;' ^ ' tem a patre rus relegatus fuerat. Quum audlsset patri diem dictam esse a Pomponio, tribuno plebis, cepit consilium rudis quidem et agrestis anirai, sed pietate laudabile. Cultro succinctus, mane in urbem, atque a porta confestim ad Pomponium pergit : introductus cultrum stringit, et super lectum Pomponii stans, se eum transfixurum rnina- BOOK III. 27 tur, nisi ab incepta accusatione desistat. Pavidus tribunus, quippe qui cerneret ferrum ante oculos micare, accusationem dimisit. Ea res adolescent! honori fuit, quod animum ejus acerbitas paterna a pietate non avertisset, ideoque eodem anno tribunus militum factus est. 3. Quum postea Galli ad tertium lapidem trans Anie- nem fluvium castra posuissent, exercitus Romanus ab urbe profectus est, et in citeriore ripa fluvii constitit. Pons in medio erat : tunc Gallus eximia corporis raagnitudine in vacuum pontem processit, et quam maxima voce potuit : "Quern nunc," inquit, "Roma fortissimum habet, is pro- cedat ad pugnam, ut eventus ostendat, utra gens bello sit melior." Diu inter primores juvenum Romanorum silentium fuit. Turn Titus Manlius ex statione ad imperatorem pergit : " Injussu tuo," inquit, " imperator, extra ordinem nunquam pugnaverim, non, si certam victoriam videam ; si tu permit- tis, volo isti belluae ostendere me ex ea familia ortum esse, quae Gallorum agmen e rupe Tarpeia deturbavit." Cui imperator : " Macte virtute," inquit, " Tite Manli, esto : perge, et nomen Romanum invictum praBsta." 4. Armant deinde juvenem sequales: scutum capit, Hispano cingitur gladio ad propiorem pugnam habili. Ex- spectabat eum Gallus stolide laetus, et linguam ab irrisu exse- rens. Ubi constitere inter duas acies, Gallus ensem cum ingenti sonitu in arma Manlii dejecit. Manlius vero insinu- avit sese inter corpus et arma Galli, atque uno et altero ictu ventrem transfodit; jacenti torquem detraxit, quera cruore respersum collo circumdedit suo, Defixerat pavor cum ad- miratione Gallos. Romani alacres obviam militi suo pro- grediuntur, et gratulantes laudantesque ad imperatorem per- ducunt. Manlius inde Torquati nomen accepit. 5. Idem Manlius, postea consul factus bello Latino, ut disciplinam militarem restitueret, edixit, * ne quis extra ordi- nem in hostes pugnaret.' Forte filius ejus accessit props stationem hostium : is, qui Latino equitatui praeerat, ubi 28 VIRI ROiSLE. consulis filium agnovit, " Visne," inquit, " congredi mecura, ut singularis proelii eventu cernatur, quantum eques Latinus Romano prsestet?" Movit ferocem animum juvenis sen ira, sen detrectandi certaminis pudor. Oblitus itaque impe- rii paterni in certamen ruit, et Latinum ex equo excussum transfixit, spoliisque lectis in castra ad patrem venit. Ex- templo filium aversatas consul milices classico advocat; qui postquam frequentes convenere : " Cluandoquidem," inquit, " tu, fili, contra imperium consulis pugnasti, opcrtet ut dis- ciplinam poena tua restituas. Triste exemplum, sed in pos- terum salubre juventuti eris. I, lictor, deliga ad palum." Metu omnes obstupuere; sed, postquam, cervice csesa, fusus est cruor, in questus et lamenta erupere. Manlio Romam redeunti seniores tantum obviam exierunt : juventus et tunc eum, et omni deinde vita, exsecrata est. PUBLIUS DECIUS MUS. 6. p. Decius sub Valerio consule tribunus A. U. 412. a! C 34o! niilitum fuit. Quum exercitus Romanus in angustiis clausus esset, Decius conspexit editum collem imminentem liostium castris. Accepto praesidio, verticem occupavit, hostes terruit, et spatium consuli dedit ad subducendum agmen in sequiorem locum. Ipse intem- pesta nocte per medias hostium custodias somno oppressas incolumis evasit. Q,uare ab exercitu donatus est corona obsidionali, quae dabatur ei, qui obsidione cives liberasset. Consul fuit bello Latino cum Manlio Torquato. Tunc quum utrique consuli somnio obvenisset ' eum pcpulum victorem fore, cujus dux in proelio cecidisset,' convenit inter ecs, ut is, cujus cornu in acie laboraret, diis se Manibus devoveret : inclinante sua parte Decius se et hostes diis Manibus devovit. Armatus in equum insiluit, ac se in medios hostes immisit. Corruit obrutus telis, et victoriam suis reliquit. BOOK III. 29 MARCUS VALERIUS CORVJNUS. 7. Bello Gallico, quum Romani in stationibus . A. U. 406. quieti tempus tererent, Gallus quidam, magnitudine ^' q' ^ atque armis insignis, ante alios progressus est ; quatiensque scutum hasta, quum silentium fecisset, unum e Romanis per interpretem provocavit, qui secum ferro de- cerneret. Marcus erat Valerius tribunus militum adoles- cens, qui prius sciscitatus consulis voluntatem, in medium armatus processit : tunc res visu mirabilis accidisse fertur ; nam quum jam manum consereret Valerius, repente in galea ejus corvus insedit in hostem versus. Ales non soliim captam semel sedem tenuit, sed quotiescumque certamen initum est, levans se alis, os oculosque Galli rostro et unguibus appetiit. Hostem territum talis prodigii visu, oculisque simul ac mente turbatum, Valerius obtruncat. Corvus e conspectu elatus orientem petit. Inde Valerius Corvinus dictus est. 8. Valerius Corvinus, annos tres et viginti natus, consul creatus, Samnites bis proelio fudit. Non alias dux militi carior fuit, quia nullus militi familiarior. Omnia inter infi- mos militum munia baud gravate obibat. In ludo etiam militari, quum velocitatis viriumque certamina inter se aequales ineunt, Valerius ipse cum eis certabat, nee quem- quam aspernabatur parem, qui se ofFerret. Semper comis et eodem vultu, seu vinceret, seu vinceretur. Quum postea in exercitu orta esset gravis seditio, parsque militum a cete- ris defecisset, et ducem sibi fecisset, adversus eos Valerius dictator missus est: qui ubi in conspectum venit, benigne milites allocutus, extemplo omnium iras permulsit, seditio- nemque compressit : adeo hominum animos conciliant comi- • tas affabilitasque sermonis ! LUCIUS PAPIRIUS CURSOR. 9. Lucius Papirius, quum dictatorem se adversis A. U. 430. ominibus contra Samnites profectum esse sensisset, A- ^- 3^2. 3* 30 VIRI ROM^. ad auspicia repetenda Rornam regressus est, ac prius duinto Fabio, magistro equiturn, edixit, ut sese loco tene- ret, neu, absente se, nianurn curn hoste consereret. Fa- bius, post dictatoris profectionera, opporturiitate ductus, acie cum Samnitibus conflixit. Neque melius res geri potuisset, si adfuisset dictator. Non miles duci, non dux militi defuit. Viginti millia hostium eo die csesa traduntur. Haud multo post dictator adveriit, plenus minarum iraeque. Statim, ad- vocata concione, spoJiari magistrum equitnm, virgasque ac secures expediri jussit. Turn Fabius militum lidem im- plorare ccepit. Clamor in tota concione est ortus; alibi preces, alibi minse audiebantur. Itaque res in posterurn diem est dilata. 10. Magister equitnm noctu clam ex castris Romam profugit : quem dictator ipse secutus est. Vocato senatu iterata contentio est; prehendi Fabium Papirius jussit. Turn Fabii pater ad populum provocavit. Populus Roma- nus, ad preces et obtestation era versus, oravit dictatorem, ut veniam adolescentiee Fabii daret. Ipse adolescens ej usque pater procumbere ad genua dictatoris ccsperunt, iramque deprecari. Tot precibus cessit Papirius. Is fuit vir non animi solum vigore, sed etiam corporis viribus excellens. Praecipua pedum pernicitas inerat, quae cognomen etiam de- dit. Idem cornis et jocornrn studiosus. Quadam die inam- bulans ante tabernaculum, pra^torern Praenestinurn, qui per timorem segnius suos in prceliurn duxerat, vocari jussit, et postquam eurn graviter increpuit : " Lictor, expedi," inquit, " secures ; " et quum praetorem vidisset metu mortis attoni- tum : " Agedum, lictor," inquit, " exscinde radicem banc incommodam ambulantibus." Deinde praetorem, multa dic- ta, dimisit. SPTJRIUS post[:mius. ,, „„ 11. Spurius Postumius consul, quum bellum A. U. 433. 1 ^ c. • rr, , • A. G. 319. adversus Samnites gereret, a Pontio Thelesmo, duce hostium, in insidias inductus est : is namque BOOK III. 31 siiDulatos transfbgas mbit, qui RoiTianf>s monerent Luce- riam, Apuli* iirberri, a Sarnriitibus obttideri. Non erat du- biurri, quin Rornani Luccrinjs, bonis ac fideJibus sociis, opem ferrerit. Luceriaro duaj vije dacebant, altera longior ct tutior, altera brevior et periculosior. Festiriatio brevio- rem elegit. Itaque qiiurn in irisidias venissent, qui locus FarrulfB Caudinm vocab'itur, et fraus hostilis apparuisset, retro viara, qua venerarit, repetunt ; at earn hostiurn praesidio claosam inveniunt : sistunt igitur gradura, et pmni gpe ever dendi adempta, iotuentes alii alios diu immobiles silent; de- inde emmpunt in querebis adversus duces, quorum temeri- tate in eum locum erant adducti, Ita noctem turn cibi, turn qutetis immemores traduxenint. 13. Ncc Samnites ipsi quid sibi faciendum in xc, tarn keti sciebant. Pontius accitum patrem Herennium rogavit, ' quid fieri placeret.' Is, ubi audivit inter duos saltus clau- sum esse exercitum Romanura, dixit, * aut omnes esse occi- dendf^, ut vires fr^ingerentur, aut omnes dimittendos esse incolurnes, ut beneficio obligarentur.' Neutra sententia ac- cepta fuit : interea Rornani necessitate victi legatos mit- tunt, qni pacem petant. Pax concessa est ei lege, ut omnes sub jugura traducerentur. Itaque pal ud amenta consulibus detractri, ipsique prirni sub jugum rnissi, deinde singulas le- giones : circumstabant arm at i hostes exprobr antes illudentes- que. Romanis e saltu egressis lux ipsa morte tristior fiiit : pudor fugere colloquia et ccetus bominurn cogebat. Sero Ilomara ingressi sunt, ct se in suis quisque jBdibus abdide- runt. 13, Deliberante sf;nalu de pace Caudinl, Postumius sen- tentiam dicere jussus : " Turpi sponsione," inquit, " qui me obstrinxi, non tenctur populus Ro/rianus, quaado ejus injussu facta est; nee quidqiiam ex ea prrKter corpus meum debetur Samnitibus. lis dedite me nudum vinctumque : in me unurn sajviant; exsolvam religione populum." Senatus, banc aninii magnitudinem admiratiis, Postiimium lauda- rit, ejusque sententiam secutus est. Trfwlitus est igitur ^^'^ VIRI ROM^. Postumius fecialibus, qui eum ad Samnites ducerent. Ves- tis ei detracta, manus post tergum vinctfE sunt; quumque apparitor verecundia majestatis Posturaium laxe vinciret : "Q,uin tu," inquit ipse Postumius, " adducis lorum, ut justa fiat deditio?" Turn ubi in ccBtum Samnitium venit, facta deditione, Postumius fecialis femur genu, quanta potuit vi, percussit, et clara voce ait, ' se Samnitem civem esse, illurQ legatum : fecialem a se contra jus gentium violatum; eo justius bellum adversus Samnites fore.' Accepta non fuit a Samnitibus ista deditio, Postumiusque in castra Romana inviolatus rediit. PUBLIUS VALERIUS LvEVIiqUS. 14. Tarentinis, quod Romanorum legatis in- A. C. 280. juriam fecisseut, bellum indictum est. Quibus auxilio venit Pyrrhus, rex Epirotarum, qui genus ab Achille ducebat. Contra Pyrrhnm missus est consul Lsevi- nus, qui, quum exploratores regis cepisset, jussit eos per cas- tra Romana circumduci, tumque incolumes dimitti, ut ea, quee vidissent, Pyrrho renuntiarent. Mox commissa pugna, quum jam hostes pedem referrent, rex elephantos in Roma- norum agmen agi jussit ; tuncque m.utata est proelii fortuna. Romanos vastorum corporum moles, terribilisque superastan- tiutn armatorum species turbavit. Equi etiam, ad conspec- tum et odorem belluarum exterriti, sessores aut excutiebant, ant secum in fugam abripiebant. Nox proslio finem fecit. 15. Pyrrhus captivos Romanos summo honore habuit; occisos sepelivit, quos quum adverso vulnere et truci vultu etiam mortuos jacere cerneret, manus ad coelum tulisse di- citiir cum hac voce: "Ego talibus viris brevi orbem terra- rum subegissem." Deinde ad urbem Romam magnis itiner- ibus contendit : omnia igne et ferro vastavit; ad vicesimum ab urbe lapidem castra posuit. Pyrrho obviam venit Laevi- nus cum novo exercitu ; quo viso, rex ait, ' sibi eandem ad- versus Romanos esse fortunam, quam Hercu'i adversus BOOK III. as Hydram,' cui tot capita renascebaiitur, quot praecisa fuerant : deinde in Campaniam se recepit; missos a senata de redi- mendis captivis legates honorifice excepit ; captivos sine pre- tio reddidit, ut Rom an i, cognita jam ejus virtute, cognosce- rent etiam liberalitatem. 16. Erat Pyrrho, utpote magno et forti viro, mitis ac pla- cabilis animus ; solet enim magjii animi comes esse demen- tia. Ejus humanitatem experti sunt Tarentini : ii scilicet, quum sero intellexissent se pro socio dorainum accepisse, sortem suam liberis vocibus querebantur, et de Pyrrho multa temere effutiebant, maxime ubi vino incaluerant. Itaque arcessiti ad regem sunt nonnulli, qui de eo in convivio pro- terve locuti fuerant ; sed periculum simplex confessio culpse discussit. Nam quum rex percontatus fuisset, an ea, quae ad aures suas pervenerant, dixissent : '* Et haec diximus," inquiunt, "rex; et nisi vinum defecisset, longe plura et gra- viora dicturi fuimus." Pyrrhus, qui malebat vini, quam hominum eam culpam videri, subridens eos dimisit. 17. Pyrrhus igitur, quum putaret sibi gloriosum fore, paeem et foedus cum Romanis post victoriam facere, Romam misit legatum Cineam, qui pacem acquis conditionibus pro- poneret, Erat is regi familiaris, magnaque apud eum gra- tia valebat. Dicere solebat Pyrrhus se plures urbes Cineae eloquentia, quam armorum vi expugnasse. Cineas tamen regiam cupiditatem non adulabatur : nam quum in sermone Pyrrhus ei sua consilia aperiret, dixissetque * se velle Italiam ditioni suas subjicere,' respondit Cineas : " Super atis Roma- nis, quid agere destinas, O rex ? " " Italiae vicina est Sici- lia," inquit Pyrrhus, " nee difficile erit eam armis occu- pare." Tunc Cineas : " Occupata Sicilia, quid postea acturus es?" Rex, qui nondum Cineae mentem perspicie- bat : "In Africam," inquit, " trajicere mihi animus est." Pergit Cineas: "Quid deinde, O rex?" "Turn denique, mi Cinei," ait Pyrrhus, " nos quieti dabimus, dulcique otio fruemur." " Q,uin tu," respondit Cineas, " isto otio jam nunc frueris ? " 34 VIRI ROM^. 18. Romam itaque venit Cineas, et domos principum cum ingentibus donis circumibat. Nusquam vero receptus est. Non a viris solum, sed et a mulieribus, spreta ejus munera. Introductus deinde in curiam, quum re^^is virtu- tem, propensumque in Romanes animum verbis extolleret, et de conditionum asquitate dissereret, sententia senatus ad pacem et fcedus faciendum inclinabat; turn Appius Clau- dius senex et caecus in curiam lectica deferri se jussit, ibi- que gravissima oratione pacem dissuasit : itaque responsum Pyrrho a senatu est, ' eum, donee Itnlia excessisset, pacem cum Romanis habere non posse.' Senatus quoque vetuit captives omnes, quos Pyrrhus reddiderat, ad veterem statum redire priusquam bina hostium spolia retulissent. Quare legatus ad regem reversus est : a quo quum Pyrrhus quaere- ret, * qualem Romam comperisset,' respondit ; ' urbem sibi templum, senatum vero consessum regum esse visum.' CAIUS FABRICIUS LUSCIiNUS. 19. Caius Fabricius unus fuit ex legatis, qui ad Pyrrhum de captivis redimendis venerant, Cujus postquam audivit Pyrrhus magnum esse apud Romanos nomen, ut viri boni et bello egregii, sed admodum pauperis, eum prae ceteris be- nigne habuit, eique munera atque aurum obtulit. Omnia Fabricius repudiavit. Postero die, quum ilium Pyrrhus vel- let exterrere conspectu subito elephantis, imperavit suis, ut bellua post aulaeum admoveretur Fabricio secum colloquentL Quod ubi factum est, signo dato, remotoque aulaeo, repente bellua stridorem horrendum emisit, et proboscidem super Fabricii caput suspendit. At ille placidus subrisit, Pyr- rhoque dixit : '' Non me hodie magis tua commovet bellua, quam heri tuum aurum pellexit." '20. Fabricii virtutem admiratus Pyrrhus, ilium secreto invitavit, ut patriam desereret, secumque vellet vivere, quarta etiam regni sui parte oblata; cui Fabricius respondit: "Si me virum bonum judicas, cur me vis corrumpere ? Sin vero BOOK III. 35 malum, cur me arabis?" Anno interjecto, omni spe pacis , inter Pyrrhum et Romanes conciliandse ablata, Fabricius, consul factus, contra cum missus est. Quumque vicina castra ipse et rex haberent, medicus regis nocte ad Fabri- ciura venit, eique pollicitus est, si pramium sibi proposuis- set, se Pyrrhum veneno necaturum. Hunc Fabricius vinc- tum reduci jussit ad dominum, et Pyrrho dici, quae contra caput ejus medicus spopondisset. Tunc rex admiratus eum dixisse fertur : ** Ille est Fabricius, qui difficilius ab hones- tate, quam sol a suo cursu, posset averti." 21. Q,uum Fabricius apud Pyrrhum legatus es5iet, Cine- am audivit narrantem esse queudam Athenis, qui se sapien- tem profiteretur, eundemque dicere omnia, quae faceremus, ad voluptatem esse referenda. Tunc Fabricium exclamasse ferunt : " Utinam id hostibus nostris persuadeatur, quo fa- cilius vinci possint, quum se voluptatibus dederint ! " Nihil magis ab ejus vita alienum, quam voluptas et luxus. Tota ejus supellex argentea salino uno constabat, et patella ad usum sacrorum, quae tamen ipsa corneo pediculo sustineba- tur. Ccenabat ad focum radices et herbas, quas in agro re- purgando vulserat, quum legati a Samnitibus ad eum vene- runt, magnamque ei pecuniam obtulerunt; quibus respondit : "Quamdiu cupiditatibus imperare potero, nihil mihi ista pe- cunia opus erit : banc ad illos reportate, qui ea indigent." 22. Caius Fabricius cum Rufino, viro nobili, simultatem gerebat ob morum dissimilitudinem, quum ille pecuniae con- temptor esset, hie vero avarus et furax existimaretur. Quia tamen Rufinus egregie fortis ac bonus imperator erat, mag- numque et grave bellum imminere videbatur, Fabricius auc- tor fuit, ut Rufinus consul crearetur : quumque is deinde Fabricio gratias ageret, quod se homo inimicus consuleni fe- cisset: "Nihil est," inquit Fabricius, "quod mihi gratias agas, si malui compilari, quam venire." Eundem postea Fabricius, censor factus, senatu movit, quod argenti facti decem pondo haberet. Fabricius omnem vitam in gloriosa paupertate exegit, adeoque inops decessit, ut, unde dcs filia- 36 VIRI ROM^. rum expediretur, noii reliquerit. Senatus patris sibi partes desmnpsit, et, datis ex communi asrario dotibus, eas collo- cavit. MAMUS CURIUS DEXTATUS. 23. Manius Curius, contra Sainnites profectus, eos in- gentibus proeliis vicit, Romam regressus in concione ait: *' Tantum agri cepi, ut solitudo futura fuerit, nisi tantura hominum cepissem : tantum porro hominum cepi, ut fame perituri fuerint, nisi tantum agri cepissem." Ex tam opu- lenta victoria adeo ditari noluit, ut, quum a maJevolis inter- versae pecuni^ argueretur, gutto ligneo, quo uti ad sacrifi- cia consueverat, in medium prolato, juraverit, se nihil am- plius de prseda hostili in domura suam intulisse. Legatis Samnitium aurum ofiferentibus, quum ipse rapas in foco tor- reret, " Malo," inquit, " haec in fictilibus meis esse, et au- rum habentibus imperare." Agri captivi septena jugera populo viritim divisit : quumque ei senatus jugera quinqua- ginta assignaret, plus accipere noluit, quam singulis fuerat datum, dixitque ' malum esse civem, cui non idem, quod aliis, satis esse posset.' 24. Postea Curius, consul creatus, adversus Pyrrhum missus est : quumque ea de causa delectum haberst, et ju- niores taedio belli nomina non darent, conjectis in sortem omnibus tribubus, primum nomen urna extr actum citari jussit. Q,uum adolescens non responderet, bona ejus hastse subjecit. Tunc ille ad tribunes plebis cucurrit, de injuria sibi facta graviter querens, eorumque opem implorans. At Curius et bona ejus et ipsum quoque vendidit, dixitque ' non esse reipublicee opus eo cive, qui parere nesciret : ' neque tribuni plebis adolescenti auxilio fuerunt ; posteaque res in consuetudinem abiit, ut, delectu rite acto, qui militiam de- trectaret, in servitutem venderetur. Hoc terrore ceteri adacti nomina promptius dederunt. 25. His copiis Curius Pyrrhi exercitum cecidit, deque eo rege triumphavit. Insignem triumphum fecerunt quatuor BOOK 111. 37. elephanti cum turribus suis, turn primum Romse visi, Vic- tus rex in Epirum reversus est ; sed relicto in urbe Taren- tina praesidio, fidem sui reditus fecerat. Itaque quum hel- ium renovaturus putaretur, Manium Curium iterum consu- lem fieri placuit; sed inopinata mors regis Romanes metu liberavit. Pyrrhus enim, dum Argos oppugnat, urbem jam ingressus, a juvene quodam Argivo lancea leviter vulnera- tus est : mater adolescentis, anus paupercula, cum aliis mu- lieribus e tecto domus prcelium spectabat; quae, quum vidis- set Pyrrhum_ in auctorem vulneris sui magno impetu ferri, periculo filii sui commota, protinus tegulam corripuit, et utraque manu libratam in caput regis dejecit. 4 BOOK IV, FIRST PUNIC WAR A. U. 488 A. C. 264 APPIUS CLAUDIUS CAUDEX. 1. Appio Claudio consule, ccEptum est primum adversus Poenos bellum, Q,uum Messanam, Sici- lige urbem, Carthaginienses et Hiero, rex Syra- cusanus, obsiderent, Appius Claudius ad Messanam liberan- dam missus est. Consul primo ad explorandos hostes nave piscatoria trajecit fretum inter Itaiiam et Siciliam inter- jectum. Ad quem venerunt nuntii ab Hannone, Poenorum duce, hortantes ad pacem conservandam. Ctuum vero con- sul nullas conditiones admitteret, nisi Poeni ab oppugnatione desisterent, iratus Hanno exclamavit, ' se non esse passurum Romanos vel manus in mari Siculo abluere.' Non tamen potuit prohibere, quin Claudius in Siciliam legionem tradu- ceret, et Poenos Messana expelleret. Deinde Hiero apud Syracusas victus est. Q,ui, eo periculo territus, Romano- rum amicitiam petiit, et in eorum societate postea constanter permansit. CAIUS DUTLIUS. A. U. 492. 2, Caius Duilius Poenos navali proelio primus devicit. Is, quum videret naves Romanas a Pu- A. C.260. . . , .' ^ nicis velocitate super an, manus lerreas, quas cor- ves vocavere, instituit. Ea machina Romanis magno usui BOOK IV. 39 fuit : nam, injectis illis corvis, hostilem navem apprehende- bant, deinde superjecto ponte in earn insiliebant, et gladio, velut in pugna terrestri, dimicabant ; unde Romanis, qui ro bore proestabant, facilis victoria fuit. Inter pugnandum tri- ginta hostium naves capta) sunt, tredecim mersas. Duilius victor Romam reversus est, et primus navalem triumphum egit. Nulla-victoria Romanis gratior fuit, quod invicti terra, jam etiam mari plurimum possent. Itaque Duilio concessum est, ut per omnem vitam prgelucente funali et praecinente tibicine a ccEna publice rediret. 3. Hannibal dux classis Punicas e navi, quae jam capieba- tur, in scapham saltu se demisit, et Romanorum manus effu- git. Veritus autem ne in patria classis amissae poenas daret, civium ofFensam astutia avertit : nam ex ilia infelici pugna, priusquam cladis nuntius domum perveniret, quendam ex amicis Carthaginem misit ; qui curiam ingressus : " Vos," inquit, " consulit Hannibal, quum dux Romanorum, magnis copiis maritimis instructus, advenerit, an cum eo confligere debeat?" Acclamavit universus senatus : '' Non est dubi- um, quin confligendum sit." Tum ille, " Fecit," inquit, " et victus est." Ita non potuerunt factum damnare, quod ipsi fieri debuisse judicaverant. Sic Hannibal victus crucis supplicium effugit : nam eo pcsnae genere dux, re male gesta, apud Poenos afficiebatur, AULUS ATILIUS CALATINUS 4. Atllius Calatinus, consul, paucis navibus masfnam Poenorum classem superavit : sed postea, ^' ^' *^** A. C. 268. quum temere exercitum in vallem iniquam duxis- set, ab hostibus circumventus est. Romanos eximia virtus Calpurnii, tribuni militum, servavit. Is enim ad consulem accessit, eique : " Censeo," inquit, ''jubeas milites quadrin- gentos ire ad banc rupem, inter medios hostes editam atque asperam, eamque occupare. Futurum enim profecto est, ut hostes properent ad occursandum nostris militibus, atque ita 40 VIRI ROALE. circa earn rupem atrox pugna fiat : at tu interea tempus habebis exercitus ex loco infesto educendi. Alia nisi hajc salutis via nulla est/' Respondit consul : " Fidum quidem et providum hoc consilium videtur ; sed quisnam erit, qui ducat quadringentos illos milites ad eum locum?" "Si alium," inquit Calpurniurf, '' neminem reperis, me ad hoc consilium perficiendum uti potes. Ego banc tibi et reipub- licae animam do." 5. Consul tribuno gratias egit, et quadringentos milites dedit. Q,uos Calpurnius admonens quern in locum deduce- ret, et quo consilio : " Moriamur," inquit, " commilitones, et morte nostra eripiamus ex obsidione circumventas le- giones." Omnes nulla spe evadendi, sed amore laudis ac- censi, proficiscuntur. Mirati sunt primo hostes eam militum manum ad se venire. Deinde ubi cognitum est eos ad illam rupem obtinendam iter intendere, adversus illos arma verte- runt, Romani repugnant : fit prcelium diu anceps. Tan- dem superat multitudo : quadringenti omnes, perfossi gladiis aut missilibus operti, cadunt. Consul interim, dum ea pug- na fit, se in loca edita et tuta subducit. 6. Virtuti par fuit Calpurnii fortuna : nam ita evenit ut, quum multis locis saucius factus esset, nullum tamen in ca- pite vulnus acciperet. Inter mortuos multis confossus vul- neribus, sed adhuc spirans inventus est : convaluit, saepeque postea operam reipublicae strenuam navavit. Ei merces egregii facinoris data est, corona graminea : qua nulla nobi- lior corona fuit in prsemium virtutis bellicae apud populum terrarum principem, et qua; ab universo exercitu servato de- cerni solebat. MARCUS ATILIUS REGULUS. 7. Marcus Resulus Pcenos maorna clade afTecit. A. U. 502. Tunc ad eum Hanno Carthagmiensis venit quasi A. C. 250. , , ^ , de pace acturus, sed revera ut tempus traheret, donee novae copice ex Afirica advenirent. Is ubi ad consu- BOOK IV. 41 lem accessit, exortus est clamor, auditaque vox : ' Idem huic faciendum esse, quod paucis ante annis Cornelio Romano a Poenis factum fuerat.' Cornelius porro per fraudem veluti in collpquium evocatus a Poenis comprehensus fuerat, et in vincula conjectus. Jam Hanno timere incipiebat, sed peric- ulum callido dicto avertit. " Hoc vos," inquit, *' si feceri- tis, nihilo eritis Afris meliores." Consul tacere jussit eos, qui par pari referri volebant, et conveniens gravitati Romanae responsum dedit : " Isto te metu, Hanno, fides Romana liberat." De pace non convenit, quia nee Poenus serio agebat, et consul victoriam quam pacem malebat. 8. Regulus deinde in Africam primus Romanorum du- cum trajecit. Clypeam urbem et trecenta castella expugna- vit : neque cum hominibus tantum, sed etiam cum monstris dimicavit. Nam quum apud flumen Bagradam castra habe- ret, anguis miras magnitudinis exercitum Romanum vexa- bat : multos milites ingenti ore corripuit ; plures caudae verbere elisit ; nonnullos ipso pestilentis halitus afflatu ex- animavit. Neque is telorum ictu perforari poterat; quippe qui durissima squamarum lorica omnia tela facile repelleret. Confugiendum fait ad machinas, et, advectis balistis, tan- quam arx quaedam munita, dejiciendus hostis fuit. Tandem saxorum pondere oppressus jacuit; sed cruore suo flumen et vicinam regiouem infecit, Romanosque castra movere coegit. Corium belluee centum et viginti pedes longum, Romam misit Regulus. 9. Regulo, ob res bene gestas imperium in annum proxi- mum prorogatum est. Quod ubi cognovit Regulus, scripsit senatui ' villicum suum in agello, quem septem jugerum ha- bebat, mortuum esse, et servum, occasionem nactum, aufu- gisse, ablato instrumento rustico, ideoque petere se, ut sibi successor in Africam mitteretur, ne, deserto agro, non esset unde uxor et liberi alerentur.' Senatus acceptis litteris, res, quas Regulus amiserat, publica pecunia redimi jussit : agel- lum colendum locavit, et alimenta conjugi ac liberis prae- buit. Regulus deinde crebris proeliis Carthaginiensium opes 4* 42 VIRl ROMiE. contudit, eosque pacem petere coegit, quam quum Reg- ulus nollet nisi durissimis conditionibus dare, illi a Lace- dgemoniis auxilium petierunt. 10. Lacedgemonii Xanthippum, virum belli peritissimum, Carthaginiensibus miserunt, a quo Regulus victus est ultima pernicie : duo tantum millia hominum ex omni Romano ex- ercitu remanserunt: Regulus ipse captus, et in carcerem conjectus est. Deinde Romam de permutandis captivis dato Jurejurando missus est, ut, si non impetrasset, rediret ipse Carthaginem : qui quum Romam venisset, inductus in sena- lum mandata exposuit, et primum, ne sententiam diceret, recusavit, causatus ' se, quoniam in hostium potestatem ve- nisset, jam non esse senatorem.' Jussus tamen sententiam aperire, negavit ' esse utile captivos Pcenos reddi, quia adoles- centes essent et boni duces, ipse vero jam confectus senec- tute : ' cujus quum valuisset auctoritas, captivi retenti sunt. 11. Regulus deinde quum retineretur a propinquis et amicis, tamen Carthaginem rediit : neque vero tunc ignora- bat se ad crudelissimum hostem et ad exquisita supplicia proficisci, sed jusjurandum conservandum putavit. Rever- sum Carthaginienses omni cruciatu necaverunt : palpebris enim resectis aliquandiu in loco tenebricoso tenuerunt ; de- inde, quum sol esset ardentissimus, repente eductum intueri coelum coegerunt; postremo in arcam ligneam incluserunt, in qua undique clavi praeacuti eminebant. Ita dum fessum corpus, quocunque inclinaret, stim.ulis ferreis confoditur, vigiliis et dolore continuo exstinctus est. Hie fuit Atilii Reguli exitus, ipsa quoque vita, licet per maximam gloriam diu acta, clarior et illustrior. APPIUS CLAUDIUS PULCHER. 12. Appius Claudius vir stultee temeritatis, an A. C. 249. • • • consul adversus Poenos profectus est. Priorum ducum consilia palam reprehendebat, ' seque, quo die hostem vidisset, bellum perfecturum esse' jactitabat. BOOK IV. 43 Antequam navale proelium committeret, auspicia habuit : quumque pullarius ei nuntiasset ' pullos non exire e cavea neque vesci,' irridens jussit ' eos in aquam mergi, ut saltern biberent, quoniam esse nollent.' duo facto militum animos vana religio ineessit : commisso deinde prcelio magna clades a Romanis accepta est ; quorum octo millia CcEsa sunt, viginti millia capta. Cluare Claudius a populo condemn atus est : ea res calaraitati fuit etiam Claudiae, consulis sorori ; nam quum ilia a ludis publicis rediens a turba premeretur, dixit : " Uti- nam frater mens viveret, classemque iterum duceret," signifi- cans optare se, ut nimis magna civium frequentia minueretur. Ob islam vocem impiam Claudia quoque dam.nata est. CAIUS LUTATIUS CATULUS. 13. Caius Lutatius consul finem. prinio bello -. . . .„..„..,. J . . A. U.510. Punico imposuit. Ei m Siciliam advenienti nun- ^ q £42. tiatum est, maximam classem Posnorum ex Africa venire : erant autem quadringentce naves onustse commeatu, quem ad exercitum portabant, cui in Sicilia prreerat Hamilcar Carthaginiensis. Dux classis, Hanno, nobilis P.cBnus, cui animus erat naves onere levare, easque deinde acceptis ab Hamilcare delectis viris complere. At Lutatius optimum ratus praevertere Hannonis adventum., et cum classe gravi suisque oneribus impedita confligere, adversias eum ad Agates insulas cursum intendit; nee longa fuit victorias mora; nam omnes Carthaginiensium naves brevi aut captse aut depressae sunt. Ingens fuit praeda : Pceni victi pacem postularunt, quce eis hac conditione concessa est, ut omnibus insulis, quae sunt inter Italiam et Africam, decederent, et certum populo Romano vectigal per viginti annos penderent. 44 BOOK Y SECOND PUNIC WAR. QUINTUS FABIUS MAXIMUS CUNCTATOR. 1. Hannibal, Hamilcaris filius, novem annos A. C 218. natus a patre aris admotus, odium in Romanos perenne juravit. Quae res maxime videtur con- citasse secundum bellum Punicum. Nam Hamilcare mortuo, Hannibal causam belli qua3rens, Sagiintum, urbem Romanis foederatam, evertit. Q,uapropter P.oma missi sunt Carthagi- nem legati, qui populi Romani querimonias deferrent, et Hannibalem, mali auctorem, sibi dedi postularent, Tergiver- santibus Poenis, Q,uintus Fabius legationis princeps, sinu ex toga facto: '* Hie ego," inquit, " porto beliura pacemque; utrum placet, sumite." Poenis " belluin " succlamantibus, Fa- bius, excussa toga, ' bellum dare se ' dixit, Poeni ' accipere se' responderunt, ' et, quo acciperent animo, eodem se gesturos.' 2. Hannibal, superatis Pyrenasi et Alpium jugis, in Ita- liam venit. Publium Scipionem apud Ticinum amnem, Sempronium apud Trebiam, Flaminium apud Trasimenum, profligavit. Adversus hostem toties victorem missus Quin- tus Fabius dictator, Hannibalis impetum mora fregit ; nam- que pristinis edoctus cladibus belli rationera mutavit. Per loca alta exercitum ducebat, neque ullo loco fortunae se com- BOOK V. 45 mittebat ; castris, nisi quantLim necessitas cogeret, tenebatur miles. Dux ueque occasioni rei bene gerendae deerat, siqua ab hoste daretur, neque ullam ipse hosti dabat. Frumenta- tum exeunti Hannibali opportunus aderat, agmen carpens, palantes excipiens. Ita e levibus prceliis superior discessit, militemque coepit minus jam aut virtutis suse, aut fortunae poenitere. 3. His artibus Hannibalem Fabius in agro Falerno inclu- serat; sed ille callidus sine ullo exercitus detrimento se ex- pedivit. Nempe arida sarmenta boum cornibus alligavit, eaque principio noctis incendit : metus flammae relucentis ex capite boves, velut stimulates furore, agcbat. Hi ergo accensis cornibus per montes, per silvas hue illuc discurre- bant. Romani, qui ad speculandum concurrerant, miraculo attoniti constiterimt : ipse Fabius insidias esse ratus, mili- tem extra vallum egredi vetuit. Interea Hannibal ex angus- tiis evasit. Dein Hannibal, ut Fabio apud suos crearet in- vidiam, agrum ejus, omnibus circa vastatis, intactum reliquit; at Fabius omnem a se suspicionem propulsavit : nam eun- dem agrum vendidit, ejusque pretio captivos Romanos re- demit. 4. Hand grata tamen erat Romanis Fabii cunctatio; eumque pro cauto timidum, pro considerate segnem, voci- tabant. Augebat invidiam Minucius, magister equitum, dictatorem criminando : ilium in ducendo bello tempus ter- ere, quo diutius in magistratu esset, solusque et Romae et in exercitu imperium haberet. His sermonibus accensa plebs dictatori magistrum equitum imperio asquavit. duara injuriam aequo animo tulit Fabius, exercitumque suum cum Minucio divisit. Q,uum postea Minucius temere prcelium commisisset, ei periclitanti auxilio venit Fabius, Cujus subito adventu compressus Hannibal receptui cecinit, palam confessus a se Minucium, a Fabio se victum esse. Eum quoque ex acie redeuntem dixisse ferunt : " Nubes ista, quae sedere in jugis montium solebat, tandem cum procella 46 VIRI ROM^. imbrem dedit." Minucius periculo liberatus Fabium, cui salutem debebat, patrem appellavit, eique deinceps parere non abnuit. 5. Postea Hannibal Tarento per proditionem potitus est. In earn rem tredecim fere juvenes nobiles Tarentini conspi- raverant. Hi nocte, per speciem venandi, urbe egressi, ad Hannibalem, qui baud procul castra babebat, venerunt Eos laudavit Hannibal, monuitque, ut redeuntes pascentia Car- thaginiensium pecora ad urbem agerent, et pra3dam, veluti ex hoste factam, prssfecto et custodibus portarum donarent. Id iterum saspiusque ab iis factum, eoque consuetudinis ad- ducta res est, ut, quocunque noctis tempore- dedissent sig- num, porta urbis aperiretur. Tunc Hannibal eos nocte me- dia cum decem miliibus hominum delectis secutus est. Ubi portse appropinquarant, nota juvenum vox vigilem excitavit. Duo primi inferebant aprum vasti corporis. Vigil incautus, dum belluae magnitudinem miratur, venabulo occisus est. In- gressi Pceni ceteros vigiles sopitos obtruncant. Tum Han- nibal cum suo agmine ingreditur. Romani passim trucidan- tur. Livius Salinator Romanorum praefectus, cum iis, qui csedi superfuerant, in arcem confugit. 6. Profectus igitur Fabius ad recipiendum Tarentum, urbem obsidione cinxit. Romanos plurimijm adjuvit res levis momenti. Praefectus prgesidii Tarentini deperibat amore mulierculae, cujus frater in exercitu Fabii erat. Miles, jubente Fabio, pro perfuga Tarentum transiit, ac per sororem praefecto conciliatus, eum ad tradendam urbem perpulit. Fabius vigilia prima accessit ad eam partem muri, quam praefectus custodiebat. Eo adjuvante, Romani muros inscenderunt. Inde, proxima porta refracta, Fabius cum ex- ercitu intravit. Hannibal, audita Tarenti oppugnatione, ad opem ferendam festinavit : quumque ei esset nuntiatum ur- bem captam esse: " Et Romani," inquit, "suum Hannibalem habent : eadem, qua ceperamus, arte Tarentum amisimus." Cluum postea Livius Salinator coram Fabio gloriaretur, quod BOOK V 47 arcem Tarentiiiam retiiiuisset, diceretque * eum sua opera Tarentum recepisse;' " Certe," respondit Fabius, " Taren- tum nunquam recepissem, nisi tu perdidisses." 7. Quintus Fabius jam senex filio suo consuli legatus fuit; quumque in ejus castra veniret, filius obviam patri progressus est; duodecim lictores pro more anteibant. Equo vehebatur senex, nee appropinquante consule descen- dit. Jam ex lictoribus undecim verecundia paternae majes- tatis taciti pra^terierant. duod quum consul animadvertis- set, proximum lictorem jussit inclamare Fabio patri, ut ex equo descender et. Pater tum desiliens : " Non ego, fili," inquit, " tuum imperium contempsi, sed experiri volui, an scires consulem agere." Ad summam senectutem vixit Fa- bius Maximus, dignus tanto cognomine. Cautior quam promptior habitus est, sed insita ejus ingenio prudentia bello, quod tum gerebatur, aptissima erat. Nemini dubium est, quin rem Romanam cunctando restituerit. L. ^MILIUS PAULUS AIMD C. TERENTIUS VARRO. 8. Hannibal in Apuliam pervenerat. Adversus eum Roma profecti sunt duo consules, JEmilius ^* (-." 2iq Paulus et Terentius Varro. Paulo solers Fabii cunctatio magis placebat. Varro autem ferox et temerarius acriora sequebatur consilia. Ambo apud vicum, qui Cannm appellabatur, castra posuerunt. Ibi insitam Varroni temer- itatem fortuna aliquo levium proeliorum successu aluerat : itaque invito collega aciem instruxit, et signum pugnee dedit. Victus csesusque est Romanus exercitus. Nusquam gravi- ori vulnere afflicta est respublica. vEmilius Paulus telis obrutus cecidit : quem quum media in pugna oppletum cru- ore conspexisset quidam tribunus militum : "Cape," inquit, "hunc equura, et fuge, iEmili." " Q,uin tu potius," re- spondit Paulus, " abi, nuntia patribus, ut urbem muniant, ac, priusquam hostis victor adveniat, praesidiis firment : tu me 48 VIRI ROMJi. patere in hac milituni meorum strage exspirare." Alter con- sul cum paucis equitibus fugit. 9. Hannibali victori quum ceteri gratularentur, suade- rentque, ut quietem ipse sumeret, et fessis militibus daret, unus ex ejus prasfectis Maharbal, minime cessandum ratus, Hannibalem hortabatur, ut statim Romam pergeret, die quinto victor in Capitolio epulaturus. Quumque Hannibali illud consilium non probaretur, Maharbal adjecit : " Vincere scis, Hannibal, sed victoria uti nescis." Mora hujus diei satis creditur saluti faisse urbi et imperio. Postero die, ubi pri- mum illuxit, ad spolia legenda Pceni insistunt. Jacebant tot Romanoram millia, ut missi fuerint Carthaginem tres modii annulorum, qui ex digitis equitum et senatorum de- tracti fuerant. Dein Hannibal in Campaniam divertit, cujus deliciis et ipse et exercitus ardor elanguit. 10. Nunquam t:mtum pavoris Romae fuit, quantum ubi acceptse cladis nuntius advenit. Neque tamen ulla pacis mentio facta est; imo Varroni, calamitatis auctori, obviam itum est, et gratiae ab omnibus ordiiiibus actae, quod de republica non desperasset : qui si Carthaginiensium dux fuis- set, temeritatis poenas omni supplicio dedisset. Dum Hanni- bal Capucs segniter et otiose ageret, Romani interim respi- rare coeperunt. Arma non erant : detracta sunt templis et porticibus vetera hostium spolia. Egebat serarium : opes suas senatus libens in medium protulit, patrum.que exem- plum imitati sunt equites. Deerant milites : nomina dede- runt quidam adhuc preetextati, id est, juniores annis septem- decim, qui satis virium ad ferenda arma habere videbantur : empti sunt publice, et armati servi. Id magis placuit, quam captivos, licet minore pretio, redimere. 11. duum Hannibal redimendi sui copiam captivis Ro- manis fecisset, decem ex ipsis Romam ea de re missi sunt ; nee pignus aliud fidei ab iis postulavit Hannibal, quam ut ju- rarent, ' se, si non impetrassent, in castra redituros.' Eos se- natus non censuit redimendos, quum id parva pecunia fieri BOOK V. 49 potuisset, ut militibus Romanis insitum esset aut vincere aut mori. Unus ex iis legatis e castris egressus, velut ali- quid oblitus paulo post reversus fuerat in castra, deinde comites ante noctem assecutus fuerat. Is ergo re non im- petrata domum abiit. Reditu enim in castra se liberatura esse jurejurando interpretabatur. Quod ubi innotuit, jussit senatus ilium comprehendi, et vinctum duci ad Hannibal em. Ea res Hannibalis audaciam maxime fregit, quod senatus populusque Romanus, rebus afflictis, tam excelso esset animo. MARCUS CLAUDIUS MARCELLUS. 12. Claudius Marcellus praetor Hannibalem A. U. 536. vinci posse primus docuit. Ctuum enim ad ^' q ^le! Nolam Hannibal accessisset, non sine spe urbis per proditionem recipiendse, Marcellus, instructa ante urbis portam acie, cum eo conflixit, et Pcenos fudit. Pulsus Han- nibal exercitum ad Casilinum, parvam Campaniae urbem, duxit. Parvum erat in ea praesidium, et tamen penuria fru- menti efficiebat, ut nimium hominum esse videretur. Han- nibal primo cives verbis benignis ad portas aperiendas coepit allicere : deinde quum in fide Romana perstarent, moliri portas et claustra refringere parat. Turn ex urbe, ingenti cum tumultu, erumpunt cohortes duae intus instructae, stra- gemque Poenorum faciunt. Pudor Hannibalem ab incepto avertit. Itaque relicto circa Casilinum praesidio, ne omissa res videretur, ipse in hiberna Capuam concessit, partemque majorem hiemis exercitum in tectis habuit. 13. Mitescente jam hieme, Hannibal Casilinum rediit, ubi obsidio continuata oppidanos ad ultimum inopiae addux- erat. Marcellum, cupientem obsessis ferre auxilium, Vul- turnus amnis inflatus aquis tenebat : at Gracchus, qui cum equitatu Romano Casilino assidebat, farre ex agris undique convecto complura dolia implevit, deinde nuntium ad ma- gistratum Casilinum misit, ut exciperet dolia, quae amnis deferret. Insequenti nocte dolia medio missa amne deflux- 5 so VIRl ROMiE. eruiit. ^iiiqualiter inter omnes frumentum divisum : id pos^ tero quoque die ac tertio factum est. Re detecta, Hannibal, catena per medium fluraen injecta, intercepit dolia. Turn nuces a Romanis sparsa&, quas aqua defluente Casilinum de- ferebantur, et cratibus excipiebantur. Eo commeatu socio^ rum necessitas aliquandiu sublevata est. 14. Postrenio ad id ventum est inopise, ut Casilinates lora manderent detractasque scutis pelles, quas fervida mol- liebant aqua, nee muribus aliove animali abstinuerunt. Qui- dam ex his avarus murem captum maluit ducentis denariis vendere, quam eo ipse vesci, leniendse famis gratia. Utrique venditori nempe et emptori, sors merita obtigit : nam avaro fame consumpto non licuit sua pecunia frui ; emptor vero, cibo comparato vixit. Tandem omne herbarum radicum- que genus inftmis aggeribus muri eruerunt ; et, quum hostes locum exarassent, Casilinates raporum semen injecerunt. Miratus Hannibal exclamavit : " Eone usque dum ea nas- cantur, ad Casilinum sessurus sum?" Et qui nullam antea pactionem auribus admiserat, tum demum eequas deditionig conditiones non repudiavit. 15. Postea quum Sicilia a Romanis ad PcEnos defecis- set, Marcellus consul creatus Syracusas, urbem Siciliae no- bilissimam, oppugnavit. Diuturna fuit obsidio; nee earn nisi post tres annos cepit Marcellus. Rem confecisset cele- rius, nisi unus homo ea tempestate- Syracusis fuisset. Is erat Archimedes, mirabilis inventor machinarum, quibus om- nia Romanorum opera brevi disturbabat. Captis Syracusis, Marcellus eximia hominis prudentia delectatus, ut capiti illius parceretur, edixit. Archimedes, dum in pulvere quas- dam form as describeret attentius, patriam suam captam esse non senserat. Miles, prsedandi causa, in domum ejus irru- pit, et minantis voce, quisnam esset, eum interrogavit. Ar- chimedes, propter cupiditatem illud investigandi, quod re- quirebat, non respondit. duapropter a milite obtruncatus est. Ejus mortem segre tulit Marcellus, sepulturaeque cu- ram habuit. BOOK V. 51 16. Marcellus, recepta Sicilia., quum ad urbem venisset, postulavit, ut sibi triumphanti Romara inire liceret. Id non impetravit; sed tantum ut ovans ingrederetur, Pridie in- jussu senatus in monte Albano triumphavit ; inde ovans multam prae se prasdam in urbem intulit. Cum simulacro captarum Syracusarum perlata sunt multa urbis ornamenta, nobiliaque signa, quibus abundabant Syracusae ; quae omnia ad aedem Honoris atque Virtutis contulit ; nihil in suis aedi- bus, nihil in hortis posuit. Insequenti anno iterum adver- sus Hannibalem missus est. Tumulus erat inter Punica et Romana castra, quem occupare Marcellus cupiebat; at priiis locum ipse explorare voluit. E6 cum paucis equitibus pro- ficiscitur; sed in insidias delapsus est, et lancea transfixus occubuit. Hannibal inventum Marcelli corpus magnifice se- peliri jussit. CAIUS CLAUDIUS NERO AND MARCUS LIVIUS SALINATOR. 17. Hasdrubal, frater Hannibalis, ex Hispania A. U. &i5. profectus cum ingentibus copiis in Italiam trajicere ^' ^j' gQ^* parabat. Actum erat de imperio Romano, si jun- gere se Hannibali potuisset. Itaque Roma profecti sunt duo consules, Claudius Nero et Livius Salinator; hie in Galliara Cisalpinam, ut Hasdrubali ab Alpibus descendenti occurreret; ille vero in Apuliam, ut Hannibali se opponeret. Fuerant Livio cum Nerone veteres inimicitiae ; tamen ubi ei collega datus est, injuriae, quam gravissimam acceperat, oblitus est, et amicitiam cum eo junxit, ne propter privatam discordiam respublica male administraretur. Ea gratiae reconciliatione iaetus senatus digredientes in provincias consules prosecutus est. li porro id in mente habebant, ut uterque in sua pro- vincia hostem contineret, neque conjungi aut conferre in unum vires pateretur, 18. Inter haec Hasdrubal Italiam ingressus, quatuor equi- tes cum litteris ad Hannibalem misit : qui capti ad Neronera sunt perducti. Consul, cognito Hasdrubalis consilio, auden- 52 VIRI ROM^. dum aliquid improvisum ratus, cum delectis copiis profectus est nocte, et, inscio Hannibale, pene totam Italiam emensus sex dierum spatio ad castra Livii pervenit; amboque colla- tis signis Hasdrubalem apud Senam vicerunt. Ceesa sunt eo proslio quinquaginta sex hostium millia. Ipse Hasdrubal, ne tantse cladi superesset, concitato equo se in cohortem Romanam immisit, ibique pugnans cecidit. Nero ea nocte, quae pugnam secuta est, pari celeritate, qua venerat, in cas- tra sua rediit, antequam Hannibal eum discessisse sentiret. Caput Hasdrubalis, quod servatum cum cura attulerat, projici ante hostium stationes jussit. Hannibal, viso fratris occisi capite, dixisse fertur : " Agnosco fortunam Carthaginis." FUBLIUS CORNELIUS SCIPIO AFRICAN US. 19. Publius Cornelius Scipio, nondum annos ■ ' ■ pueritiae egressus, patrem singulari virtute serva- vit : nam quum is, in pugna apud Ticinum contra Hannibalem coramissa, graviter vulneratus esset, et in hos- tium manus jamjam venturus esset, filius, interjecto corpore, Poenis irruentibus se opposuit, et patrem periculo liberavit. duae pietas Scipioni postea, aedilitatem petenti, favorem populi conciliavit ; quum obsisterent tribuni plebis negantes rationem ejus esse habendam, quod nondum ad petendum legitima aetas esset : " Si me," inquit Scipio, " omnes Quirites aedilem facere volunt, satis annorum habeo." Tanto inde favore ad sufFragia itum est, ut tribuni incepto destiterint. 20. Post cladem Cannensem, Romani exercitus reli- quias Canusium perfugerant: quumque ibi tribuni militum quatuor essent, tamen omnium consensu ad Publium Scipi- onem, admodum adolescentem, summa imperii delata est. Tunc Scipioni nuntiatum est nobiles quosdam juvenes de Italia deserenda conspirare. Statim in hospitium Metelli, qui conspirationis erat princeps, se contulit Scipio ; quum- que concilium ibi juvenum, de quibus allatum erat, invenis- set, stricto super capita consultantium gladio : " Jurate," in- BOOK V. 53 quit, " vos neque rempublicam populi Romani deserturos, neque alium civem Romanum deserere passuros; qui non juraverit, in se hunc gladium strictum esse sciat." Haud secus pavidi, quam si victorem Hannibalem cernerent, jurant omnes, custodiendosque semetipsos Scipioni tradunt. 21. duum Romani duas clades in Hispania accepissent, diioque ibi summi imperatores cecidissent, placuit exercitum^ augeri, eoque proconsulem mitti ; nee tamen quem mitte- rent satis constabat. Ea de re indicta sunt coraitia. Primo populus exspectabat, ut, qui se tanto dignos imperio crede- rent, nomina profiterentur ; sed nemo audebat illud impe- rium suscipere. McEsta itaque civitas erat, et prope consilii inops. Subito Cornelius Scipio quatuor et viginti ferme annos natus, professus est se petere, et in superiore, unde conspici posset, loco constitit : in quem omnium ore con- versa sunt. Deinde ad unum omnes Scipionem in His- pania proconsulem esse jusserunt At postquam animorum impetus resedit, populum Romanum ccepit facti poenitere. ^tati Scipionis maxime diffidebant. Quod ubi animadvertit Scipio, advocata concione, ita magno elatoque animo dis- seruit de bello quod gerendum erat, ut homines cura libera- verit, speque certa impleverit. 22. Profectus igitur in Hispaniam Scipio Carthaginem Novam, qua die venit, expugnavit. Ed congestse erant om- nes pene AfricaB et Hispaniae opes, quibus potitus est. Inter captivos ad eum adducta est eximiaB formae adulta virgo. Postquam comperit eam illustri loco inter Celtiberos natam, principique ejus gentis adolescent! desponsam fuisse, arces- sitis parentibus et sponso eam reddidit. Parentes virginis, qui ad eam redimendam satis magnum auri pondus attule- rant, Scipionem orabant, ut id a se donum reciperet. Scipio aurum poni ante pedes jussit, vocatoque ad se virgi- nis sponso : " Super dotem," inquit, '• quam accepturus a socero es, haec tibi a me dotalia dona accedent;" aurum- que toilers ac sibi habere jussit. Ille domum reversus, ad 5* 54 VIRI ROMiE. referendam Scipioni gratiam, Celtiberos Romanis concili- avit. 23. Deinde Scipio Hasdrubalem victum ex Hispania ex- pulit. Castris hostium potitus, omnem praedam militibus concessit: captives Hispanos sine pretio domum dimisit; Afros vero vendi jussit. Erat inter eos puer adultus, regii generis, forma insigni, qaem percunctatus est Scipio, ' quis et cujas esset, et cur id setatis in castris fuisset?' Respondit puer: '' Numida sum; Massivara populares vocant : orbus a patre relictus apud avum maternum, Numidiee regem, edu- catus sum : cum avunculo Masinissa, qui nuper subsidio Carthaginiensibus venit, in Hispaniam trajeci ; prohibitus propter setatem a Masinissa, nunquam ante proelium inii. Eo die quo pugnatum est cum Romanis, inscio avunculo, clam armis equoque sumpto in aciem exii : ibi prolapso equo, captus sum a Romanis," Scipio eum interrogavit, * velletne ad avunculum reverti?' 'Id vero cupere se' dixit puer, effusis gaudio lacrymis. Tum Scipio eum annulo aureo et equo ornato donavit, datisque, qui tuto deducerent, equitibus dimisit. 24. Quum Publius Cornelius Scipio se erga Hispanos clementer gessisset, circumfusa multitude eum regem ingenti consensu appellavit; at Scipio, silentio per praeconem facto, dixit : " Nomen imperatoris, quo me mei milites appellarunt, mihi maximum est : regium nomen alibi magnum, Romse intolerabile est. Si id amplissimum judicatis, quod regale est, vobis licet existimare regalem in me esse animum ; sed oro vos, ut a regis appellatione abstineatis." Sensere etiam barbari magnitudinem animi, qua Scipio id aspernabatur, quod ceteri mortales admirantur et concupiscunt. 25. Scipio, recepta Hispania, quum jam bellum in ipsam Africam transferre meditaretur, conciliandos prius regum et gentium animos existimavit, Syphacem, Maurorum regem, primum tentare statuit. Eum, regem totius Africae opu- lentissimum, magno usui sibi fore sperabat. Itaque legatum BOOK V. 55 cum donis ad eum misit. Syphax amicitiam llomanorum se accipere annuit, sed fidem iiec dare nee accipere, nisi cum ipso coram duce Romano, voluit. Scipio igitur in Af- ricam trajecit. Forte incidit, ut eo ipso tempore Hasdrubal ad eundem portum appelleret, Syphacis amicitiam pariter petitiirus. Uterque a rege in hospitium invitatus. Coena- tum simul apud regem est, et eodem lecto Scipio atque Has- drubal accubuerunt. Tanta autem inerat comitas Scipioni, ut non Syphacem modo sed etiam hostem infensissimum, Hasdrubalem, sibi conciliaverit. Scipio, federe icto cum Syphace, in Hispaniam ad exercitum rediit. 26. Masinissa quoque amicitiam cum Scipione jungere jamdudum cupiebat. Q.uare ad eum tres Numidarum prin- cipes misit, ad tempus locumque colloquio statuendum. Duos pro obsidibus retineri a Scipione voluit, remisso tertio, qui Masinissam in locum constitutum adduceret. Scipio et Masinissa cum paucis in colloquium venerunt. Ceperat jam ante Masinissam ex fama rerum gestarum admiratio viri, sed major praesentis veneratio cepit : erat enim in vultu multa majestas; accedebat promissa cjEsaries habitusque corporis non cultus munditiis, sed virilis vere ac militaris, et florens juventa. Prope attonitus ipso congressu Numida gratias de filio fratris remisso agit : affirmat * se ex eo tem- pore eam quaesivisse occasionem, quam tandem oblatam non omiserit; cupere se illi et populo Romano operam navare.' Laetus eum Scipio audivit, atque in societatem recepit. 27. Scipio deinde Romam rediit, et ante annos consul facfus est. Ei Sicilia provincia decreta est, permissumque est, ut in Africam inde trajiceret. Qui, qimm vellet ex for- tissimis peditibus Romanis trecentorum equitum numerum complere, nee posset illos statim armis et equis instruere, id prudenti consilio perfecit. Trecentos juvenes ex omni Si- cilia nobilissimos et ditissimos legit, velut eos ad oppugnan- dam Carthaginem secum ducturus, eosque jussit qujim celer- rime arma et equos expedire. Edicto imperatoris paruerunt juvenes, sed longinquum et grave bellum reformidabant. 56 VIRI ROM^. Tunc Scipio remisit illis istam expeditionem, si arma et equos militibus Romanis vellent tradere. Laeti conditionem acceperimt juvenes Siculi. Ita Scipio sine publica impensa sues instruxit ornavitque equites. 28. Tunc Scipio ex Sicilia in Africam vento secundo profectus est. Tantus erat militum ardor, ut non ad bellum duci viderentur, sed ad certa victorias preemia. Celeriter naves e conspectu Sicilias ablatse sunt, conspectaque brevi AfricsB litora. Expositis copiis, Scipio in proximis tumulis castra metatus est. Ibi speculatores hostium, in castris dep- reheijsos et ad se perductos, nee supplicio afFecit, nee de consiliis ac viribus PcEnorum percontatus est ; sed circa om- nes Romani exercitus manipulos curavit deducendos : dein interrogavit, an ea satis considerassent, quae jussi erant speculari; turn, prandio dato, eos incolumes dimisit. Q,ua sui fiducia prius animos hostium, quam arma contudit. 29. Scipioni in Africam advenienti Masinissa se con- junxit cum parva equitum turma. Syphax vero a Romanis ad Poenos defecerat. Hasdrubal, Pcenorum dux, Syphaxque se Scipioni opposuerunt : at Scipio utriusque castra una nocte perrupit et incendit. Syphax ipse captus est, et vivus ad Scipionem pertractus. Quern quum in castra Romana adduci nuntiatum esset, omnis, velut ad spectaculum trium- phi, multitudo effusa est: praecedebat is vinctus; sequeba- tur nobilium Numidarum turba. Movebat omnes fortuna viri, cujus amicitiam olim Scipio petierat. Regem aliosque captives Romam misit Scipio: Masinissam, qui egregie rem Romanam adjuverat, aurea corona donavit. 30. Hacc clades Carthaginiensibus tantum terroris intu- lit, ut Hannibalem ex Italia ad tuendam patriam revocave- rint : qui, frendens gemensque, ac vix lacrymis temperans, mandatis paruit. Respexit saepe Italiae litora, semet accu- sans quod non exercitum victorem statim a pugna Cannensi Romam duxisset. Jam Zamam venerat Hannibal (quae urbs quinque dierum iter a Carthagine abest), inde nuntlum ad Scipionem misit, ut colloquendi secum potestatem faceret. BOOK V. 5f Colloquium haud abnuit Scipio. Dies locusque constituitur. Itaque congressi sunt duo clarissimi suae setatis duces. Ste- terunt aliquandiu mutua admiratione defixi. Q,uum vero de conditioiiibus pacis inter illos non convenisset, ad sues se receperunt, renuntiantes armis rem esse dirimendam Prcslium commisSum est, victusque Hannibal cum quatuor tantiim equitibus fugit. 31. Carthaginienses, metu perculsi, ad petendam pacem oratores mittunt triginta seniorum principes : qui, ubi in cas- tra Romana venerunt, more adulantium procubuere. Con- veniens oratio tarn humili adulationi fuit, Veniam civitati petebant non culpam purgantes, sed initium culpae in Hannib- alem transferentes. Victis leges imposuit Scipio. Legati, quum nullas conditiones recusarent, Romam profecti sunt, ut, quae a Scipione pacta essent, ea patrum ac populi auctori- tate confirmarentur. Tta pace terra marique parta, Scipio, exercitu in naves imposito, Romam reversus est. Ad quem advenientem concursus ingens factus est. Effusa non ex ur- bibus modo, sed etiam ex agris, turba vias obsidebat. Scipio inter gratulantium plausus, triumpho omnium clarissimo, urbem est invectus, primusque nomine victae a se gentis est nobilitatus, Africanusque appellatus. 32. Hannibal a Scipione victus, suisque invisus, ad An- tiochum, Syriae regem, confugit, eumque hostem Romanis fecit. Missi sunt Roma legati ad Antiochum, in quibus erat Scipio Africanus, qui, cum Hannibale collocutus, ab eo quaesivit, ' quem fuisse maximum imperatorem crederet 1 ' Respondit Hannibal, ' Alexandrum, Macedonum regem, maximum sibi videri, quod parva manu innumerabiles exer- citus fudisset.' Interroganti deinde, ' quem secundum pone- ret,' 'Pyrrhum,' inquit, 'quod primus castra metari docuit, nemoque illo elegantius loca cepit, et praesidia disposuit.' Sciscitanti demum, ' quem tertium duceret,' ' semetipsum ' dixit. Turn ridens Scipio : " Cluidnam," inquit, " igitur tu diceres, si me vicisses?" " Me vero," respondit Hannibal, " et ante Alexandruni et ante Pyrrhum et ante alios omnes 58 VIRl KOMM. posuissem." Ita improviso assentationis genere, Scipionem e grege imperatorum, velut insestimabilem, secernebat. 33. Decreto adversus Antiochum bello, quum Syria pro- vincia obvenisset Lucio Scipioni, quia parum in eo putaba- tur esse animi, parum roboris, senatus belli hujus gerendi curam mandari volebat collegsB ejus Caio Laelio. Surrexit tunc Scipio Africanus, frater major Lucii Scipionis, et illam familise ignominiam deprecatus est : dixit in fratre suo sum- mam esse virtutem, summum consilium, seque ei legatum fore promisit; quod quum ab eo esset dictum, nihil est de Lucii Scipionis provincia commutatum : itaqiie frater natu major, minori legatus, in Asiam profectus est, et tamdiu eum consilio operaque adjuvit, donee ei triumphum et cognomen Asiatici peperisset. 34. Eodem bello filius Scipionis Africani captus fuit, et ad Antiochum deductus. Benigne et comiter adolescentem rex habuit, quamvis ab ejus patre tunc finibus imperii pelle- retur. Quum deinde pacem Antiochus a Romanis peteret, legatus ejus Publium Scipionem adiit ; ' eique filium sine pretio redditurum regem ' dixit, * si per eum pacem impetras- set.' Cui Scipio respondit : " Abi, nuntia regi me pro tanto munere gratias agere ; sed nunc aliam gratiam non possum referre, quam ut ei suadeam bello absistere, nullamque pacis conditionem recusare." Pax non convenit; Antiochus ta- men Scipioni filium rem i sit, tantique viri majestatem vene- rari, quam dolorem ulcisci maluit. 35. Victo Antiocho, quum praedas Asiaticae ratio a duo- bus Scipionibus reposceretur, Africanus prolatum a fratre discerpsit librum, quo acceptae et expensai summae contine- bantur, indignatus scilicet ea de re dubitari, quae sub ipso legato administrata fuisset, et ad eum modum verba fecit: "Non est quod quaeratis, Patres conscripti, an parvam pe- cuniam in aerarium retulerim, qui antea illud Punico auro repleverim, neque mea innocentia potest in dubium vocari. Cluum Africam totam potestati vestrae subjecerim, nihil ex ea praBter cognomen retuli. Non igitur me Punicae, non BOOK V. 59 fratrem meum Asiaticae gazae avarum reddiderunt ; sed uterque nostFum magis invidia quam peeunia est onustus." Tarn constantem defensionem Scipionis uni versus senatus comprobavit. 36. Deinde Scipioni Africano duo tribuni plebis diem dixerunt, quasi praeda ex Antiocho capta aerarium fraudas- set : ubi causae dicendae dies venit, Scipio magna hominum frequentia in forum est deductus. Jussus causam dicere^ sine ulla criminis mentione, magnificanr oration em de rebus a se gestis habuit. " Hac die," inquit, " Carthaginem vici : eamus in Capitolium, et diis supplicemus." E foro statim in Capitolium ascendit. Simul se universa concio ab accu- satoribus avertit, et secuta Scipionem est, nee quisquam praeter praeconem, qui reum citabat, cum tribunis mansit. CelebratioT is dies favore hominum fuit, quam quo trium- phans de Syphace rege et Carthaginiensibus urbem est in- gressus. Inde, ne amplius tribunitiis injuriis vexaretur, in Literninam villam concessit, ubi reliquam egit astatem sine urbis desiderio. 37. Quum Scipio Africanus Literni degeret, complu- res prasdonum duces ad eum videndum forte confluxerunt. Scipio, eos ad vim faciendam venire ratus, praesidium servo- rum in tecto collocavit, aliaque parabat, quae ad eos repellen- dos opus erant. Q,uod ubi praedones animadverterunt, abjectis armis, januae appropinquant, nuntiantque ' se non vitae ejus hostes sed virtutis admiratores venisse, conspectum tanti viri expetentes ; proinde ne gravaretur se spectandum prae- bere.' Id postquam audivit Scipio, fores reserari eosque in- troduci jussit. Illi postes januae tanquam religiosissimam aram venerati, cupide Scipionis dexteram apprehenderunt, ac diu deosculati sunt : deinde positis ante vestibulum donis, laeti quod Scipionem videre contigisset, domum reverterunt. Paulo post mortuus est Scipio, moriensque ab uxore petiit ne corpus suum Romam referretur. 60 BOOK VI. CONQUEST OF MACEDONIA A. U. 562 A. C. 190 LUCIUS CORNELIUS SCIPIO ASIATICUS. 1. Lucius Scipio, frater Africani, infirmo erat corpore; tamen consul, legato fratre, contra An- tiochum missus est. Q,uum in Asiam advenisset, ad duo ferme milJia ab hoste castra posuit. Antiochus coepit aciem instruere, nee Scipio detrectavit certamen. Q,uum autem duge acies in conspectu essent, coorta nebula caliginem dedit, quae nihil admodum Romanis, eadem plurimum regiis nocuit ; nam humor gladios aut pila Romanorum non hebe- tabat ; arcus vero, quibus Antiochi milites utebantur, fundas- que et jaculorum amenta emollierat. Itaque fusus est regis exercitus fugatusque. Ipse Antiochus, cum paucis fugiens, in Lydiam concessit. Tum Asise urbes victori se dedide- runt, Lucius Scipio, Roraam reversus, ingenti gloria tri- umphavit, et Asiatici cognomen accepit. 2. Postea Lucius Scipio simul cum fratre accusatus est acceptae ab Antiocho pecuniae, et quamvis contenderet om- nem praedam in aerarium fuisse illatam, damnatus tamen est, et in carcerem duci coeptus. Tunc Tiberius Gracchus, li- cet Scipionis inimicus, dixit sibi quidem esse cum Scipione simultatem, nee se quidquam gratiae quaerendse causa facere; sed non passurum Lucium Scipionem in carcere atque in vinculis esse, jussitque eum dimitti. Gratiae ingentes a se- BOOK VI. 6i natu actse sunt Tiber io Graccho, quod rempublicam privatis simultatibus potiorem habuisset. Missi deinde quaestores in domum Scipionis nullum pecunisB regicE vestigium repere- runt. Lucio Scipioni collata est ab amicis propinquisque ea pecunia, qua multatus fuerat; earn vero Scipio noluit ac- cipere. PUBLIUS CORNELIUS SClPlO JMASICA. 3. Publius Scipio Nasica, patrui Scipionis Africani filius, quum adolescens aedilitatem peteret, manumque cujusdam civis Romani rustico opere duratam, more candidatorum apprehendisset, jocans interrogavit eum ; ' num manibus solitus esset ambulare?' quod dictum a circumstantibus ex- ceptum ad populum manavit, causamque repulsse Scipioni attulit. Namque omnes rusticae tribus, paupertatem sibi ab 60 exprobratam judicantes, iram suam ad versus contumelio- sum ejus dicterium exercuerunt. duae repulsa nobilis ado- lescentis ingenium ab insolentia revocavit, eumque magnum et utilem civem fecit. 4. Q,uum Hannibal Italiam devastaret, responsum oraculo editum esse ferunt : ' hostem Italia pelli vincique posse, si mater Idaea a Pessinunte Romam advecta foret, et hospitio apud civem optimum reciperetur.' Legati ea de re ad Atta- lum, Pergami regem, missi sunt. Is legatos comiter accep- tos Pessinuntem deduxit. Quserendus deinde fuit vir, qui eam rite hospitio exciperet. Publium Scipionem Nasicam senatus judicavit virum esse in tota civitate optimum. Idem consul imperatoris nomen a militibus, et triumphum a se- natu oblatum recusavit, dixitque * satis glorise sibi in omnem vitam eo die quaesitum esse, quo vir optimus a senatu judi- catus fuerat : hoc titulo, etsi nee consulatus nee triumphus addatur, satis honoratam Publii Scipionis Nasicae imaginem fore.' 5. Scipio Nasica, censor factus, gravem se ac severum praebuit. duum equitum censum ageret, equitem quendam vidit obeso et pingui corpore, equum vero ejus strigosura et 6 62 VIRl ROM^. macilentum ; "Q,uidnam causae est," inquit censor, '^ cur sis tu, quam equus, pinguior'?" " Quoniam," respondit eques, " ego me ipse euro, equum vero servus." Minijs ve- recundum visum est responsura ; itaque graviter objurgatus eques, et multa damnatus. Idem Scipio Nasica cum Ennio poeta vivebat conjuuctissime, Quum ad eum venisset, eique ab ostio quserenti ancilla dixisset, ' Ennium domi non esse,' Nasica sensit illam domini jussa dixisse, et ilium in- tus esse. Paucis post diebus quum ad Nasicam venisset Ennius, et eum a janua queereret, exclamavit ipse Nasi- ca, * se domi non esse.' Tum Ennius ; " duid ! ego non cognosco," inquit, " vocem tuam?" Hic Nasica: "Homo es impudens : ego, quum te quaererem, ancillae tuse credidi te domi non esse ; tu non mihi credis ipsi." MARCUS PORCIUS CATO. 6. Marcus Porcius Cato, ortus municipio Tusculo, ado- lescentulus priusquam honoribus operam daret, rure in prse- diis paternis versatus est, deinde Romam demigravit, et in foro esse coepit. Primum stipendium m.eruit annorum de- cern septemque, Q,uinto Fabio consule, cui postea semper adhaesit. Inde castra secutus est Claudii Neronis, ejusque opera magni aestimata est in proelio apud Senam, quo cecidit Hasdrubal, frater Hannibalis. Ab adolescentia frugalitatem temperantiamque coluit. Pellibus haedinis pro stragula veste utebatur; eodem cibo, quo milites, vescebatur; aquam in bellicis expeditionibus potabat; si nimio aestu torqueretur, acetum ; si vires deficerent, paululum vilis vini. 7. Q,uaBstor Scipioni Africano obtigit, et cum eo parum amice vixit : nam parsimoniae amans baud probabat sump- tus, quos Scipio faciebat. Quare, eo relicto, Romam rediit, ibique Scipionis vitam palam et aperte reprehendit, quasi mili- tarem disciplinam corrumperet. Dictitabat * ilium cum pal- lio et crepidis solitum ambulare in gymnasio, palaBstrse ope- ram dare, militum licentiae indulgere.' Q,uod crimen non BOOK VI. 63 verbo, sed facto, diluit Scipio. Nam quum ea de re legati Roma Syracusas missi essent, Scipio exercitum omnem eo convenire et classem expedire jussit, tanquam dimicandum eo die terra marique cum Carthaginiensibus esset ; postridie, legatis inspectantibus, pugnae simulacrum exhibuit. Turn eis armamentaria, horrea, omneraque belli apparatum osten- dit. Reversi Romam legati omnia apud exercitum Scipio- nis praeclare se habere renuntiarunt. 8. Eadem asperitate Cato matronarum luxum insectatus est. Scilicet in medio ardore belli Punici, Oppius, tribunus plebis, legem tulerat, qua vetabantur mulieres Romanae plus semuncia auri habere, vestimento varii coloris uti, et juncto vehiculo in urbe vehi. Confecto autem bello, et florente re- publica, matronae pristina ornamenta sibi reddi postulabant ; omnes vias urbis obsidebant, virosque ad forum descenden- tes orabant, ut legem Oppiam abrogarent. Quibus acerrime restitit Cato, sed frustra ; nam lex fuit abrogata. 9. Cato creatus consul in Hispaniam adversus Celtibe- ros profectus est. duos acri proelio vicit, et ad deditionem compulit : eo in bello Cato cum ultimis militum parsimonia, vigiliis, et labore certavit, nee in quenquam gravius severius- que imperium exercuit, quam in semetipsum. duum His- panos ad defectionem pronos videret, cavendum judicavit, ne deinceps rebellare possent. Id autem effecturus sibi vi- debatur, si eorum muros dirueret. Sed veritus ne, si id universis civitatibus imperaret communi edicto, non obtem- perarent, scripsit ad singulas separatim ut muros diruerent, epistolasque omnibus simul eodemque die reddendas cura- vit. Quum unaquceque sibi soli imperari putaret, universae paruerunt. Cato, Romam reversus, de Hispania triumphavit. 10. Postea Cato censor factus severe ei prsefuit potestati. Nam, et in complures nobiles animadvertit, et imprimis Lu- cium Flamininum virura consularem senatu movit. Cui inter alia facinora illud objecit. Quum esset in Gallia Flamininus, mulierem, cujus amore deperibat, ad coenam vocavit, eique forte inter ccenandum dixit ' multos capitis damnatos in vin- B4 VIRI ROMiE. culis esse, quos securi per&ussurus esset.' Turn ilia negavit * se unquam vidisse quenquam securi ferientem, et pervelle id videre.' Statim Flaraininus unum ex his, qui in carcere de? tinebantur, adduci jussit, et ipse securi percussit. Tarn per- ditam libidinem eo magis notandam putavit Cato, quod cum probro private conjungeret imperii dedecus. Q,uid enim crudelius quam inter pocula et dapes ad spectaculum mulieris humanam victimam mactare, et mensam cruore respergere ? 11. Q,uum in senatu de tertio Punico bello ageretur, Cato jam senex ' delendam Carthaginem ' censuit, negavitque, ' ea stante, salvam esse posse rempublicam.' duum autem id, contradicente Scipione Nasica, non facile patribus per- suaderet, deinceps quoties de re aliqua sententiam dixit in senatu, addidit semper : " Hoc censeo, et Carthaginem esse delendam." Tandem in curiam intulit ficum praecocem et excussa toga effudit : cujus quum pulchritudinem patres ad- mirarentur, interrogavit eos Cato quando ex arbore lectam putarent ? Illis ficum recentem videri affirmantibus : " At- qui," inquit, "tertio abhinc die scitote decerptam esse Car- thagine ; tarn prope ab hoste absumus." Movit ea res pa- trum animos, et bellum Carthaginiensibus indictum est. 12. Fuit Cato ut senator egregius, ita bonus pater : quum ei natus esset filius, nullis negotiis nisi publicis impedieba- tur, quominus adesset matri infantem abluenti et fasciis in- volventi. Ilia enim proprio lacte filium alebat. Ubi aliquid intelligere potuit puer, eum pater ipse in litteris instituit, li- cet idoneum et eruditum domi servum haberet. Nolebat enim servum filio maledicere, vel aurem vellicare, si tardior in discendo esset; neque etiam filium tanti beneficii, hoc est doctrinse, debitorem esse servo. Ipse itaque ejus ludi- njagister, ipse legum doctor, ipse lanista fuit. Conscripsit nianu sua grandibus litteris historias, ut etiam in paterna ,domo ante oculos proposita haberet veterum instituta et ex- empla. 13. Quum postea Catonis filius in exercitu Pompilii tiro BOOK VI. 65 militaret, et Pompilio visum esset unam dimittere legionem, Catonis quoque filium dimisit, sed quum is amore pugnandi in exercitu remansisset, Cato pater ad Pompilium scripsit, lit, si filium pateretur in exercitu remanere, secundo eum obligaret militias sacramento, quia, priore amisso, cum hos- tibus jure pugnare non poterat. Exstat quoque Catonis pa- tris ad filium epistola, in qua scribit ' se audivisse eum mis- sum factum esse a Pompilio imperatore,' monetque eum, ut caveat, ne proelium ineat, Negat enim * jus esse, qui miles non sit, eum pugnare cum hoste.' 14. Agricultura plurimum delectabatur Cato, malebat- que agrorum et pecorum fructu, quam fenore ditescere. Q,uum ab eo quaereretur, ' quid maxime in re familiari expe- diret?' Respondit, 'bene pascere.' ' Q,uid secundum?' * Satis bene pascere.' * duid tertium ? ' * Male pascere.' *Cluid quartum?' * Arare.' Et quum ille, qui qusesierat, dixisset, 'quid fenerari?' Turn Cato, "Q,uid," inquit, "hominem occidere?" Scripsit ipse, 'villas suas ne tec- torio quidem fuisse perlitas,' atque postea addidit : *' Neque mihi sedificatio, neque vas, neque vestimentum ullum est pretiosum; si quid est, quo uti possim, utor; si non est, facile careo. Suo quemque uti et frui per me licet : mihi vitio quidam vertunt, quod multis egeo; at ego illis vitio tribuo, quod nequeunt egere." 15. Injuriarum patientissimus fbit Cato. Quum ei cau- sam agenti, protervus quidam, pingui saliva quantum poterat attracta, in frontem mediam inspuisset, tulit hoc leniter, " Et ego," inquit, " O homo ! affirmabo falli eos, qui te negant os habere." Ab alio homine improbo contumeliis proscissus : *' Iniqua," inquit, " tecum mihi est pugna : tu enim probra fa- cile audis, et dicis libenter ; mihi vero et dicere ingratum, et audire insolitum." Dicere solebat * acerbos inimicos me- lius de quibusdam mereri, quam eos araicos, qui dulces vide- antur ; illos enim saepe verum dicere, hos nunquam.' 16. Cato ab adolescentia usque ad extremara aetatem ini- micitias, reipublicas causa, suscipere non destitit: ipse a 6* 66 VIRI ROM^. i^auitis acjcusatus, non modo nullum existimationis detrimen- tum fecit, sed, quoad vixit, virtutum laude crevit. Quartum et octogesimum annum agens, ab inimicis capitali crimine accusatus, suam ipse causam peroravit, nee quisquam, aut memoriam ejus tardiorem, aut lateris firmitatem imminu- tam, aut os haesitatione impeditum, animadvertit. Non il- ium enervavit, nee afflixit senectus ; ea estate aderat amicis ; veniebat in senatum frequens. Graecas etiam litteras senex didicit. Quando obreperet senectus, vix intellexit. Sen- sim sine sensu aetas ingravescebat ; nee subito fracta est, sed diuturnitate quasi exstincta. Annos quinque et octoginta natus excessit e vita. TITUS QUINCTIUS FLAMmmUS. _^ 17. Titus Quinctius Flaraininus, consul missus A. C. 198. ^^^ adversus Philippum Macedonum regem, qui Hannibalem pecunia et copiis juverat, Athenien- sesque, populi Romani socios, armis lacessiverat. Contrax- erant autem bellum cum Philippo Athenienses haudquaquam digna causa. Duo juvenes Acarnanes, non initiati, templum Cereris cum cetera turba ingressi sunt. Facile eos sermo prodidit. Perducti ad antistites templi, etsi manifestum erat eos per errorem ingressos, tanquam ob infandum scelus inter- fecti sunt : Acarnanes, suorum nece commoti, ad vindicandos illos auxilium a Philippo petierunt, qui terram Atticam igne ferroque vastavit, urbes complures cepit, Athenas ipsas op- pugn avit. 18. Quinctius, exercitu conscripto, maturius quam soliti «rant priores consules profectus, in Graeciam magnis itineri- bus contendit. Tunc caduceator a rege venit, locum ac tempus coUoquendi postulans. Flamininus, victorias quam pacis avidior, tamen ad constitutum tempus yenit in collo- quium, postulavitque ut Philippus omni Grescia decederet. Accensus indignatione rex exclamavit : "Quid victo impe- 'lares gravius, Tite duincti? " Et quum qi^idam ex circum- BOOK VI. 67 stantibus oculis aeger adjecisset, aut bello vincendum, aut melioribus parendum esse, " Apparet id quidem," inquit Phi- lippus, " etiam caeco," jocans in ejus valetudinem oculorum. Erat quippe Philippus dicacior natura, quam regem decet, et ne inter seria quidem satis risu temperans. Dein, re in- fecta, se ex colloquio proripuit. Eum Fiamininus bis prcelio fudit, castrisque exuit. 19. Quinctius Fiamininus Graiciae veterem statum reddi- dit, ut legibus suis viveret, et antiqua libertate frueretur. Aderat ludorum Isthmiorum tempus, ad quod spectaculum Graecia universa convenerat. Turn prseco in mediam arenam processit, tubaque silentio facto, haec verba pronuntiavit : " Senatus, populusque Romanus et Titus Q,uinctius Fiamini- nus imperator, Philippo rege et Macedonibus devictis, omnes Graeciae civitates liberas esse jubet." Audita voce praeconis, majus gaudium fuit, quam quantum homines possent capere : vix satis credebat se quisque audivisse : alii alios intuebantur mirabundi : revocatus praeco, quum unusquisque non audire tantum, sed videre etiam libertatis suae nuntium averet, iterum pronuntiavit eadem. Turn tantus clamor ortus est, 'ut certo constet aves, quae supervolabant, attonitas paventes- ?$. Confecto bello, yEroJlius Paulus regia nave ad urbem est subvectus. Completoe erant omnes Tiberis ripae, obvi- am effusa multitudine. Fi^it ejus triumphus omnium longe fl5ii^,nifi.aefltissimus. PopuluSj e^structis per forum tabulatis 70 VIRI ROMM. in modum theatrorum, spectavit in candidis togis. Aperta templa omnia et sertis coronata thure furaabant. In tres dies distributa est pompa spectaculi. Primus dies vix suf- fecit transvehendis signis tabulisque ; sequenti die translata sunt arma, galeae, scuta, loricss, pharetrae, argentum, aurum- que. Tertio die, primo statim mane ducere agmen ccepere tibicines non festos solemnium pomparum modos, sed belli- cum sonantes, quasi in aciem procedendum foret. Deinde agebantur pingues cornibus auratis et vittis redimiti boves centum et viginti. 27. Sequebantur Persei liberi, comitante educatorura et magistrorum turba, qui manus ad spectatores cum lacrymis miserabiliter tendebant, et pueros docebant implorandam suppliciter victoris populi misericordiam. Pone filios ince- debat cum uxore Perseus stupenti et attonito similis. Inde quadringentae coronas aureae portabantur, ab omnibus fere Graeciae civitatibus dono missae. Postremo ipse in curru Paulus auro purpuraque fulgens eminebat, qui magnam quum dignitate alia corporis, tum senecta ipsa, majestatem prae se ferebat. Post currum inter alios illustres viros filii duo JEmilii ; deinde equites turmatim, et cohortes peditum suis quaeque ordinibus, Paulo a senatu et a plebe concessum est, ut in ludis Circensibus veste triumphali uteretur, eique cog- nomen Macedonici inditum. 28. Tantae buic lastitiae gravis dolor admixtus est. Nam iEmilius Paulus, duobus filiis in adoptionem datis, duos tan- tum nominis heredes domi retinuerat. Ex his minor, ferme duodecim annos natus, quinque diebus ante triumphum pa- tris, major autem triduo post triumphum decessit. Erat porro iEmilius liberorum amantissimus ; eos erudiendos curaverat non solum Romana veteri disciplina, sed etiam Graecis litteris. Optimos adhibuerat magistros, eorumque exercitiis omnibus ipse interfuerat, quum eum respublica alio non vocaret. Eum tamen casum fortiter tulit, et in oratione, quam de rebus a se gestis apud populum habuit : ** Optavi," inquit, '* ut siquid adversi immineret ad expiandam BOOK VI, 71 nimiam felicitatem, id in domum meam potius quam in rem- publicam recideret. Nemo jam ex tot liberis superest, qui ^milii Pauli nomen ferat; sed hanc privatam calamitatem vestra felicitas et secunda fortuna publica consolatur." 29. ^milius Paulus omni Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus erat : tantam in aerarium populi Romani pe- cuniam invexerat, ut unius imperatoris praeda finem attule- rit tributorum; at hie non modo nihil ex thesauris regiis concupivit, sed ne ipse quidem spectare eos dignatus est. Per alios homines cuncta administravit, nee quidquam in domum suam intulit, prseter raemoriam nominis sempiter- nam : mortuus est adeo pauper, ut dos ejus uxori, nisi ven- dito, quern unum reliquerat, fundo, non potuerit exsolvi. Exsequiae ejus non tam auro et ebore, quam omnium benevo- lentia et studio fuerunt insignes. Macedoniae principes, qui tunc Romae erant legationis nomine, humeros suos funebri lecto sponte subjecerunt. Quem enim in bello ob virtutem timuerant, eundem in pace ob justitiam diligebant. CAIUS POPILIUS L^ENAS. 30. JEmilio Paulo consule, Romam venerunt T^ 1 7^ ■ • . r A. U. 580. legati a Ptolemaeo rege Ahgypti, qui, pulso tratre ^ ^ j^2 majore, Alexandriam tenebat. Nam Antiochus, rex Syriae, per speciem reducendi in regnum majoris Ptol- emaei, ^gyptum invadere conabatur. Jam navali prcelio vicerat minorem Ptolemaeum et Alexandriam obsidebat : nee procul abesse videbatur, quin regno opulentissirao potiretur. Legati sordidati, barba et capillo promisso, cum ramis oleae ingressi curiam procubuerunt. Oratio fuit etiam miserabilior quam habitus. Orabant senatum, ut opem regno ^Egypti ferret. Moti Patres legatorum precibus, extemplo lega- tionem miserunt, cujus princeps Caius Popilius Laenas, ad helium inter fratres componendum. Jussus est Popilius adire prius Antiochum, deinde Ptolemaeum, eisque denun- 72 VIRI ROMiE. tiare ut bello absisterent : qui secus fecisset, eum pro hoste a senatu habitum iri. 31. Prope Alexandriam Antiocho occurreruiit legati, quos advenientes Antiochus amice salutavit, et Popilio dexfcram porrexit; at Popilius suam regi noluit porrigere, sed tabellas, in quibus erat senatusconsultum, ei tradidit, atque statim legere jussit. Cluibus perleetis, Antiochus dixit ' se, adhibitis amicis, consideraturum, quid faciendum sibi esset.' Indignatus Popilius, quod rex aliquam moram interponeret, virga quam manu gerebat, regem circumscrip- sit; ac, " Prius," ait, " quam hoc circulo excedas, da respon- sum, quod senatui referam." Obstupefactus Antiochus, quum parumper haesitasset, " Faciam," inquit, " quod censet sena- tus." Turn demum Popilius dextram regi, tanquam socio et amico, porrexit. Eadem die, quum Antiochus excessisset ^gypto, legati concordiam inter fratres auctoritate sua fir- maverunt. Clara ea legatio fuit, quod ^Egyptus Antiocho adempta, redditumque regnum patrium stirpi Ptolemsei fuerat. PUBLIUS SCIPIO ^MILIANUS ArRICAJ>fUS. 32. Publius Scipio ^Emilianus, Pauli Macedotiici filius, adoptione Scipionis Africani nepos, a tenera aetate GraBcis litteris a Polybio, praestantis ingenii viro, eruditus est. Ex ejus doctrina tantos fructus tulit, ut non modo sequales suos, sed etiam majores natu, omni virtutum genere superaret. Temperantise et continentiae laudem ante omnia comparafe studuit, quod quidem tunc difficile erat. Mirum enim est, quo impetu ad libidines et epulas juvenes Romani eo tempore ferrentur. At Scipio, contrarium vitae institutum secutus, publicam modestiae et continentiae famam est adeptus. Po- lybium semper domi militiaeque secum habuit : semper inter arma ac studia versatus; aut corpus periculis aut animum disciplinis exercuit. 33. Scipio ^milianus primiam in Hispania, Lucullo duce. BOOK VI. 73 militavit; eoque in bello egregia fuit ejus opera. Nam rex: quidam barbarus, mirae proceritatis, splendidis armis ornatus, ssepe Romanos provocabat, siquis singular! certamine secum vellet congredi. duumque nemo contra eum exire auderet, suam Romanis ignaviam cum irrisu et ludibrio exprobrabat. Non tulit indignitatem rei Scipio, progressusque ad hostem, conserta pugna eum prostravit, pari Romanorum laetitia et hostium terrore, quod ingentis corporis virum ipse exiguae staturae dejecisset. Scipio multo majus etiam adiit pericu- lum in expugnatione urbis, quam tunc obsidebant Romani : nam ipse primus murum conscendit, viamque aliis militibus aperuit. Ob haec preeclare gesta, Lucullus dux juvenem,. pro concione laudatum, murali corona donavit. 7 74 BOOK VII THIRD PUNIC WAR PUBLrUS SCIPIO tEMILIAKUS africanus. 1. Tertio bello Punico, quum clarum esset A. U. 620. ^ . . . ■ ■ ^\ r A. C. 132 fecipionis nomen, juvenis adhuc lactus est consul, eique Africa provincia extra sortem data est, ut quam urbem avus ejus concusserat, earn nepos everteret. Tunc enim Romani, suadente Catone, deliberatum habebant Carthaginem diruere. Carthaginiensibus igitur imperatum est, ut, si salvi esse vellent, ex urbe migrarent, sedemque alio in loco a mari remote constituerent. Q,uod ubi Carthagine auditum est, ortus statim est ululatus ingens, clamorque ' bellum esse gerendum, satiusque esse extrema omnia pati, quam patriam relinquere.' Quum vero neque naves neque arma haberent, in usum novge classis tecta dornosque rescide- runt ; aurum et argentum pro sere ferroque confiatum est , viri, foeminae, pueri, senes simul operi instabant : non die, non noctu, labor intermissus. Ancillas primo totonderunt, ut ex earum crinibus funes facerent; mox etiam rnatronje ipsae capillos suos ad eundem usum contulerunt. 2. Scipio exercitum ad Carthaginem admovit, eamqiie oppugnare coepit : quce urbs, quanquam summa vi defende- retur, tandem expugnata est. Rebus desperatis, quadraginta millia hominum se victori tradiderunt. Dux ipse Hasdrubal, inscia uxore, ad genua Scipionis cum ramis oless supplex BOOK VII. 75 procubuit. Cluum vero ejus uxor se a viro relictam vidisset, diris omnibus eum devovit ; turn duobus liberis dextra laeva* que comprehensis, a culmine domus se in medium flagrantis urbis incendium inimisit. Deleta Carthagine, Scipio victor Romam reversus est. Splendidum egit triumphum, Afri- canusque est appellatus. Ita cognomen Africani Carthago capta Scipioni majori, eadem eversa Scipioni minori peperit. 3. Postea Scipio iterum consul creatus, contra Numan- tinos in Hispaniam profectus est. Ibi multiplex clades, pri- orum ducum inscitia, a Romanis accepta fuerat. Scipio, ubi primum advenit, corruptum licentia exercitum ad pris- tinam disciplinam revocavit. Omnia deliciarum instrumenta e castris ejecit. Q,ui miles extra ordinem fuisset depre- hensus, eum virgis casdebat : jumenta omnia vendi jussit, ne oneribus portandis usui essent : militem quemque triginta dierum frumentum ac septenos vallos ferre coegit. Cuidam propter onus segre incedenti dixit : '' Q,uum te gladio vallare scieris, tunc vallum ferre desinito." Ita redacto in discipli- nam exercitu, urbem Numantiam obsedit. Numantini, fame adacti, se ipsi trucidaverunt. Captam urbem Scipio delevit, et de ea triumphavit, 4. Scipio censor fuit cum Mummio viro nobili, sed seg- iiiore. Tribu movit quendam, qui ordines ducens proelio non interfuerat. Cluumque ille quaereret cur notaretur, qui custodiae causa in castris remansisset, Scipio respondit : *' Non amo nimium diligentes." Equum ademit adolescen- ti, qui in obsidione Carthaginis, vocatis ad coenam amicis, diripiendam sub fiorura urbis Carthaginis placentam in men- sa posuerat; quserentique causam : "Quia," inquit Scipio, " me prior Carthaginem diripuisti." Contra Mummius, Scip*- ionis .collega, neque ipse notabat quenquam, et notatos a collega, quos poterat, ignominice eximebat. Unde Scipio, quum ei cupienti censuram ex majestate reipublicae gerere impedimento esset Mummii segnities, in senatu ait: " Uti- nam mihi collegam dedissetis, aut non dedissetis ! " 5. In Scipione ^Emiliano etiam multa privatae vitae dicta 76 VIRI ROMiE. factaque celebrantur. Caio Lselio familiariter usus est. Ferunt cum eo Scipionem saepe rusticatum fuisse, eosque in- credibiliter repuerascere solitos esse, quum rus ex urbe, tan- quam e vinculis, evolavissent. Vix audeo dicere de tantis viris; sed ita narratur conchas eos ad litus maris legere consuevisse, et ad omnem animi remissionem ludumque descendere. Mortuo ^miiio Paulo, Scipio, cum fratre heres relictus, animum vere fraternum in eum ostendit; nam universam ei hereditatem tradidit, quod ilium videret re familiari minus quam se instructum. Pariter, defuncta matre, omnia bona materna sororibus concessit, quanquam nulla pars hereditatis ad eas lege pertineret. 6. Quum in concione interrogaretur, quid sentiret de morte Tiberii Gracchi, qui populi favorem pravis largitioni- bus captaverat, palam respondit, ' eum jure caesum videri.' Quo response exacerbata concio acclamavit ; tum Scipio clamorem ortum a vili plebecula animadvertens : " Tace- ant," inquit, " quibus Italia noverca est, non mater." Quum magis etiam obstreperet populus, ille vultu constanti : " Hos- tium," inquit, " armatorum toties clamore non territus, qui possum vestro moveri ? " Tum constantia et auctoritate viri perculsa plebs conticuit. Deinde, quasi vim sibi mox inferendam animo prassagiret, ^ malam sibi rependi gratiam laborum pro republica susceptorum ab ingratis civibus ' ques- tus est. Maxima patrum frequentia domum deductus est. 7. Postridie quam doraum se validus receperat, Scipio repente in lectulo exanimis est inventus. De tanti viri morte nulla habita est quaestio, ejusque corpus velato capite est elatum, ne livor in ore appareret. Metellus, licet Scipi- onis inimicus, banc necem adeo graviter tulit, ut, ea audita, in forum advolaverit, ibique mossto vultu clamaverit : " Con- currite, cives; mosnia urbis nostras eversa sunt; Scipioni intra suos Penates quiescenti nefaria vis illata est." Idem Metellus filios suos jussit funebri ejus lecto humeros subji- cere, eisque dixit: '' Nunquam a vobis id officium majori viro praestari poterit." Scipionis patrimonium tam exiguum BOOK Vll. 77 fuit, ut triginta duas libras argenti, duas et selibras auri tan- tum reliquerit. 8. diium duo consules, quorum alter inops erat, alter autem avarus, in senatu contenderent, uter in Hispaniam ad bellum gerendum mitteretur, ac magna inter patres asset dissensio, rogatus sententiam Scipio TEmilianus : '* Neu- trum," inquit, " mihi mitti placet; quia alter nihil habet, alteri nihil est satis." Scilicet ad rem bene gerendam ju- dicabat pariter abesse debere inopiam et avaritiam. Alio- quin maxime verendum est ne publicum munus qusestui habeatur, et praeda communis iij privatum imperatoris lu- crum convertatur. Longe ab hac culpa alienus fuit Scipio ; nam post duos consul atus et totidem triumphos officio lega- tionis fungens, septem tantum servos secum duxit. E Carthaginis et Numantige spoliis comparare plures certe potuerat; sed nihilo locupletior, Carthagine eversa, fuit, quam ante. Itaque quum per populi Romani socios et ex- teras nationes iter faceret, non mancipia ejus, sed victoriae numerabantur, nee quantum auri et argenti, sed quantum dignitatis atque glorire secum ferret, gestimabatur. TIBERIUS GRACCHUS A2s'D CAIUS GRACCHUS. 9. Tiberius Gracchus et Caius Gracchus Scipionis Afri- cani ex filia nepotes erant. Horum adolescentia bonis arti- bus et magna omnium spe floruit. Ad egregiam quippe indolem accedebat optima educatio. Exstant CornelicB ma- tris epistolfe, quibus apparet eos non solijm in gremio matris educatos fuisse, sed etiam ab ea sermonis elegantiam hausisse. Maximum matronis ornamentum esse liberos bene institutos merito putabat sapientissima ilia mulier ; quum Campana matrona, apud illam hospita, ornamenta sua, quae erant ilia SBtate pretiosissima, ostentaret ei muliebriter, Cornelia traxit eam sermone, quousque a schola redirent liberi ; quos re- Versos hospitcE exhibens : *' En haec," inquit, *' mea orna- menta." Nihil quidem istis adolescentibus neque a natura 7* 78 VIRI ROM^. neque a doctrina defuit ; sed ambo rempublicam, quam tu- €ri potuissent, impie perturbare maluemnt. 10. Tiberius Gracchus, quum esset tribunus plebis, a senatu descivit : populi favorem profusis largitionibus sibi conciliavit; agros plebi dividebat; dabat civitatem omnibus Italicis ; provincias novis coloniis replebat : quibus rebus viam sibi ad regnum par are videbatur. Quare convocati patres deliberabant quidnam faciendum esset. Tiberius in Capitolium venit, manum ad caput refereiis ; quo signo sa- lutem suam populo commendabat : hoc nobilitas ita accepit, quasi diadema posceret. Tum Scipio Nasica, quum esset consobrinus Tiberii Gracchi, patriam cognationi praetulit, sublataque dextera proclamavit : " dui rempublicam salvam esse vohmt, me sequantur;" dein Gracchum fugientem per- secutus in eum irruit, suaque manu eum interfecit. Mortui Tiberii corpus in flumen projectum est, 11. Caium Gracchum idem furor, qui fratrem Tiberium, invasit : sen vindicandae fraternae necis, sen comparandas regisB potentiae causa, vix tribunatum adeptus est, quum pessima coepit inire consilia : maximas largitiones fecit : serarium effudit : legem de frumento plebi dividendo tulit. Perniciosis Gracchi consiliis, quanta poterant contentione, obsistebant oranes boni, in quibus maxime Piso, vir con- sul aris. Is, quum multa contra legem frumentariam dixisset, lege tamen lata, ad frumentum cum ceteris accipiendum venit: Gracchus animadvertit in concione Pisonem stantem; eum sic compellavit, audiente populo Romano. " Qui tibi constas, Piso, quum ea lege frumentum petas, quam dissua- sisti ? " Cui Piso : " Nolim quidem, Gracche," inquit, " mea bona tibi viritim dividere liceat : sed si facies, partem petam." duo responso aperte declaravit vir gravis et sapiens lege, quam tulerat Gracchus, patrimonium publicum dissipari. 12. Decretum a senatu latum est, ut videret consul Opim- ius, ne quid detriment! respublica caperet ; quod decretum, nisi in maximo discrimine, ferri non solebat. Caius Grac- chus, armata familia, Aventinum occupaverat. duamobrem BOOK VII. 79 consul, vocato ad arma populo, Caium aggressus est, qui pulsus, dum a templo Dianse desiliit, talum intorsit, et, quum jam a satellitibas Opimii comprehenderetur, jugiilum servo praBbuit, qui dominum et mox semetipsum super domini cor- pus interemit. Consul promiserat se pro capite Gracchi au- rum repensurum esse; quare Septimuleius quidam lancea, prasfixum Caii caput attulit, eique sequale auri pondus per- solutum est. Aiunt etiam ilium prius cervice perforata, cerebroque exempto, plumbum infudisse, quo gravius ef- ficeretur. 13. Occiso Tiberio Graccho, quum senatus consulibus mandasset, ut in eos, qui cum Tiberio consenserant, ani- madverteretur, Blosius quidam,* Tiberii amicus, pro se depre- catum venit ; hancque, ut sibi ignosceretur, causam afferebat, * quod tanti Gracchum fecisset, ut, quidquid ille vellet, sibi faciendum putaret.' Tum cousul : "Quid?" ait, " si te in Capitolium faces ferre vellet, obsecuturusne voluntati illius fuisses propter istam, quam jactas, familiaritatem ? " " Nun- quam," inquit Blosius, "id quidem voluisset; sed, si voluis- set, paruissem." Nefaria est ista vox; nulla enim est ex- cusatio peccati, si amici causa peccaveris. LUCIUS MUMMTUS ACHAICUS. 14. Q,uum Corinthii adversus Romanos rebellassent, eo- rumque legatis injuriam fecissent, Lucius Mummius consul, conscripto exercitu, Corinthum profectus est. Corinthii, veluti nihil negotii hello Romano suscepissent, omnia neglex- crant. Praedam, non prcelium cogitantes, vehicula duxerant ad spolia Romanorum reportanda. Conjuges liberosque ad spectaculum certaminis in montibus posuerunt. Quam ve- cordiam celerrima pcena consecuta est; nam prcelio ante oculos suorum commisso, ca3si lugubre his spectaculum et gravem luctus memoriam reliquerunt. Conjuges et liberi eorum, de spectatoribus captivi facti, praeda victorum fuere. Urbs ipsa Corinthus direpta primum, deinde tuba praecinente 80 VIRI ROM^. diruta est : populus omnis sub corona venditus ; dux eorum victus domum refugit eamque incendit; conjugem interfecit, et in ignem prgecipitavit ; ipse veneno interiit. 15. Erat Corinthi magna vis signorum tabularumque pretiosarum, quibus Mummius urbem et totam replevit Italian), nihil vero in domum suam intulit : sed harum rerum adeo rudis et ignarus erat Mummius, ut, quurn eaj tabulas Romam portandas locaret, edixerit conducentibus, ' si eas perdidissent, novas esse reddituros." Una eximii pictoris tabella ludentibus alea militibus alvei vicem praestitit. Quae tabella deinde, quum prseda venderetur, ab Attalo rege sex millibus nummorum empta est. Mummius pretium ad- miratus, ex alieno judicio pulchritudinem tabellae suspicatus est, atque venditionem rescidit, et tabellam jussit Romam deferri. QUINTUS CtECILIUS METELLUS MACEDOJ^ICUS. 16. Quintus Metellus, a domita Macedonia dictus Mace- donicus, missus est adversus Pseudophilippum, hominem humili loco natum, qui se Persei regis filium mentiebatur, eaque fraude Macedoniam occupaverat. Fabulam autem hujusmodi finxerat : pra?dicabat ' se ex Perseo rege ortum, et ab eo fidei cujusdam viri Cretensis commissum, ut in belli casus, quod tunc ille cum Romanis gerebat, aliquod veluti semen stirpis regifB reservaretur ; datum ei insuper libellum signo Persei impressum, quem puero traderet, quum ad pu- berem setatem venisset. Mortno Perseo, se Adrumeti edu- catum usque ad duodecimum setatis annum, ignarum fuisse generis sui, eumque existimavisse patrem, a quo educaretur. Ab eo tandem morti proximo detectam fuisse originem suam, sibique libellum traditum.' Erat pra^terea juveni forma, quae Persei filium non dedeceret. Hunc Metellus bis proelio fu- dit, et die triumphi ante currum egit. 17. Postea Q,uintus Metellus bell urn in Hispania contra Celtiberos gessit ; et quum urbem, quae erat caput gentis, BOOK VII. 81 obsidetet, jamque admota machina, partem muri, qua3 sola convelli poterat, brevi disjectarus videretar, humanitatem certoB victoriaB praetulit. Vir quidam in obses a civitate nob- ilis, nomine Rethogenes ad Metellum transierat, relictis in oppido filiis. Irati cives Rethogenis filios machines ictibus objecerunt. Nihil motus periculo filiorum pater hortabatur Meiellum, ut ne oppugnatione desisteret; at Metellus obsid- ionem maluit solvere, quani pueros in conspectu patris cru- deli nece interfici : atque hujus mansuetudinis fructum tulit ; namque multcB alice urbes admiratione hujus facti se sponte ei dediderunt. IS. Metellus, quum urbem Contrebiara viribus expug- nare non posset, ad fallendum hostem convertit animum, et viam reperit, qua propositum ad exitum perduceret. Itinera magno impetu ingrediebatur, deinde alias atque alias re- giones petebat ; modo hos occupabat montes, modo ad illos transgrediebatur. Quum interim et suis et hostibus ignota esset causa, cur sic sua mutaret consilia, a quod am amico interrogatus, ' quid ita incertum belli genus sequeretur ? ' " Absiste," inquit Metellus, " ista quserere; namque tuni- cam meam exurerem, si earn consilium meum scire existi- marem." Postquam vero et exercitum suum ignorantia et hostes errore implicavit, quum alio cursum direxisset, subito ad Contrebiam reflexit, eamque inopinantem et attonitam oppressit. 19, Raram Metelli Macedonici felicitatem multi scrip- tores concelebrant : ea quidem ipsi omnia contigerunt, quae beatam vitam videntur efhcere. Fortuna eum nasci voluit in urbe terrarum principe : parentes nobilissimos dedit ; ad- jecit animi eximias dotes et corporis vires, quBS tolerandis laboribus sufficere possent ; multa decora in ejus domum congessit : nam quum ipse consul, censor etiam, augurque fuisset, et triumphasset, tres filios consules vidit, e quibus unum etiam et censorem et triumphantem, quartum autem praetorem; tres quoque filias bene nuptas. Hunc autem vitae cursum consentaneus finis excepit; nam Metellum ulti- 82 VIRI ROMiE. mae senectutis spatio defunctum, et leni mortis genere inter oscula complexusque natorum exstinctum, filii et generi hu- meris suis per iirbem sustulerunt, et rogo imposuerunt. QUINTUS C^CILIUS METELLUS raTMIDICUS. 20. duintus Metellus consul cum Jugurtha, Numidarum rege, bellum gessit : is, a Micipsa adoptatus, duos ejus filios fratres suos interfecerat, ut solus Numidiae imperio potiretur. Micipsa in amicitia et societate populi Romani semper per- manserat. Postquam igitur Romse cognitum est nefarium Jugurthae scelus, placuit illud ulcisci. Metellus cum ex- ercitu in Africam navigavit, et cum hoste manus conseruit. Q,ua in parte Jugurtha affuit, ibi aliquandiu certatum est, neque hie ullum boni ducis aut militis officium prgetermisit. Ceteri vero ejus milites primo congressu pulsi fugatique sunt ; Jugurtha in oppidum munitum perfugit. Paucis post diebus Metellus eum insecutus, iterum proelio fudit : Numidiam vastavit, urbes amplas et munitissimas cepit; quae victoria ei nomen Numidici fecit. 21. Postea Quintus Metellus censor factus est, ejusque egregia fait censura, et omnis vita plena gravitatis. Quum ab inimicis accusatus, causam de pecuniis repetundis dice- ret, et ipsius tabulae circumferrentur judicibus inspiciendae, nemo ex illis fuit, qui non removeret oculos, et se totum averteret, ne quisquam dubitare videretur, verumne an fal- sum esset, quod ille retulerat in tabulas. duum Saturninus, tribunus plebis, legem senatus majestati adversam et reipub- licae perniciosam tulisset, Metellus in eam legem jurare nol- uit, eaque de causa in exsilium actus est. Honestum Rhodi secessum invenit, ibique litteris operam dedit. Ita vir for- tissimus de civitate maluit decedere, quam de sententia, eique salus patriae dulcior, quam conspectus fuit. 22. Metelli filius precibus et lacrymis a populo impetravit ut pater ab exsilio revocaretur. Is forte ludos spectabat, quum ei redditae sunt litterae, quibus scriptum erat, maximo BOOK VIL 83 senatus et populi consensu, reditum illi in patriam datum esse. Nihil eo nuntio moveri visus est : non prius e thea- tre abiit, quam spectaculum ederetur ; non Isetitiam suam proxime sedentibus ulla ex parte ostendit, sed summum gau- dium intra se continuit, parique vultu in exsilium abiit, et fuit restitutus ; adeo moderatum inter secundas et adversas res gessit animum ! Tantus vero ad eum advenientem con- cursus est factus, ut dies totus consumptus sit in gratula- tionibus ilium ad portam urbis excipientium ; inde in Capi- tolium ascendentem, et lares repetentem universa propemodum civitas deduxit. MARCUS ^MILIUS SCAURUS. 23. Marcus JEmilius Scaurus nobili familia ortus est, sed paupere. Nam pater ejus, quamvis patricius, ob rei familiaris inopiam carbonarium negotium exercuisse dici- tur. Filius ipse dubitavit primo utrum honores peteret, an argentariam faceret; sed quum eloquentia valeret, ex ea gloriam et opes peperit. Consul factus, severum se pro tuenda militari disciplina prsebuit : cujus disciplinas exem- plum admiratione dignum referebat ipse in iis libris, quos de vita sua scripserat; quum in eo loco, ubi posuerat castra, arbor esset maturis fructibus onusta, postridie abeunte exer- citu, arbor intactis fructibus relicta est. Idem Publio Decio praetori, quod se transeunte sederet, et assurgere jussus non paruisset, vestem scidit, sellam fregit, et, nequis ad eum in jus iret, edixit. 24. Marcus Scaurus, ut in tuenda militari disciplina, sic in punienda filii sui ignavia, fuit severus. Q,uum enim in quodam proelio Romani equites pulsi, deserto imperatore, Romam pavidi repeterent, in quibus erat ipse Scauri filius, misit pater, qui ei dicerent * se libentiiis occursurum esse filii in acie interfecti ossibus, quam visurum reducem reum tam turpis fugae ; adeoque conspectum irati patris degeneri filio esse vitandum, si quid verecundias in animo superesset.' 84 VIRl ROM^. Non tulit juvenis ignominiee dolorem, et rcoerore ccnfectus interiit. 25. Marcus Scaurus, quum esset summa senectute et adversa valetudine, pristinum animi vigorem retinuit. Va- rius quidam, patria Hispanus, vetus Scauri inimicus, senem opprimere conatus est. Accusabat eum acceptae ab hostibus pecuniae ad prodendam rempublicam. Scaurus, nobilissimis juvenibus innixus, descendit in forum, dataque respondendi facultate, paucis verbis ita causam egit : " Varius Hispanus ait, Marcum Scaurum, senatus principem, ab hoste corruptum esse, et populi Romani imperium prodidisse; Marcus vero Scaurus, princeps senatus, negat se esse huic culpae affinem ; testis nemo est; utri vos potius credendum putatis? " dua dicti gravitate periculum intentatum propulsavit : nam statim populus accusatorem ab ilia actione depulit. PUBLIUS RUTILIUS RUFUS. 26. Publius Rutilius Rufus vitas innocentia enituit : quum nemo esset in civitate illo integrior, omni honore dignus est habitus et consul factus. Quum eum amicus quidam rem injustam aliquando rogaret, et Rutilius constanter negaret, indignatus amicus dixit: " duid igitur mihi opus est tua amicitia, si quod rogo non facis?" '' Imo," respondit Ru- tilius, " quid mihi tua, si propter te aliquid inhoneste facere meoporteat?" Sciebat quippe vir sanctus tam contra offi- cium esse amico tribuere quod sequum non sit, quam non tribuere id, quod recte possimus; atque si forte amici a nobis postulent, quae honesta non sunt, religionem et fidem esse amicitiae anteponendam. 27. Rutilius tamen in invidiam equitum Romanorum venit, quod ab eorum injuriis Asiam, cui tunc prseerat, de- fendisset : quare ab iis repetundarum accusatus est. Rutil- ius, innocentia fretus, senatoris insignia non deposuit ; judi- cibus non supplicavit ; ne ornatius quidem causam suam dici voluit, quam simplex veritatis ratio ferebat; itaque BOOK VII. 85. damnatus est, et Mitylenas exsulatum abiit. Illi Asiam pe— tenti omnes hujus provincicB civitates legates miserunt. Hospitio eum, opibus, omni auxilio juverunt. Q,uum Ru- tilium quidam consolaretur, et diceret instare arma civilia, brevique futarum, ut omnes exsules reverterentur : "Cluid tibi," inquit Rutilius, " mali feci, ut mihi pejorem reditum optares, quam exitum ? Malo patria meo exsilio erubescat,, quam reditu moereat." MARCUS LIVIUS DRUSUS. 28. Marcus Livius Drusus, patre consul ari genitus, re-- lictum sibi patrimonium profusis largitionibus dissipavit, adeo ut ipse profiteretur, nemini se ad largiendum quidquam reliquisse praeter coelum et coenum. Unde, quum pecunia egeret, multa contra dignitatem fecit. Tribunus plebis primo senatus causam suscepit; sed audax et vehemens, ut propositum assequeretur, leges perniciosas tulit : quibus quum Philippus consul obsisteret, ei Drusus in comitio ita collum obtorsit, ut plurimus sanguis efflueret e naribus; additaque contumelia, * non cruorem, sed muriam de turdis esse ' dixit. Philippus enim deliciarum amans, turdorumque imprimis edax habebatur. Alium etiam virum consularem, iisdem legibus pariter adversantem, ait Drusus se de saxo Tarpeio praecipitaturum. 29. Nee observantior erga senatum fuit Drusus : nam quum senatus ad eum misisset, ut in curiam veniret : *'Q,uare," inquit Drusus, ''non ipse senatus ad me venit in Hostiliam propinquam rostris?" Paruitque tribuno sena- tus: quibus rebus factum est, ut Drusus nee senatui, nee plebi placeret. Unde quum e foro magna hominum fre- quentia stipatus rediret, in atrio domus suae cultello percus- sus est ; cultellus, lateri ejus affixus, relictus est, auctor vero necis in turba latuit : Drusus intra paucas boras decessit. <^uem ne morti quidem proximum ea deseruit superbia, quae eum in exitium impulerat; quum enim extremum jam red- 8 86 VIRI ROM^. deret spiritum, ciicumstantium multitudinem intuens • *' Ec- quando," inquit, " amici, similem mei civem habebit res- publica?" 30. Hunc vitae finem habuit juvenis clarissimus quidem, sed quern sua semper inquietum ac turbulentum fecerat am- bitio : ipse queri solitus est ' sibi uni, ne puero quidem, ferias unquam contigisse ; ' nam, adhuc prsetextatus, per ambitionem ccepit reos judicibus commendare. Laudantur tamen Drusi quoedam facta dictaque ; quum Philippo consuli insidiae par- arentur, ejusque vita in raaximo esset periculo, Drusus, re cognita, Philippum, licet inimicum, monuit ut sibi caveret. Exstat etiam Drusi vox egregia : quum enim domum sidifica- ret, promitteretque architectus, * si quinque talenta sibi da- rentur, ita se earn Eedificaturum, ut nemo in earn despicere posset : ' " Imo," inquit Drusus, " decern dabo, si earn ita componas, ut quidquid agam non a vicinis tantura, sed ab omnibus etiam civibus possit perspici." CAIUS MARIUS. ~ 31. Caius Marius, humili loco natus, militiee tirocinium in Hispania, duce Scipione, posuit : erat imprimis Scipioni carus ob singularem virtutem, et impigram ad pericula et labores alacritatem. Scipio, quum inspicere voluisset quemadmodum ab unoquoque equi curarentur, Marii equum validum et bene curatum invenit ; quam diligentiam imperator plurimum lau- davit. duadam die quum forte post ccenam Scipio cum amicis colloqueretur, dixissetque aliquis, ' siquid Scipioni accidisset, ecquem alium similem imperatorem habitura esset respublica?' Scipio, percusso leniter Marii humero, " For- tassis istum," inquit. Q-uo dicto excitatus Marius dignos rebus, quas postea gessit, spiritus concepit. 32. Marius legatus Metello in Numidia, criminando eum, adeptus est consulatum, et in ejus locum suffectus. Bellum Jugurthinum a Metello prospere cceptum confecit. Jugurtha ad Gsetulos profugerat, eorumque regem Bocchum adversus BOOK VII. 87 Romanes concitaverat. Marius Gaetulos et Bocchum ag- gressus fudit. Castellum in excelsa rupe positum, ubi regii thesauri erant, non sine multo labore expugnavit. Bocchus, hello defessus, legates ad Mariura misit, pacem orantes. Sulla quaestor a Mario ad regem remissus, qui Boccho persuasit, ut Jugurtham Romanis traderet. Jugurtha igitur vinctus ad Marium deductus est, quern Marius triumphans ante currum egit, et in carcerem ccenosum inclusit, quo quum Jugurtha, veste detracta, ingrederetur, os diduxit ridentis in modum, et stupens similisque desipienti exclamavit : " Proh ! quam frigidum est vestrum balneum." 33. Marius, post expeditionem Numidicam, iterum consul creatus est, eique bellura contra Cimbros et Teutones de- cretum est. Hi novi hostes, ab extremis Germanias finibus profugi, novas sedes quaerebant. Gallia exclusi, in Italiam transgressi sunt ; nee primum impetum barbarorum tres duces Romani sustinuerant ; sed Marius primo Teutones sub ipsis Alpium radieibus assecutus prcelio oppressit : vallem fluvi- umque medium hostes tenebant, unde militibus Romanis nulla aquae copia : aucta necessitate virtus causa victorine fuit ; namque Marius sitim metuentibus ait digitum proten- dens : " Viri estis : en illic aquam habebitis." Itaque tam acriter pugnatum est, tantaque caedes hostium fuit, ut Ro- mani victores de cruento flumine non plus aquas biberent, quam sanguinis barbarorum. 34. Deletis Teutonibus, Caius Marius in Cimbros con- vertitur : hi ex alia parte Italiam ingressi, Athesim flumen non ponte nee navibus, sed ingesta obrutum silva transilu- erant; quibus oecurrit Marius. Turn Cimbri legates ad consulem miserunt, agros sibi suisque fratribus postul antes. Tgnorabant scilicet Teutonum cladem. Q,uum Marius ab iis quaesivisset ' quos illi fratres dicerent,' Teutones nom- inaverunt. Ridens Marius: '* Omittite," inquit, "fratres; tenent hi acceptam a nobis terram, aiternumque tenebunt." Legati sen sere se ludibrio haberi, ultionemque Mario minati sunt statim atque Teutones advenissent. " Atqui adsunt," 8y VIRI ROM^. inquit Marius, " decetque vos hinc non discedere, nisi saluta- tis vestris fratribus." Turn vinctos adduci jussit Teutonum duces, qui in prcfilio capti fuerant. 35. His rebus auditis, Cimbri castris egressi ad pugnam prodierunt. Marius aciem ita instituit, ut pulvis in oculos et ora hostium ferretur. Incredibili strage prostrata est ilia Cimbrorum multitudo. Csesa traduntur centum octoginta horninum millia. Nee minor cum uxoribus pugna, quam cum viris fuit : illse enim objectis undique plaustris altae de- super, quasi e turribus, pugnabant lanceis contisque. Victae tamen legationem ad Marium miserunt libertatem orantes, quam quum non impetrassent, suffocatis elisisque infantibus, aut mutuis concidere vulneribus, aut vinculo e crinibus suis facto, ab arboribus jugisque plaustrorum subrectis pepende- runt. Ferunt unam conspectam fuisse, quse pedibus suis duos filios, seipsam vero ex arbore, suspenderat. BOOK VIII. FIRST CIVIL WAR. CAIUS MARIUS. 1. Tunc Romae primum civile bellum ortum est. duum enim Sulla consul contra Mithridatem ^ q gg* regem Ponti missus fuisset, ei Marius illud impe- rium eripuit, fecitque ut loco Sullae imperator crearetur ; qua re commotus Sulla cum exercitu Romam venit, earn armis occupavit, Mariumque expulit. Marius in palude aliquandiu delituit; sed ibi paulo post deprehensus; et, ut erat, nudo corpore coenoque oblitus, injecto in collum loro, raptus est, et in custodiam conjectus. Missus etiam est ad eum occi- dendum servus publicus, natione Cimber, quern Marius vultus majestate deterruit. duum enim hominem ad se gladio stric- to venientem vidisset : " Tune," inquit, " Marium audebis occidere?" Ille attonitus ac tremens, abjecto ferro, fugit. Marius postea, ab iis etiam, qui prius eum occidere voluerant, e carcere missus est. 2. Marius, accepta navicula, in Africam trajecit, et in agrum Carthaginiensem pervenit. Ibi quum in locis soli- tar iis sederet, venit ad eum lictor Sextilii prastoris, qui banc provinciam administrabat. Marius ab eo, quem nunquam Iseserat, aliquod humanitatis officium exspectabat ; at lictor ' decedere eum provincia ' jussit, * nisi vellet in se animad- 8* 90 VIRI ROM^. verti.' Torvis oculis eum intuens Marius nullum dabat responsum. Interrogavit igitur eum lictor, ' ecquid prsetori vellet renuntiari ? ' Cui Marius: " Abi," inquit, " nuntia te vidisse Caium Marium in Carthaginis magnse ruinis seden- tem." Duplici exemplo insigni eum admonebat de incon- stantia rerum humanarum, quum et urbis maximse excidium .€t viri clarissimi casum ob oculos poneret. 3. Profecto ad bellum Mithridaticum Sulla, in » r^' nr- Italiam rediit Marius efferatus magis calamitate A. C. 86. NT- /-, • in • quam domitus. Cum exercitu JKomam mgressus, earn csedibus et rapinis vastavit: omnes adversse factionis nobiles variis suppliciorum generibus afFecit : quinque dies, totidemque noctes ista scelerum omnium duravit licentia. Hoc tempore admiranda sane fuit populi Romani abstinen- tia : quum enim Marius objecisset domus occisorum diripi- endas, nemo fuit qui ullam ex his rem attingeret; quae populi misericordia erat tacita queedam Marii crudelitatis vituperatio. Tandem Marius, senio et laboribus confectus, in morbum incidit, et ingenti omnium laetitia vitam finivit. Cujus viri si expendantur cum virtutibus vitia, baud facile dictu erit, utrum in bello hostibus, an in otio civibus fuerit infestior : quam enim rempublicam contra hostes virtute servaverat, eam togatus ambitione evertit. 4. Erat Mario ingenuarum artium et liberalium studiorum contemptor animus. Quum aedem Honoris de manubiis hos- tium vovisset, spreta peregrinorum marmorum nobilitate, ar- tificumque Graecorum peritia, eam vulgar i lapide per artificem Romanum curavit aedificandam. Graecas etiam litteras as- pernabatur, ' quod,' inquiebat, ' suis doctoribus parum ad virtutem prodessent ; ' at idem fortis, validus, et adversus dolorem confirmatus. Quum ei varices in crure secarentur, vetuit se alligari. Acrem tamen fuisse doloris morsum ipse ostendit ; nam medico alterum crus postulanti noluit praebere, quod majorem esse remedii, quam morbi, dolorem judicaret. BOOK VIII. LUCIUS CORNELIUS SULLA. 5. Lucius Cornelius Sulla, patricio genere natus, bello Jugurthino quaestor Marii fuit. Vitam antea ludo, vino, libidineque inquinatam duxerat ; quapropter Marius moleste tulit, quod sibi, gravissimum bellum gerenti, tarn delicatus quaestor sorte obtigisset, Ejusdem tamen, postquam in Africam venit, virtus enituit. Bello Cimbrico legatus con- sulis bonam operam navavit. Consul ipse deinde factus, pulso in exsilium Mario, adversus Mithridatem profectus est; ac primijm illius regis prsefectos duobos prceliis profliga- vit: dein transgressus in Asiam, Mithridatem ipsum fudit, et oppressisset, nisi adversus Marium festinans, qualemcunque pacem maluisset componere. Mithridatem tamen pecunia multavit; Asia aliisque provinciis, quas occupaverat, dece- dere coegit, eumque paternis finibus contentum esse jussit. 6. Sulla propter motus urbanos cum victore exercitu Romam properavit. Eos, qui Mario favebant, omnes su- peravit : nihil ilia victoria fuit crudelius. Sulla, dictator creatus, novo et inaudito exemplo tabulam proscriptionis proposuit, qua nomina eorum, qui occidendi essent, con- tinebantur : quumque omnium esset orta indignatio, postridie plura etiam adjecit nomina. Ingens cassorum fuit multitudo. Saevitiae causam avaritia etiam praebuit, multoque plures propter divitias, quam propter odium victoris, necati sunt. Civis quidam innoxius, cui fundus in agro Albano erat, legens proscriptorum nomina, se quoque ascriptum vidit : " Vae," inquit, '' misero mihi ; me fundus Albanus persequitur." Neque longe progressus, a quodam agnitus et percussus est. 7. Depulsis prostratisque inimicorum partibus, Sulla Feli- cem se edicto appellavit : quumque ejus uxor geminos eodem partu tunc edidisset, puerum Faustum puellamque Faustam nominari voluit. Turn repente, contra omnium exspecta- tionem, dictaturam deposuit, dimissisque lictoribus, diu in foro deambulavit. Stupebat populus, eum privatum videns, 92 VIRI noMM. cujus modo tarn formidolosa fuerat potestas : quodque non minus mirandum fuit, sua ei private non solum salus sed etiam dignitas constitit, qui cives innumeros occiderat. Unus tuntum fuit adolescens, qui auderet queri, et receden- tem usque ad fores domus maledictis incessere Cujus in- jurias Sulla patienti animo tulit : sed, domum ingrediens, dixit : " Hie adolescens efficiet, nequis posthac tale imperium deponat." 8. Sulla deinde, in villam profectus, rusticari et venando vitam ducere ccepit. Ibi, morbo pediculari correptus, inter- iit, vir ingentis animi, cupidus voluptatum, sed gloriee cu- pidior; litteris Grascis atque Latinis eruditus, et virorum litteratorum adeo amans, ut sedulitatem etiam mali cujusdam poetfie aliquo praemio dignam duxerit : nam quum ille epi- gramma ipsi obtulisset, jussit Sulla ' prsemium ei statim dari, ea tamen lege, nequid postea scriberet.' Ante victoriam laudandus, in iis vero, quse secuta sunt, nunquam satis vitu- perandus : urbem enim et Italiam civium sanguine inundavit. Non soliam in vivos sseviit, sed ne mortuis quidem pepercit; nam Caii Marii, cujus, etsi postea inimicus, aliquando tamen quaestor fuerat, erutos cineres in flumen projecit. Qua cru- delitate rerum praeclare gestarum gloriam corrupit. LUCIUS LlCmiUS LUCULLUS. 9. Lucius Lucullus ingenio, doctrina, et virtute claruit. In Asiam qusestor profectus, huic provincise per multos an- nos cum laude praefuit. Postea consul factus ad Mithridat- icum bellum a senatu missus, opinionem omnium, quae de virtute ejus erat, vicit : nam ab eo laus imperatoria non ad- modum exspectabatur, qui adolescentiam in pacis artibus 'consumpserat ; sed incredibilis quaedam ingenii magnitude non desideravit tardam et indocilem usus disciplinam. To- tum iter consumpsit partim in percontando a peritis, partim in rebus gestis legendis. Habebat porro admirabilem quan- dam rerum memoriam ; unde factum est ut in Asiam doc- BOOK v:ii. 9? tus imperator venerit, quum essct R.om"i profect.is rei mili- taris rudis. 10. Lucullus eo bello magnas ac memorabiles res gessit : Mithridatem saepe multis locis fudit : Tigranem regem max- imum in Armenia vicit, ultimamque bello manum magis noluit imponere, quam non potiiit; sed alioqui per omnia laudabilis, et bello pene invictus pecunice ciipidini nimium deditus fuit, quam tamen ideo expctebat, ut deinde per luxu- riam eifunderet : itaque postquam de Mithridate triumphas- set, abjecta omnium rerum cura, ccepit delicate ac molliter vivere, otioque et luxu difHaere; magnifice et immenso sumptu villas sedificavit, atque ad earum usum mare ipsum vexavit. Nam in quibusdam locis moles mari injecit, in aliis vero, suffossis montibus, mare in terras induxit; unde eum baud infacete Pompeius vocabat Xerxem togatum. Xerxes enim Persarum rex, quum pontem in Hellesponto fecisset, et ille tempestate ac fluctibus esset disjectus, jussit mari trecentos flagellorum ictus infligi, et compedes dari. 11. Habebat Lucullus villam prospectu et ambulatione pulcherrimam, quo quum venisset Pompeius, id unum repre- hendit, quod ea habitatio esset quidem sestate peramcena, sed hieme minus commoda videretur; cui Lucullus: " Putasne," inquit, "me minus sapere quam hirundines, quse, adveni- ente hieme, sedem commutant?" Villarum magnificentiae respondebat epularum sumptus : quum aliquando modica ei, utpote soli, coena esset posita, coquum graviter objurgavit, eique excusanti acdicenti'se non debuisse lautum parare convivium, quod nemo esset ad coenam invitatus : ' " Q-uid ais," inquit iratus Lucullus, " an nesciebas Lucullum hodie coenaturum esse apud Lucullum?" QUINTUS SEUTORIUS. 12. Quintus Sertorius, ignobili loco natus, prima stipen- dia bello Cimbrico fecit, in quo honos ei virtutis causa hab- itus est. In prima adversus Cimbros pugna licet vulnera- 94 VIRl ROMM. tus, et equo amisso, Rhodanum flumen rapidissimum nando trajecit, lorica et scuto retentis. Egregia etiam fuit ejus opera bello social! : dum enim nullum periculum refugit, alter ei oculus effossus est; idque ille non dehonestamentum ori, sed ornamentum merito arbitrabatur : dicebat enim ' cet- era bellicge fortitudinis insignia, ut armillas, coronasve, nee semper nee ubique gestari ; se vero, quotiescunque in pub- licum prodiret, suae virtutis pignus, vulnus scilicet ob rem- publicam acceptum, in ipsa fronte ostentare, nee quenquam sibi occurrere, qui non esset laudum suarum admirator.' 13. Postquam Sulla, e bello Mithridatico in Italiam re- versus, coepit dominari, Sertorius, qui partium Marianarum fuerat, in Hispaniam se contulit. Ibi virtutis admiratione et imperandi moderatione Hispanorum simul ac Romanorum, qui in iis locis consederant, animos sibi conciliavit, magno- que exercitu collecto, quos adversus eum Sulla miserat, daces profligavit. Missus deinde a Sulla Metellus a Ser- torio fusus quoque ac fugatus est. Pompeium etiam, qui in Hispaniam venerat, ut Metello opem ferret, levibus prceliis lacessivit Sertorius. Is enim, non minijs cautus quam acer imperator, universse dimicationis discrimen vitabat, quod im- parem se universo Romanorum exercitui sentiret ; interim vero hostem crebris damnis fatigabat. 14. duum aliquando Sertorii milites pugnam inconsulte flagitarent, nee jam eorum impetus posset cohiberi, Serto- rius duos in eorum conspectu equos constituit, prsevalidum alterum, alterum vero admodum exilem et imbecillum; de- inde equi infirmi caudam a robusto juvene totam simul abrumpi jussit; validi autem equi singulos piles ab im- becillo sene paulatim velli. Irritus adolescentis labor risum omnibus movit; senex autem, quamvis tremula manu, id per- fecit, quod imperatum sibi fuerat. Cluumque milites non satis intelligerent, quorsum ea res spectaret, Sertorius ad eos conversus : " Equi caudae," inquit, " similis est hostium ex- ercitus : qui partes aggreditur, facile potest opprimere ; con- trsi nihil proficiet, qui universum conabitur prosternere." BOOK VIII. 95 15. Erat Sertorio cerva Candida eximiae pulchritudinis, quae ipsi magno usui fuit, ut obsequentiores haberet milites. Hanc Sertorius assuefecerat se vocantem audire et euntein sequi. Dianse donum esse omnibus persuasit, seque ab ea moneri, quge agenda aut vitanda essent Si quid durius vellet imperare, se a cerva monitum praedicabat, statimque libentes parebant. Cerva in quadam hostium incursione amissa est, ac periisse credita; quod aegerrime tulit Sertorius. Multis post diebus a quod am homine inventa est. Sertorius eum, qui id sibi nuntiabat, tacere jussit, cervamque repente in locum, ubi jus reddere solebat, immitti. Ipse, vultu hilari in publicum progressus, dixit sibi in quiete visam esse cervam, quae perierat, ad se reverti. Tunc emissa ex composito cerva, ubi Sertorium conspexit, laeto saltu ad tribunal fertur, ac dexter am sedentis ore 1 ambit ; unde clamor factus, orta- que omnium admiratio est. 16. Victus postea a Pompeio Sertorius pristinos mores mutavit, et ad iracundiam deflexit. Multos ob suspicionem proditionis crude! iter interfecit; unde odio esse coepit exer- citui. Romani moleste ferebant, quod Hispanis magis quam sibi confideret, hosque haberet corporis custodes. In hac aiiimorum aegritudine non deserebant Sertorium, quem ne- cessarium sibi ducem judicabant, sed eum amare desierant. Deinde in Hispanos quoque saeviit Sertorius, quod ii tributa non tolerarent; ipse etiam Sertorius, curis jam et laboribus fessus, ad obeunda ducis munia segnior, ad luxum et libidi- nes declinavit. Quare, alienatis omnium animis, jussa im- peratoris contemnebantur ; tandem facta adversus eum con- juratione, Sertorius in convivio a suis est interfectus. CNiEUS POMPEIUS MAGNUS. 17. Cnaeus Pompeius, stirpis senatoriae adolescens, in hello civili se et patrem consilio servavit. Pompeii pater sue exercitui ob avaritiam erat invisus ; itaque facta est in 96 VIRI ROMiE. eum conspiratio. Terentius quidam, Cnsei Pompeii contu- bernalis, eum occidendum susceperat, dum alii tabernaculum patris incenderent. Q,U8b res juveni Pompeio ccenanti nun- tiata est. Ipse, nihil periculo motus, solito hilarius bibit, et cum Terentio eadem, qua antea, comitate usus est. Deinde cubiculum ingressus, clam subduxit se tentorio, et firmam patri circumposuit custodiam. Terentius turn, districto ense, ad lectum Pompeii accessit, multisque ictibus stragula per- cussit. Orta mox seditione, Pompeius se in media conjecit agmina, militesque tumultu antes precibus et lacrymis placa- vit, ac suo duci reconciliavit. 18. Pompeius, eodem bello civili partes Sullse secutus, ita egit, ut ab eo maxime diligeretur. Annos tres et viginti natus, ut Sullae auxilio veniret, paterni exercitus reliquias collegit, statimque dux peritus exstitit. Illius magnus apud militem amor, magna apud omnes admiratio fuit ; nullus ei labor taedio, nulla defatigatio molestise erat. Cibi vinique temperans, somni parens, inter milites corpus exercebat. Cum alacribus saltu, cum velocibus cursu, cum validis lucta certabat. Tum ad Sullam iter intendit, non per loca devia, sed palam incedens, tres hostium exercitus aut fudit aut sibi adjunxit. duem ibi Sulla ad se accedere audivit, egre- giamque sub signis juventutem aspexit, desiliit ex equo, Pompeiumque salutavit imperatorem : deinceps ei venienti solebat assurgere de sella et caput aperire ; quern honorem nemini nisi Pompeio tribuebat. 19. Postea Pompeius in Siciliam profectus est, ut earn a Carbone, Sullse inimico, occupatam reciperet. Carbo com- prehensus, et ad Pompeium ductus est. duem Pompeius, postquam acerbe in eum invectus fuisset, ad supplicium duci jussit. Longe moderatior fuit Pompeius erga Stheniura, Siculae cujusdam civitatis principem. Q,uum enim in earn civitatem animadvertere decrevisset, quae sibi adversata fue- rat, exclamavit Sthenius, ' eum inique facturum, si ob culpam unius omnes plecteret.' Interroganti Pompeio ' quisnam ille BOOK VIII. . 97 unusesset?' "Ego," inquif Sthenius, "qui meos cives ad id induxi." Tam libera voce delectatus Pompeius omnibus et Sthenio ipsi pepercit. 20. Transgressus inde in Africam Pompeius, larbam, Numidiae regem, qui Marii partibus favebat, bello persecu- tus est. Intra dies quadraginta hostem oppressit, et Afri- cam subegit, adolescens quatuor et viginti annorum. Tum ei litterae a Sulla redditse sunt, quibus jubebatur exercitum dimittere, et cum una tantum legione successorem exspec- tare. Id aegre tulit Pompeius : paruit tamen, et Romam reversus est. Revertenti incredibilis multitudo obviam ivit. Sulla quoque eum laetus excepit, et Magni cognomine ap- pellavit: nihilominus Pompeio triumphum petenti restitit; neque ea re a proposito deterritus est Pompeius ; aususque est dicere 'plures solem orientem adorare, quam occidentem : * quo dicto innuebat Sullse potentiam minui, suam vero cres- cere. Ea voce audita, Sulla, juvenis constantiam admiratus, exclamavit : " Triumphet, triumphet." 21. Metello, jam seni et bellum in Hispania segnius ge- renti, collega datus est Pompeius, ibique adversus Sertorium vario eventu dimicavit. In quodam proelio maximum subiit periculum : quum enim in eum vir, vasta corporis magnitu- dine, impetum fecisset, Pompeius manum hostis amputavit, sed, multis in eum concurrentibus, vulnus in femore accepit, et, a suis fugientibus desertus, in hostium potestate erat. At praeter spem evasit : illi scilicet equum Pompeii auro phale- risque eximiis instructum ceperant. Dum vero prajdam inter se altercantes partiuntur, Pompeius illorum manus effugit. Altero proelio, quum Metellus Pompeio laboranti auxilio venisset, fususque esset Sertorii exercitus, is dixisse fertur : " Nisi ista anus supervenisset, ego hunc puerum verberibus castigatum Romam dimisissem." Metellum anum appellabat, quia is, jam senex, ad mollem et effeminatam vitam deflexerat. Tandem, Sertorio interfecto, Pompeius Hispaniam recepit. 22. Cluum piratse maria omnia infestarent, et quasdam 9 98 VIM ROMM. etiam Italise urbes diripuissent, ad eos opprimendos cum imperio extraordinario missus est Pompeius. Nimise viri potentise obsistebaiit quid am ex optimatibus, et imprimis Quintus Catulus; qui quum in concione dixisset, 'esse qui- dem prsBclarum virum Cnceum Pompeium, sed non esse uni omnia tribuenda,' adjecissetque : " Siquid ei acciderit, ec- quem in ejus locum substituetis ? " Acclamavit universa concio : " Te ipsum, Q,uinte Catule." Tam honorifico civium testimonio \ ictus Catulus e concione discessit. Pompeius, disposito per omnes maris recessus navium prsesidio, brevi terrarum orbem ilia paste liberavit; prae- dones multis locis victos fudit; eosdem, in deditionem ac- ceptos, in urbibus et agris procul a mari collocavit. Nihil hac victoria celerius ; nam intra quadragesimum diem piratas toto mari expulit. 23. Confecto bello piratico, Cnaeus Pompeius contra Mithridatem profectus est, et in Asiam magna celeritate contendit. Proelium cum rege conserere cupiebat, neque opportuna dabatur pugnandi facultas, quia Mithridates in- terdiu castris se continebat, noctu vero baud tutum erat congredi cum hoste in locis ignotis. duadam tamen nocte Mithridatem Pompeius aggressus est. Luna magno fuit Romanis adjumento : nam quum eam Romani a tergo habe- rent, umbrae corporum longiiis projectse ad primes usque hostium ordines pertinebant ; unde decepti regii milites, in umbras, tanquam in propinquum hostem, tela mittebant. Victus Mithridates in Pontum profugit. Adversus eum filius Pharnaces rebellavit, quia, occisis a patre fratribus, vitae suae ipse timebat. Mithridates, a filio obsessus, vene- rium sumpsit, quod quum tardius subiret, quia adversus venena multis antea medicaminibus corpus firmaverat, a milite Gallo volens interfectus est. 24. Pompeius deinde Tigranem, Armeniae regem, qui Mithridatis partes secutus fuerat, ad deditionem compulit ;' quern tamen ad genua procumbentem erexit, benignis verbis recreavit, et in regnum restituit ; seque pulchrum esse judi- BOOK Vlll. 99 cans et vincere reges et facere. Tandem rebus Asiae com- positis in Italiam rediit. Ad urbem venit, non, ut plerique timuerant, armatus, sed dimisso exercitu, et tertium triurn- phum biduo duxit. Insignis fuit multis novis inusitatisque ornamentis hie triumphus ; sed nihil illustrius visum, quam quod tribus triumphis tres orbis partes devictae causam prae- buerunt: Pompeius enim, quod antea contigerat nemini, primo ex Africa, iterum ex Europa, tertio ex Asia triumpha- vit, felix opinione hominum futurus, si, quem gloriae, eundem vitae finem habuisset, neque adversam fortunam esset expertus jam senex. 100 BOOK IX SECOND CIVIL WAR CWiEUS POMPEIUS. 1. PosTEA orta est inter Pompeium at Caesarem A. C. 49. gravis dissensio, quod hic superiorem, ille vero parem, ferre non posset : et inde bellum civile exarsit. Csesar cum infesto exercitu in Italiam venit. Pom- peius, relicta urbe ac deinde Italia ipsa, Thessaliam petiit, et cum eo consules senatusque omnis : quem insecutus Caesar apud Pharsaliam acie fudit. Victus Pompeius ad Ptolemae- um, Alexandriae regem, cui tutor a senatu datus fuerat, pro- fugit ; sed ille Pompeium interfici jussit. Latus Pompeii sub oculis uxoris et liberorum mucrone confossum est, caput ab- scissum, truncus in Nilum conjectus. Dein caput, velamine involutum, ad Csesarem delatum est, qui, eo viso, lacrymas fudit, et illud multis pretiosissimisque odoribus cremandum curavit. 2. Is fuit viri praestantissimi post tres consulatus et toti- dem triumphos vitas exitus. Erant in Pompeio multae ac magnae virtutes, ac praecipue admiranda frugalitas. Q,uum ei aegrotanti praecepisset medicus, ut turdum ederet, nega- rent autem servi earn avem usquam aestivo tempore posse reperiri, nisi apud Lucullum, qui turdos domi saginaret, vetuit Pompeius, turdum inde peti, medicoque dixit : " Ergo BOOK IX. 101 nisi Lucullus perditus deliciis esset, non viveret Pompeius ! " Aliam avem, qure parabilis esset, sibi jussit apponi. 3. Viris doctis magnum honorera habebat Pompeius. E Syria decedens, confecto bello Mithridatico, quum Rhodum venisset, nobilissimum philosophum Posidonium cupiit au- dire : sed quum is diceretur tunc graviter aegrotare, quod maximis podagrae doloribus cruciabatur, voluit saltern Pom- peius eum visere. Mos erat, ut, consule aedes aliquas in- gressuro, lictor fores virga percuteret, admonens consulem adesse : at Pompeius vetuit fores Posidonii percuti, honoris causa, duem ut vidit et salutavit, ' moleste se ferre' dixit, ' quod eum non posset audire.' At ille : '' Tu vero," inquit, " potes, nee committam, ut dolor corporis efficiat, ut frustra tantus vir ad me venerit." Itaque cubans graviter et copiose disseruit de hoc ipso : ' nihil esse bonum, nisi quod honestum esset, et nihil malum dici posse, quod turpe non esset.' duum vero dolor interdum acriter eum pungeret, saepe dixit : " Nihil agis, dolor ; quamvis sis molestus, nunquam te esse malum confitebor." CAIUS JULIUS CJESAR. 4. Caius Julius Caesar, nobilissima genitus familia, an- num agens sextum et decimum, patrem amisit; paulo post Corneliam duxit uxorem, cujus quum pater esset Sullae ini- micus, voluit Sulla Caesarem compellere, ut eam dimitteret; neque id potuit efficere. Ob eam causam Caesar bonis spo- liatus, quum etiam ad mortem quaereretur, mutata veste, noctu elapsus est ex urbe, et quanquam tunc quartanae mor- bo laboraret, prope per singulas noctes latebras commutare cogebatur ; sic quoque comprehensus a Sullae liberto, vix, data pecunia, evasit. Postremo per proximos suos veniam impetravit, diu repugnante Sulla, qui quum deprecantibus ornatissimis viris denegasset, atque illi pertinaciter con- tenderent, expugnatus tandem dixit, ' eum, quem salvum tantopere cuperent, aliquando optimatum partibus, quas 9* i()2 VIRI ROMM. simul defendissent, exitio futurum, multosque in eo puero inesse Marios.' 5. Caesar, mortuo Sulia et composita seditione civili, Rhodum secedere statuit, ut per otium Apollonio, tunc clarissimo dicendi magistro, operam daret ; sed in itinere a piratis captus est, mansitque apud eos quadraginta dies. Ita porro per illud omne spatium se gessit, ut piratis terrori pari- ter ac venerationi esset ; atque ne iis suspicionem ullam daret, qui oculis tantummodo eum custodiebant, nunquam aut nocte aut die excalceatus est. Interim comites servosque dimiserat ad expediendas pecunias, quibus redimeretur. Viginti talenta piratae postulaverant ; ille vero quinquaginta daturum se spo- pondit. duibus numeratis, expositus est in litore. Caesar liberatus confestim Miletum, quae urbs proxime aberat, properavit; ibique contracta classe, stantes adhuc in eodem loco praedones noctu adortus, aliquot naves, mersis aliis, cepit, piratasque ad deditionem redactos eo affecit supplicio, quod illis saepe per jocum minatus fuerat, dum ab iis detineretur; crucibus illos suffigi jussit. 6. Julius Caesar, quaestor factus, in Hispaniam profectus est; quumque Alpes transiret, et ad conspectum pauperis cujusdam vici comites ejus per jocum inter se disputarent, an illic etiam esset ambitioni locus, serio dixit Caesar, ' malle se ibi primum esse, quam Romae secundum.' Ita animus, dominationis avidus, a prima aetate regnum concupiscebat, semperque in ore habebat hos Euripidis, Graeci poetae, ver- sus : Nam si violandum est jus, regnandi gratia violandum est: aliis rehus pietatem colas. Q,uum vero Gades, quod est Hispaniae oppidum, venisset, visa Alexandri Magni imagine, ingemuit, et lacrymas fudit : causam quaerentibus amicis : '' Nonne," inquit, " idonea dolendi causa est, quod nihil dum memorabile gesserim, earn setatem adeptus, qua Alexander jam terrarum orbera subegerat?" 7. Julius Caesar in captanda plebis gratia, et ambiendis honoribus, patrimonium efFudit : aere alieno oppressus, ipse dicebat sibi opus esse millies sestertium, ut haberet nihil BOOK IX. 103 His artibus consulatum adeptus est : collegaque ei datus Marcus Bibulus, cui Caesaris consilia baud placebant. Inito magistratu, Ceesar legem Agrariam tulit, hoc est de dividendo egenis civibus agro publico : cui legi quum senatus repug- naret, Caesar rem ad populum detulit. Bibulus collega in forum venit, ut legi ferendye obsisteret, sed tanta commota est seditio, ut in caput consulis cophinus stercore plenus effunderetur, fascesque frangerentur. Tandem Bibulus, a satellitibus Caesaris foro expulsus, domi se coutinere per reliquum anni tempus coactus est, curiaque abstinere. In- terea unus Caesar omnia ad arbitrium in republica adminis- travit; unde quidam homines faceti, quae eo anno gesta sunt, non ut mos erat, consulibus Caesare et Bibulo acta esse dicebant, sed Julio et Caesare, unum consulem nomine et cognomine pro duobus appellantes. 8. Julius Caesar, functus consulatu, Galliam provinciam sorte obtinuit. Gessit autem novem annis, quibus in imperio fuit, haec fere. Galliam in provincice Romanae formam rede- git : Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primus Romano- rum ponte fabricato aggressus, maximis affecit cladibus. Britannos antea ignotos vicit, iisque pecunias et obsides im- peravit; quo in bello multa Caesaris facta egregia narrantur. Inclinante in fugam exercitu, rapuit e manu militis fugientis scutum, et, in primam aciem volitans, pugnara restituit. In alio proelio aquiliferum, terga vertentem, faucibus compre- hendit, in contrariam partem retrp.xit, dexteraraque ad hostem protendens : " duorsura tu," inquit, ''abis? IIlic sunt cum quibus dimicamus." Quo facto militibus animos addidit. 9. Caesar, quum adhuc in Gallia detineretur, ne imper- fecto bello discederet, postulavit ut sibi liceret, quamvis absenti, secundum consulatum petere ; quod ei a senatu est negatum. Ea re commotus in Italiam rediit, armis in- juriam acceptam vindicaturus, plurimisque urbibus occupatis, Brundisium contendit, quo Pompeius consulesque confuge- rant. Tunc summae audaciae facinus Caesar edidit : a Brun- disio Dyrrachium inter oppositas classes gravissiraa hieme 104 VIRI ROMM. transmisit, cessantibusque copiis, quas subsequi jusserat, quuni ad eas arcessendas fruslra misisset, morae impatiens, castris noctu egreditur, clam solus naviculam conscendit obvoluto capite, iie agnosceretur. Mare, adverse vento vehementer flante, intumescebat ; in altum tamen protinus dirigi navigium jubet; quumque gubernator pene obrutus flactibus adversaB terapestati cederet; "Q,uid times?" ait: " Caesarem vehis." 10. Deinde Caesar Thessaliam petiit, ubi Pompeium Pharsalico proelio fudit, fugientem persecutus est, eumque in itinere cognovit occisum fuisse. Turn bellum Ptolemaeo, Pompeii interfectori, intulit, a quo sibi quoque insidias parari videbat; quo victo, Caesar in Pontum transiit, Pharnacem- que, Mithridatis filium, rebellantem aggressus, intra quintum ab adventu diem, quatuor vero quibus in conspectum venerat horis, uno prcelio profligavit. Q,uam victoriae celeritatem inter triumphandum notavit, inscripto inter pompae ornamenta trium verborum titulo, Venl, vidi, vici. Sua deinceps Caesa- rem ubique comitata est fortuna. Scipionem et Jubam, Numidiae regem, reliquias Pompeianarum partium in Africa refoventes, devicit, Pompeii jiberos in Hispania superavit. Clementer usus est victoria, et omnibus, qui contra se arma tulerant, pepercit. Regressus in urbem, quinquies trium- phavit. 11. Bellis civilibus confectis, Caesar, dictator in perpet- uum creatus, agere insolentius coepit : senatum ad se veni- entem sedens excepit, et quendam, ut assurgeret, monentem, irato vultu respexit : quum Antonius, Caesaris in omnibus expeditionibus comes, et tunc in consulatu collega ei in sella aurea sedenti pro rostris diadema, insigne regium, im- poneret, non visus est eo facto offensus. duare conjuratum est in eum a sexaginta et amplius viris, Cassio et Bruto du- cibus conspirationis. Clunra igitur Caesar Idibus Martiis in senatum venisset, assidentem specie officii circumsteterunt, illicoque unus e conjuratis, quasi aliquid rogaturus, propius accessit, renuentique togam ab utroque humero apprehendit BOOK IX. 105 Deinde clamantem : " Ista quidem vis est," Cassius vulne- rat paulo infra jugulum. Caesar Cassii brachium arreptum graphic trajecit, conatusque prosilire aliud vulnus accepit. Q,uum Marcum Brutum, qaem loco filii habebat, in se irru- entem vidisset, dixit : " Tu quoque, fili mi ! " Dein ubi animadvertit undique se strictis pugionibus peti, toga caput obvolvit, atque ita tribus et viginti plagis confossus est. 12. Erat Caesar excelsa statura, nigris vegetisque oculis, capite calvo : quam calvitii deformitatem segre ferebat, quod sa3pe obtrectantium jocis esset obnoxia. Itaque ex omnibus honoribus sibi a senatu populoque decretis non aliud recepit aut usurpavit libentiias, quam jus laureae perpetuo gestandae. Eum vini parcissimum fuisse ne inimici quidem negarunt : unde Cato dicere solebat unum ex omnibus Cassarem ad evertendam rempublicam sobrium accessisse. Armorum et equitandi peritissimus erat ; laboris ultra fidem patiens : in agmine nonnunquam equo, ssepius pedibus anteibat, capite detecto, sive sol, sive imber esset. Longissimas vias incre- dibili celeritate confecit, ita ut persaepe nuntios de se prae- veniret, neque eum morabantur flumina, quae vel nando vel innixus inflatis utribus trajiciebat. MARCUS CATO UTICENSIS. 13. Marcus Cato, adhuc puer, invictum animi robur os- tendit. Quum in domo Drusi avunculi sui educaretur, Latini de civitate impetranda Romam venerunt. Popedius, Latinorum princeps, qui Drusi hospes erat, Catonem puerum rogavit, ut Latinos apud avunculum adjuvaret. Cato vultu constanti negavit id se facturiim. Iterum deinde ac saepius interpellatus in proposito perstitit. Tunc Popedius puerum, in excelsam aedium partem levatum, tenuit et abjecturum inde se minatus est, nisi precibus obtemperaret ; neque hoc metu a sententia eum potuit dimovere. Tunc Popedius ex- clamasse fertur : " Gratulemur nobis, Latini, hunc esse tarn 106 VIRI ROM^. parvum ; si enim senator esset, ne sperare quidem jus civi- tatis nobis liceret," 14. Cato, quum salutandi gratia ad Sullam a psedagogo duceretur, et in atrio cruenta proscriptorum capita vidisset, Sullae crudelitatem exsecratus est; seque eodem esse animo significavit, quo puer alius nomine Cassius, qui tunc publi- cam scholam cum Fausto, Sullge filio, frequentabat, Q,uum enim Faustus proscriptionem paternam in schola laudaret, diceretque 'se, quum per setatem posset, eandem rem esse facturum,' ei sodalis gravem colaphum impegit. 15. Insignis fuit et ad imitandum prseponenda Catonis er- ga fratrem benevolentia. Quum enim interrogaretur, ' quem omnium maxime diligeret/ respondit, ' fratrem.' Iterum in- terrogatus, ' quem secundum maxime diligeret,' iterum, ' fra- trem,' respondit. Cluserenti tertio idem responsum dedit, donee ille a percunctando desisteret. Crevit cum aetate ille Catonis in fratrem amor : ab ejus latere non discedebat ; ei in omnibus rebus morem gerebat. Annos natus viginti nun- quam sine fratre ccenaverat, nunquam in forum prodierat, nunquam iter susceperat. Diversum tamen erat utriusque ingenium : in utroque probi mores erant, sed Catonis in- doles severior. 16. Cato, quum frater, qui erat tribunus militum, ad bellum profectus esset, ne eum desereret, voluntaria stipendia fecit. Accidit postea, ut Catonis frater in Asiam proficisci cogeretur, et iter faciens in morbum incideret : quod ubi au- divit Cato, licet tunc gravis tempestas saeviret, neque parata esset magna navis, solvit e portu Thessalonicse exigua na- vicula cum duobus tantum amicis tribusque servis, et pens haustus fluctibus tandem praster spem incolumis evasit. At fratrem, modo defunctum vita, reperit. Tunc questibus et lacrymis totum se tradidit: mortui corpus quam magnificen- tissimo potuit funere extulit, et marmoreum tumulum exstrui curavit suis impensis. Vela deinde facturus, quum suade- rent amici, ut fratris reliquias in alio navigio poneret, animam se prius quam illas relicturum respondit, atque ita solvit. BOOK IX. 107 17. Cato quaestor in insulam Cyprum missus est ad colli- gendam Ptolemaei regis pecuniam, a quo populus Romanus heres institutus fuerat. Integerrima fide earn rem adminis- travit. Summa longe major, quam quisquam sperare pot- uisset, redacta est. Fere septem millia talentorum navibus imposuit Cato : atque ut naufi-agii pericula vitaret, singulis vasis, quibus inclusa erat pecunia, corticem suberis longo funiculo alligavit, ut, si forte mersum navigium esset, locum amissae pecuniae cortex supernatans indicaret. Catoni adve- nienti senatus et tota ferme civitas obviam effusa est, nee erat res triumpho absimilis. Actae sunt Catoni a senatu gratiae, praeturaque illi et jus spectandi ludos prsetextato extra ordinem data. Q,uem honorem Cato noluit accipere, iniquum esse affirmans, ' sibi decerni quod nulli alii tribue- retur.' 18. Q,uum Caesar consul legem reipublicae perniciosara tulisset, Cato solus, ceteris exterritis, huic legi obstitit. Iratus Caesar Catonem extrahi curia, et in vincula rapi, jus- sit : at ille nihil de libertate linguae remisit, sed in ipsa ad carcerem via de lege disputabat, civesque commonebat, ut talia molientibus adversarentur. Catonem sequebantur moesti patres, quorum unus objurgatus a Caesare, quod non- dum misso senatu discederet; " Malo," inquit, "esse cum Catone in carcere, quam tecum in curia." Exspectabat Caesar, dum ad humiles preces Cato sese demitteret : quod ubi frustra a se sperari intellexit, pudore victus unum e tri- bunis misit, qui Catonem dimitteret. 19. Cato Pompeii partes bello civili secutus est, eoque victo, exercitus reliquias in Africam cum ingenti itinerum difficultate perduxit. Quum vero ei summum a militibus deferretur imperium, Scipioni, quod vir esset consularis, pa- rere maluit. Scipione etiam devicto, Uticam, Africae urbem, petivit, ubi filium hortatus est, ut clementiam Caesaris expe- riretur ; ipse vero ccenatus deambulavit, et cubitum iturus arctius diutiusque in complexu filii haesit, deinde ingressus cubiculum ferro sibi ipse mortem conscivit. Caesar, audita 108 VIRI ROM^. Catonis morte, dixit ilium glorise suae invidisse, qucd sibi laudem servati Catonis eripuisset. Catonis liberos, eisque patrimonium incolume, servavit. MARCUS TULLIUS CICERO. 20. Marcus Tullius Cicero, equestri genere, Arpini, quod est Volscorum oppidum, natus est. Ex ejus avis unus ver- rucam in extremo naso sitam habuit ciceris grano similem, inde cognomen Ciceronis genti inditum. Quum id Marco Tullio a nonnullis probro verteretur ; " Dabo operam," in- quit, " ut istud cognomen nobilissimorum nominum splen- dorem vincat." duum eas artes disceret, quibus aetas pue- rilis ad humanitatem solet informari, ingenium ejus ita eluxit, ut eum sequales e schola redeuntes medium, tanquam regem, circumstantes deducerent domum : imo eorum parentes pu- eri fama commoti, in ludum litterarium ventitabant, ut eum viserent. Ea res tamen quibusdam rustici et inculti ingenii stomachum movebat, qui ceteros pueros graviter objurga- bant, quod talem condiscipulo suo honorem tribuerent. 21. Tullius Cicero adolescens eloquentiam et libertatem suam adversus Sullanos osteiidit. Chrysogonum quendam, Sullse libertum, acriter insectatus est, quod, dictatoris po- tentia fretus, in bona civium invadebat. Ex quo veritus invidiam Cicero Athenas petivit, ubi Antiochum philoso- phum studiose audivit. Inde eloquentiae gratia Rhodum se contulit, ubi Molone, rhetore tum disertissimo, magistro usus est. Qui, quum Ciceronem dicentem audivisset, fle- visse dicitur, quod praevideret per hunc Graecos a Romanis ingenii et eloquentiae laude superatum iri, Romam rever- sus, quaestor in Sicilia fuit. Nullius vero quaestura aut gra- tior, aut clarior fuit : quum in magna annonse difficultate ingentem frumenti vim inde Romam mitteret, Siculos initio offendit; postea vero ii; i diligentiam, justitiam et comitatem ejus experti fuerunt, majores quaestori suo honores, quam ulli unquam praetori, detulerunt. BOOK IX. 1C9 22. Cicero, consul factus, Sergii Catiliiice conjurationem singular! virtute, constantia, curaque compressit. Is nempe indignatus quod in petitione consulatus repulsam passus es- set, et furore amens, cum pluribus viris nobilibus Ciceronem interficere, senatum trucidare, urbem incendere, serarium diripere constituerat. Quae tarn atrox conjuratio a Cicerone detecta est. Catilina metu consulis Roma ad exercitum, quem paraverat, profugit ; socii ejus comprehensi in carcere necati sunt. Senator quidam filium supplicio mortis ipse affecit, Juvenis scilicet ingenio, litteris et forma inter aequales conspicuus, pravo consilio amicitiam Catilinse se- cutus fuerat, et in castra ejus properabat : quem pater ex medio itinere retractum occidit, his eum verbis increpans : " Non ego te Catilinse adversus patriam, sed patriae adver- sus Catilinam, genui." 23. Non ideo Catilina ab incepto destitit, sed infestis signis Romam petens, cum exercitu csesus est. Adeo acri- ter dimicatum est, ut nemo hostium prcelio superfuerit : quem quisque in pugnando ceperat, eum, amissa anima, te- gebat locum. Ipse Catilina longe a suis inter eorum, quos occiderat, cadavera cecidit, morte pulcherrima, si pro patria sua sic occubuisset. Senatus populusque Romanus Cicero- nem patriae patrem appellavit : ea res tamen Ciceroni postea invidiam creavit, adeo ut abeuntem magistratu verba facere ad populum vetuerit quidam tribunus plebis, quod cives, indicta causa, damnavisset, sed solitum duntaxat juramen- tum prsestare ei permiserit. Tum Cicero magna voce : " Juro," inquit, " rempublicara atque urbem Romam mea unius opera salvam esse :" qua voce delectatus populus Ro- manus, et ipse juravit verum esse Ciceronis juramentum. 24. Paucis post annis Cicero reus factus est a Clodio, tribuno plebis, eadem de causa, quod nempe cives Romanos necavisset. Tunc moestus senatus, tanquam in publico lue- tu, vestem mutavit. Cicero, quum posset armis salutem suam defendere, maluit urbe cedere, quam sua causa csedem fieri. Proficiscentem omnes boni flentes prosecuti/ sunt. 10 110 VTRl ROMiE. Dein Clodius edictum proposuit, ut Marco Tullio igni et aqua interdiceretur : illius domum et villas incendit ; sed vis ilia diuturna non fuit : mox enim maximo omnium ordi- num studio Cicero in patriam revocatus est. Obviam ei redeunti ab universis itum est. Domus ejus publica pecu- nia restituta est. Postea Cicero, Pompeii partes secutus, a Caesare victore veniam accepit. Cluo interfecto, Octavium heredem Csesaris fovit atque ornavit, ut eum Antonio rem- publicam vexanti opponeret ; sed ab illo deinde desertus est et proditus. 25. Antonius, inita cum Octavio societate, Ciceronem jamdiu sibi inimicum, proscripsit. Qua re audita, Cicero transversis itineribus fugit in viilam, quae a mari proxirae aberat, indeque navem conscendit, in Macedoniam transitu- rus. Quum vero jam aliquoties in altum provectum venti adversi retulissent, et ipse jactationem navis pati non posset, regressus ad viilam : " Moriar," inquit, '' in patria ssepe ser- vata." Mox adventantibus percussoribus, quum servi parati essent ad dimicandum fortiter, ipse lecticam, qua vehebatur, deponi jussit, eosque quietos pati, quod sors iniqua cogeret. Prominenti ex lectica et immotam cervicem preebenti caput prsecisum est. Manus quoque abscissae : caput relatum est ad Antonium, ejusque jussu inter duas manus in rostris posi- tum. Fulvia, Antonii uxor, quae se a Cicerone laesam arbi- trabatur, caput manibus sumpsit, in genua imposuit, extrac- tamque linguam acu confixit. 26. Cicero dicax erat, et facetiarum amans, adeo ut ab inimicis solitus sit appellari Scurra consularis. Q,uum Len- tulum, generum suum, exiguae staturae hominem, vidisset longo gladio accinctum : " duis," inquit, " generum meum ad gladium alligavit ? " Matrona quaedam juniorem se, quam erat, simulans, dictitabat se triginta tantum annos habere. Cui Cicero : " Verum est," inquit, '' nam hoc viginti annos audio." Caesar, altero console mortuo die Decembris ulti- ma, Caninium consulem hora septima in reliquam diei par- tem renuntiaverat : quem q^uum plerique irent salutatum de BOOK IX. Ill more : " Festinemus," inquit Cicero, " priusquam abeat ma- gistratu." De eodem Caninio scripsit Cicero : " Fuit mi- rifica vigilantia Caninius, qui toto suo consulatu soranum non viderit." MARCUS JU:N1US BRUTUS. 27. Marcus Brutus ex ilia gente, quee Roma Tarquinios ejecerat oriundus, Athenis philosophiam, Rhodi eloquentiam, didicit. Sua eum virtus valde commendavit : ejus pater, qui Sulla3 partibus adversabatur, jussu Pompeii interfectus fuerat ; unde Brutus cum eo graves gesserat simultates : bello tamen civili Pompeii causam, quod justior videretur, secutus est, et dolorera suum reipublicce utilitati posthabuit. Victo Pompeio, Brutus a Caesare servatus est, et praetor etiam factus. Postea quum Caesar, superbia elatus, senatum contemnere, et regnum afFectare ccepisset, populus jam prae- senti statu baud laetus vindicem libertatis requirebat. Sub- scripsere quidam primi Bruti statuae : Utinam viveres ! Item ipsius Caesaris statuae : " Brutus, quia reges ejecit, primus consul factus est ; hie, quia consules ejecit, postre- mo rex factus est." Inscriptum quoque est Marci Bruti praetoris tribunali : Dormis, Brute ! 28. Marcus Brutus, cognita populi Romani voluntate, adversus Caesarem conspiravit. Pridie quam Caesar est oc- cisus, Porcia, Bruti uxor, consilii conscia, cultellum tonso- rium, quasi unguium resecandorum causa, poposcit, eoque velut forte e manibus elapso se ipsa vulneravit. Clamore ancillarum vocatus in cubiculum uxoris, Brutus objurgare eam coepit, quod tonsoris oiEcium praeripere voluisset ; at Porcia ei secreto dixit : " Non casu, sed de industria, mi Brute, hoc mihi vulnus feci : experiri enim volui, an satis mihi animi esset ad mortem oppetendam, si tibi propositum ex sententia parum cessisset." duibus verbis auditis, Bru- tus ad coelum manus et oculos sustulisse dicitur, et exclaraa- visse : " Utinam di^nus tali conjuge maritus videri possim ! " 132 VIRI ROMiE, 29. Interfecto Caesare, Antonius vestem ejus sanguino- lentam ostentans, populum veluti furore quodam adversus conjuratos inflammavit. Brutus itaque in Macedoniam con- cessit, ibique apud urbem Philippos adversiis Antonium et Octavium dimicavit. Victus acie, quum in tumulum se nocte recepisset, ne in hostium manus veniret, uni comitum latus transfodiendum prsebuit. Antonius, viso Bruti cadav- ere, ei suum injecit purpureum paludamentum, ut in eo sepeliretur. Q,uod quum postea surreptum audivisset, re- quiri furem et ad supplicium duci jussit. Cremati corporis reliquias ad Serviliam, Bruti matrem, deportandas curavit. Non eadem fuit Octavii erga Brutum moderatio : is enim avulsum Bruti caput Romam ferri jussit, ut Caii Caesaris statuae subjiceretur. OCTAVIUS C^SAR AUGUSTUS. 30. Octavius Julise, Caii Caesaris sororis, nepos patrem quadrimus amisit. A majore avunculo adoptatus, eum in Hispaniam profectum secutus est. Deinde ab eo Apolloniam missus est, ut liberalibus studiis vacaret. Audita avunculi morte, Romam rediit, nomen Caesaris sumpsit, collectoque veteranorum exercitu, opem Decimo Bruto tulit, qui ab An- tonio Mutinae obsidebatur. Quum autem urbis aditu pro- hiberetur, ut Brutum de omnibus rebus certiorem faceret, primo litteras laminis plumbeis inscriptas misit, quae per urinatorem sub aqua fluminis deferebantur ; ad id postea columbis usus est : iis nempe diu inclusis et fame affectis litteras ad collum alligabat, easque a proximo moenibus loco emittebat. Columb^ lucis cibique avidae, summa asdificia petentes, a Bruto excipiebantur, maxime quum ille, deposito quibusdam in locis cibo, columbas illuc devolare instituisset. 31. Octavius bellum Mutinense duobus prosliis confecit, in quorum altero non ducis modo, sed militis etiam functus est munere : nam aquilifero graviter vulnerato, aquilam humeris subiit, et in castra reportavit. Postea reconciliata BOOK IX. 113 cum Antonio gratia, junctisque cum ipso copiis, ut Caii Caesaris necem ulcisceretur, ad urbem hostiliter accessit, inde quadringentos milites ad senatum misit, qui sibi con- sul atum nomine exercitus deposcerent. Cunctante senatu, centurio legationis princeps, rejecto sagulo, ostendens gladii capulum, non dubitavit in curia dicere : " Hie faciet, si vos non feceritis." Cui respondisse Ciceronem ferunt : "Si hoc modo petieritis Caesari consulatum, auferetis." Quod dictum ei deinde exitio fuit : invisus enim esse ccEpit Caesari, quod libertatis esset amantior. 32. Octavius Caesar, nondum viginti annos natus, consu- latum invasit, novamque proscriptionis tabulam proposuit : quae proscriptio Sullana longe crudelior fuit : ne tenerae quidem aetati pepercit. Puerum quendam, nomine Atilium, Octavius coegit togam virilem sumere, ut tanquam vir pro- scriberetur. Atilius, protinus ut e Capitolio descendit, dedu- centibus ex more amicis, in tabulam relatus est. Desertum deinde a comitibus ne mater quidem prae metu recepit. Puer itaque fugit, et in silvis aliquandiu delituit. Q,uum vero inopiam ferre i)on posset, e latebris exivit, seque prae- tereuntibus indicavit, a quibus interfectus est. Alius puer etiam impubes, dum in ludum litterarium iret, cum pseda- gogo, qui pro eo corpus objecerat, necatus est. 33. Octavius, inita cum Antonio societate, Marcum Bru- tum Caesaris interfectorem, bello persecutus est. Quod bellum, quanquam aeger atque invalidus, duplici proelio transegit, quorum priore castris exutus vix fuga evasit ; al- tero victor se gessit acerbius. In nobilissimum quemque captivum saeviit, adjecta etiara supplicio verborum contume- lia. Uni suppliciter precanti sepulturam respondit, 'jam ill am in volucrum atque ferarum potestate futuram.' Ambo erant captivi pater et filius ; quum autem Octavius nollet, nisi uni, vitam concedere, eos sortiri jussit, utri parceretur. Pater, qui se pro filio ad mortem subeundam obtulerat, occisus est ; nee servatus filius, qui prae dolore voluntaria 10* 114 VlRl ROM^. occubuit nece : neque ab hoc tristi spectaculo oculos avertit Octavius, sed utrumque spectavit morieutem. 34. Octavius ab Antonio iterum abalienatus est, quod is, repudiata Octavia sorore, Cleopatram ^gypti reginam duxisset uxorem : qus mulier cum Antonio luxu et deliciis certabat. Gloriata est aliquando se centies sestertium una coena absumpturam. Antonio id fieri posse neganti magnif- icam apposuit coenam, sed non tanti sumptus, quanti pro- miserat. Irrisa igitur ab Antonio jussit sibi afFerri vas aceto plenum : exspectabat Antonius quidnam esset actura. Ilia gemmas pretiosissimas auribus appensas habebat; protinus unam detraxit, et aceto dilutam absorbuit. Alteram quoque .simili modo parabat absumere, nisi prohibita fuisset. BATTLE OF ACTIUM A. U. 721. 35. Octavius cum Antonio apud Actium, qui A. C. 31. locus m Lpiro est, navali proelio dimicavit; vic- tum et fugientem Antonium persecutus, ^Egyp- tum petiit, obsessaque Alexandria, quo Antonius cum Cle- opatra confugerat, brevi potitus est. Antonius, desperatis rebus, quum in solio regali sedisset regio diademate cinctus, necem sibi conscivit. Cleopatra vero, quam Octavius mag- nopere cupiebat vivam comprehend! triumphoque servari, aspidem sibi in cophino inter ficus afferendam curavit, eam- que ipsa brachio applicuit : quod ubi cognovit Octavius, medicos vulneri remedia adhibere jussit. Admovit etiam Psyllos, qui venenum exsugerent, sed firustra. Cleopatrae mortuag communem cum Antonio sepulturam tribuit. 36. Tandem Octavius, hostibus victis, solusque imperio potitus, clementem se exhibuit. Omnia deinceps in eo BOOK "IS. 115 plena mansuetudinis et humanitatis. Multis ignovit, a qui- bus saepe graviter laesus fuerat, quo in numero fait Metellus, unus ex Antonii prsefectis. duum is inter captivos senex squalidus sordidatusque processisset, agnovit eum filius ejus, qui Octavii partes secutus fuerat, statimque exsiliens, patrem complexus, sic Octavium allocutus est : ^' Pater meus hostis tibi fujt; ego miles: non magis ille pcenam, quam ego prae- mium meriti sumus. Aut igitur me propter ilium occidi jube, aut ilium propter me vivere. Delibera, qu^so, utrum sit moribus tuis convenientius." Octavius postquam paulum addubitavisset, misericordia motus, honiinem sibi infensissi- mara propter filii merita servavit. 37. Octavius in Italiam rediit, Romamque triumphans ingressus est. Turn bellis toto orbe compositis, Jani gemini portas sua manu clausit, quee tantummodo bis antea clausae fuerant, primo sub Numa rege, iterum post primum Puni- cum bellum. Tunc omnes praeteritorum malorum oblivio cepit, populusque Rom anus prsesentis otii loetitia perfruitus est. Octavio maximi honores a senatu delati sunt. Ipse Augustus cognominatus est, et in ejus honoreiii mensis Sex- tilis eodem nomine est appellatus, quod illo mense bellis civilibus finis esset impositus. Equites Romani natalem ejus biduo semper celebrarunt : senatus populusque Romanus universus cognomen Patris Patrice maximo consensu ei trib- u^runt. Augustus pree gaudio lacrymans respondit his verbis : " Compos factus sum votorum meorum ; neque aliud mihi optandum est, quam ut hunc consensum vestrum ad ultimum vitae finem videre possim." 38.' Dictaturam, quam populus magna vi offerebat, Au- gustus, genu nixus dejectaque ab humeris toga, deprecatns est. Domini appellationem semper exhorruit, eamque sibi tribui edicto vetuit, imo de restituenda republica non semel cogitavit; sed reputans et se privatum non sine periculo fore, et rempublicam plurium arbitrio com.missum iri, sum- mara retinuit potestatem, id vero studuit, nequem novi status poenitefet. Bene de iis etiam, quos adversarios expertus 116 VIRI ROM.^. fuerat, et sentiebat et loquebatur. Legentem aliquando unum e nepotibus invenit; quumque puer territus volumen Ciceronis, quod manu tenebat, veste tegeret, Augustus li- brum cepit, eoque statim reddito : "Hie vir," inquit, " fili mi, doctus fuit et patriae amans."' 39. Pedibus saepe per urbem incedebat, summaque comi- tate adeuntes excipiebat : unde quum quidam, libellum sup- plicem porrigens, pra3 metu et reverentia nunc manum proferret, nunc retraheret; " Putasne," inquit jocans Au- gustus, " assem te elephanto dare?" Eum aliquando con- venit veteranus miles, qui vocatus in jus periclitabatur, roga- vitque, ut sibi adesset. Statim Augustus unum e comitatu suo elegit advocatum, qui litigatorem commendaret. Turn veteranus exclamavit : "At non ego, te periclitante bello Actiaco, vicarium quaesivi, sed ipse pro te pugnavi ; " simul- que detexit cicatrices. Erubuit Augustus, atque ipse venit in advocationem. 40. Quum post Actiacam victoriam Augustus Romam ingrederetur, occurrit ei inter gratulantes opifex quidam corvum tenens, quem instituerat base dicere:, Ave, Casar victor, impcrator. Augustus, avem officiosam miratus, earn viginti millibus nummorum emit. Socius opificis, ad quem nihil ex ilia liberalitate pervenerat, affirmavit Augusto ilium habere et alium corvum, quem afferri postulavit. Allatus corvus verba, quae didicerat, expressit : Ave, Antoni victor ^ imperator. Nihil ea re exasperatus Augustus jussit tan- tummodo corvorum doctorem dividere acceptam mercedem cum contubernali. Salutatus similiter a psittaco, emi eum jussit. 41. Exemplo incitatus sutor quidam corvum instituit ad parem salutationem ; sed, quum parum proficeret, saepe ad avem non respondentem dicebat : Opera ct impcnsa periit. Tandem corvus coepit proferre dictatam salutationem : qua audita dum transiret, Augustus^ respondit : " Satis domi talium salutatorum habeo." Tum corvus ilia etiam verba adjecit, quibus dominum querentem audire solebat : Opera BOOK IX. 117 et impensa periit : ad quod Augustus risit, atque avem emi jussit, quanti null am adhuc emerat. 42. Solebat quidam Groeculus descendenti e palatio Au- gusto honorificum aliquod epigramma porrigere. Id quum frustra sa^pe fecisset, et tamen rursum eundem facturum Augustus videret, sua manu in charta breve exaravit Grae- cum epigramma, et Graeculo venienti ad se obviam misit. Ille legendo laudare coepit, mirarique tarn voce quam vultu gestuque. Dein quum accessit ad sellam, qua Augustus vehebatur, demissa in pauperem crumenam manu, paucos denarios protulit, quos principi daret; dixitque ' se plus daturum fuisse, si plus habuisset.' Secuto omnium risu, Graeculum Augustus vocavit, eique satis grandem pecuniae summam numerari jussit. 43. Augustus fere nulli se invitanti negabat. Exceptus igitur a quodam ccena satis parca et pssne quotidiana, hoc tantum insusurravit : " Non putabam me tibi esse tam famil- iarem." Quum aliqaando apud Pollionem quendam ccena- ret, fregit unus ex servis vas crystallinum : rapi illura proti- nus Pollio jussit, et, ne vulgari morte periret, abjici muraenis, quas ingens piscina continebat. Evasit e manibus puer, et ad pedes Caesaris confugit, non recusans mori, sed rogans ne piscium esca fieret. Motus novitate crudelitatis Augus- tus servi infelicis patrocinium suscepit : quum autem veniam a viro crudeli non impetraret, crystallina vasa ad se afferri jussit ; omnia manu sua fregit ; servum manumisit, pisci- namque compleri prsecepit. 44. Augustus in quadam villa oegrotans noctes inquietas agebat, rumpente somnum ejus crebro noctua3 cantu; qua molestia quura liberari se vehementer cupere significasset, miles quidam aucupii peritus noctuam prehendendam cura- vit, vivamque Augusto attulit, spe ingentis praemii ; cui Augustus mille nummos dari jussit : at ille, minijs dignum praemium existimans, dicere ausus est : " Malo ut vivat," et avem dimisit. Imperatori nee ad irascendum causa deerat, nee ad ulciscendum potestas. Hanc tamen injuriam aequo 118 VIRI ROMiE. animo tulit Augustus, hominemque impunitum abire pas- sus est. 45. Augustus amicitias noii facile admisit, et admissas constanter retinuit : imprimis familiarem habuit Mgecenatem, equitem Romanum, qui ea, qua apud principem valebat, gra- tia ita semper usus est, ut prodesset omnibus quibus posset, noceret nemini. Mira erat ejus ars et libertas in flectendo Augusti animo, quum eum ira incitatum videret. Jus ali- quando dicebat Augustus, et multos morte damnaturus vide- batur. Aderat tunc Maecenas, qui circumstantium turbam perrumpere, et ad tribunal propiias accedere, conatus est; quum id frustra tentasset, in tabella scripsit haec verba: " Surge tandem, carnifex : " eamque tabellam ad Augustum projecit, qua lecta, Augustus statim surrexit, et nemo est morte multatus. 46. Habitavit Augustus in aedibus modicis neque laxitate neque cultu conspicuis, ac per annos amplius quadraginta in eodem cubiculo hieme et aestate mansit. Supellex quoque ejus vix privatae elegantise erat. Idem tamen Romam, quam pro majestate imperii non satis ornatam invenerat, adeo ex- coluit, ut jure sit gloriatus, ' marmoream se relinquere, quam lateritiam accepisset.' Raro veste alia usus est, quam con- fecta ab uxore, sorore, filia, neptibusque. Altiuscula erant ejus calceamenta, ut procerior, quam erat, videretur. Cibi minimi erat atque vulgaris. Secundarium panem et piscicu- los minutos et ficus virides maxime appetebat. 47. Augustus non ampliijs quam septem boras dormiebat, ac ne eas quidem continuas, sed ita ut in illo temporis spatio ter aut quater expergisceretur. Si interruptum somnum re- cuperare non posset, lectores arcessebat, donee resumeret. Quum audisset senatorem quendam, licet sere alieno oppres- sum, arete et graviter dormire solitum, culcitam ejus magno pretio emit : mirantibus dixit : " Habenda est ad somnum culcita, in qua homo, qui tantum debebat, dormire potuit." 48. Exercitationes campestres equorum et armorum sta- tim post bell a civilia omisit, et ad pilam primo folliculumque BOOK IX. 119 transiit : mox animi laxandi causa, modo piscabatur hamo, modo talis nucibusque ludebat cum pueris minutis, quos facie et garrulitate amabiles undique conquirebat. Alea multum delectabatur ; idque ei vitio datum est. Tandem afflicta valetudine in Campaniam concessit, ubi remisso ad otium animo, nullo hilaritatis genere abstinuit. Supremo vitae die, j>etito speculo, capillum sibi comi jussit, et amicos circumstantes percontatus est, num vitae mimum satis com- mode egisset ; adjecit et solitam clausulam : " Edite strepi- tum, vosque omnes cum gaudio applaudite." Obiit Nolae sextum et septuagesimum annum agens. DICTIONARY. EXPLANATION OF ABBREVIATIONS. a active. abl ablative. ace accusative. adj adjective. adv adverb. comp. conj conj. def.. dim comparative conjunction. defective. deponent, diminutive. fig figuratively. freq frequentative. gen genitive. imp impersonal. i7ic inceptive. ind, . . . i indeclinable. int interjection. irr irregular. m masculine. 7? neuter. num numeral. obs obsolete. part participle. pass passive. pi plural. prep preposition. pret preteritive. pro pronoun. sc supply. sup superlative. /. feminine. $ This character, with its accompanying letters and figures, refers to the sectiong and subordinate divisions of Andrews and Stoddard's Latin Grammar. Roman letters, with Arabic numerals, refer to the books of the preceding history. ./3., an abbreviation of the prcBnomen Aulus. £, Ah, Ms, prep, loith the all. § 195, R. 2. From. Before the agent of a passive verb, by, § 248. Denoting relative position, on — After; at. In composition, see § 196, 1, & § 197, 1. Malicno, are, dvi, dtum, a. {ah S^ alieno), to estrange, alienate, sell ; to set at variance ; to separate. Ahdlco, are, dvi, dtum, a. {ah &/' dico, are), to turn out of doors, disinherit; to lay down, resign, abdicate ; to reject. Abdicare se consulatu, etc., to resign the consulship, &c. § 251, R. 2. Ahdo, ere, idi, Hum, a. {ah &/• do), to hide, conceal, secrete. Ahduco, ere, xi, ctum, a. {ah 4^ duco), to take away, remove, lead away or off, draw off, with- draw ; to lead, carry. Aheo, ire, ii, irr. n. {ah ^ eo), § 182, to go away, depart, go off, go. Ahire in, to grow into, be- come. Magistratu ahire, to go out of office, § 242. Ahesse. See Absum. Ahhinc, adv. {ah S/- hinc, § 193, 13), hence ; ago, since. Ahiens, gen. abeuntis, part. {aheo). Ahii. See Abeo. Ahjectus, a, um, part. (^ (idj., cast off, thrown away or aside; ab- ject, debased, mean; depressed, dispirited : frdm Abjicio, ere, jeci, jectum, a. {ah S/- jacio), § 163, Exc. 3, 2d clause, to cast or throw away; to cast or throw ; to throw down, pros- trate ; to lay by, throw aside. ABLATUS— ACCEPTUS. 121 jibldtus, a, um,part. (aufero). Ahluo, ere, ui, utum, a. {ah 8^ hio), to wash off, wash, make clean, purify; to expiate. Jibnuo, ere, ui, a. (ab i/- mio), to express dissent by a nod or shake of the head ; to refuse, deny, decline, reject. Mrlpio, ere, rlpui, reptum, a. (ab J^ rapio), to take away, carry off. Mrogo, are, dvi, dtum, a. (ab S/- rogo), to annul, abolish, abro- gate, repeal. Mrumpo, ere, rupi, ruptum, a. (ab ^ rumpo), to break off, break, burst asunder, sever ; to pull or tear off. Abs. See A. Mscindo, ere, scidi, scissum, a. (ab ^ scindo), to tear off, cut off, cut. Absens, ends, adj. (abs ^ ens, § 154, 1), absent, abroad, remote. Absimilis, e, adj. (ab 4^ similis), unlike, dissimilar. Absisto, ere, stiti, n. (ab (^ sisto), to stand off or aloof from ; to depart or retire from, leave, quit, desist from, cease. Absolvo, ere, solvi, solvtum, a. (ab ^ solve), to loose, unloose, set at liberty, discharge, release, liber- ate ; to despatch, dismiss; to finish, complete. Absorbeo, ere, ui 8/" sorpsi, a. (ab <^" sorbeo, to swallow), to absorb, swallow. Abstergeo, ere, tersi, tcrsum, a. (abs 8^ tergeo, to wipe), to wipe off, wipe, clean, cleanse. Abstineo, ere, tinui, tentum, a. (abs 8^ teneo), § 242, to abstain from, keep or refrain from, keep aloof from. Abstinentia, a:, f. (abstlnens, tem- perate), abstinence, moderation ; freedom from avarice ; upright- 11 ness. disinterestedness, temper- ance, sobriety. Abstrdho, ere, traxi, tr actum, a. (abs 8f tralio), to draw or tear away, take away by force, lead away. Abstuli. See Aufero. Absum, esse,fui, irr. n. (ab 8/- sum), to be absent ; to be distant or re- moved; to be wanting. Prox- imo abesse, to be at a very short distance, to be very near. Absumo, ere, psi, ptum, a. (ab 8f sumo), to consume, destroy; to spend. Abundo, are, dvi, dtum, n. (ab ^ undo, to rise in waves), to abound, overflow. Ac, conj., the same as atque, §198, . R. 1, and. After alius, aliter, juxta, similiter, par, similis, se- cus, Slc, than or as. Acarnan, dnis, m., an Acarnanian i from Acarnania, fluo, to flow), to flow to or towards, run or flock to, assemble ; to abound. Affui. See Adsum. Afri. See Afer. Africa, CB, /., Africa, one of the four quarters of tlie world : III. 17 ; also the Roman province in the northern part of Africa. Africdnus, a um, adj. {Africa), Af- rican. Africdnus, i, m., the ag- nomen of the two Scipios who conquered the Carthaginians. Age, 8,' Agile, imperative of ago; used adcerbiaUy; come, come on, well : agedum, or age dum, come now, come. Agedum. See Age. Agellus. i, m. dim., a little field, small piece of ground : from Ager, agri, m., a field, farm ; land ; a territory, tract. Agger, eris, in. {aggero, to heap up), a heap, pile ; a mound, bul- ' wark, bank, rampart. Aggredior, edi, essus sum, dep. {ad 4^ gradior, to go), to go to, ap- proach, accost ; to attack, assail ; to undertake, attempt, go about, commence, enter upon. Aggressus, a, um, part, {aggredior). Agito, are, dvi, atum, a. freq. {ago), to drive, conduct ; to toss, agitate, disturb ; to follow, pursue, chase ; to debate, discuss ; to pass, spend ; to be, live, dwell ; to make, ex- ercise, be employed or engaged in ; to meditate, think of, weigh, ponder over, revolve, consider. Agmen, inis, n. (ago), an army on the march ; a marching, march ; 128 AGNITUS— ALIENO. an army, troop, multitude, body, band. tus, a, um, part. ; from 7, ere, ndvi, nitum, a. (ad ^ 710SC0, to know), to acknowl- edge, recognize, own ; to know, comprehend, see, admit, con- fess. .4^0, agere, egi, actum, a., to con- duct, drive, lead; to pursue; to guide, direct, move ; to do, per- form, effect, accomplish, act, enact, execute; to be, live; to abide, remain ; to be employed, engaged ; to pass, spend, con- sume ; to procure, contrive, manage ; to treat, discuss ; to act the part of. Agere triuvi- phumy to celebrate a triumph. Imp., actum est, it is all over: actum est de aliquo, he is utterly ruined : agitur, a discussion is had, a question is discussed. Agere causam, to plead, manage, or defend a cause. Agere annum decimum, to be in (one's) tenth year. Agere or agere se, to con- duct one's self, behave. Agrarius, a, um, adj. (age?-), of or belonging to land. Lex agraria, the agrarian \a.\\ , a law con- cerning the division of the pub- lic lands among the people. Agrestls, e, adj. (ager), belonging to the fields, rustic, rural. Fig., rude, unpolished, wild, unciv- ilized. Agricola, ce, m. (ager <^ cola), a husbandman, farmer, agricul- turist. AgricuUura, a:, f. (ager &/■ colo), agriculture, tillage, husbandry. Agrippa, (e, m., Agrippa, a Roman cognomen, in the Menenian gens. Menenius Agrippa, a consul, A. U. 251 : by his eloquence, he reconciled the plebeians and pa- tricians, A. U. 261 : II. 9, 10. Aio, ais, ait, def. § 184, 4, to say, speak; to affirm, assert. Ala, cB,f., a wing; the wing of an army. Aldcer, cris, ere, adj., lively, sprightly, cheerful, ready, ac- tive, nimble, prompt, in high spirits. Alacrttas, dtis, f. (alacer), ardor, eagerness, spirit, liveliness, alac- rity, cheerfulness. Alha, «,/., Alba, an ancient city of Italy, not far from Rome : I. 2. Alhdnus, a, um, adj. (Alha), Alban. Alhanus mans, a mountain near Alba, the Alban mount: V. 16. Albani, drum, m. pL, the Albans, inhabitants of Alba. Alea, ce, /., a game of chance ; a die ; gaming. Aled ludere, to play at dice. Fig., chance, luck, risk, hazard, fortune Ales, itis, m. ^ f. (ala), a large bird ; a bird, fowl. Alexander, dri, m., Alexander, sur- named the Great, son of Philip, king of Macedon : V. 32. Alexandria, (S,f. (Alexander), Alex- andria, a maritime city of Egypt, at the mouth of the Nile, found- ed by Alexander the Great: VI. 30. Alias, adv. (alius), in another way, at another time, otherwise, else. JYon alias, at no other time, never. ALibi, adv. (alius S/- ihi), elsewhere, in another place. Alibi — alibi, in one place — in another. Alienigena, a, m. &/• f. (alienus ^ genus), a stranger, foreigner, alien. Alieno, are, dvi, dtum, a. , to alien- ate, transfer, separate, estrange : from, ALIENUS— ALTUM. 129 AUenus, a, um, adj. (alius)., belong- ing to another or others, anoth- er's, foreign, opposed to, incon- sistent; free froui, exen)j)t. AU- enus ab ullquo, at variance with, inimical to — . ^limentum, i, n. (alo), § 102, 4, nourishment, nutriment, susti- nence, food. ^lid, adr>. (alius), to another place, thing, or person, elsewhere. Mioquin, ^ Alioqui, adv. (aliiis 4' quia), otherwise, in other re- spects, else, if not. Aliquandiii, adv. (aliquis 8^ diu), for some time. Aliquando, adv. (alius <^" guandu), at some time, once, sometimes; formerly ; at length. Aliquantulu7n, adv. (aliquardu- lus, a little), a little; a very little. Miquantus, a, uvi, adj. (alius t^' quantus)., some, somewhat. Ali- quanto, abl. somewhat, some, a little. Aliquis., qua, quod Sf quid., gen. alicujus,iiidef. pro. § 138, (alius ^ quis), some, somebody, some one, something; any. Aliquot, ind. adj. pi. (alius S^ quot, how many), some, several, some certain, a few, not many. Aliquoties, adv. (aliquot), several times, certain times, on different occasions. AlUer, adv., in a different manner, otherwise, in another way, else : from Alius, a, ud, adj., gen. alius, § 107, another, other; any other, di- verse, different, else ; a ior, issimus, (celebro), celebrated, solemnized, frequented; distin- guished. Celebritas, dtis, f. (celeber, cele- brated), a great resort, crowd; glory, renown, fame, celebrity. Celebro, are, dvi, dtum, a. {celeber), to frequent, resort to; to cele- brate, solemnize ; to praise, ex- tol. Celer, eris, e, adj., ior, errimus ; swift, speedy, active, fleet, quick. CELERITAS— CHARTA. 143 CelerUas, atis,f. (ceZcr), swiftness, quickness, speed, celerity, activ- ity. Celeriter, adv. (celer), celerius, ce- lerrlmh ; quickly, speedily, im- mediately. Cclo.^ arc, dvi, dtum, a., to hide, conceal, keep secret, cover. Celsus, a, wm, adj., lofty, high, upright, stately. Celtiberi, drum, m. pi. (Celtiheria), the Celtiberians, inhabitants of Celtiberia, a part of Spain on the Iberus : V. 22. Censeo, ere, ui, sum, a., to think, judge, suppose, imagine, appre- hend, be of opinion, express an opinion, as in the senate, &c. } to ordain, decree, resolve ; to as- sess, appraise, tax. Censor, oris, m. (censeo), a censor, a Roman magistrate appointed every fifth year to take the cen- sus, and to inspect the public morals. He degraded those cit- izens guilty of scandalous of- fences, a senator, by removing him from the senate, a knight, by depriving him of his horse, &c. Censura, CB,f. {censor), the censor- ship, office of censor. Census, us, m., a census ; a valua- tion of every man's estate 5 a general registration. Agere cen- sum, to take a census. Centesimus, a, um, adj. (centum), the hundredth. Centies,adv.,di hundred times -.from Centum, num. adj. pi. ind., a hun- dred. Centuria, dico), to forbid judicially, or- der, decree, prohibit, interdict. Aqud et igni interdicere, to for- bid the use of water and fire ; to banish. Interdiu, adv. (inter <^ diu)., in the daytime. Inter dum, adv. (inter S,/' dum), sometimes, now and then, oc- casionally. Inter ea, adv. (inter 8f is), in the mean time, meanwhile. Interemi. See Interimo. Inter eo, ire, ii, itum, n. (inter &/• eo), to perish, be destroyed; to die. Interest. See Intersum. Interfector, oris, m. (interjicio), one who slays or kills ; a de- stroyer, murderer. Interfectus, a, um, part. -• fro?n Interficio, ere, feci, fectum, a. (inter ^ facio), to kill, slay, murder, destroy. Interfui. See Intersum. Interim, adv. (inter), in the mean time, meanwhile. hiterimo, ere, emi, emptum, a. (inter 8/ emo), to take away; to kill, slay, destroy. Interitus, us, m. (intereo), destruc- tion, ruin, death. Interjcctus, a, um, j^o-rt., put be- tween, interposed; intervening, lying between. Faucis inter- jectis diebus, a few days after : from Interjicio, ere, jeci., jectum, a. (inter (^ jaciu), to cast, put, set, or place between ; to interpose, intermix. Intermiito, ere, misi, missum, a. (inter cf raitto), to give over for a time, leave oft", intermit, dis- continue. Internecio, onis, f. (interneco, to kill), a massacre, general slaugh- ter, carnage, utter destruction, extermination, hiternecione oc- cidere, to destroy utterly. InterpeUo, are, dvi, dtum, a. (inter <^ pello, obs.), to interrupt one while speaking ; to interrupt, hinder, prevent, stop ; to tr}', attempt; to solicit, ask. Interpono, ere, osui, ositum, a. (inter 8f pono), to interpose, insert. Intcrpres, etis, m. S^ f., a mediator, umpire, arbitrator ; an inter- preter. Interpretor, dri, dtus sum, dep. (in- tcrpres), to interpret, expound, explain ; to conclude, infer, argue. Intcrrogo, are, dvi, dtum, a. (inter S/- rogo), to ask, question, de- mand, inquire, interrogate. Intp.rrumpo^ ere, rvpi, ruptvm, a. (inter &/- rumpo), to break down, INTERSUM— INVIDIOSUS. m break off; to disturb, inter- rupt. [ntcrsum, esse, fui, irr. n. {inter 8^ sum), to be in the midst; to be present ; to differ. latervallum, i, n. {inter Sf vallus), the space between the stakes of the rampart of a camp ;. a space, interval, distance. Per inter- valla, at intervals. Intervenio, ire, veni, ventum, n. {in- ter S^" vcnio), to come upon ; to come in while any thing is doing ; to be present; to happen, occur. Intervcrto, ere, ti, sum, a. {inter 8f verto), to turn aside; to avoid, shun; to purloin, embezzle, turn aside to one's own use. Intolerahilis, e, adj. {in <^» tolerahi- lis^ tolerable), not to be borne, intolerable. Intorqueo, ere, torsi, tortum, a. {in SfT torqueo), to twist, writhe, bend ; to brandish, throw, cast, hurl ; to sprain. Intra, adv. ^"prep. icith the ace. {in- terus, obs.), within, in ; among. Intra quintnm diem,, within five days. Intro, adv. {interns, obs.), into a place, within. Intro, are, dvi, atum, a., to enter, go into. Introduco, ere, duxi, ductum, a. {in- tro ^ duco), to bring or lead in, introduce, conduct within. Introeo, ire, ivi <^ u, itum, irr- n. ' {intra <^ eo), to enter, go "ito. Intromitto, ere, mlsi, mtssum, a. {Intro S^ mitto), to send in, let in ; to admit. Iniueor, eri, tultus sum, dep. {in S^ tueor), to gaze upon, behold; to observe, contemplate, look at. hitiili. See Infero. Intumesco, tre, mui, n. inc. {in ^ 17* tumesco, to swell), to swell, be inflated, rise. hitns, adv., within. Inundo, are, dvi, dtum, a. <^ n- (in S/- undo, to rise in waves), § 249, I., to overflow, inundate. Inusitdtus, a, um, adj. {in Sf usitd- tus, usual), unusual, uncommon, strange. Invddo, ere, si, sum, n. S^ a. {in 8/- vado, to go), to enter; to attack, invade, assail ; to seize, seize upon, take possession of. Invalidus, a, um, adj. {in 8^ validus), not strong, infirm, feeble, weak. Invectus, a, um, part. : from Inveho, ere, vexi, vectum, a. {in ^ veho), to bring or carry in, intro- duce. Pass., to inveigh against, upbraid ; to be carried into, ride, enter, or advance into. Invenio, ire, veni, ventum, a. {in ^ venio), to find, find out, discover ; to contrive, devise, invent. Inventor, oris, m. (invenio), an in- ventor. Inventus, a, um, part, {invenio). Investigo, are, dvi, dtum, a. {in 8^ vestlcro, to trace), to track, scent; to investigate, discover, find out, ascertain. Invicem,adv. {inS^vicis), by turns, alternately, one after another, in turn, mutually, on both sides. Jnviclus, a, um, adj. {in 8f victus), unconquered, unsubdued ; in- vincible, unconquerable. Invldeo, ere, idi, isum, a. <^ n. (in •^ video), to envy, grudge. Invidia, remote, distant : from Longus, a, ura, adj., ior, issimus ; long. Loquor, i, cuius sum,, dep., to speak, say, tell, declare. Lorlca, (B^f., a coat of mail, breast- plate, cuirass, corselet : from Lorum, i, w., a leathern thong, strap. Luceria, ce, /., Luceria, a town of Apulia: III. 11. Lucerlnus, a, um, adj. (Luceria), belonging to Luceria, Lucerian. Lucerini, drum, m. pL, the inhab- itants of Luceria, Lucerians. Lucius, i, VI., Lucius, a Roman pranomeu. Lucretia, (E,,f., Lucretia, the wife ofTarquinius Collatinus : I. 26. Lucrum, i, n. (Ivo, to pay), gain, profit, advantage. Lucta, «,/., wrestling. Luctatio, dnis,f. (luctor, to wrestle), a wrestling; a struggle, contest, fight. Luctus, us, m. Qugeo), mourning, lamentation, sorrow, affliction, grief. Lucullus, i, m., Luc alius, a Roman cognomen in the Licinian ge?is. L. Licinius Lucullus, a Roman consul, A. U. 678 : VIII. 9. L. Lucullus, a consul, A. U. 601 : VI. 33. Lucus, i, m., a wood, sacred grove. Ludibrium., i, n., a mocking, de- rision, jest, sport; mockery. Ha- bere ludibrio, to mock, make a mock of, make game of. Ludicer, era, cruin, adj. (ludus), pertaining to play or sport, spor- tive, jocular, ludicrous. Ludimagister, tri, m. (ludus «^ magister), a schoolmaster, peda- gogue. Ludo, ere, lusi, lusuin, ?i. <^ a., to play ; to sport, trifle. Liidere alea, to play at dice. Ludere talis, to play at cockal or huckle- bone. Ludus, i, m., play, sport, diver- sion, pastime : jA., games, shows, exhibitions. Ludus litterarius, school for literature, grammar- school. Lugeo, ere, luxi, n, S/" a., to mourn, lament, bewail, weep for. Lugfibris, e, adj. (Jugeo), mourn- ful, dismal, doleful. Luna, (B,f., the moon. Lupa, (B,f. (lupus, a wolf), a she- wolf. Luscinus, i, m., Luscinus, a Roman cognomen. C. Fabricius Lusci- nus, a Roman consul, renowned for his frugality and integrity, A. U. 383 : III. 19— 22. Lustro, are, dvi, dtum, a. (lustrum, a purifying sacrifice), to expiate, purify; to review. Lutatius, i, m., Lutatius, a Roman name belonging to the Lutatian gens. Lux, lucis, f, the light. Prima luce, at daybreak. Luxi. See Lugeo. Luxuria, ce, /., rankness, luxury, excess, profusion, extravagance, dissipation : from Luxus, us, m., luxury, excess, riot, revelling. Lydia, ce, /., Lydia, a country of Asia Minor: VI. 1. M. M., an abbreviation of the prceno- men Marcus. Macedo, onis, m., a Macedonian. Macedones, um, m. pi., the Mace- donians. MACEDONIA— MALUS. 205 Macedonia^ «, /., Macedonia, or Macedon, a large country of Europe, on the north of Thessa- ly and Epirus : VI. 21. Macedomcus, a, urn, adj., Mace- donian. Macedoriicus, z, m., a Roman agnomen. Machltia, a, /., a frame, fabric, work ; an instrument, machine ; a military machine, warlike en- gine, battering-ram, &c. Macilentus, a, um, adj. (macies, leanness), lean, lank, meagre. Macto, are, dvi, dtum, a., to aug- ment; to slay, kill, destroy; to sacrifice. Mactus, a, um, adj. (macto), aug- mented, increased. Made vir- tute esto, increase in virtue, go on and prosper. In this phrase, the vocative, macte, is used in- stead of mactus, the nominative. Mcecenas, dtis, m., a Roman name. C. Cilnius Mcecenas, a Roman knight of royal birth, renowned for his intimacy with Augustus, and his love of literature : IX. 45. Magis, adv., more, rather. Sup. maxime . Magister, tri, m., a. master, ruler, chief. Magister equitum, master of the horse, and dictator's lieu- tenant — ; a master, tutor, in- structor. Magistrdtus, {is, m. (magistro, to rule), a magistracy, civil office; a magistrate. Magnified, adv. (magnificus), mdig- nificently, splendidly, grandly; proudly, haughtily. Magnificentia, ce, /., magnificence, grandeur : from MagnifUus, a, urn, adj., entior, entisstmus, § 125, 3, (magnus <^ facio), glorious, great, splendid, magnificent; respectable. 18 Magnitfido, ims, f., greatness, magnitude, size; plenty, abun- dance. Animi magnitudo, great- ness of mind, magnanimity. Magnopere, adv. {magnus S^ opus), much, greatly, exceedingly. Magnus, a, um, adj., major, maxl- mus; great, large; great, illus- trious, distinguished; loud, high. Magna vox, a loud voice. Mag- na spes, high hope. Magnus, i, m., an agnomen of Cn. Pom- peius and Alexander. Maharbal, dlis, m., Maharbal, one of Hannibal's officers : V, 9. Majestas, dtis, f. (major), great- ness, majesty, dignity. Major, oris, adj. (comp. of mag~- m»s), more, higher, superior to, greater. Major natu, or major, elder. Majores natu, one's el-- ders. Male, adv., pejus, pessimt, (malus), badly, ill, wickedly; unsuccess-- fully ; scarcely, hardly. Maledlco, ere, dixi, dictum, a. (male S/- dico), § 225, to speak ill of, rail at, slander, abuse,, revile, scold at. Maledictio, 6nis,f (maledico), rail- ing, slander, detraction. Maledictum, i, n. (maledico), a reproach ; abusive language ; an imprecation, curse. Malevolus, a, um, adj. (male ^ volo), malevolent, invidious, en- vious, spiteful, ill-disposed, ill- natured, malicious. Malitia, ce,f. (malus), bad quality; wickedness, vice, malice. Malo, malle, malui, irr. n. (magis S/- volo), to choose rather, prefer Malum, i, n., an evil, misfortune, calamity ; punishment ; injury : from Malus, a, um, adj., pejor, pesst- 206 MAMILIUS— MARS. mus ; bad, evil, wicked ; bad, miserable ; unsuccessful. Mamilhis^ i, m., Mamilius, a Ro- man cognomen. Octavius Ma- milius Tusculanus, a son-in-law of Tarquinius Superhus : 11. 8. Mancipiiim, i, n. (manceps, a pur- chaser), property } a slave. Manddtum, ^, w., a commission, order, command ; a message, errand : from Mando, are, dvi, dtuvi^ a., to com- mit to one's charge, commission, enjoin, order, command, consign, intrust. Mando^ ere, di^ sum., a., to chew, masticate, eat. Mane, n., ind., the morning, morn ; in the morning. Prim,o mane, early in the morning, at early dawn. Maneo, ere, mansi, Tuansum, n. <^ a., to remain, stay; to endure, continue, last. Manes, ium, in. pi., the ghosts or shades of the dead ; the place of abode of the dead. Dii Manes, the infernal gods, gods of the lower world. Manifestus, a, um, adj., manifest, clear, evident, plain, apparent. Manipulus, i, m., a handful ; a band of soldiers, company, man- iple, the third part of a cohort. Manius, i, m., Manius, a Roman prcenomen. Manlius, i, m., Manlius, a Roman name belonging to the Manlian gens. See Capitolinus, and Tor- quatus. Mano, are, dvi, dtum, n., to flow, drop, distil; to spread. Mansi. See Maneo. Mansuetudo, mis, f, tameness ; gentleness, mildness, lenity, clemency : from Mansuetus, a, um, adj. (mansues, tame), tame, gentle, mild, do- mestic, tractable. Manuhice, drum, f pi., money arising 'from the sale of spoils taken in war ; plunder, pillage. Manumitto, ere, misi, missum, a. (manus S^ Tnitto), to set at lib- erty, make free, emancipate, manumit. Manus, us, f, a hand ; a claw, hook ; an army, armed force, band of men. Marcellus, i, m., Marcellus, a Ro- man cognomen in the Claudian gens. M. Claudius Marcellus, a distinguished Roman general, who was five times consul, be- tv/een A. U. 530 & 544 : V. 12. Marcius, i, m., Marcius, a Roman name belonging to the Marcian gens. Ancus Marcius, the fourtii king of Rome : I. 17, 18. Marcus, i, m., Marcus, a Roman prcenomen. Mare, is, n., the sea. Maridnus, a, um, adj. (Marius), of or pertaining to Marius, Ma- rian. Maritimus, a, um, adj. (mare), of the sea, relating to the sea, mar- itime ; naval. Maritus, i, m., a husband. Marius, i, m., Marius, a Roman name belonging to the Marian gens. C. Marius, a very dis- tinguished Roman, born at Ar- pinum, in Latium. He was seven times consul, and died in his 70th year, A. U. 666 : VII. 31—35, & Vin. 1—8. Marmor, oris, n., marble. Marmoreus, a, um, adj. (marmor), made of marble, marble. Mars, tis, m., Mars, the god of war: I. 9. MARTIUS— MERGO. 207 Martitts, a, ttm, adj. {Mars), re- lating to Mars, Mensis Martius, the month of March, because this month icas sacred to Mars. Idi- hus Martiis, on the ides of March, the fifteenth of March. Masifiissa, sum), to be before, preside over, have the charge or command of, govern. Potestati prceesse, to fill or exercise an office. Prcesumo, ere, sump si, sumpium, a. (prce ^ sumo), to take be- fore, anticipate ; to presume, im- agine. Prcetego, ere, texi, tectum,, a. (prce ^ tego), to cover. Prceter, adv. ^ prep, with the ace, close by, near ; before ; except, besides ; contrary to, against. Probterea, adv. (prceter (^ ea), be- sides, moreover. Prcetereo, ire, ivi &/• ii, Uum, irr. n. (prceter «^ eo), to pass by ; to ex- cel, surpass. Prceterltus, a, um, part, (prcetereo)^ past, gone by. PrcBtermitto, ere, mlsi, missum, a. (prceter ^ mitto), to let pass, omit, neglect. Prcetexta, ce,f. (prcetege), the prse- texta, an upper garment, bor- dered with purple, worn by free- born youth, magistrates, and priests. Prcetcxtdtus, a, um, adj. (prcetexta), wearing the praetexta or toga, which icas worn by children until they were seventeen years of age ; also by magistrates. Prcetor, oris, m., any leader.; a PRiETORIUM— PROBO. 231 pretor, a magistrate next in au- thority to the consuls. PrcEtorium^ i, n. (prcBtor), the gen- eral's tent. PrcBtuli. See Praefero. PrcBtura, (e, f. (prcetor)^ the pre- torship. PrcEvatldus, a, um, adj. {-prcB S^ validus), very able or strong, very stout or powerful. Prcevcnio, ire, veni^ ventiim, a. (prcE ^-venio), to come before; to anticipate, prevent. PrcBverto, ere, ti, sum, a. ( prce <^- verto)^ to outstrip ; to anticipate, be beforehand with. PrcBvideo, ere, vidi, visum, a. (prce <^' video), to foresee. Prandeo, ere, prandi, pransum, a., to eat before the principal meal ; to breakfast : from Prandium, i, n., a breakfast, lun- cheon, Pravus, a, um, adj.^ crooked, dis- torted ; wrong, bad, unprinci- pled, vicious, wicked, depraved. Precario, adv. {precarius, obtained by entreaty), by entreaty or re- quest; at another's will or pleas- ure. Preces. See Prex. Precor, drl, dtus sv.m, dep. (prex), to pray, entreat, beseech. Prehendo, ere, di, sum, a., to take, catch, seize. Premo, ere, pressi, pressum, n.,'to press ; to oppress, overwhelm ; to press upon, incommode. Pretiosus, a, um, adj., ior, issi- mus ; costly, precious, valuable: from Pretiuvi, i, n., worth, price ; mon- ey, reward, ransom. Prex,f, § 94, a prayer, supplica- tion, entreaty. Pridie, adv. {prior S^- dies), on the day before. So pridie quarn, the day before. Primd, adv. (primus), at the first, at first, in the first place. Primoris, e, adj. (primus), the first. Primores, um, m. pi., the nobles, chief men, most eminent, dis- tinguished, principal. Primiim, adv., first, in the first place; for the first time. Ubi primum, as soon as : from Primus, a, um, adj. (sup. ofpnor)^ first. Princeps, ipis, adj. (primtis 8/- ca- pio), first, foremost. Princnps-, ipis, m. 8f f, a superior, chief, head, director, leader ; prince, emperor; pL, the most distin- guished men, leading men. Prior, oris, adj., sup. primus, § 226, 1, former, first, preceding, pre- vious; before. Principium, i,n., (princeps), a be- ginning, commencement, origin. Prisons, a, um, adj., ancient, old, former. Priscus, i, w., Priscus, a Roman surname. Pristinus, a, um,, adj., ancient, old ; former, previous, pristine. Priiis, adv (prior), before, sooner, previously, first, formerly. Priusquam, adv. (prius <^ quarn), before that. Privdtus, a, um, part. &/• adj., pri- vate, of a private person ; subs., a private person : from Privo, are, dvi, dtum, a. (privus, single), §251, to deprive, be- reave. Pro, prep, tcith the abl., before, in front of; according to; for, on account of; for, in the place of, instead of; as, for, considering, Probo, are, dvi, dtum, a. (probus), to make to appear right or best ; to approve, praise, commend. 232 PROBOSCIS— PROFUGIO. Id non mihi proLattir, it is not made to appear to me best, I am not persuaded that it is best, it is not approved by me. Proboscis^ idls,f., the trunk, snout, proboscis. Probrum, i, n., a shameful act; disgrace, dishonor, reproach, shame; abuse, reproachful lan- guage, insult. Probus, a, um, adj., good, proper; honest, upright. Proca, ffi, m., Proca, a king of Alba: I. 1. Procedo, ere, cessi, cessum, n. {pro 4^ cedo), to go before, go forth ; to proceed, advance; to go or come forward. Procella, ce, /., a violent wind, storm, tempest, hurricane. Proceritas,dtis,f., length; height, stature : fi-om Procerus, a, um, adj., tor, issimus ; long; high in stature, tall. Processi. See Procedo. Procldmo, are, dvi, dtum, a. {fro fy clamo), to cry out, proclaim, exclaim. Proconsul, ulis, m. {pro <^ consul), a proconsul, one invested with the authority of a consul. Procubui. See Procumbo. Procul, adv., at a distance, far, far off. Proculus, i, m., Proculus, a Roman senator : I. 8. Procumbo, ere, cubui, cubitum, n. {pro 8/- cumbo, obs.), to lean for- ward ; to fall down, prostrate one's self Prodeo, ire, ii, itum, irr. n. {pro &/- eo), to go or come forth ; to ad- vance, proceed. Prodesse. See Prosura. Prodigium, i, n., a strange occur- rence ; a prodigy, miracle. Proditlo, 6nis,f. {prodo),a. discov- ery ; treachery, treason. ProdUor, oris, m., a betrayer, trai- tor : from Prodo, ere, didi, ditum, a. {pro ^ do), to bring forth; to make known, publish, disclose, betray. Produco, ere, duxi, ductum, a. {pro Sf duco), to lead out, bring forth. Prcelium, i, n., a fight, battle, en- gagement, contest, combat. Leve prcelium, a skirmish. Prcelium committere, to join, give, com- mence — . Profectio, onis, f. {projiciscor), a setting out, departure, journey. Profecto, adv. {pro Sf facto), cer- tainly, surely, truly, in truth, indeed, assuredly. Profectus, a, um, part, {proficis- cor). Profero, ferre, tuli, latum, a. {pro ^fero), to bring forth or out; to make known, reveal ; to exhibit, show, produce ; to hold out, pre- sent. Proferre manum, to stretch or hold out — : to pronounce, express. Professus, a, um, part, {prqfiteor). Proficio, ere, feci, fectum, a. {pro S^facio), to advance, make prog- ress, effect. Proficiscor, i,fectus sum, dep. {pro Sffacio), to set out, go, depart. Profiteor, eri, essus sum, dep. {pro ^ fateor), to profess, declare openly, acknowledge. J\'o7aen profiteri, to give in one's name, to make application for an ofRce. Prqfligo, dre, dvi, dtum, a. {pro ^ /«ig"o), to cast down, over- throw, conquer, defeat, over- come. Profugio, ere, fugi, fugitum, n. ^ a. {pro Sf fugio), to flee, fly, escape. Profugere ad aliquem, PROFUGUS— PROPONO. 233 to take refuge with, flee for suc- cor to — . Profdgus^ a, uin, adj. (profugio), fleeing, escaping by flight. Pro- fugus, i, TO., a runaway, fugitive. Profui. See Prosum. Profunda, ere.,fudi,fusum,a. (pro a^fundo), to pour forth; to lav- ish, waste, consume. Prqfusus, a, um, part. ^ adj. {pro- /tt/tf/o) , immoderate, extravagant, wasteful, profuse. Progredior, i, gressus sum, dcp. (pro 8^ gradior, to go), to go forth, advance, proceed. Progressus.) a, ura, part, (progre- dior). Proh, int., oh ! ah ! Prohiheo, ere, hibui, hihitum, a. (pro (^ habeo), to keep off, hin- der, prevent, prohibit. JVon pot- uit prohihere, quin traduceret, could not prevent from — . Proinde, adv. (pro S/- inde), hence, therefore. Projectus, a, um, part. 8^- adj., pro- jecting, extending- from Projicio, ere, jeci, jectum, a. (pro &/• jacio), to throw forth; to cast, throw ; to expel. Proldbor, i, lapsus sum, dep., (pro ^labor), to run or move forward ; to fall down, fall. Prolapsus, a, um, part, (prolabor). Proldtus, a, um, part, (profero). Promineo, ere, ui, n. (pro (^ mineo), to stand or jut out, be prominent, project; to lean out, bend for- ward. Promisi. See Promitto. Promissus,a,um,part.^ adj., Tprom- ised ; growing long, long : from Promitto, ere, mlsi, missum, a. (pro (^ mitto), to let go forward ; to promise ; to raise an expecta- tion, bid fair. 20* Prompt^, adv., ius, issime ; prompt- ly, quickly, readily : from Promptus, a, um,, adj. (promo), ior, issimus ; visible, manifest; prompt, vigorous, quick. Pronuntio, are, dvi, dtum, a. (pro S^ nuntio), to pronounce, utter, speak. Pronus, a, um, adj., bending for- ward ; disposed, prone, inclined. Propdgo, are, dvi, dtum, a., to propagate; to increase, extend; to prolong, continue. Proph, adv. 8^ prep, with ace, near; nearly; almost; comp. prop ius, sup. proxime. Prope ab aliquo esse, to be near to, to be a short distance from — . Propediem, adv. (prope <^ dies), within a few days, shortly, very soon. Propello, ere, puli, pulsum, a. (pro S/- pello), to drive before one's self; to ward off*, repel. Propemodum, adv. (prope ^ mo- dus), nearly, almost. Propendeo, ere, di, sum, n. (pro Sf pendeo), to hang down. Propen.sus, a, um, adj. (propendeo)^ hanging down. Pig-, inclined, disposed, favorable. Propere, adv. (propSrus, quick), in haste, hastily, speedily. Propero, are, dvi, dtum, n. ^ a. (properus), to make haste, hasten ; to accelerate. Propinquus, a, um, adj. (prope)^ neighboring, near, at hand ; near of kin, allied. Propinquus, i, TO. <^'/-, a kinsman, kinswoman, relation. Propior, oris, adj. (prope), nearer, nigher, closer : sup. prozimus. Propius, adv. (comp. of prope)^ nearer, very near. ProponOf lire, osui, osUutti, a. (jwo 234 PROPOSITUM— PROXIMUS. 4^ pono)^ to set out or expose to view ; to present, offer ; to set before, propose ; to publish, make known ; to propose, offer. Propositum, i, n. (propono)^ a de- sign, intention, purpose, object. Proprius, a, um, o-dj.., peculiar, particular, proper ; also for a possessive pronoun, as mens, tuus, suus, etc., one's own. Propter, adv. S/- prep, with the ace. (prope), near, close by; on ac- count of, by reason of, owing to. Propter ea, adv. (propter ^ ea), therefore, on that account. Propulso, are, dvi, dtum, a. freq. (propello), to drive back, repel, avert, ward off. Proripio, ere, ripui, reptum, a. (pro ^ rapio), to drag forth, Se pro- riper e, to hasten forth or away, rush out, run away, escape. Prorogo, are, dvi, dtum, a. (pro cf Togo), to prolong, continue. Proscindo, ere, soldi, scissum, a. (pro (^ scindo), to tear; to re- vile, censure, taunt. Contume- liis proscindere, to revile. Proscrlbo, ere, scripsi, scriptum, a. (pro S^ scriho), to advertise; to proscribe or outlaw. Proscriptio, onis, f. (proscribo), a publishing in writing ; a pro- scription of one's effects, a pro- scription or outlawry. Proscriptus, a, um, part, (pro- scribo). Prosecntus, a, um, part. : from Prosequor, qui, cutus sum, dep. (pro ^ sequor), to follow after, follow, attend, accompany. Prosilio, ire, ui 8^ lvi,n. (pro <^ salio), to leap or jump forth, spring up. Prospectus, us, m. (prospicio, to look forward), a view, prospect. Prosper, eris, adj., favorable, pros- perous, fortunate. Prospere, adv. (prosper), happily, prosperously, fortunately, suc- cessfully. Prosterno, ere, strdvi, strdtum, a. (pro 4" sterno), to strew under ; to overturn, prostrate, overthrow, destroy. Prostrdtus, a, um, part, (prosterno). Prosum, desse, fui, irr. n. (pro ^ sum), to do good, profit, benefit; to avail, conduce. Protendo, ere, di, tum &/• sum, a. (pro Sf tendo), to stretch forth, extend. Protervh, adv., petulantly, inso- lently, impudently : from Protervus, a, um, adj. (protero, to tread down), shameless, impu- dent, bold. Protinus, adv. (pro ^ tenus), for- ward, onward; immediately, di- rectly, instantly. Protuli. See Profero. Provectus, a, um, part. : from Proveho, ere, vexi, vectum, a. (pro ^ veho), to carry forth. Provehi^ to go forward, advance, sail for- ward. Provehi in altum, to put out to sea. Providus, a, um, adj. (provideo, to foresee), foreseeing, cautious, prudent, wise, considerate. Provincia, CB,f., a province, a for- eign country, subject to Roman authority, and governed by a pro- consul or propretor sent annually from Rome. Provdco, dre, dvi, dtum, a. (pro <^ voco), to call forth; to appeal; to incite, provoke ; to challenge. Proximt, adv. (sup. of pr ope), next, very near, near, near to. Proximus, a, um, adj. (sup. ofpro- pior), very near, nearest, next PRUDENS— PULSUS. 235 following ; last : in proximo, sc. loco, in the neighborhood. Morti proximus, at the point of death ; — nearly related, intimate. Subs., proximi, drum, m. pi., relations, kinsmen. Prudeyis, lis, adj., foreseeing ; pru- dent, wise, discreet. Prudentia, ce, f. (prudens), a fore- seeing ; prudence, discretion ; understanding, capacity, genius, knowledge, science, skill. Prusias, ce, m., Prusias, a king of Bithynia: VI. 20. Pseudophiiippus, i, m., a false or pretended Philip, a name given to Andriscus, a man of humble birth, who pretended to be the son of Perseus : VII. 16. Psittdcus, i, m., a parrot. Psijlli, drum, m. pi., the Psylli, a people of Libya, celebrated for their skill in curing the bite of venomous serpents : IX. 35. PtolevKSu.'?, i, m., Ptolemy, the name of several kings of Egypt : VI. 30. Pubcr, eris, adj., of ripe years. Puber (Bias, mature age, age of puberty. Publicd, adv. (publicus), by public authority ; publicly ; at public expense, at the expense of the state. Pubiic5la, a;, m. (populus 4" cola), Publicola, a Roman cognomen in the Valerian gens. P. Valerius Publicola, a Roman consuJ, dur- ing the fir.-^t year of the expul- sion of Tarquin : II. 7. Pub'icus, a, um, adj. (populvs), of or belonging to the state, pub- lic, common. Publicum, i, n., any public place. Prodire or progredi in pub'icum, to appear in public. Publicd pecunid, at public expense, at the expense of the state. Publius, i, m., Publius, a Roman prcenomen. Pudor, oris, m. (pudeo), shame modesty ; respect, reverence. Puella, (B,f., a girl. Puer, eri, m., a boy, lad. Puerllis, e, adj. (puer), boyish childish. Puerilis cetas, boy hood, childhood. Pueritia, pello), to drive back, repulse, keep off, repel, reject, refuse. Rependo, ere, pendi, pensum, a. (re ^ pendo), to weigh back ; to re- turn, pay back ; to pay in equal weight. Repent^, adv. (repens), suddenly, on a sudden, unexpectedly, un- awares; instantly, immediately. Repentinus, a, um, adj. (repens, sudden), unlooked for, unexpect- ed, sudden. Reperio, ire, peri, pertum, a. (re ^ pario), to find again ; to find ; to perceive, discover, find out. Rcpeto, ere, ivi <^ it, itum, a. (re ^ peto), to ask or demand again, claim, demand back ; to return ; to trace back, retrace, seek again. Repetere res, to demand back property ; to demand satisfaction. Repetundce, drum, f. pi., or pecunia repeiund to demand, require ; to seek for, search after. Res, rei,f., a thing, an occurrence, event, circumstance, affair, mat- ter, business ; property, effects, goods ; purpose, object. Res, followed by publica or an adjec- tive relating to country, as Ro- mana, etc., signifies the state, empire, government, republic, commonwealth ; in military lan- guage, the management of a war : — undertaking, perform- ance ; action, deed, exploit. Rescindo, ere, scidi, scissum, a. (re ^ scindo), to cut off, destroy, break down, demolish, pull down; to annul, abolish, make void. Rescissus, a, um,part. (rescindo). Reseco, dre, cui, ctum &/• cdtum, a. (re 8f seco), to cut off, pare away ; to restrain, check. Resedi. See Resideo. Resero, dre, dvi, dtum, a. (re ^ sero, dre), to unbar, unlock, open, Reservo, dre, dvi, dtum, a. (re ^ servo), to reserve, keep; to pre- serve, retain. Resido, ere, sedi, sessum, n. (re (^ sido), to sink or settle down, subside, abate. Resisto, ere, stiti, stitum, n. (re <^ sisto), to stand still, halt, stop ; to resist, withstand, oppose. Respergo, ere, si, sum, a. (re (^ spergo, to strew), to sprinkle ; to besprinkle. Respersus, a, um, part, (respergo). Respexi. See Respicio. Rcspicio, ere, spexi, spectum,, a. <^ n. (re S/- specio), to look back ; to regard, respect ; to look back at; to look at, look upon. Respiro, dre, dvi, dtum, a. (re «§/■ spiro), to breathe, respire, take breath, recover. Respondeo, ere, di, sum, a. <^ n. (re Sf spondeo), to answer, reply. Responsum est, pass, imp., it was answered, the reply was made ; to appear, answer to one's name ; — to agree, correspond, harmo- nize, correspond with. Responsum, i, n. (respondeo)^ an answer, reply; a response. RESPONSUS— ROGO. 243 Responsus^ a, um,part. (rcspondeo). Respubllca^^ reipubllcce, f. (res <^ publicus), a republic, common- wealth, state ; public business. Rcstlti. See Resisto. Restituo, ere, ui, uium, a. (re S/- statuo), to set up again, replace ; to restore, rebuild, give back, re- instate ; to repair, restore to its former situation, put in order again; to renew; to heal, re- move, correct, remedy. Resumo, ere, sumpsi, sumptum, a. (re ^ sumo), to resume, take again. Somnum resumere, to fall asleep again. RcLcntus, a, mn, part, (retineo). Rethogtnes, is, m., Rethogenes, a Celtiberian noble : VII. 17. Retineo, ere, ui, tentum, a. (re ^ leneo), to hold back, stop, detain ; to retain, keep, preserve. Rctrdho, ere, traxi, tr actum, a. (re S^ traho), to draw back, bring back, withdraw. Relribuo, ere, ui, utum, a. (re 4" tribuo), to give back, restore, re- turn. Retro, adv., behind, backwards, back. It is often redundant ; as, retro viam repetere, to trace back, retrace — . Retuli. See Refero. Reus, i, m. (res), a person accused in a court of justice ; a criminal, culprit, defendant; also. Reus, a, uin, adj., guilty. Reus fieri, to be accused, brought to trial. RevCra, adv. (re 4^ vera), indeed, really, truly, in truth, in fact. Reverentia, cB,f. (revereor, to fear), respect, regard; reverence, awe. Reversus, a, um, part, (revertor). Reverto, ere, ti, sum, a. ^71., S/- Rivtrtor, ti, sus sum, dep. (re 8," verto), to return, coxae back. Revoco, are, dvi, dtum, a. (re 4- voco), to call again ; to call back, recall. Rerocare ingenium ab aliquo, to recall the mind from, to cure one of any thing. Rex, regis, m. (rego), a ruler ; a king, sovereign, monarch, Rhea, a:, f. (Sylvia), Rhea Sylvia, daughter of Numitor and mother of Romulus and Remus : I. 1. Rhenus, i, m., the Rhine, a river of Germany : IX. 8. Rhetor, oris, m., a teacher of rhet- oric, rhetorician. Rhoddnus, i, m., the Rhone, a river of France: VIII. 11. Rhodus, i, f., Rhodes, an island containing a city of the same name, near the coast of Caria, in Asia Minor : VII. 21. Rideo, ere, risi, visum, n. «^ a., to laugh ; to laugh at, ridicule. Rigo, dre, dvi, dtum, a., to water, irrigate. Rigor, oris, m., stiffness ; rigor, severity. Ripa, «,/., the bank of a river. Risi. See Rideo. Risus, us, m. (rideo, to laugh), a laughing, laughter, laugh. Risui esse or movere alicui, to occa- sion laughter for, be laughed at .by-. Rite, adv , in due form, rightly, with proper ceremonies ; accord- ing to custom. Rilus, xls, m., a rite, ceremony ; a custom, manner. Rixa, a:,f., a quarrel, brawl ; a dis- pute, strife, contention. Robur, oris, n., the oak; strength, vigor, firmness, energy. Robustus, a, um, adj. (robur), of oak ; hard, firm, solid, robust, strong, stout, sturdy. Rogo, dre, dvi, dtum, a. ^ n., to 244 ROGUS— SAGINO. ask, inquire, request, beg, sue for. Rogus^ i, m., a funeral pile. Roma, (B,f., Rome, a city of Lati- um, in Italy, on both sides of the Tiber, ft was the capital of the ancient Roman empire : I. 5. Romdnus, a, urn, adj. {Roma), Ro- man. Romdni, orum^ m. pL, the Romans. RoivMus, i, m., Romulus, son of Rhea Sylvia, and founder of Rome : I. 1—8. Rostrum, i, n., the beak of a bird ; the beak of a ship ; pi., the ros- trum or rostra, a place in front of the senate-house of Hostilius, adorned with the beaks of cap- tured ships. Ruber, bra, brum, adj., red, ruddy. Rudis, e, adj., uncultivated, raw, unpolished, unskilled, inexpert, rude, ignorant. Rvfinus, i, VI., Rufinus, a Roman cognomen in the Cornelian gens. Cornelius Rufinus, a Roman con- sul : III. 22. Rufus, i, m., Rufus, a Roman cog- nomen. M. Minucius Rufus, a master of horse under Fabius Maximus : V. 4. P. Rut'dius Ru- fus, a consul, A. U. 647 : VII. 26. Rulna, (E,f. (ruo), a fall, downfall; ruin, destruction ; a ruin. Rumor, oris, in., noise, bustle ; re- port, rumor. Rumpo, ere, rupi, ruptum, a., to break ; to break off, interrupt. Ruo, ere,i, rutum, n. S/- a., to throw down, overturn, overthrow, de- stroy ; to rush headlong, rush, hasten. Rupes, is,f., a rock, crag, cliff. Rursum, 8^ Rursus, adv., back- wards, back ; again. Rus, ruris, n., the country. Rus, ace, to the country, § 237, R. 4. Rure, or ruri, in the country, § 254, R. 1. Rusticor, dri, dep., to be or dwell in the country, rusticate : frorn RusCicus, a, um, adj. (rus), per- taining to the country, rustic, rural ; plain, simple, rude, un- polished. Rutilius, i, m., Rutilius, a Roman name belonging to the Rutilian gens. s. Sablni, drum, m. pi., the Sabines, a people of Italy, near Rome : II. 5. Sacer, era, crum, adj., consecrated, holy, sacred. Via Sacra, the sacred street in Rome, leading up to the capitol : II. 6. Sacer dos, Otis, m. ^ f. (sacer), a priest or priestess. Sacramentum, i, n. (sacro, to con- secrate), any thing sacred; an oath. MiliticB sacramentum, a military oath. Sacrificium, i, n. {sacrifico, to sac- rifice), a sacrifice. Sacrum, i, n. {sacer), any thing sacred or consecrated to the gods ; a sacrifice, sacred rite. Scepe, adv., scepius, scepissime ; often, many times, frequently ; the comparative saspius is often used for saspe. ScBvio, ire, ivi or ii, Uum, n. {sce- vus), to rage, be fierce, be cruel, exercise one's cruelty, vent one's rage. Savitia, «,/., harshness, severity; violence, cruelty : from Scevus, a, um, adj., rigorous, se- vere, cruel. Sagino, are, dvi, dtum, a. {sagma, a fattening), to fatten; to feed. SAGITTA— SCiEVOLA. 245 Sagllla^ cE,f.^ an arrow, dart. Sagulum, i, n. dim., a soldier's cloak or cassock ; a travelling cloak : from Sagum, z, w., a soldier's cloak. Saguntum, i, w., Saguntum, a city of Spain, near the Ebro : V. 1. Sal, sails, m. 8/" n.; pi. m., salt. Salii, drum, m. pi. (salio, to leap), the Salii, or priests of Mars : I. 9. Sdlinator, oris, m., Salinator, a Roman cognomen in the Livian gens. M. Livius Salinator, a Roman who commanded the city of Tarentum when it was taken by Hannibal : V. 5. Salinum, i,n. (salinus, relating to salt), a salt-cellar. Saliva, ce,f., spittle, spit. Pinguis saliva, thick — . Saltern, adv., at least. Salto, are, dvi, dtum, n. ^ a. freq. {salio, to leap), to dance. Saltus, us, m. (salio), a leaping, leap. Saltu se demittere, to leap down. Ferri IcBto saltu, to bound or leap joyfully along ; — a for- est, thicket, thick wood. Saluher, bris, bre, adj., healthful, salubrious, healthy } useful, prof- itable, advantageous : from Solus, utis, f., health ; safety, de- liverance, preservation; a greet- ing, salutation. Salutdris, e, adj. (salus), salutary, healthful. Salutatio, onis, f (saluto), a sa- luting, salutation, greeting. Salutdtor, oris, m., a saluter, cour- tier : from Saluto, dre, dvi, dtum, a. (salus), to Salute, greet, pay respect to. Salvus, a, um, adj., unhurt, unin- jured, safe. Sambuceus, a, um, adj. (sambucus, an elder- tree), made of elder, 21* Samnitis, e, adj., Samnite. Sam- nltes, um, m. pi., the Samnites, a people of Italy : III. 8. Sanctus, a, um, adj. ^ part, (sancioy to consecrate), sacred, inviola- ble ; holy ; upright, honest, vir- tuous, just. San^, adv. (sanus), reasonably, so- berly ; truly, indeed, certainly. Sanguinolentus , a, um, adj., bloody, cruel : from Sanguis, inis, m., blood. Sanus, a,um, adj., sound in health, healthy ; well, sane. Sapiens, tis, adj. S^ part., tor, issi- mus, (sapio), wise, judicious. Sapiens, tis, m., a wise man, a sage. Sapientia, ce, f (sapiens), wisdom, prudence, discretion ; knowl- edge. Sapio, ere, ivi, n., to taste ; to be wise, understand. Sarmentum, i, n., a sere branch cut off; a twig. Satelles, Uis, m. 8^ f., a life-guard, attendant, guard, body-guard. Satio, dre, dvi, dtum, a., to satiate, satisfy, tire : from Satis, adv. S^ adj. ind., satius ; enough, sufficient ; sufficiently, in a sufficient degree; tolerably. Satis magnus, considerable, pret- ty large. Satis bene, tolerably well, pretty well. Satius, better, preferable. Satis annorum ha- bere, to be old enough. Saturnlnus, i, m., Saturninus, a Roman cognomen. L. .^pvleius Saturninus, a factious tribune of the people: VII. 21. Saucius, a, um, adj., wounded. Saxum, i, n., a rock ; a stone. Scmvola, ce, m. (scoevoia, one who is left-handed), ScaB\ ola, a Ro- man cognomen in the Mucian 246 SCALiE— SECO. gens. C. Mucins Sccevola, a brave Roman soldier : II. 5. Scales, drum, f. pi. {scando, to mount), a ladder, stair. Scapka, ffi,/., a skiff, bark, boat. Scaurus, i, m., Scaurus, a Roman cognomen in the ^aiilian gens. M. JEmilius Scaurus, a Roman consul, A. U. C. 637: VII. 23. Scelerdtt, adv., wickedly, impious- ly : from Scelerdtus, a, urn, adj., wicked, impious ; cursed, infamous ; pol- luted or tainted with crime ; unlucky, unfortunate ; from Scelero, are, dvi, dtum, a. (scelus), to pollute, stain, defile, contami- nate. Scelesth, adv. (scelestus, wicked), wickedly, impiously. Scelus, eris, n., a crime; impiety, wickedness. Schola, «,/., a school. Scidi. See Scindo. Scientia, ce, f. {sciens, knowing), knowledge, science, skill. Scilicet, adv. (scire 8/- licet), it is evident ; truly, in truth, cer- tainly, doubtless, indeed ; to wit, namely ; forsooth. Scindo, ire, scidi, scissum, a., to cut, tear, rend. Scio, ire, ivi, ilum, a., to know; with an infinitive, to know how. Scipio, onis, m., a staff. Scipio, onis, m., Scipio, a Roman cognomen in the Cornelian and Cecilian genies. P. Cornelius Scipio .BEmilianus Africanus, the son of L. -^milius Paulus, and grandson, by adoption, of P. Scipio Africanus, the elder : VI. 32, & VII. 1. Publius Corneli- us Scipio JVasica, a Roman con- sul, A. U. 614: VI. 3—5. q. CcecUius Metellus Scipio, a con- sul with Pompey, A. U. 700: IX. 10. P. Cornelius Scipio, a Roman consul, A. U. 534, who was defeated at the River Tici- nus, by Hannibal : V. 2. P. Cor- nelius Scipio Africanus, an illus- trious Roman general, by whom Hannibal was defeated at the battle of Zama : V. 19. L. Cor- nelius Scipio Asiaticus, brother of Scipio Africanps, conquered King Antiochus : V. 33, & VI. 1 &2. Sciscitor, dri, dtus sum, dep. (scis- 00, to inquire), to inquire, de- mand, ask. Scriba, modo), only. Solus, a, um, adj., gen. solius, § 107, alone, only. Solvo, ere, solvi, solutum, a., to loose, untie, unbind ; to solve, explain. Solvere e portu, to set sail from, put to sea from — . Solvere navem, or solvere, to set sail, put to sea. Somnium, i, n., a dream : from Somnus, i, m., sleep. Somnum videre, to sleep, go to sleep. Sonitus, Us, m., a sound, noise, din : from Sono, dre, sonui, a. &^ n. (sonus), to sound, resound. Sonus, i, m., a sound. Sopio, ire, ivi &/- ii, Itum, a., to lull asleep. SOPITUS— SPONSA. 251 Sopitiis, a, um, part, (sopio), lulled asleep, sound asleep. SorbeOy ere^ ui, a., to swallow, ab- sorb. Sordiddtus, a, um, adj., (sordidus, filthy), meanly dressed, clad in sorry or dirty clothes, clothed in an old or ragged garment. Sordidc, adv. (sordidus), meanly, poorly. Soror, oris,/., a sister. Sororius, a,um,adj. (soror), sister- ly. Tigillum sororium, the sis- ter's beam : I. 14. Sors, tis, /., lot, chance, fortune. Conjicere in sortem, to cast names into the urn, subject to the lot. Extra sortem, without drawing lots. Sortior, iri, itus sum, dep. (sors), to cast or draw lots ; to obtain by lot, choose or select by lot, determine by lot; to obtain, re- ceive. Sospes, Uis, adj., safe, unhurt. Sp., an abbreviation of the prceno- men Spurius. Spargo, ere, si, sum, a., to scatter, disperse. Sparsus, a, um, part, (spargo). Spatium,i, n., a space; a course, race ; extent, space of time, in- terval, distance ; time, space of time, opportunity. Species, ei, f. (specio, to see), a sight ; mien, form, figure, shape, appearance ; a species, sort, kind ; pretence, pretext, show, color, guise. Specimen, inis, n. (species), a proof; a model, example, specimen. Spectaculum, i, n. (specto), a sight ; a show, spectacle. Ad spectacu- lum, as a show to gratify any one ; for the purpose of seeing. Spectans, tis, part, (specto), seeing, beholding. Spectantes, specta- tors. Spectator, oris, m., a beholder, ob- server, spectator : from Specto, are, dvi, dtum,a.freq. (spe- cio), to look, see, view, observe, look on; to tend, lead, point. Speculator, oris, m., a spy, scout : from Specular, ari, dtus sum, dep . (specu- la, a height), to see, look around ; to espy, explore. Speculum, i, n. (specio, to see), a mirror. Sperno, ere, sprevi, sprctum, a., to separate; to reject, spurn, de- spise. Spero, dre, dvi, dtum, a., to hope, trust; to expect. Alta sperare, to hope for high things, to enter- tain high expectations. Spes, spei,f., a. hope, expectation; a promise; confidence. Spiritus, us, VI., a blowing of the wind ; the spirit, soul, mind ; energy, spirit, feeling, courage; elevation of mind; ambition; breath. Spiritus concipere, to conceive aspirations, indulge lofty views : from Spiro, dre, dvi, dtum, n. S^ a., to breathe. Splendidus, a, um, adj. (splendeo, to shine), bright, shining, splen- did, magnificent. Splendor, oris, m. (splendeo), splen- dor, brightness ; dignity, glory, renown, lustre. Spolio, dre, dvi, dtum, a., § 251, to strip; to rob, plunder, spoil : from Spolium, i, n., the skin of an ani- mal; plunder, booty, spoil. Spondeo, ere, spopondi, sponsum, a., to promise. Sponsa, (B,f. (5pon(Zeo), a betrothed woman, bride spoNsio— Stridor. Sj)onsio, onis, f. (spondeo), prom- ise, engagement; a stipulation, compact. Sponsus, a, um, part, (spondeo), be- trothed. Sponsus, i, m., a suitor, wooer, one betrothed. Sponte, abl., § 94, of one's own ac- cord, willingly, freely, Spopondi. See Spondeo. Spreius, a, um, part, (sperno). Spurius, i, m., Spurius, a Roman prcenomen. Squahdus, a, um, adj. {sqiiales, filth), filthy, unclean, squalid, sordid. Squama, a, /., the scale of a fish, or serpent. Statim, adv. (sto), immediately, forthwith, straightway. Statim a.tque, as soon as ever. Stalio, onis, f. {sto), the act of standing; a station, post, out- post, sentry, guard. Statua, (B,f., a statue : from Statuo, ere, ui, utum, a., to cause to stand ; to put, place ; to ap- point, fix; to resolve, determine. Statura, «,/. {sto), stature, size. Status, a, um, part, {sisto), appoint- ed, settled, fixed, stated. Status, us, m. {sto), a standing ; state, condition,, circumstance; station, state of affairs. Stercus, oris, n., dung, ordure, muck. Steti. See Sto. Sthenius, i, m., Sthenius, the name of a Sicilian chief: VIII. 19. Stimulo, are, dvi, dtum, a., to prick, goad ; to incite, instigate, impel : frovi Stimulus, i, m., a goad ; an incite- ment. Stipendium, i, n., the pay of sol- diers, wages. Stipendia facere or merere, lit., to earn the wages of a soldier; to serve as a soldier Primum stipendiuin merere or facere, to make (one's) first cam- paign. Voluntaria stipendia fa- cere, to serve voluntarily as a soldier. Stipo, are, dvi, dtum, a., to stuff, cram; to surround, encompass; to accompany, attend, guard. Stirps, stirpis, f, the lowest part of a tree, the root of a tree. Fig., the root, source, origin ; a stock, family, race. Sto, stare, steti, statum,n., to stand ; to remain ; to make a stand. Stolide, adv. {stolidus, foolish), foolishly. Slolo, onis, m., Stolo, a Roman cognomen in the Licinian gens. C. Licinius Stolo, the first consul chosen from the plebeians, A.U. 391: III. 1. Stomdchus, i, m., the stomach; anger, indignation, choler, bile. Strages, is,f. {sterno, to strew), a fall, ruin, overthrow; a defeat, slaughter. Stragulus, a, um, adj. {sterno, to spread), that which covers. Stragula vestis, a coverlet, blan- ket, carpet. Stragulum, i, n., a cover for a couch, bed, &c. Strenuus, a, um, adj., active, stren- uous, ready, energetic, brave, valiant. Strepito, dre, n. freq. (strepo, to make a noise), to make a great noise or clashing. Strepxtus, Us, m. {strepo), a harsh or confused noise, rattling, din. Edere strepitum, to make a din, shout. Strictus, a, um, part. ^ adj. (strin- go), drawn together, drawn ; severe, strict. Stridor, oris, m. {stride, to creak), STRIGOSUS— SUBSIDIUM. 253 a shrill or grating sound ; a roar, scream, yell. Strigosus, a, um, adj., lean, thin, meagre. Stringo^ ere, strinxi, strictum, a., to touch lightly; to draw, un- sheath. Studeo, ere, ui, n., to bestow pains upon, study ; to desire, wish, aim at, be anxious for. Studiose, adv., diligently, careful- ly, attentively, studiously : from Studiosus, a, um, adj., anxious, eager, desirous, fond : from Studium, i, n., zeal, fondness, ap- probation, desire, eagerness ; favor, partiality, attachment, re- gard, affection; study, applica- tion of mind to books and learn- ing ; a profession; pi., studies. Stultitia, CE, f., folly, foolishness: from Stultus, a,um, adj., foolish, unwise, silly. Stuppfdcio, ere, feci, factum, a. (stupeo ^ facio), to stupefy, astonish. Stupeo, ere, ui, n., to be stupefied ; to be amazed, astonished. Suadeo, ere, si, sum, n. <^ a., to advise, exhort, counsel, urge, persuade. Sub, prep, with the ace. <^ abl., un- der, beneath. Suhduco, ere, duxi, ductum, a. (sub ^ duco), to draw away ; to with- draw, remove. Subducere se, to withdraw one's self, retire. Subegi. See Subigo. Subeo, ire, ivi ^ ii, itum, n. irr. (sub S/- eo), to go or come under; to undergo, encounter, suffer, sustain, endure ; to incur, en- counter ; to attack ; to steal up- on ; to bear, carry. Venerium subit, — acts, operates. 23 Suber, eris, n., the cork-tree. Subigo, ere, egi, actum, a. (sub ^ ago), to drive, bring, or lead to a place ; to force, compel ; to conquer, subdue. Subitd, adv., suddenly, on a sud- den ; hastily, quickly : from Subitus, a, um,part. S/" adj. (subeo)^ sudden, unexpected. Subjicio, ere,jeci,jectum, a. (sub ^ jacio), to put or place under; to subject. Subjicere humeros ali- cui, to bear upon the shoulders. Subldtus, a, um,,part. (sustollo). Sublevo, are, dvi, dtum, a. (sub 8^ levo), to lighten ; to relieve, help, assist ; to lift, support, raise. Sublicius, a, um, adj., consisting of beams, or resting on piles. Sublimis, e, adj., lofty, high, on high ; aloft, in the air. Sublustris, e, adj. (sub ^ lux), hav- ing a faint light, glimmering. Submitto, ere, misi, missum, a. (sub 4" mitto), to let down, to lower; to submit ; to yield, give up, re- sign. Submitter e fasces, to lower the fasces, in token of respect. Submoveo, ere, movi, motum, a. (sub <^ moveo), to remove, displace. Subrectus, a, um, part, (subrigo). Subndeo, ere, risi, risum, a. (sub ^ rideo), to smile. Subrigo, ere, rexi, rectum, a. (sub S^ rego), to set up, erect. Subrogo, are, dvi, dtum, a. (sub fy rogo), to substitute, put in the place of. Subscribo, ere, scripsi, scriptum, a. (sub i/- scribo), § 224, to write under ; to subscribe. Subsequor, i, cutus sum, dep. (sub S^ sequor), to follow forthwith, soon, or near after ; to come after. Subsidium,i,n. (subsideo, to sit), a 254 SUBSTITUO— SUPELLEX. place of reserve ; succor, reen- forcement ; help, relief. Substttuo, ere, ui, utum, a. (sub 8/- statuo)^ to put under; to make subject, expose ; to substitute, put in the place of another. Subvectus, a, wm, part. : from SubvehOj ere, vexi, vectum, a. (sub ^ neho), to carry or bring up ; to convey, conduct. SucctdOy ere, cessi, cessum, n. (sub 4^ cedo), to go under ; to ap- proach^ advance ; to come after, succeed, come into the place of. Successor, oris,m. (succedo), a suc- cessor. Successus, us, m. (succedo), success, prosperity. Succingo, ere, cinxi, cinctum, a. (sub S/- cingo), to gird ; to furnish, equip, arm. Succldmo, arc, dvi, dtum, a. (sub 8/- clamo) ^to cry out, exclaim, shout, answer with a loud voice. Sudor, oris, m., sweat. Fig., toil, exertion. Svffectus, a, um, part, (svfficio). Suffero, ferre, irr. a. (sub ^fero), to bear, support ; to endure, sus- tain. Sufflcio, ere, feci, fectum, a. S^ n. (sub &/• facio), to substitute; to afford, supply ; to be sufficient, to suffice. Sufficere in locum ali- cvjus, to put into the place or office of — . Suffigo, ere, fixi, fixum, a. (sub S/- figo), to fix under ; to fix or fasten to. Suffixus, a, um,part. (suffigo). Suffoco, are, dvi, dtum, a. (sub ^ faux), to choke, stifle, suffocate. Suffodio, ere, fodi, fossum, a. (sub ^ fodio), to dig under, under- mine, Svffragium, i, n. (sub ^franga), a vote or suffrage. Sui, sibi, se, subs, pron., § 208, of himself, herself, itself; the y arti- cle met is often annexed inten- sively, either with or without ipse, § 132, R. 2. Sulpicius, i, m., Sulpicius, a Ro- man name belonging to the Sul- pician gens. Aulus Sulpicius, a Roman nobleman: HI. 1. Sum, esse,fui, irr. n., §. 153,^ to be, exist ; to brings confer, be, serve, prove, afford, icith two datives, § 227; to be of, to possess, with a genitive or ablative of charac- ter, § 211, R. 6 & 8. Sulla, (E, m., a Roman cognomen in the Cornelian gens. L. Corne- lius Sulla, a Roman general, dis- tinguished for his military tal- ents, his enmity to Marius, and his cruelties during the civil wars : VII. 32 & VIII. 5. Sulldnus, a, um, adj. (Sulla), of Sylla. Sulldni, drum, m. pL, the followers or partisans of Sylla. Summa,