e 4 7 C" T A " ad LE S bi S.C TE * bt * 1 Ee d ET | ( kk Ll r € ALUMNI LIBRARY, $ THEOLOGICATL SEMINARY, E de SUR Rede PRINCETON, N. J. C "t X. FRaeg caes, Oen. De s0 0 Qc sa 2220 50: aste dncncon i : 1 L X 1 E. x M xu Case, División. o o3 rEC , s e t [] Shelf, cs SR NEL Y TY Co HERMANNI VENEMA COMMENTARIUS A D Jap UM. ELENOCIIGO EXDOOP HEJdI1CG6GUUM MALACHIZE VARIIS SIMUL ALIIS SCRIPTURAE SACRAE LOCIS NOVA LUX ISPUNDLITUR «50 Eo ESQ EAR ODIJAM Ex Officina GULIELMI COULON, Illuftr. Frifiz Ord. atque Eorumd. Acad. Typogr. Ord. 1759. ACA L 4. dius dote at use nl n D P^ - AUTO: 0192 Jaw Udo E Hi. * " i | XUJ AVOM 21004 4A 2 2 Qc ON HISqeug T id HE js I w * L^ ; ; ^ La ^ irm RECS LI E" Vr - à De er 7x jas 1 "S MW oe & b : j A Rr ira 3j à T j Y ak j fu 3. IRE ^ | 1 üc s i - 1 4 det CE t , W-— —ÀÀ ah WD UC WD ÍS REA ER TR RR RT PREIS Eee M EY AS o ) | ' * x | deny THO MUN 3 m * srt jjtilit MOOD BER d n. Jd. Se MU. Sect dile rand LECI ORI BEN BVOLO H VENEMA. mE pro more, íed pro meo, tii- | bus, quod ajunt, verbis, ad. locuturus , B.L., tecum de Jcopo & methodo prafentis Commentarii agam. Spe- GO Idil £HitdO 32385 .1H1NV- cimen Tibi offero commentarii in. Jeremiam * 2 & & Prophetas , qui dicuntur , mmores ,, quem ad ultimam manum usque , quz fola deficit , paratum habeo: ut, fi.eum in lucem profe- rendi tempus & occafio fuerit, de quo nihil: polliceor,. ex hoc fpecimine, quid. exfpc- &andum habeas, intelligas, fimul judicium tuum-ante explorem, quam pergam. Elegi librum, qui pro difficiliori non habetur & integris virorum Doctorum commentariis , quibus nihil detra&um velim , illuftratus eft , ut fi novam lucem is non refpuat, quid in difficilioribus pratftari queat , perfpicias. Simile vero fpecimeri Commentarii ad. Pfal- mos five primos decem, five omnium diffi cillimos XLY, LXVI, LXXII, LXXX & cvn, ante omnia Tibi ob oculos iftam, | fi cüm viribus meis. occafio publicandi fe obtu- obtulerit. — Methodus , eadem, quam. antca tenui, adeoque Tibi , fi alios racos commen- tarios ad Genefin & Danielem legeris, non ignota, ficut preffa eft. & ftricta, fenfui & Ícopo ac nexui indagando ac. demonftrando unice intenta, omni qualicumque. excurfü , non neceffario etiam variarum interpretauo- num ac interpretum catalogo, vitato, ne Tibi tzdium crearetur, & in nimiam molem ex- creícat liber, ita //bera quidem elt, attamen nec nova, quin antiqua, quam Viri Doctiffimi & Script. S. amantiffimi calcarunt , neca per- fona aut atate niea aliena: quam equidem regiam Judicaverim.viam, ab omnibus infi- ftendam, qui.in: genuinam: Scriptoris ,. vel Spiritus ipfum agentis, mentem penetrare ge- fiunt; modo debita cum. modeftia & pru- T3 dentia dentia teneatur, nec in devia per nimia li- centiam quis abripiatur: cui abufui vel optima quavis & neceffaria funt obnoxia, fed a quo peritiores, & veritatis ac Script. S. amore flagrantes, fibi facile cavere. norunt. Talem num me praftiterim, & ad Divini hujus libri intelle&um penitiorem quid con- tulerim, penes Te fit judicium. Aequum ju- dicem non refugio, meliora monentem ama- bo, iniquum deprecor, obtrectatori locum re- linquam, nec nifi filentio ac melioris, ma- - gisque Chriftianz, mentis adprecatione vindi- cabo. Indicem B ftudiofe & perite con- cinntum, debes Nepoti meo, 7. H. Ver- fchuir, S. S. M. Candidato, qui & ipfe eruditam obfervationem. ad radicem s»; in- feruit, qui preclaram fpem, quam de eo con- ceperunt ceperunt omnes, indies facit certiorem & majorem. Ita vale, & mihi, meisque cona- tibus, f1 potes, fave. Franequerz. Id. Febr. MDCCLIX. Pag. f Ue citatio tatio ie) E «x50» «t$» «03 jt» apt Sto apE St» sito «030» B db OI : : di cc & peorueueuiediu E H TOVT)vT S y TUVITISUSTU COMMENTARIUS A D. LIBRUM PROPHETICUM DLATAT HIA. PROLEGOMENA. VU Mop UTOR libri, qui, a Deo ad Ts w V raelem miffus & infpiratus, haíce B/SW V& habuit conciones, & ícripto con- **. fignavit, adpellarur in codice He- bio Nitro x59, fed Grxco Lxx, Intt. A pa- 4 PROLEGOMENA paDaxías: five Grxci Interpretes in codice fuo fepererint mowoo, five :5x5p pro mm jo», aut s We» fumferint. | Utique ipfis fuifle ob o« culos veríatum nomen mox», quod recte ad vertit. L. Cappellus 4, ipía nominis forma evincit, cum non g22axi, ut debuiífent, &c reliqui Interpretes Grxci, tefte Hieronymo; fecerunt, fed psAexias reddiderint; & verfio corum confirmat. Voces.enim verf, 1. :axon.3 verterunt , & ye ayytAs a2 per mantim nuu- cii ejus, five wow» cum Chald. forma ?23?? confuderint , five de »4ncio Tebove fecerint ejus, quia Tebove modo fatta fuerat mentio. Ipfum autem.nomen x5, quod textus He- brzus przfert, cenferi poffe conflatum ex 385 & .- vel mv; quorum ticem fupplet fola lit- 'tera- ^, "neminem latet ;,-qui ad ingentem no- minum copiam adtenderit, quz in * ex w vel "ma"definunt, vel iti? terminantur , ficut defi- nentia in * & w quoque permifcentur. De quo M. Hillerus 5" confuléndus eft. "Hac quidem ratione Gr. & Hebr. textus in concor- diam redigitur, fi litterarum, non pun&orum: vocalium, habeatur ratio: hzc enim pun&tatue - tura fi cónfideretur, non ?*?2, ut nunc habe- tur, fed 9» fub forma regiminis legi debuit ; ; ut , & In Annot. ad Malach, op Poflh. p. 177. & Oe ** fom, p. 357: ] : ? Aa»/;MALACHIAM, 3 ut rede notavit J. Simon ^, cum hujus fignifi- catioeffe poflit zuncius Tebove, led iiliustanrum fic vel ntineius, vel nuncius aneus: pro ut * pro ]ittera paragogica, aut pronomine adfixo ha- beatur. | Punctatura vero Hebrxo- Matorethi- ca, prxterquam quod (ine urgente ratione mi granda non fit, fefe & eo commendat, quod .€. 11: 1, unde hic Prophetz titulus defumtus e(t, ut mox obfervabo , fine controverfiaoccur- yat 9? pro angelo feu nuncio meo. — Quae ita- .que nominis genuina eft habenda lectio & li- gnificatio, $ 1L. Sed, (itne nomen Prophetz proprium, an adpellativum? ut dicitur, disputant Inter- pretes,. & fecum diffentiunt. — Prophet enim nomen, & non age alicujus coeleltis effe, fe» cus ac veteribus nonnullis, tefte Hierony- mo 5, Origenem fecutis , vifum fuit, commu- niter, & jure merito, admittunt. — De gelo enim cocletti opinio nullo non tantum nititu£ fundamento, cum vox Heb:xa, ut Gr. 4yys- Jue, nuncium, feu legatum, cui opus aliquod concinnandum, quz propria eft vocis poteítas, datur , fignificans, adeoque officium exprimens, in homines xque ac Angelos cocleftesquadret, & de iis adhibeatur; fed. cum in ufum nominis pro Aorzine hoc in libro c. 111: z. tum in con- | Íue- 4 Onom. p. 298. — b In prologo, A 2 4 PROLEGOMEN RE fuetudinem, qua Deus non Angelis, fed hos minibus uti íolet nuncii ad bomines redare guendos , & futurorum notitia inbuendos, mas nifefte incurrit, Semel rantum Zzgelus eo íco- po legitur miffus, Jud. 11: i. nunquam, qui cum populo tam familiariter egit, aut cujus. nomine liber propheticus exítat : nec vulgaris. eft ifte Angelus Jud. 11:; ut vulgo putatur, ves rum zfzgelus Tebove , uti adpellatur , feu prine ceps exercituum Jehovz, Filius Dei, ipte il- le, qui Jofuz adparuit in Gz/zzle, jof. v;. quod. ficut ex re ipfa & collatione infticuta colligere licet, ita ex locó Gzlgal , unde ad/cene- dit Angelus, confirmatur, . Hominem deni- que, ne plura proferam, fe fatis declarat ,. quum. fefe populo ac facerdotibus adíociat ,. tanquam unum eorum c. 1: 9. zc vero frpplis- «ate. Deo, dicens, ut gratiam IN OB19 fae. iat. : $ III. Quod itaque ad quzxítionem de no- mine froprio an adpellativo? quam movi, ad- tinet. — 1. cum illis veterum Hebrzorum ,,. & recentiorum Chriftianorum nonnullorum , inter quos eminent L. Cappellus & C. Vitrin- ga, omnino facio, qui zogen Prophetz f7o-. jrium fuifle negant, — Eft enim hoc nomen , hcmini alicui impofitum, prorfus iníolens , cu- jus. A & Obf, f, 1, v1, €» 75. Ab NE AUL ACCUHPITPAÀUMS 4 jus nullum fefe inter Judzos offert exemplum. lNimis praeterea clarum eft, nomen hoc ex cap. rrr: I. ecce o mittentem angelum meum , quo ad nomen prophetz noftri reipicitur, e(le petitum, adeoque eodem, quo Johannem prz- curforem Domini , fenfu noftrum prophetam ad-- pellari «ages Dei, quam ut inficias iri queat: accedit, eo etiam nos clare duci c. 11: 4 "oflis quod »n*7 suferim ad vos , & verf. 7 quia dnugelus Tebove eff ipfe ; ubi de pro- pheta noftro, ut fuo loco patebit , agitur. Pra- tereo, titulum propbetz, ad officium viri defi- gnandum , omitti non potuiffe, ur videtur ,. íi Malachias nomen fuiffet proprium, & off- cium non explicaffet: cum in libris, ooft exfi- lium Babylonicum fcriptis , titulus ij513 prophe- tz fubjungi foleat nomini proprio prophet. 2. Nec tamen nomen hoc Joco mere zdellzti- vt, quod efiam fimpliciter defignat, uti Lxx. Intt. per nuncium ejus vertentes, accepis- fe videntur ,etle reor; verum 1n forgiam nomiais proprii , ut Cl. Vitringa loquitur, ?razflattm, infuper cogzotzimis alicujus inftar, quod ipfi à Deo hac vice impofitum eft, ad. perfonam ,, quam nunc gerebat, cara&erizandam. — Pure adpellativum enim fi foret, & nuazcium Dei in. genere fignificaret, non per angelum reum ,ted. Juum verf. 1. di&um fuiffet, — Sententia poude- Vofa verbi T ebove, ita habet infcriptio, 44 £s A. 3 Y4£^ 6 PROLEGOMENA vatem »x»o wa, per manum angeli mei, & non. wvwoo angeli fui; ut deberet, cum in tertia per- fona de Deo fermo fit. Quod recte notavit Cl. Tillus?. Senfus itaque verborum cft , ací(i haberetur: feutentia gravis verbi Tebove prolata ad Israele per virum , qui titulo angeli inei eff a Jehova infignitus. Id quod, ut mo- do obíervavi, factum videtur ad perfoue , Pas nunc gerebat autor libri, caraéterem gendum, in eo quippe fitum, quod partim non tam fropbete , quam /egati Dei munere fungeretur, qui ordinariorum prophetarum ordiae exemtus, nec munere propheta , a Deo extra ordinem fuit ad populum reformandum miffus; quo conciones hujus libri dire&e ten- dunt: farti, Prxcuríori Meffiz, fuo tem- pore eodem fcopo, ad viam ipíi parandam , mittendo, praluderet, ejusque emblema vel typum gereret. Cujus prioris indicium haud obfcurum in eo eft, quod c. i11: 4. siffus a Deo ad populum dicatur, ut foedus Dei cum ipfo pangat , & Deus ipfum diferte eugelum fuum declaret. verf. 7. quia angelus "Tebove exerci- 1uum ipfe e(t: polterius vero ex c. 111: 1, ubl de prxcurfore Metfiz, eodem titulo ange mei ornato, & unde epitheton. noftri propheta derivatum eft , haud difficulter colligitur, Cz- tc€- ^4 Malach. iiluftr. in introdu&. $. 2. ApMFAUL A CIF TIAM. " terum, fueritne hoc nomen Symbolicum au- tori in hoc libro, feu pro tempore legationis hujus, folum datum, an poitea etiam ei inter ]judxos adhzíferit, definiri nequit: utique nullo conítat indicio, autorem deinceps fuiiTe Malachiam adpellatum; nec titulus :3:o». Ma- lachiz , hodie libro prxfixus , illudevincit , cum ex libri infcriptione fit petitus; five nomen proprium zzorzs ignorarint titulorum & infcri- ptionum concinnatores, five nomen períonz , quam hic gerit, cara&terifticum, in ipfo libro quippe occurrens, & maxime honorabile, fibi retinendum effe duxerint : quemadmoduminti- tulo libri n;np Ecclefrafies eos fecifle notum ett. De quo nihil adfirmari poteft, nec tanti eft. " $IV. Quz fi recte disputata funt, nova o- ritur disquifitio de Z/uzore libri, quis, qualisve fucrit? Etfi enim fine damno, & falva libri autoritate , qua hinc non pendet, ignorari poteft; volupe tamen , nec inutile foret, fi ejus in notitiam penetrari poffet. Sed eo mi- nus quzítione illa fuperíedere licet, quod Do&os exercuerit & diviferit. — Interpretes , qui nomen viri effe proprium negant, eumque tamen defignare adgreíli funt, qui audiri me- rentur, alii Haggeum, ali Ezram pro auto- re habent. —Conjettura Cl, Vitringe 9 de Hag & Obf. f. I: c; a4 PROLEGOMENA Haggeo, ipfi, ut fatetur, ex loco Hagg. 1: 17. lubnata, magnam przferret fpeciem, fi, qux communis eft fententia, Haggaum ipfum nomine Zfageli Jebove venire, exploratum fo- ret: mihi contra videtur, non Prophetam, fed ipfum Angelorum principem, Filium Dei, ibi intelligendum effe. — Verba fuat: £x dixit Haggai ; angelus "fobove , in legatione fehove ad populum , dictudo : ego voliscum , ditium gebove. Quorum feníus huc redit. Er, feu func, dixit Haggai («lias propheta , hic fuo fim- pliciter nomine adpellatus , uti cap. 1r: 13, 20; dixit ,ad fuperiorem populiadfectionem re- fpondendo, ut eum confolaretur, & a metu liberaret: fed quid dixit? hoc, quod fequi- tur, coníolationis plenum) Zngelus 7ebovae in legatione Jebevae ad populum (1ple Filius & verbum ]ehovz, qui vobis Aegypto egreflis adfuit in deferto, ille ipfe zz zpfrus Dei ad po- pulum legatione,adcoque tanquamDeus przfens, legatione Divina ad vos renovata, ille, tan- quam magnus Dei legatus, Deum ipfum in fe habens, & przferen:) dicendo (fcilicet , adef , vel loquitur dicendo ; verbo ww logtitur per ellipfin ex przcedenre & fequente intelle&to, cujus ellipfios, fatis facilis, & alia proftant exempla 4;) ego vobicum , dicium jebocae (ego € Jef. 1x: 8. Jer. 111: 1. Jud. xvu: 2. &. alibi. a» MALACHIAM. » (ego in Angelo vobifcum &c. ge tzzete : pla- ne, ut cap. I1: 4, 5$. qUi4 ego vobifcum, di- &um Tebove exercituum, cum verbo, quod fz- cui vobifcum cum ecgre[fi efüs degypto, c Api- ritu meo [lante im medio vefiri ; me timete: vel pouus; zpfum quoque verbum, quod [fe- eui "vobifeum , (vel pangendo foedus promi(i vobis) erit vobifcum ,. vel ffabit in medio ve- Jfirum, & Apiritus meus, Qua verba multum lucis infundunt noftro loco. — Ceterum non de Haggzo, fed Filio Dei, hic agi , titulus z5- geli Jebove , ei proprius in V. T., emphatis phrateos, zz legatioue Dei ad populum, ícopus prafauonis, & alia, przter locum c. 11. colla- tum, evincunt; quz alia occafione in comm. ad Hagg. deducam. Nec defunt, quz, quo- minus de Haggzo, libri hujus autore, cogite- mus, impediunt, Przterquam enim quod nul- la dari queat ratio, quare, qui modo Haggai nomine proprio fuit adpellatus, nunc Z4zgels Dei nomen gereret; antiqua Ecclefie Judaicz tradito , hos autores diitinguens, quam ipfe Cl. Vitringa 2 jam in lucem produxit, & cui tutius duxit inhxrere, manifefte obftat. $ V. Traditionis antique Judzorum fi ran- ta, ut modo factum eít, fit habenda ratio; Ezras admittendus eft autor, qui titulo aggel Dé hic ornatur. Confervata eft hzc traditio | apud "ed. ve, B 56 PROLEGOMENA apud Paraphraften Chaldzum , qui expreffe- dicit: per. Malachiam , cujus nomen proprie ad- pellatur Ezra ftriba. | Guod idem nefcio an colligere liceat ex anriquiffimo, & utiliffimo ,. libro, licet ron canonico, Sirachidis, Ecclef. XLIX. ubi Zerubbabel, Jofua, Nehemia, ac duodecim prophetz memorantur, nulla men- tione Ezrz fa&a: cujus filentii alia reddi ne-- quit ratio, quam quod 12 Prophetarum unus.. fuerit habitus Ezras. In saigere Chronico Ju- dxorum illud ipfum etiam, tanquam recep- tum, fefe offert ?. cum, Haggeeus, Zacharias & Ezra prophete erant, ad annum. M. 3390. habeatur; & mox ad a. M.3442,, & mortui [unt Haggeus, Zacharias & Malachias. Ezvas ita» que:& Malachias unus idemque tuit habitus, Calculum addiderunt Hieronymus, Augufti- pus, & alii, quorum meminit etiam Cyrillus Alex. ?, licet diffentiat. Equidem idanibil ei tribuerim , nifi aliqua impediat ratio, qux hic nulla eft. "Tantum enim abeft, ut, quod: objici folet," Ezram nul^ibi titulo Prophet in- fgniri, aliquid prxjudicii crearet huic opinio- ni, ut eam magis corroboret, cum nec in hoc: libro titulus propbete ei detur, fecus ac in li-- bris Haggzi & Zachariz; fed fimpliciter /e- sati Dei: quam perfonam utique geflit Ezras,. .a Deo B. 1c$. Iog. ed, Meieri b. Comm, ad Mil: p. 918. aua 3p MALACHIAM. rtr à Deo extraordinarie ad Tudxos reduces mif- fus; utex ejus hiftoria conítat. — Quod itaque Legatus. Det cara&teriftice adpelletur , & a Deo miffus expreíffe dicatur, in fpecie ad mores reformandos, | & fedus Levi xveno- vandum c. 11: 4, prophetae nomine fileatio in- voluto; in quem quzío rectius, ac in Ezram, convenit? 5ed funt & alia, qux eum digito quafi monílrant: uti, quod ad ordinem ía4 cerdotralem pertinuerit autor, cum facerdotes przcipue adloquatur, & fefe, prima perfona u- tens, iis adgreget c. 1: 9, quodque in fcenam producatur, tanquam per quem Deus fefe po- pulo przftiterit feffem svo acrem & promtum in peccatores Judzorum c. 111: 5. uti fuo loco patebit. Cui hic non in mentem venit pro- prius Ezrz titulus fcribe 02 promti & acuti? Ne dicam, ultimum illud monitum, recor4z- mini legis Molis c. 111: 22. quo librum quafi claudit , in neminem aptius, quam Ezram , quadrare, cum ipfius hoc proprium fueritof- ficium, ipfeque 1n lege explicanda & incul- canda totus fuerit. Sit itaque , maneatque maxi- me probabilis hypothefis de Ezra autore ha- jus libri; nec major certitudinis gradus ei tri- buatur. . lud plusquam probabile mihi vide- fur; autorem non fuiffe ordinarium & münere prophetam, cum quod non eo, fed legati Dei nomine ornatus incedat, rum quod, Hagexo 2 i PROLEGOMENA & Zacharia in hiftoria expreffe memoratis ,no- fter non fuiffet Gilentio prztermiffus. fi propbeta fuiffet , ut reliqui. Mitto, nihil de hoc propheta fuiffe memoriz proditum , & ad pofteros trans- miffum. Tradit quidem Epipbanius ^ Mzlz- tbiam in oppido Zopba, tribus Zabulon , fuiffe natum; fed eft Pfeudo-Epiphanius, nec ullius preti autor: cujus itaque nulla eft habenda ratio. $ VL De TEMPORE, quo conciones Íunt habitz, cujus determinatio haud exigui eít ad libri intelle&tum momenti, varix exftant Do&orum virorum hypothefes , quas recenfuit & ad examen revocavit Cl. Vitringa ?, adeo ut nobis hac parte otium fecerit, Ipíe vero prophetiam cenfet publicatam effe circa extre- mum tempus przfe&urz Nehemiz, fed poft fecundum ejus in Cananzam adventum, adeo- que poft Artaxerxis Longimani annum 32dum Eum enim, & non AMnzemonem , in libris Ezra & Nehemiz intelligi ,, quod alibi disputatur, hic adfumere licet: erudite quidem, ut folet, hoc executus eft Vir fummus; nec tamen mihi per omnia perfuafit. De quo paulo fufius eft differendum , maxime cum. priva mihi fint hypothefes , quas adítruere neceffe. habeo, Conciones non funt, ex mea fententia, unoeo- demque tempore, fed diverío, alia citius, a- eia de &de Vitus prophetarum — b Obf. f, L Yi. € 7« 4» MALACHIAM, i; lia ferius, habitz; quarum rior ante Nehe- mir adventum primum, fofferior paulo ante alterum ejus adventum 1n Cananzam, locum habuit; nec plures duabus fefe in hoc libroof ferunt conciones. Priorem concionem, cap. I. compreheníam , tempori adligaverim , quod priorem INehemiz adventum ,anno Arta- xerxis xxno, przceflit, & ab Ezrz introitu in Cananzam , anno Artaxerxis v11., uti conftat, ad usque INehemix aditum, feu annum Arta- xerxis xx. fluxi. Cujus fententim przci- puum przbet fundamentum, quod, tempore hujas concionis , Judai aces habuerunt in Cananza, qui populi muneribus ac donis fu- ftentabantur, ac honorabantur. Verba enim c. 1: 8. adducite quaefo illud (mancum & pra- vum pecus) duci veftro; an gratum te babebit , & faciem tuam accipiet ? Mud, quod dixi, fi- ne dubio pro hypothefi habent. — T'eftatur ve- ro Nehemias, cap. vii: 14, 15. fe, ex quo ducem inter Judaos egit, a xx. ad usque XXXII. Ártaxerxis, panem ducis non vecepi/fe , Jicut. duces ante fe, feu deceffores faos. — Quod cum in Zerubbabelem minus. quadret, uti fa- cile adparet, dwces, quorum ibi mentio fit, oportet indicentur , qui poft Zerubbabelem ad usque XX. Artaxerxis prafuerunt. Ipfe vero cum poft Darii Hyftaspis vir., quo Templum confummatum eft , dUdnesdm incertum quam- Veg diug g PROLEGOMENA diu? munere Ducis fun&us fuerit ; tempus con- cionis re&te ad periodum referimus , quz ab Ez- rx adventu, feu Artaxerxis vir. fluxit; inpri- mis, fiis, quod probabile habeo, fit libri au- tor. Áccedit, facrorum contaminationem pet prava facrificia hic unice imputari populo ; quorum in libro Nehemiz nulla fit mentio in- ter vitia graffantia. ^ Conjugia quidem cum alienigenis reprehendit-Ezras, fed emendavit, populo in eorum diffolutionem confentiente ; quare illorum non meminit in hac concione propheta. Vitia enim, in quibus perfeverant peccatores , a. Prophetis reprehendi folent. Quemadmodum prava vi&timz deinceps quo- que locum non inveniunt inter crimina tem- pore Nehemiz; quod, a propheta noftro ob- jurgati, ab eo crimine abftinuerint. Denique de tempore hujus concionis ante fequentem , €. 1r. & rir. & illud tettatur, quod ex cap. 11: 4.6. haud obfcure elucefcat , prophetam jam antea fuiffe ad populum miffum, ejusque reformationi cum fucceffu manum admoviffe, & foedus inter Deum & populum renovafle; a quo poítea defciverint. De quo fuo loco d.fleram. | | 1 $. VII. De Seetndz concionis cap. 1t, & 11r, tempore ut íolidum feratur judi- «ium, íequentia criteria , illis 1n capitibus ob- via, ad animum. funt revocanda. 1. Prizums eit, x» MALACHIAM r5 eft, conjugia cum alienigenis, legitimarum nuptiarum injuftas violationes ,, uxorumque oppreffiones, inter Jud:os, precipue facerdo- tes & Levitas in nervum erupiffe ; iique in criminibus pertinaces fefe praítitiffe (acri or- dinis viros: uti ex c. r1: rcr 16. manife(tum: cft. Antea fefe Ezrz przbuerant obfequiofos hac parte Ezr. 1x, x. fed nunc ad meliorem frugem vix adduci poterant; quare publica & fevera opus erat increpatione, quam hic per Legatum fuum inftituit Deus. 2. Jeesndui habet, crimina hxc & alia fuifle refumta poft foedus Levi folenniter renovatum, & a facer- dotibus ac Levitis adíumtum ; potteaquam Deus per Legatum, ad eos miffum , introduce- re coeperat reformationem. | Cujus clarum ex- ftat indicium c. 11: 4. &c. 111: &.. nec ex alia hypothefi explicandus eft verfus 10. cap. rr. ut fuo loco videbimus. 3. Zertium fert, fa- cerdotes & Levitas ob hec crimina in tantum: incidiffe , una cum fzcerortia exercitio, contem- tum ,ut Zeczzias & primitias non amplius obtu- lerit populus, facraque fint intermiffa. | De quo ex cap. 1E: 9. & 111: 16. &c. clare con- ftat. Hsec qui adverterit criteria, nullum ap- tius huic concioni effe tempus haud difficulter perfpexerit eo, quod poft Nehemiz difceffum a. 32. Artaxerxis fluxit usque ad ejus reditum ,. cujus epocha figi nequit adcurate, — Vitia enim: &- £9; PROLEGOMENA & crimina illa, per Nehemiam antea aliqua- tenus repreffa, ut ex ejus libro patet , deinceps caput exferuerunt, & palam graffata funt, quo tempore Nehemias, a rege accitus ; difcetliffec. Neh. xi11: 6. Ex quo capite & illud eluces- cit, eadem tune viguiffe crimina, quz hac in concione caltigantur. | Qua ex coliatione , quam ipfe jam inltituit , collegerat Cl. Vi- tringa, librum circa ea tempora fuiffe publi- catum; in eo tantum, ex mea opinione, er- rans, quod garti; conciones totius libri eidem ad(trinxerit tempori, fartzz polt fecundum Nehemixz adventum; quod vix cum hifíto- ra Nehemix, quz vitia illa tunc ab ipfo fuiffe emendata tradit, conciliari poterit; ni- fi quis populum denuo ad ea prolapfum fuis- íe velit. Sed, five ante, five poft ultimum Nehemix adventum id acciderit , & tempus editae concionis paulo citius aut ferius ftatua- tur, tanti non eft. $ VIII. ARGUMENTUM .totius libri et feria & fevera Dei cum populoreduce , prae- cipue facerdotibus & Levitis, graviffimorum criminum reis, expoftulatio, feu increpatio judicialis ac interminatoria, cum prom //is mixta, €o tendens, ut partiz de eorum atrocitate cori- vincantur , p2r£:/7 a profaais, aut praejudicatis opinionibus, quibus vel in peccando obfirma- bantur, velin curíu piecatis retardabantur, & fi. 13» MALACHIAM, 17 fiduciz nervi incidebantur, ab(trahantur, par- fim ad vitx , morumque, emendationem per promiifa & minas excitentur, partiz denique i» fide & exfpectatione meliorum temporum fub Meflia confirmarentur, & ad ea przpararen- tur. Quz omnia ex libri le&ione fefe facile adtendenti offerunt, & voci wv» quoque in libri infcriptione confona funt. Vox, cujus radix we proprie dicit follere, adtollere, inde per ellipfin "p, vocem tollere, proferre ponde- rofum clara voce & in publicum edere, vox, inquam , we» in generc fententiz ponderoz prolationem fignat, in fpecie, quz aut grave judicium , aut populi liberationem ac faufta, comple&itur; fed ufu fuo de judiciali fenten- tia gravi, increpatoria & interminatoria ,ufu*- pari non femper, fed ut plurimum folet. De quo poft Coccejum .? abunde expofuit CI. Vitringa P, quare plura non addo. Ex di- &is quoque, ut illud uno verbo obfervem, fa- cile liquet, quid fit 42» wg». prolatio verbi 7e- bove ad Israelem, vele aut fuper eo. Expri- mit fententiz Jehovz ,fed gravis, ponderoíz, in primis increpatorixz & interminatorig , ac judicialis,. publicationem, Israeli reduci fa- &tam, & de eo. Ceterum crimina, quz ar- guuntur , funt ingrata diffidentia, facrificiorum : de- & In Lex. -. bad Jeí. x1ri: 1. - 13 PR O4, E.G.O M EN d depravatio per victimas pravas & vetitas , cons jugia cum alienigenis & idololatris , nuptiarum. contaminationes & uxorum opprcefliones , de- cimarum ac primitiarum negle&ta oblationes ,. innocentium & miferabilium perfonarum fub- jugationes & defraudationes; aliaque. Pra- vi autem hypothefes, ac przjudicia, quibus aut peccatores in peccatis obfirmabantur, aut piis 1n. curfu pietatis obex ponebatur,. eorume .que fpes & fiducia debilitabatur ,, memoran- tur, Deum non vindicare peccata, fed vel non cuzare vel adprobare, praterea cultoribus. fuis non remunerar. Qus omnia in lucem protrahuntur, populo imputantur, reprehen-- duntur & refutantur; & populus ad faniorem. mentem & meliorem frugem ferio revocatur ,. inprimis per promiffa & minas, nec non ex fe- quentium temporum ultimorum reip. Judaicz fub Meffia confideratione. — Qux ad genera- lem argumenti confpectum fufficiant, $.1X. STRUCTURA orationis, qua: hoc argumentum pertra&tatur, populo convin- cendo & excitando cit. valde adcommodata.. Decurrit enim fermo per continuum fere po- puli, in primis facri ordinis, ad/loguium, no- mine Dei paflim inftitutum ; fubinde per mo- dum col/loguii, quo populi verba exhibentur ,. & refutantur. Cetera, $us nihil habet fine gulare, nifi quod hic illic concifior fit & s | Q: à» MALACHÍAM. tg Jo obfcurior; perfonis loquentibus fubinde quoque non memoratis; fed ubique emphati- cus, & vehemens, argumento & ícopo, com- motisque adfectibus convenienter, luminibus etiam, feu figuris, non deftitutus. Quz ex ipfa pertra&tatione facile patefcent. Denique, quod ad aaaly//g adtinet, totus liber genera- tim, ex noftra hypothefi, fupra jacta in duas difpefcitur partes , pro duabus diver temporis, quas continet, comcopibus, quarum prior ,cap. 1. é poflerior cap. 11. & 111., quot capita textus Hebraus tantum admittit, com- prehenía eft: quarum partes fpeciales fuo loco fiftam confpiciendas. $. X. SCOPUS concionum eft, zr. po- pulum, ab idololatria quidem purgatum, fed variis vitiis ac criminibus infectum , & corrup- tum, emendare, & graffantia vitia aut repri- mere aut exftirpare, adeoque remp. & Eccle- fiam reformare, in fpecie, ad legis Moíaicz ftudium accuratamque obfervantiam revocare: ut c. 111: 22, innuitur, 2. Mala & bona de. pingere , quz populo, prout fefe hac parte gereret, evenirent; ut eo fortius ad vitia cor- rgenda, & legis obfervantiam adigerentur. 3. Prophetice ob oculos ponere fata & vicifli- tudines reip. & Ecclefiz, nunc trifítes, nunc lxtas, donec finis ceconomix V. fub Mefília advenerit. Indicat enim Propheta, eundem -- Cz fta- ;0 PR,OLE GO:M E'N-A ftatum. depravatum deinceps recurfurum , ac fummum & incorrigibilem futurum, quando terra foret auatbemate ferienda ; ut eft in fine hbri, ^ 4. Genuinum denique dare confpe- &um temporis & acconomiz Mefliz, popu- lumque dé co certiorem reddere, ad fideles & pios 1n fide & fpe corroborandos, reliquos per- terrefaciendos, & a perveríis de Meflia opi- nionibus avocandos; omnesque ad eum digne recipiendum przparandos. Quo luculenta tendit pericopa c. 11: 1-4, 20-24. Avdxe4cis fcenz libri, feu bypo- £befros inveítigatio, cui inter- pretatio eft adcommodanda. . 6 XI. Reliquis, quz in prolegomenis fub- inde £ra&fari íolent, ut de 4/viza libri autori- tate, de.4/z, de variis commentatoribus , & qua alia funt, refecatis ,, cum ad intelle&tum libri , quem unice intendo, parum. faciant, & ubi- que proftent, aut facilia fint, me tandem ad. hypothefios hunc librum explicandi inveftiga- tionem verto: qux haud uno nomine neceffa- ria eft, cum quod verus libri intellectus hinc multum pendeat , tum quod Interpretes fecum diffentiant. Communis, veterum xque ac recentiorum ,. licet fit hypothefis, Prophetam Íux ztatis Judaos reduces in oculis habuiffe , ec A» M-ALACHI'AM. ir^ & in eorum depravatam detonare conditio- nem; L. Cappellus tamen & 5. T'illius, Coc-. cejo huic viam prxeunte, viri Do&i, & celebris inter Scripturz Interpretes nominis ,. divor- tium ab ea fecerunt , Judxos circa tempora Chrifti Domini noftri prophete, aut Spiritui prophetico, directe ob oculos fuiffe veríatos, Íftatuentes; idque, fecundum Tillium, illud praecife circa tempus, quo Johannes Baptitta 1n procinctu ftabat , ut officio przcurforis fun- geretur, & Metlias e veftigio fequeretur. Quo: itaque in tempore fcenam propheticam fi- gunt, & prophetiam ex hac hypothefi expli- candam efle contendunt. Fundat fefe Cappel- lus in primis in eo, quod [Judzos fefe repu- diare, & Géfites adoptare declaret Deus c. r: 10, t1. Quod quam fit fubleftum, haud dif- ficulter cernitur, & ipfa tractatio docebit. Ika- tio enim movens inde tantum petitur ad Ju- dxos fui temporis convincendos & excitandos a Propheta; quod prophetis non eft infoli- tum. Sic, ut uno defungar exemplo, im rem exacte quadrante, cum Jef. 11: r-4. de gentibus, ad Scholam "Tíioneam tempore Mefliz confluxuris, dixiffet propheta, mox fefe ad Judaeos fui temporis vertit, eos hoc exemplo ad Deum quzrendum exhortatus , verf. s. Domus Jacob ite , & eamus in luce: Jehove. Cl. vero Tillius hypothefin. przci- (3 pue 32 PROLEGOMENA pue hiíce duobus fuperftruxit fundamentis ; altero, quod praf. temporis phrafi Deus dicat C. HI: I. ecce He mittentem. Zngelum meum &c. altero , quod crimen suptiarum cum filia Dei peregrini, C. 11: 11. populo imputatum, in Judzxos nec tempore Prophetz, nec dein- ceps, quadret fed quando, Romanis fubje&i , Czíarem pro rege tantum agnoverunt: de foe» dere enim fubjectionis Judzorum cum Roma- . nis phrafin interpretatur. Quz rationes pa- rum habent roboris , pofterior etiam deftruit hypotheíin. Phrafis enim przf. temporis ae- que de futuro ac praef. capitur, & inde origi- nem ducit, quod futurum fibi proponat vates tanquam przfens ,in ejus temporis du&us con- templationem : uti Prophetis in'fftore eft. | Sic Jef. vix: 14. ecce. virgo concepit & parit filum, &c. qualium eft magna copia exemplorum , quz ubique proftant. Sed eft & alia ratio , quare Johannis pracurforis miílio ea phrafi exprimatur, non quod jam adfit, íed quod cum adventu Domini, qui futurus legitur, imme- diate cohzreat. De quo poftea dicam. — Po- füerior ratio , cum falfa fit nixa interpretatione, Íponte fua corruit, & vera explicatio hypo- thefin plane evertit! — Filiaz Dei peregvim dili- gere & ducere, de Judzorum voluutaria fubje- €none Romanis, nemo, nifi pro arbitrio agat, anterpretari peterit ; cum nulla fit ejus ratio. Sed 4» MALACHIAM 2j Sed obftat praeterea ctum epitheton. Elie Dei peregrini, quod Romanum populum nequit depingere; quippe qui /7/z Romae quidem, ut Judaei ffz Z//onis, nomine, fe.l non De peregrini venire poffit, £277 emblema conjugii cum Romanis, tanquam zxore: fuerunt enim Romani fuperiores & Domini, Judaei vero iis fubje&ti, ergo a Iomanis potius tanquam f£/iz ducti, non eos ducentes tanquam filiam, dici deberent. Cum vero phraíis in conjugia Ju- daeorum cum uxoribus peregrinis & 1dololatri-- cis unice conveniat, de quo poftea ; a Ju- daeis, tempore Chrifti, oculi plane funt ab- ftrahendi, ut facile adparet. $ XII. Sed vulgata hypothefis librum ex- ponendi, modo tradita, nihil non tantum ,, quo labefa&tetur, haber, fed validis contra rationibus'fefe, tanquam unice veram , tuetur ; quas ftri&im repraefentabo; ne in. re clara & facili moras nectam. r. Cum: propheta. nec in ecítafin raptus, nec tanquam propheta, fu- turorum praenuncius , fed orator publicus, no-- mine Dei fermonem convictorium , increpato-- rium, & adhortatorium ad ]udaeos, quibus- cum i1pfi res erat, continuo vertat, cosque di- recte adloquatur, faepe fermones cum iis fe- rat, fine ullo temporum futurorum , nifi in. promiflis & minis rationibusque moventibus a- lis, indicio: ]udaeos ejus temporis intendi ,. cons 4, PROLEGOMENA. concionesque fibi adplicare debere , neceffe eft; Nec Deus, publicum ad eos mittens praeco- nem, populum fequentis, & diu poft futuri, temporis cenferi poteft in oculis praecipue & dire&e habuiffe, neglecto populo praefente, eorum criminum fine controveríia reo. Quod ab omni abhorreret ratione, & prophetias in- terpretandi methodum lubricam faceret, ac ar- bitrariam. 2. Comparatio 7:dzorum , tan- quam quos Deus zzr£, & Idumaorum, quos odio habeat; nec non utriusque populi fta- tus, Judaeorum laetus, & Idumaeorum defola- tus, deinceps etiam, cum manus inftaurationi fuae admoverint, denuo deftruendus c. x: 1-5. praefenti tempori recte, fed futuro circa Mes- fiae adventum, nullo modo convenit. Idu- maei enim tempore Chriíti in unam cum Judaeis focietatem , admiffa quoque circum- cilione & lege Mofis , fuerunt uniti, eorumque ex ftirpe. Herodes rex Judaeorum fuit : nec Judaei 1n. meliore ;aut libera ac florente, dege- runt conditione, aut feliciorem na&ti fortem 5 Idumaei denique res fuas inítaurare dici ne- queunt adgreffi ,ac a Deo in eoimpediti. Quam paradoxe in. pericopa illa exponenda inftituat Cl. Tillius poft Coccejum , ut hypothefi in- ferviat; mox exponam & refellam. $ XIIL 3. JNec ulla ratione proprium ha- buiffe ducez, muneribus alendum & honoran- dum, Ap MALACHIAM., 25 dum, dici poffunt Judei tempore Chrifti, quod tamen nunc obtinuit c. 1: 8. Rex, & non 4ux, eorum, cum Chriftus natus eft, fuit Herodes , cui fucceffit Archelaus, filius e- jus. Chrifto decem, & quod excurrit, annos nato, Romanam in provinciam redacta Ju- dea, Procuratoribus Romanorum fubjecti fuerunt;ne fpecie quidem proprii Zzc/s relicta. Quid? quod eo folum tempore, quod a Ze- rubbabele ad Nehemiam usque fluxit, 4uce gavifi fint. Ex quo de tempore, quo vixit Propheta, & quod in hac concione in mente habuit, clare conftat. 4. Inter crZmina, prae- terea, quz in hoc libro taxantur , occurrunt aliqua in przefens tempus unice quadrantia , ab eo Chrifti multum aliena: quorum hzc zriz recenfuiíTIe fuffecerit. 24. Primum ett, quod manca, ceca, aliaque prava obtulerint ani- malia, ac polluta facrificia c. 1: 8, 14. Cujus tempore Chrifti nullum exftat veftigium, nul- lus locus effe poterat, cum accuratiffimum tunc effet cultus Mofaici exercitium. P. Se- cundum eit , quod gentiles duxerint, vel fu- perinduxerint, uxores, & perfidia in eas publice graffaretur, in primis inter perfonas facras. cap. m: lo &c.. Quod hoc tempore legimus factum, nusquam tempore Chrifti. c. Jertium ,quod adhuc magis ab eo cempore abhorret , huic proprium eft, in eo fitum D fuit, 2 PROLEGOMENA quod decime &primitienon fuerintad domum Dei delat:e, eaque neceflàriis alimentis in u- fum perfonarum facrarum deftituta c. 111:8, 1c. 5. Denique ratio plane nequit dari, fi ad Judzeos tempore Mefiize fpectet prophetia, quare fedus cum Levi c. Y1: 4. ac legis-IMofis ftudium, & obfervantia, c. 111: 22. tantopere urgeatur ac commendetur,nec non promiflo- rum temporalium infertilitateCananzeze,ejus- que bonorum abundantia, tam expfefla men- tio fiat cap. 111: 10. 6. Addatur poftremo, Ju- dzorum, ad quos fermo dirigitur, quosque propheta in oculis habet, ftatum depingi , tan- quamminus profperum , quin valde calamito- fum, c. I: I3. & 111: 9-11. unde etiam prae- judicata illa opinio contra Dei juftam provi- dentiam orta fuit c. 11: 17.& 1 11: 14. Quse oz mnia ex tractatione ipfa in lucem prodibunt clarisfimam. ' Quam vero illud a Judzeórum conditione fub Herode abhorreat , & preferiti eorum congruat, non eft , quod démonftrem; C O M- Pag, 27 «M Sg» «06 5to «O6 5(p «65to eDcSgo «DG Sco «2o See «055p» «C 5p «550» & p es : AH nimc ET ee Y COMMENTARIUS A D WE PaBooR. SU. M ALAEACILIJ. CENCIO PRTMAÁ «So» 4), So: C5. i 5 E: T 9659 «X E Qux pios E SM ERG ue funt czpr/is partes , duobus gras- SUNQW fantibus in Israele vitiis objur- aues ) ; gandis & tollendis deftinatz 5 ; quorum a//erum eft diffdentiein- grate, refpectu Dei, ejusque amoris & m. erga populum fuum; altc- De rum 28 COMMENTARIUS rut, corrupti cz/tus publici per polluta & vitiofa facrificia. Ad fus pertinet perico- pa verf. 2--5. ad pofferius verf. 6-14. — Prior pericopa ex noftra verfione habet, o. /Imo vos, dicit Sobava, €9 dicitis, qua in re amas nos? nonne frater acoli Efa- vus, didum Sfebowe. 2i dilexi Saco- buth , g. € Efavum odio babuit. |. Et pofui montes ejus defülationem ,€9. bereditatem ejus dra- conibus deferti. | 4. Quum dixerit Edom ,laceri (flatu babitu- que) faci fumus, fed reedificabimus defüla- a5 [ic dixit Jebova exercituum ,illi edifr- cabunt, € ego diruam funditus; adpella- buntque eos limitem improbitatis, € .po- ulum ,cui oebementer iratus eff Jebovain perpetuum. s. Et oculi veftri videbunt, vosque dicetis, auagnificetur Sebova de [upertermino [srae- dis! &II. Cujus pericopz expofitionem ante- quam inftituam; fingularis Cl. Tillii, qui Cocceji veftigia maxime presfit,hypothefis lo- co movenda, & communis Interpretum de I- dumis ,fic proprie dictis , tempore prophe- 12 , hic intelligendis adfirmanda eft. Ex men- te A riBNFOUA box n 29 te Tilliifermo flectiturad pios Judzeorum cir- ca tempora Chrifti , de fpeciali.Dei erga fea- more follicitos , quod cum Idumseis permixti, & eorum dominio fub Herode obnoxii , de fi- ..de & fpe Patrum vererentur actum effe. Quos Deus hic confolaretur, pariizm ex conftantia amoris Dei,quo Jacobum jam olim prz Efavo dilexerat , verf. 2, 3. partim ex defolatione du- rante regionum Edomitar um,in fignum, eo- rumterram non fuifle electam,ut reg cnumMes- fie in ea manifeftaretur verf. 4 s. Dar fim deni- que ex eo, quod imperium illud, ut fic di- cam, JMdumeo- -Judaicum tub Herode deftruen- dum, & Ecclefia Chrifti inter Gentes erigen- da& "propaganda. fit, verf. 4,5. Quz hypo- thefis , nifi celebri um virorumnominibus fefe tueretur, feponi magis , quam refutari mere- retur ;adeo a probabilitatis fpecie abhorret , & methodum prophetias interpretandi vagam reddit & incertam. Praterquam, ut,quantis laboret incommodis , paucis demonftrem , quod, Judzos tempore ianiteftadanisMestie effe objectum pr ophetize, cuiunico fundamen- to innititur Opinio, fit falfum, ut modo dis- putavimus , 1. per Zsraelem , ad quem fermo dirigitur, non populum eo nomine notumin genere fed fideles & pios tantum intelligi Is- raelitarum, precarium non tantum eft, fed nec ufüs nominis verf. 1, inlibri infcriptione , nec DS ün- 5 COMMENTARIUS ingrata diffidentia, qux populo hic tanquam crimen ,imputatur , permittunt. Defide &fpe Patrum, ac Ecclefia Dei ruitura,eos fuiffe foli- citos ex Idumzorum mixtura, gratis non tantum adfumitur , fed & omni caret probabi- litate, cum Idumzei in eandem religionis Ju- daiez focietatem effent cum iis coadunati. Ne nunc dicam, vitia populi in genere in hoc libro reprehendi, & in fine libri pios ab impiis exprefTe diftingui ,non hoc loco;nec Jacobi ac Efavi nominibus alios ac eorum pofteros intelligi poffe , in genere; aut potuiffe ab illis, ad quosprophetahanc habuit concio- : nem, 9. 7/5» titulo verf. 4. comprehendi, idque precipue , 75/deo$ carnales , quamillud eft abfonum, & fermonem prophetz impe- ditum reddit ac defultorium , dum modo Ju- dii, modo Efavitz ,in una eademque ferie, nomine /7Zomiinfignirentur. Etfi Judzei carna- les Efavi morem & indolem odio fuo in Chri- fti difcipulos , etiamex Judaeis , veram & my- fticam Jacobi progeniem, expreflerint, aliis- que modis fe Efavo przefticerint fimiles, ita ut, deque ac Ismael & Haacus, E/aous & Sacobus emplemata efle potuerint Judzeorum carnali- um ac Chriftianorum ex Judzis ;nusquam ta- men eum confpectum geruntin verboProphe- tico ,ubi populi illi diftinécte memorantur, nec poflunt,ni(iProphetas velis omnia mS '& d Aip4 M'A E. $5 3, 3t & orationem fudiffe füo tempore prorfus non intelligibilem. Nullum quoque exftat vati- cinium contra Idumzos, myftice dictos ; fed omnia eos , proprie dictos , feriunt , uno, alte- rove,excepto, Jef. xxxiv & r.xi1rr., falvo ta- men & ibi fenfu litterali ac hiftorico, nec ju- dai , verum Gentiles feu Pfeudo- Chriftiani fi- delium perfecutores fenfu fublimiore indigi- tantur. Licet, & alibi Edomzeos myfticos dire- cteintendi Cl. Coccejum contendere; menon fugiat, fed fine fundamento.Detuo hic nonli- cet disputare, Ratio ab idumzis eo tempore cum Judzeis permixtis, aut Herode Idumzco tum regnante, petita, fupra memorata, vix adtentione- digna eft, cum Idumzi fuerint Jüdais fübjecti, & religionem judaicam pro- feli j2nec-reggum fub. Herode. Idumzum fuerit fed Studeumn, terode nomine populi Judei regnante, ^ 5. Judzo populoingenere düruni illud-effatum , effe terminum improbita- Tis j& popalui ,cui Deusiueteraumirajcatur, adplicáre; quam illud-alienum eft, & a ferie ac fcopo orationis , grem Dei erga Jacobum: adfirmantis , abhorret. Denique, 4., ne plu- rà proferam, verba, magnifrcetur Jebova de fuper Vimitibus Ieraelis de Ecclefia Chrifti in-- tér Gentes extralimites Cananzeg? condenda, qui capienda vult, Prophetam nimis obfcure: - fuiffe locutum, cum eus Zjfer. gentes, uti verf. 32 COMMENTARIUS verf. 11, & 14. addere facile potuiffet, agno- ícat oportet; nec adverterit, promifTum hic fifti, ad terram Cananzeam pertinens , oppofi- te ad eam Edomi defolatam. S III. Teneamus itaque vulgatam hypothe- fin, & amorem Dei erga Israelem, qua popz- lum,hic adfirmari, comparatione cum Efavitis in fpecie iníftituta, ftatuamus, ad zzgraram populi Zifzdentiam redarguendam: cui cunéta refpondent quam aptiffime. Due funt peri- copa partes,quarum in ?7/oreamorem fuum in populum teftificatur Deus, ejusque ingra- titudinem & diffidentiam in lucem profert vf. o. inpofleriore hunc fuum amorem demonítrat ex comparatione cumE fàvitis, fratribus Israe- litarum, cum refeztis , tum futuri ftatus , re- fpectu verf. 2--5. Amoris Dei teftificatio, ac ingratze populi diffidentisze taxatio his ver- bis effertur verf. 9. 7/50 vos, dicit Sgebova, € dicitis, im quo amas nos? id eft: tot tan- taque licet exftent fingularis mei erga vos ad- fectus benevoli figna, & olim & nunc przefti- ta, qux in omnium incorrunt oculos ; tanta tamen eft veftra ingratitudo , tam finiftree de fne cogitationes, ut vobiscum , & occultein a- nimis, & in publico non vereamini amorem hunc meum,vel negare,vel in dubium vocare, rogando: ex quo conftat indicio, Deum nos a- mare? Hac enim ratione vocescohazrent, & ca- AW UM AULI "rs 43. 33 & capiendz funt ,ut fenfus fit: non obftante quod verbis & factis demonftraverim, me vos peculiari profequi amore pra reliquis populis omnibus; rogare tamen audetis, qua in re vos amem? quanta cft hzec ingrati- tudo, quanta diffidentia? Eo quippe colli- neat oratio, five hoc vere rcgeflerint, five fefe ita geflerint, ut eam animi adfectionem prodiderint, & hzc verba ipíis in ore po- tuerint ex vero dari, quod perinde eft, ut vitia populi luci exponantur, & corrigan- tur, populusque, de amore Dei erga fe con- victus, fefe ei conformem redderet, Deum amando, & ei in pofterum fidendo. Vide- tur quidem tenuis & metu plenus reip. & Ecclefize Judaicze in Cananzea ftatus , quocum eo adhuc tempore conflictabatur, fub Per- farum Dominio, & in medio populorum vi- cinorum hoftilium, promiflis Dei , ante factis , minus refpondens, anfam probuifle de az/»- re Dei erga fe dubitandi, aut eum inficiandi; unde remiffüm vel neglectum religionis ftu- dium, adeoque amoris Dei inminutio, aut defectus, cujus quoque tacite reus agitur populus; (acfi haberetur, 4/7 vos, mec a- matis me, ut oportet,) originem duxerat: fed erat revera pura puta ingratitudo , & damnandus fiducisz defectus, cum tot ac tanta amoris Dei erga populum exftarent fi- I3. gna, t i CO:MAM EN T'ARIUS . gna, ci notiffima; imo Judzi ex Dabylonico liberati exilio, rebus aliquatenus inftaura- tis, nune quoque experiébantur, experturi magis, modo amori Dei erga fe refpondeant.- Quo facit, quod Deus fe eare populum ,. & ame[[é femper teftificetur. ' Verbi enim: forma nans recte praeteritum ac przefens con- tinet, uti notum eft, & utrumque hic obti- net, nec pro prejfeénte, licet fit preteritum s, infrequenter 4 fumitur. Ceterum figna qz20 ris Dci in populum per omnia tempora , ne triftibus, quibus eum caftigavit,. exceptis ,. collata, notiora funt, quam ut ea recenfere neceffe habeam; cum quisque ea animo fa-. cile recolere poterit ; nosque nimium fine neceffitate teneret. ' SIV. Hlud tantum obfervo. tr. Deere: Dei latiffime patere, ut, 'Zix; Iehova, fit, & verbis & factis, & olim, & femper etiam: nunc, Zixit & dicit, (icut ams eft & amavi, & amo. 9. mare eam hic praeferre empbha- fin, ut amorem flagrantem & peculiarem, pre omnibus aliis terree populis involvat.. imo enim vos dicit, plusquam ullum alium: populum, amore erga fingulari, tanquam. peculium meum. . Quod ficut ex verbo, ab- folute pofito, 470 vOs; ita ex fequente comparatione cum Efavo Wo viae ed e Vid, Cocc. in Lexi DU GABAMALVsx DO g fed & .ei lucem infundit. Inde enim ratio repetenda eft, quare //2vi;4s mox in fce. nam producat Deus, feque ipfis Ifraélem in amore praeferre declaret. Cum enim u- trique ejusdem fint originis, quos ex uno lMaaco Rebecca pepererat gemellos; lfraé- lem prz omnibus aliis populis a Deo diligi facile conftabat, fi prae ipfis Efavitis fuerint dilecti. -.3. Voculam nes, 27 440, in phrafi, €& dicitis , n» 19 quo amas nos , recte fumi pro quà in re amas nos, tralaticium eft. Nec au: diendus Abarbanel, cui nes 77 go cft pro, uo Herilo 10$ dIua$? ut digitus ad meritum Abrahami intendatur; quod Pharifaicum fa- pit fermentum: nec voculz ufus , non enim noy ,. propter quid , quare 2 ied mea dn quo habetur, nec fequentia, quibus Deus amo- rem fuum, non ejus rationem ,. illuftrat & confirmat,:^admittunt. Ceterum, licet for- ma interrogationis aut negandi, aut minuen- di, potéftatem habeat, uti conftat ; ipfe particule ufus eam per fe adfert; cum aza di- cere queat, in quo tantillo sos amas ?211C ma fze- pe eft izficiantis , vel fa&um elevantis 45. & »» nonnunquam minuit, «X fpeciem: nega- tionis pivefert , ut fit quotuam , vel quantum, pro parum aut nibil... 05 oc . Con- sra job. ix. .2. x0X:,.28... ubi, ivid.. Gl. Schul- f£ens. b PÍ.cx1xX. 8 4. dista 23. ubi' Idem vid. 4 JP. Dy 2 1 E ^ X4 COMMENTARIUS « $ V. Comparationis Jacobitarum & Efa- vitarum, quz a/era cft pericopz pars, eo: fcopo inftitut:e, ut amor Dei longe major in illos, quamhos ,.elucefcat ,7res partes funt y. totidem majoris amoris figna & effecta.com- plexe. ^ Primum indicium in ipfis proge- nitoribus, Jacobo & Efavo, quzritur , quippe quorum difcrimen ad. pofteros fefe quoque porrigeret,: verf. 2. & 3. init. 3. Se- eundum. eft praefens Efavitarum- ftatus defo- latus. cum Judzorum inítaurato collatus verf; 5. x, Ztrtium ficum eft in defolationis Efavitarum duratione ,. quin majore futura, cum Israélicarum profpera & gloriofa condi- tione fecutura comparata, : verf. 4, 5. w Prij- mum xvembrum his verbis proponitur, verf: 2, 3. INonue Ffüm f rater Jacobi? at dilexi a- cobum, & Efavum odio babui. |. Quze voces; prava verfüum divitione divul£e ;.- fecum"; ut facile adparet, jungendz funt; ficut Sy- rus Interpres recte | inftituit. Eft acfi .di» xiflet Deus: in utriusque populi progenito: rum, licet frairum & gemellorum , fingulari difcrimine , per fpecialem meam curam & providentiam facto, clare fatisj:um demonftra- yi longe majorem meum erga. Jacobi, quam -Efavi, pofteros amorem gratuitum & bene- volum , adeo ut dici poflit, me illos azare ,. hos oZiJe.. Ad progenitorum , eorumque, li- | cet Anbp; AMA Lo. 3:54. 27 cct fratrum, grande difcrimen, a Deo fin- gulari cura procuratum , quo Jacobus & primogenituram , & paternam bocnedictio- nem patriarchalem , confecutus, & Za re- pudiatus eft, digitus quidem omnino inten- ditur, fed, Deum eadem ratione cum utrius- que pofteris egiffe, fimul indicatur, & ex- perientia teftatur. —Prosemitores itaque pri- mo, « dircéte, in perfonis fuis intelligendi funt; quod verba requirunt, 7«cobo & Efa- 9) exprefle nominatis , & Apoftolus Rom. ix: 11. confirmat. Sed illi ipfi tanquam foge- uitores confiderandi funt, adeoque & una cum pofteris , in quibus cadem, minore ma- joreve gradu, fefe confpiciendam przberct, uti prebuit, differentia. De quo fcopus pericopze, & fequens oratio claritfime tefta- tur. Ceterum, quod probe obfervandum eft, amare & odio babere iibi ita opponun- tur, ut major minorque amoris gradus; a- deo. ut o4/» babere hic ,. & alibi, de quo confuli meretur ipfe Cl. Coccejus 2, fit mi- nus diligere, negligere, aut peculiaris amo- ris nulla dare figna, oppofite ad 7acobunr , & Jacobitas, quibus Deus tot ac tanta dedit z- 4noris figna, ut eos folos dici poflit, debeat- que ,amafte, cum peculiaria & fummain eos gráàtuiti favoris contulit beneficia; in proge- nie. & In comm, & Lex; 8 COMMENTARIUS nitorem quidem Zacobum ,a Deo ad vitam ze- ternam amatum, omni emphafi, quale quid de Efavo non conftat, in poferos vero Jaco- bi minore quidem gradu ,. attamen fimili & magno, etiam nonnullorum refpectu ad vi- tam zternam. Ex quo facile elucefcit, A- poftolum hzec ipfa verba ad fanam de zeterna electione & reprobatione Jacobi & Efàvi doctrinam adplicare potuifle Rom. ix.. Quz latius deduxiffe hic nihil adtinet. $ VI. Illud non erat negligendum, benefi cia Dei Jacobo, ejusque pofteris, data, five fpiritualia & zeterna, five corporalia & tem- poraria, utriusque enim generis hic omnino eft habenda ratio, uti ex Script. S. facile pa- tefcit, & alibi demonftratur, hic fifti tan- quam gratuita, non ex aliquo eorum merito pre Elavitis, fed pura Dei gratia, fine ulla tamen Efavo ejusque pofteris facta injuria, & libero, fed fapiente, beneplacito profe- &a, Quod ficut verbo sm amandi , quo Scri- ptura S. & alibi « de Jacobitis utitur, invo- jutum eft,ita Mofes ? & Prophetze nonnun- quam expreflis verbis monuerunt. Quo e- tiam pertinet, quod Jacob & Feu hic difer- te fratrum nomine. veniant , idque fumma emphati, tanquam zee//i, ex iisdem paren- y | ti- & Jef. xir: 9. Jer. xxxi: 3. Hof. xr... 0 Dento1v, $7. V1. 7. 8. o o - Ap MAL r mn.39 tibus, & eodem partu ,adeoque equales hae parte. Quod. Apoftolus non neglexit urgere Rom. 1x: 10, 11. Quo non obítante, cum Deus süiuorenm natu preetulerit z/a/ori , cujus alias. erat primogenitura & benedictio pa- triarchalis; illud a gratuito & benevolo Dei beneplacito , feu amore, quo Jaeobum com- plexus eft, derivandum efTe, clare patebat. Quod Apoftolus Rom. ix. clariore in luce collocavit, & ad fcopumfuum adplicuit. De quo alias folet disputari. Verum ad liberum & benevolum Dei beneplacitum, tanquam fontem omnium in Jacobitas beneficiorum, luci exponendum, non tantum fpectat pro- genitoris commemoratio; fed ctiam parium ad conftantiam amoris Dei erga Judzos te- Ítificandam , cum 4ega Dei €& vocatio [mt paenitere nefcia 9, & fi primitie [aude etiam maja, fifaudla radix, etiam rami 5 quod & Deus ipfe in fequente ^ declarat , dicens, uia ego. Seboua, 0n mutor; € vos fili Saco- bi nom eflis confumti: partim ad populum of- ficii admonendum, ut Jacobum progenito- rem imitentur, fefeque in Deo amando & timendo. veram Jacobi progeniem przftent,. cujus Jacobum non ?z4eat ?, cuique con- veniat Davidis acutum dictum ?, «c «eias que-- a Rom, xi:260. b Ib.16. cc.iró. d]eü JXxix: 32. — e PÍ. xx1v: 6. 4 COMMENTARIUS guerentium ejus, querentium faciem tuam 4 bic Jacob. | S VIL ». Secundum fignum amoris Dei erga Jacobitas pre Efavitis ponitur in u- triusque populi ftatu przífenti, z/orzm ut- cunque inftaurato, Zorz; adhuc defolato, fine ulla reftitutionis fpe, his verbis verf. 5. Lt montes ejus pofui defolationem , ac beredi- tatem ejus draconibus deferti : id eft, mon- tanum cjus ,ipfiin hxreditatem datum , in pu- ram putam defolationem redegi, ut cedat monftris & draconibus, in deferto degenti-- bus. Mlembra enim verfus, eleganti: cau- 1dadiviía, fecum ita, ut feci , jungenda funt, acfi haberetur: z7ontes ejus & bereditatem e- Jus pofui deflationem draconibus deferti; mon- £es enim ejus & Pereditas cohzerent , ac mon- tanum ;Szr fignant, Efavitis in hzeredita- tem datum: quod in vulgus notum eft. Ver- bum vero, ponere fefe ad vracones deterti ze- que porrigit, ac defofatiogem , & fignificat, montanum illud fuiffe puram putam defola- tionem judicio Dei factum ,in z/7/ draconum deferti; vel pofftum in defolationem draconi- 'bus poffidendum. Quem fenfum hic fundit prefix. in non», Qua ratione recte fluit con- ftruétio vocum: nec ulteriorem curam no- ftram requirit, Vocem Hebrzam mn, quae A radice in voflo biatu forbfit, cujus Proprie- tàs A P MAL. DM 4 *as in Zendendo fita eft, apud Arab. in gene- re defignat omne monftrum, five marinum, five zerref?re , hoc loco terreftre , cum zferti fiat mentio, & in fpecie Zracozem exprime- re, fatis conftat, & de Zracozibus adhiberi a Bocharto a recte adftructum eft. Magna pollet bhzec phrafis emphafi, quz totalem & perpetuam involvit deftructionem , utex Jef. " XIII: 22. XIV: 13. XXXIV: I3. aliisque locis liquet, De quo confulendus eft Cl. Jetaizse Com- mentator. Enervarunt vero Lxx. Intt. vo- cem numo eic À spare in babitacula deierti red- "dentes, five mmb5 legerint, aut potius "25, quod utrumque conjecit L. Cappellus ^, fi- ve fenfum in genere expreflerint, quod ma- vult Buxtorfius e, ficut Chald. mex* 27 vafli- atem deferti: & Sym. ac Theod. &s aiezi8a- sx ininacce[a, quod tanti non eft. T'otalis & perpetue vaftitatis indicia quoque fefe offerunt in verbo vex fo/ii, & voce moy de- folatione. Nerbum enim ve, a primigenia notione fizendi, defgendi, apud. Arabes fu- perftite, firmam & inmotam comprehendit pofitionem; quam «& alibi in Script. S. ha- bet: & forma fut. ew, licet » converfivo, ut 7. H. p. 11.1. ttr. c. 14. b priusin Crit. S. p.255. pofterius in comm. ad h, c In Anti-crit; p. 641. F 44 COMMENTARIUS ut dicitur, gaudeat, preteritum non fim-. pliciter fignat, fed ad futurum fefe quoque. extendit 5 adeoque firmam & in pofterum fore defolationem inculcat; cujus mox ex- plicatior datur notitia. Vox denique noy. pleniffimam, vi &ufu fuo, fiftit vaítationem ,. qualem ventus urens & peftifer adferre fo-. let. Radix enim ezg , uti Cl. Schultens 4 do- cuit, proprie dicit, //derari, peítilente fi- dere, vel vento urente adflari. .798 VIII. Senfus itaque , qui fefe facile pane. dit, eft, regionem Efavitarum . hzredita-. riam : maximam partem z/ogíamam, unde mons, & montanum Seir adpellatur , & hic, montium exprefla fic mentio , de cujus fitu & indole Doctii Viri abunde expofuerunt 4 praefertim. Relandus ? & Vitringa €, ita ut moras non neceffe habeam nectere, regio- nem, inquam, illam & fuiffe, & nunc jace- re adhuc defolatam , manfüramque i in pofte- rum: fecus ac Tsraclitis, in Cananzam re- ductis ,' fuasque res inftaurantibus , conti- it. Quod licet non exprefle addatur, taci- te tamen intelligitur, & in mente fuit Pro- phete : quod, etfi haud difliculter cerna- tur, probe tamen obfervari velim, Mentio. enim a Clav. p. 3oz. — b Paleft.l. r.c. 12, € ad Jof. Xxl& xxxiv. MN A5 MAL r 3. 4: enim fit defolationis Efavitarum in fignum edii Dei in eos, oppofite ad Judzos, quos a Deo amari dixerat : ut plenaforet oratio , hoc vel fimili módo formata fignum zzoris Dei erga vos, &- odi in Efavitas , in prefentc quoque ftatu , quo , vobis rettitutis , E.favita- rum regio etiamnum defolata jacet, jacebit- que in perpetuum , cum maxime eft con- fpicüuum. Qu: mifera eorum conditio, fi cut ex hoc ipfo Prophece noftri teftimonio, hiftorize vicem fupplente, extra controver- fiam collocatur, ita & alibi Jef. xxr: 11, 15. juculento vaticinio , e£, qui ad me clamat ex feir: cuftos quid de ode ? | euflos quid de "note? réfpondit euflos : venit mane , at elt etiam 7/0x '&c. a Cl. Commentatore egregie expli- "cito, de nocte calamitatis Edomo adhuc in- 'gruente, cum dies inftaurationis Ifraélita- rum jam adfulgeret, prinunciata fuit; nec "non ex hiftoria aliquid lucis acquirit; quze "regionem Efaviticam a Nebucadnezare non "tantum, fed' & dein a Cyro fuifle vaftatam, docet: uti a CI. Vitringa « eft demonftratum. —— SIX. a Sed continuatio deftructionis "terre Efavitarum , füpra infinuata, & glo- "riofa Judzeorum in pofterum conditio, u- "berius, tanquám 7e7/44 amoris Dei-erga | dptos a ad Jef. 1. c. Eo 4 COMMENTARIUS ipfos pre Efavitis fignum ,' defcribitur , verf. 4, 5. ubi de Edomitis in hxc verba pergit Deus apud Prophetam, verf. 4. Quum dixerit Edom ,laceri (ftatu habituque) faci fumus ,at reedificabimus defolata : fic dixit Sebova exercituum , illi edificabunt ,. € ego diruam funditus, €& adpellabunt ipfos limitem improbitatis, populumque , cul vebementer ira-- tus efl Sfebova im perpetuum. | Quorum fenfus eft; przfumtiones, jactantias, vel conami- na Efavitarum ad regionem fuam avitam, a Nebucadnezare deftructam ,. rezedificandam- & remp. inftaurandam, ficut hucusque, ita: & ei pofterum. in vanum efle cefiura, nec ftabilem unquam. habitura effectum; regio- nes itaque fuasnunquam efle recuperaturos ,. nec liberum futuros populum; contra ,. zz- probitatis fuse, ac indignationis divinse figna hac parte femper laturos; donec diftinéctum effe populum penitus fint ceffaturi, alii po- pulo incorporati. Quz, quoad implemen-. tum, plena quidem in luce, propter hifto-- riz: defectum, quo maxime laboramus , col- locari nequeunt, aliquo tamen lumine per- fundi poflunt.. r. enim, cum tempore e- xilii Babylonici fedibus fuis renovandis in- cumberent, nova deftructione a Cyro im- pediti funt & abfterriti. Cujus fupra me- mini. 2. Veteres regiones hzreditarias nun- quam 2" xp, MAL. Ys 0. 45 quam recuperare potuerunt ; adeo ut , iis re- lictis, in auftrales judz partes , Zuge no- mine ,, apud: Jofephum & in Script. N. T. notas , feceflerint ; noviffimz fuze fubiectioni Judzis & incorporationi jam tum przluden- tes. 3. remp. & populumliberum eos unquam conítituiffe deinceps, nuilo conftat indicio. Sed 4. cum Perfarum & Graecorum fub do- minio aliquandiu fuiflent, tandem a Juda Maccabzo graviter adflicti, munimentis eo- rum dirutise, & a Johanne Hyrcano ? fuperati funt, adeo ut, circumcifione ac religione Judaica fufcepta, in unam quadantenus cum Judsis coaluerint focietatem 5. proprii ac diftincti populi confpectu penitus deleto. Quibus omnibus reliquz Prophetiz perfecte confonant, ut Num. xxiv: 18. Jef. xxx: 11. xxxiv. fenfu litterali & primo , Jer. xrix: 19--22. Ezech. xxv: 14. Thren. 1v: 21, 22. Obadj. r7-19. In quibus fi illuftrandis verfa- riliceret, cuncta, quzx» modo protuli, fefe manifefte proderent.. S X. Hifce de generali intelligentia & in- plemento. pericopzae praemiffis, nonnulla ad verba & phrafes reftant obfervanda. r. Vo- ces, quum dixerit. Edom ,. laceri fadi fumus, ; fed a xN306,.x. d4$.. EcL. Jof, "Ant. "L *In 6-6. b Jof. Ant. 1. x1iir. c. 9. pus - i6 COMMENTAR1IUS fed recdifrcabimus defolata , du bium eft, num de przfumtione & Jactantia, ;n ctiam ipfo, quod adgreflus. fit, opere, inrelligendze fint 2; Utrumque forte rectius ,ftatuitur loe cüm habere: utique. a. probabil: neutiquam abhorret, Efavitas remp. inftzu:are, & loca avita deiolata in ufum fuum denuo verte- te fuifle conatos; fed divinis judiciis fem- per impeditos, & tandem penitus prohibi- tos fuifle, quando veteribus fedibus renun- ciarunt, & Judzis inferti funt. . 2. Duplici preterea modo, & de preterito, & de fa- iuro, capi poffunt verba, quum dixerit. E- dom ------- fic dixit. Jebova. |. Licet,enim in fut. habeatur «own » quum dicet Edom , «& refponfumiDei in prof. verci:potlit, /ic dicit. Jehova5. adeoque ad tempora fequen- -&a refpiciatur, quod omnino locum habere debet; poteft tamen illud , 35x» *»» reddi, quum dixerit: &- adiprimam .defolationem Edomi per Nebucadnezarem referri, adeo ^ut fenfus fit; quum eo tempore, quo de- ftructa eft regio Edomi, Zixeriz Edom, ree- dificabimus defolata; Deus contra Zixi£, ego - defiruam : ficat. eventus demonftravit, cum per Cyrum id fuerit facétum. "Voces itaque, fic dixit "Jebova , referendze tunc funt ad -AMlud Zicere Efavitarum 5 ^& cum de pro- phetico dicto, tum de re ipfa, ut Zicere b 3 £lli- P KL. ($2, MA b. efficere, intellisi debent. , Exftat de nova hac per Cytumdeftructioneluculentum vati- cinium Jer. Xr1X: 19., alio tempore iliu(tran- dum. Ceterum ficut fut. tempus nonnun- quam de ?reerito adhibetur , uti exempla à Glaffio « prolata docent: ita /z/zro tempore ufus eft propheta, ut in futurum etiam illud locum habiturum efle declararet. Sed fuzz- 71 poteftas fervari quoque poterit, licet temporis antecedentis quoque ratio habea- tur, fi cum verbo, //c dixit jebova , conjun- gatur, & pro verbis Jehovae habeantur vo- ces, quum dicet" Edom; acti legeretür. || .:Sic dixit qebova , quum. dicit JH-dom -:—- ldceri fa- Qu fumus, at reciificabimus ; illi edifrcabuut , &c. Qua ratione curicta comprehendentur tempora, qu: a prima deftruétione per INc- bucadnezarem -. fluxerunt. Quod mihi maxime placet; cum verbis TJchovze omni- no adfignandum fit illud: quum: dicit: Edom &c: nón enim prophet, fed Dei loquentis verba funt: ut ex ferie fermonis liquet. S NL 3. Verbis, /acer? fatti fumus, quae Edomo in ore dantur, confeflionem quidem . prefentis defolationis edunt. Efavitz? , fed ita, ut eam pro fua jactantia extenuent, &. minorem faciant. Deus dixerat, fe. regio- nem FA £ E) 47 e - & Gr. S. l; 111. tt, 111. Cans 49, 48 COMMENTARIUS nem eorum pófuiffe //eratam , & draconibus deferti; fed illi pro /agceratioze & fpoliatione tantum habebant, facile reparanda. —Ver- bum enim ww proprie notat, uti Cl. Schul- tens a docuit, zrus, dilolutus fuit funis, habitus, zarcore ac /qualore deformatus; un- de ad paupertatem , & pauperem, qui lacer habitu & ftatu eft, tranfiit. Significat qui- dem Íítatum diffolutum, populum ditlipa- tum, bona fpoliaa, «& regionem varie áadflictam 5; fed non totalem deftructio- nem: quam, hoc verbo adhibito , difIimula- ye cenfendi funt Efavite , qui hic intro- ducuntur loquentes, ut vanze ipforum fpes reprefentarentur. 4. Aecdifcare, (quem phrafios, reverti 9 edificare, fignificatum ete, neminem fugit,) Ze/ólata , proprie, fi ad nativam verborum vim adtendas , re/izare la- ceráld , (ma enim proprie eft, Zigare , religa- rt, inde eiffcare, ut éwodouüv a Oéueo, Oco ligo, «€ » originem habet in ////oze ac lace- ratione, unde ad vaflationem inter alia tran- fiit, qua eunétalacerantur, & disjiciuntur: - quod, verbo ,ad fermonis elegantiam notafTe fuffecerit,) reedifeare, inquam, defolata - referendum eft ad proprias & hzereditarias Einvitarumregiones,montani Seir nomine no- tas, && Clav. p. 30$. Ap MAL/.^r:rX 49 tas, quarum mentio modo erat facta, & am- bitu fuo complectitur cz;:10corum rezdifi- cationem, 74/7 eorum per frequentiam in- colarum renovationem , oppofite ad loca de- ferta & infrequentia, de quibus voX nsqm ufurpari folet, uti Cl. R henferdius ^ obfer- vavit, 77/77 reip. inftaurationem , imo antiqui fplendoris & profperitatis reftitutionem, co- rumque omnium denique firmam reddend:m conftitutionem; quam proprietas verbi n, ut modo dixi, involvit. ' S XIL | 5. Ad primum membrum refpon- fi Jehove , i/i cedificabunt, & ego funditus deltruam , notetur, prius illud de conatu & initio zdificationis efle capiendum, fecun- dum caronem , verba completioca incboatioe intelligenda, a Glatfio 5 exemplis comproba- tum, & poflerius apte & emphatice expres- fum efle; cum b, cujus proprietas eft coniundere , de edificiis adhiberi foleat & zr- bibus, qu:e diruuntur, funditus convellun- tur, fimul partibus diflolutis ditlipantur : quemadmodum «& hic, ut alibi ^, Zifica- ?ioni domuum opponitur. 6. Verba fe- quentia, & «ocabust cos, (fcilicet, qui- cunque homines & populi, illac zrazfézz- íc$, & Oper. p. 639. b Gr, S. 1. 111. tr. I11. ;can, 3. € Jer. 1: Io. XLIU: Io. x1v: 4. $0 COMM.ENTAmRIUS ie$ , quod alibi additur 24, vel ad quorum. notitiam pervenerint) zerinusm improbitatis y. & populum , cui feverilEme iratus eff Sebova, fimpliciter denotant, figna mprobitatis, in Deum & populum cjus tanquam caufze de- ftructionis , cujus aliquando exprefla fit mentio apud Prophetas P, & ire Divine quam feveriifimz, (quam verbum em ex- ferit, cujus proprietas eft, fecundum Cl. Schultens €, iz /bumando, fpumas ore agen- do, quz eft «//us cffervefcentis apta ima- g0,) iis incumbentis, fore in totali & per- petua terr: & reip. eorum deftructione confpicua. Ulterius enim hze non funt ex- tendenda. Zermímus quoque & populus ex«- prefíie memorantur, ut de regione & focie- tate eorum libera cogitaremus, nec ad fin- gulos eorum adplicaremus; cum & alibi 4- pupillorum & viduarum eorum fe curam ha- biturum efle Deus declaraverit; & Jef. xxi: 19. admonitio ad cos directa, // /erutari ve- litis, ferutamini , concertiti vos , oeuite , iud pro hypothefi habet. Nec obftat, quod Obadj. 18. Zomui Efarvi negetur fore wwe /z- perflitem , vel refrduum , cui prophetia Bilea- mi 6 Tfeph. 11: 15. Jer. xxix. rz. b Am. 1: r1. Obadj. B, 10.14. Pí. exxxv1I: 7. Jer. xn1x:160, c Clav. p. 220. é Jer. x1Ix: 11. àb MAL rr x $i mi Num. xxiv: 19. concinit de Edomo a Ja- cobitis ad internecionem delendo, ne fit amplius 4 ce/ap/;s; neminem enim fuper- futurum non indicatur , fed xa/' sex?» talem, qui Judzis nocere aut remp. refufcitare, ac res collapías reftituere poflit. Qua emphafi quoque pollet. Jef. 1: 9. zifi Tebova, domi- nus exercituum , uobis reliqui[Jet ww reftduum, inquit Propheta, ve tantillum, effemus ftcut Sodoma ; [témem mimirum f[fuperftes, uti verterunt Lxx. Intt. & Paulus Rom. xr: 5. in quo reflorefcere queat respublica. — Qualis refiduus egregie adpellatur nm»mi pruzz do- mus, que relig eit, 9 Sdm. xiv: 6. Jef. XLVI: I4. imago profapie & pofteritatis , qua fit tanquam és&zve, unde res exftin- ét poflent revivifcere, «& adflictz refo- veri ac recreari : uti expofuit Cl. Schultens a. wWNec abhorret 7i/jegis igmge erepii emblema , Jofuse Pontifici aptatum Zach. ur: 2. uti fa- cile cernitur. . Eodem tendere: vpeQégo? , vel zvpépey, qua voce in «ww» reddenda ufi funt Lxx. Intt. ^, & inde originem prover- bii, puoi mupQépes mrepey ecd an equidem ismijc- vum [upere[]e de fumma cde, eui ne- mo eripitur, repetendam efle , ut zvaQ£ses (& (Tw codem recidant, non aufim Cum Cles &ad Prov. xxv. p. 339. b Obadj. r$. (195 5 CO.M.MENTARILIUS Clerico. 4 ftatucre; cum Greci catem fas cem gef antem , qui exercitui przibat, intel» ligant, & inde arceflant, quod eum occi- dere.nefas haberetur; &. de ad internecio- nem deletis dieere per hyperbolen folerent; ue. igiiferum. quidem relictum fuiffc ; ut tradit Suidas ^. De quo Viri Doécti ^ abunde e- gerunt. Ceterum ms wa fermigus impro- bitalis eft, ut.recte Coccejus d; zerra , quam ünprobitas. & injuflitia tenet. non. igicur fimpliciter, ut Chald. vertit, zerzünmus pope li impii, ied in quo ipta improbitas fedem habct, & dominatur: quod magis emphaticum eft. Quemadmodum de uuliere insuedio.Eple fedente, in vifo Zach. v: 8, dicitur; bec eff ünpietas ; & econtra Hierofolymze olim per» Galfe legitur juflizia Jet. 1: 21. Totam verore- gionem , terminis.fuis inclufam, venire facile intelligitur. Sic goce maizerizini utuno defun- gar alterove exemplo ,zerminus IHraélis adpel- latur terra ,. ab Euphrate:ad mare Mediterra-.—. neum porrecta Jof. 1: 4. & domuselatorum ac terminus vidue opponuntur Prov. xv: 25; Sed, cum radix. *ai originem habeat in gaz- gendo, figendo, € compingendo, ut ex Aráb. lin- ,,2 d Ob.l.c. | £5 Invoce eweipe c Erafmus Adag. p. 423. Drufius Prov. cl. 1. l. v. adag. 47. Sal- gnafis ad Spartian. P. 108. Lydius de re milit. Ll, 1v. €, 24. & in Lex. j —- &kD0 M«AXAL.L. * 4. $3 -Hingua recte notavit Rev. Kuypers 5, vox ooi fignificabit zerminum alte depa£um , firmum 5 adeoque zerinus impietatis cvit , ubi cratliifima improbitas firmiter compacta .refidet. S XIIL 7. Denique, cum Edom adpel. latur populus, cui Deus [eévere iratus eff, ew-w usque [eculum; illud non abfolute de omni zternitate, fed reftricte, & relate ad Edomum , tanquam populum diftinctum, in- telligi velim, adeo ut fenfus fit, quem Ti- rinus , minime fpernendus commentator , re- &e exprefit, Edomum perpetuis penis tub- jectum fore guamdiu fcilicet. [letit Iduma e respublica & religio, mempe usque ad IHiyrca- quim, aquo armis fubatli, & ad relisiouem gud«orum tranftre coacti funt... De quo füpra monui. Prxterquam enim quod, licet in- itio inviti, progreflu temporis rcligioni Fu- daic:e ex animo fuerint dediti , & unam cum Judzis focietatem conftituerintcivilem & religiofam ,, ex /duziea seque ac. Judzea haud pauci Chriftum fucrint fecuti ?, quo itaque tempore Deus tam fevere iis dici ne- queat iratus: ire Divinx- objectum diferte declarantur , tanquam fopa/us feparatus ac diverfus; quamdiu itaque talis foret, qua- & ad Carm. Ali, p. 177. G b Marc. 111. & o 23 54 COMMENTARIUS lis effe Edom defiit Judis infertus. INec re- pugnat VOX cy, five ad proprietatem, /fve ad ufum ejus adtendatur. Proprietatem effe in fignando, indeque Zerivati ew, pro cter- nitate fumi foliti , fignificatum fluxifle, q. d. franatam durationem, conditionem, in qua Prudens futuri temporis exitum Culisino[a mee premit Deus a Cl. Schultens 4 late eft expofitum. |. Ufü vero fuo inter alia fignificat vel cogtiguum , licet non perpetuum , tempus, ut 2 Sam. xu: 10. & alibi, & Lat. «eerzum pro continuo, vel incerti temporis durationem, five lon- gioris fivc brevioris, paffim pro /»zgo tem- pore, quod multis adftruxit Jungmannus £, vel denique usque ad rei alicujus periodi dc- finite terminum; quz genuina eft ejus em- phafis, quum oconomie Veteri adtri- buitur, quod alibi ^ me notafle nemini. Quo eodem fenfu hic de Edomo , qua epulo, ufurpata vox omnino eft accipienda: adeo ut continuam denotet Dei indignationem E- favitis incumbentem, usque dum ceffaret efle populus, ad periodi iftius, qua poprlus effet, £rminum usque. OS XIV. & de defe&. ling. Hebr. $. 165. &c. — 5 ad Dan.l. 31. p. 262. c Dist. S. l. 11. c. 5. $5 &m^NMAL'rX 5$ S XIV. Huic adfliétxe & triftiffimz forti Efavitarum lzta & profpera Judzorum op- ponitur, ab ipfis agnofcenda & in laudes Jehovz celebranda, ut diícrimen utriusque populi, & amor Jacobitarum prz E favitis , clarius eluceífcat verf. 5. Ez, vel func, o- culi veflri videbunt , vosque dicetis; magnifr- cetur. "febova defuper termino Israelis! id eit; eo ipfo tempore , quo Efavite cuim füm- ma conflictabuntur miferia , mexque indi- gnationis clariffima praferent figna, vefter ftatus erit lzetus profper, & gloriofus , quem vos micantibus oculis intuituri eftis, ita ut ipfo experimento ,me vos prz Efavoamare, €ognituri , & aenituri fitis , abundantitlimam- que habituri materiam Deum. veftrum glo- rificandi, uti & facictis , quod fete in terra veftra , & ultra, dominio & poflctiione veftra quoque dilatata , proítiterit glorio- fum. - In quibus parum cít obícuri, nihil non ex hiftoria Maccabaica notiflimum : ita ut ne verbo opus fit. Concinunt quoque alie propheti, quie cz;z in genere fortu- natam Judzeorum conditionem reprafentant, ium in fpecie, relate ad Idumzos;uti Num. XXIV: IO. 19. Ez erit Edom po[feffo ,. € erit Seir pol]effro. boflium fuorum; fed Israel flrenue aget ac abundanter; & dominabitur Sfacobita , & perdet [uperflitem wya ex urbe, wel po- tius $$ COMMENTARIUS tus yb» ex Seir. ex verf. 18; ficut Num. xx: 16. quoque pro «yg Occurrit «y. Jet. xxr: to. dixit. cuftos, venit mane, € etiam mox; Mracli lux adfulfit, qu: magis adícendet, fed Edomo 7ox adhuc ingruit. Jer. xrL1x: 2o. Propterea audite confilium Jeboue, quod cepit. de f[idomo, & molitiones ejus, quas molitus eft i demanis iucolas: fi nou diripiant eos minores gregis &c. (feu tenues ovium ,loco canum vel ferarum, quibus hoc proprium eft. Jer. xv: 5. significatur Efavitarum fubjectio & dire- ptio: fed loco canum & ferarum memoran- tur Zezues ovium , ut caracteres eorum ducc- rentur, qui hoc praftarent, fimul facilitas direptionis indicaretur. Quemadmodum de Dabcle Jef. xxvi: 6. cozculcabit eam pes, pedes ipopis , gref]us teuuium. ... Detignantur utrobi- que Judaei, imbelles alias & contemti , manfueti & humani. De quo vid. Cl. Vitringa 2) rurfus verf. 21. ecce ficut aquila ad[cendet & volabit ,€ expandet alas [uas [uper ABofram; eritque cor beroum Fidomi eo tempore altar cordis mulieris arQiffme flride. | Qui- bus Edomi deftructio per Maccabzos omni- ne depingitur, uti antea iisdem verbis Moa- bi clades per eosdem c. xLvim: 40. Defino in clariffima Obadj. prophetia verf. 17, 18. fid & ad ef, 1. c. aD M A L. rcx (o e fed in tmonte Tfion erit evafro & fanttitas, & polfidebit domnus Sracobi polfelfones [4as. — Et e- rit domus Sacobi ignis, & domus Softpbi flam- ma, domus «ero. Efavoi flipulas €8 cremabust eos atque con[ument , nec erit fuperfles domui Efavi: €& polfidebunt meridiem, montem Efa- «i Cc. $ XV. Nihil reftat, quam ut uno altero- ve obfervato phrafes aliqua luce perfundam. I. Prius membrum, 4 (vel zuzc; qui non inufitatus eft vocula : «9? ufus, huc apte quadrans) oculi veffri intuebumtur. (proprie miücabuni acriter ; proprietas enim radicis me, fecundum Cl. Schultens 2, eft in c- bratione vradiaute:) dupliciter , & abfolute & relative, capi poteft; priore modo idem erit, ac, hilares & jucundi erunt oculi ve- ftri lumine perfufi & vibrantes, uti velin pleno die profperitatis oppofite ad zoezi ca- lamitatis, quze Efavum obfcuraret, & ocu- los obtenebraret; uti modo ex Jet: xxr. vidi- mus; fic & Ezr. ix: 8. z//uminare oculos: vel in fignum fani, «egeti & robufti corporis; quemadmodum 1: Sam. xiv: 97. oculi qei , dicit Jonathan delaffatus , fed melle gufta- to refectus , mun. micuerunt ; a deperdita ra- dice «n /plenduit acies oculorum: uti docuit CI. € Clav. p. 255. H $$ COMMENTARIUS C1. Schultens , Patere & Filius 7, ejusdem po- teftatis aC ns». Sed. pofleriore ratione oportet mente aliquid intelligatur, ad quod fefe illud. iniueri referat. Interpretes de Edomi defota-. tione duratura, quam Judzei oculis fuis-ad[hi- cereut , cogitant; equidem non excludo ,, quatenus pro figno odii Dei erga EGomum modo memorato, haberetur; latius tamen extendo, & figna majoris Dei erga Jacobi pofteros amoris, ab Isra&le oculis haurien- da, directe intelligo, ut ad verf. edum re- fpiciat, quo Deus dixerat 2/70 vo$, & Ju- dai regefferant, 27 quo amas mos? actiha- beretur: quod nunc non putatis videre, ze cos amare ; iud in pofterum, quum , &Efíavi- tis penitus deletis, in profperrimo collocati eritis conditione, certis experiemini indi- ciis. Oculi veffri videbunt itaque eft, meum erga vos amorem, de quo nunc dubitatis, fuo tempore oculis veftris ad micantes ac fplendentes radios videbitis , certis experturi exemplis. Hanc enim fubinde habet em- phafin verbum me videre; uti Pf. xxxvuz $5. XC: 16. con[piciatur fuper fervos tuos opus duum, pro, certis demonftretur, & confpi- ciendum praebeatur, exemplis & fignis. Po- teft '& Vindic. p. 139. & Diff, Acad. de utilitate dia ica. cap. 111. $. 16. A D M A L. I: $5. $9 teft denique, quod maxime aptum eft, re. ferri ad fequentia, ut idem fit quod vige- rent & celebrarent, Deum nimirum sagre efle & futurum de fuper termino Ysraélis & fermo continuetur, acíi haberetur, ocz/ ve- firi videbunt, & ore etiam proferetis ac cele- brabitis, Deum efTe magnum. Utique, quod in priore membro reticetur, illud in o/7e- riore exprimi & inde repetendum effe, re- €te ftatuitur: ficut variz tales ellipíes funt vocum, ex fequente fupplende ; quod vel ex QGlaffio * in vulgus notum eft. Ceterum, quod hic dicitur, eidebiis, iud Jíeph. mr 20. coram. oculis vefiris exprimi- tur. S XVI. 2». Sed peculiaris hujus amoris Jehove & magnificent ejus, quod utrum- que recte conjungitur, figna non tantum o- culis haurirent eo tempore, de quo hic agi- tur, fed & , fecus ac nunc, agnofcerent lzeti ac celebrarent. Quod licet. verbo me vi- dere quoque involutum fit, cüm jucundum & hilarem-intuitum fubinde ? comprehen- dat, Deus tamen expreffius reprzefentat , quum adjungit; € vos Zicetis (fcilicet, & Vobiscum in animo, «& ore efferendo, ac pu- ,.'8 Gr. S. 1. 1v. tr. t1. obf. 125 b Jet, .xvt: 5. Ec- Clef. 11. 1. Pf, cx1x. 74. : 2 CO COMMENTARK FU 5 publice, etiam carmigibus, celebrantes. Quam fenfus amplitudinem habet verbunr 4»; quod abfolute etiam eft pro fecum & in animo dicere «, & pro cazere ^ quoque fu- mitur; quem ufum eo lubentius admittimus, quod cum originaria verbi poteftate fit con- junctius, & fequentes voces recte pro |ini- tio aut fumma carminis accipiantur;ut mox Obfervabo. Vi originis, quae in z70£20ge fe- ni, € fenfim fluente , feque pandente & dm omnem formam ac faciem veriente, fita eft, verbum sex actionem dicendi continuatanx fignat , quz fluxu leni fe impellit, & promo- vet in aures: uti pee a f/uendo.) magnus erit eod de fuper tertmino Israélis. | N erba fünt Jacobitarum , Deum fuum,qui fefe magnum & robore & aliis virtutibus in. medio Itraé- lis praeeftiterat, laudantium ae celebrantium; recteque , ut modo infinuavi , pro initio cantici habentur, quod canerent Israclitze tunc temporis. Ufitatum fatis. eft, carminum initia citari folummodo ;uti in folenni illa for- mula, quia bonus, quia in eternum benignitas ejus ^, Qualia exempla plura proftant alia 2, non 6 Jer. v: 4. b Je: xxvi o- Jer, xxx£rE: xi. Pfz XxXVv:lo.cXVIII. € I Chron. xv1:34. 2 Chrom. vir: 5.. 6. xx: ar. Ezr. 111. 11. Pf. xc: 5. exviri. & alibi. d Exod, xv: a1. Jef. xx1v: 16. xxv: 9. Pf. xx. 6. Jens. — 8X: 13. á dÀ » pM UA NES q5s5$4 6t non proferenda. Exftant preterea varia carmina, noftris verbis, (1 fummatim confi- deres, fimilia, hisce ipfis temporibus Mac cabaicis cantanda; uti Pf. xcim-xcix. exv- cxvin. alia... Quod ipfum futurum hoc tem pore, ut Deus a magnitudine fua celebrare- tur, prediétum 'eft Jef. xxiv: 14.. xxv: 9. fenfu primo, xxvi 2. & alibi. LHabeantur itaque verba pro initio,. vel. fummario can- tici, tum canendi, argumento ; & egregia his verbis infundeturlux. Magzus erit Sebova, inquiunt canentes, 5ro magnus e, erit, & ft: quz futuri temporis eft emphafis, & u- fitata poteftas. Significant , Jehovam fefe ;;;- gnum prvettitiffe, praeftiturum magis, & qua talem, quod optant, & injungunt, agnofcen- dum & celebrandum efle. | Verbum «x, cujus proprietatem. Cl. Schultens 4 docuit efle, inplicari multis felis, & tic. denfius in- iorqueri ,inter alia non tam ad celtam « pro- ceram ftaturam, quam eompattiouem & inte- riorem. nervorum firmitatem ,, cum robore & vigore conjunctam, tranfit, & inde ad roboris, potenti: e & opum magnitudinem, De Deo ufurpatum, ejus fummam. & prz- valentem vim, potentiam ac omnifuflicien- tiam, Ut ww ox, sai ws, defignat: qualem Deus fcio: E" Defect. difp. v. $. 2o2-- 6 COMMENT TARIUS fefe in opere creationis, & providentiz in genere, fed in fpecie in Ecclefia fua vindi- canda , protegenda, beanda, & hoftibus oppri- mendis vel-profternendis demonítrat: ficut hoc tempore, de quo agitur, fecit. S XVII. Sequentes voces , agnus erit ge- bovd "ww *ub 5ys fuper vel defuper termumo Iraélis , quae haud uno modo expediri folent, hic non difcutiendo, duplicem, ex mea opi- nione, admittunt fenfum, hic forte conjun- gendum. Z///er eft, quo per termino s- ralis vertuntur , qui fatis ufitatus eft vo- cule 5ys, cum * conftruéctz , fignificatus, uti notum, vel ex Noldio 4 difcere eft; & Jehovam fiftunt, tanquam Zermin [sraélis , feu terrae lsraéliticae, terminis fuis inclu- fae, de quo Zermizi fenfu modo vidimus , dominum , protectorem & patronum, qui fefe, qua talem, in ea terra sagnum praefti- ti. Vocula s» /Zper proprie eft fubftant., notans locum & fitum fuperiorem, vel /z- perioritatem , & inter alia cum de re vel per- fona /zper incumbente, tum de intima con- junctione, & familiaritate , ufu teritur. Prio- re fenfu & proprie, ut de guis *y» fuper expanfum ? , de arberetye fuper capite Jonae , € de à Concord: particul.p.g:9. à Gen. zz. c Jon fv. Ó. A D MAL. I2 Wes 63: de Jehova /oguente &ya uper vcl defuper pra- piliaiorio ^, & figurate de gubernatione, & protectione fumitur; cum y fit dignitatis & dominii, & /»perroritatem denotet: loca jam citavit Noldius ^; quibus addatur Jef. XIV: 12. qui imferimabag ew ww» prapofitos gen- üum,utrecie Cl. Commentator, qui utum hunc ibid. adftruxit. Quo eodem tenfu 7e- bova hic fuper termino Isracfis, & qua talis, magnus dicitur. Quod uberiore luce non indiget. Illud. tantum. addatur , criterium illuítrium & fortunatorum temporum. Mac- cabaicorum ,-quo hic intenditur digitus, in eo quoque poni, quod Jehova coms/Piciatur , micantibus radiis , amr /zper ipfis , & any qv groiegat illos €; quodque zrau/eat rex eorum ante ipfos , €? gebova im primctpris corum &. Crefecit emphafis, fi, eujus modo memini, propinquitatis & intimae familiaritatis adjun- gatur intellectus, quem vocula 5» »» fubin- de praefert: uti cum principes dicuntur fiantes yo juxta & fuper vcgem , & angeli sy J4xia. Deum £4 & Job. xix: 13. fratres ?2H£0$ *ym a fuper me , (proxima conjun- junctione & praefentia) /zmovit ; licet » in 5y» ibi alium habeat ufum; quemadmodum & Prov: v: 8. longe remove ab illa ys, (a fa- milia- G EXOd xv 22, " bb c. p. $475. c Zach) Ix- 14. 23. d Mich. ir 13. e Jer. xxxvi: ir. Job. 1: & 64 COMMENTARIUS miliari cum muliere aliena commercio) via/z iudm, ut & Ezech. xxuur 18. Zivul/a eff a- nima mea vwvys de fuper ea... Sic ubi de vefje a fuper corpore, de /zcco fuper lumbis ?, & fimilibus ufurpatur. Jehovam itaque regem & protectorem ipfis intime conjunctum, & praefentem illuftri modo, haec phrafis defi- gnabit, ac novum Ecclefiae Maccabaicae, caracterem figet, in regzo Sebeve in medio populi fitum , quatenus non amplius per reges, fed a Deo, ut antiquis temporibus, quibus Theocratia obtinuit, per duces & facerdotes adminiftrata eft respublica Judai- ca. De quo clarae exftant prophetiae, nunc tantum citandae c. S XVIII. Z/er fenfus, quem indicavi, ex ufu voculae 5» fatis frequente pro defuper , & cum verbo *n agnus erit conftructione, Oritur, & cum materiam ac rationem ma- enitudinis Dei demonftratae ac celebrandae, tum ipfos zuagzificatores Dei complectitur: adeo ut, agnus erit defuper termino [sraé- lis, fignificet, magnitudo Jehovae ex ipfa, terra lfraélis, fuis terminis conclufa, orie- tur, quum propter ipfam, & ab ipfius inco- lis , futurus fit, & praedicandus zmagzus. a l- a Deut. viiI: 4. b Jef. xx: 2. c Jef. xx1v: 23. XXVIII: 5. AXEI1II: 22. Ez, mix1Y: Il. Mich. 1v; 8. Dbagj. 21. ap MAL t$ é dixitZz, fed /zper , vel defuper , erra , ut prop- ter terram in tam florente ftatu pofitam , & 4e ac ex ea, Deum indicaret efle glorificandum. Qui fatis vulgatus eft sy & sys, ut Gr. vzie fuper, fignificatus. .IMajore vero emphafi propria voculae *»» poteftas, eundem in fenfum, hic locum inveniet, fi admittatur, . nomen proprie effe fubítantivum & /zperio- vitatem iignare , ac in ex/uperantia teri , a yad. moy ex/uperavit , excrevit , inftar flu- minis, fupra ripas intumefcentis ; unde pro- fluxit notio ebu/Dendi , exefluandique, ommnis- que exce[|us, uti Obfervavit Cl. Schultens 4. Vertatur itaque, agnus erit Jebova de, vel prae, ex/uperquiia termini Israelis (* enim quibusvis cafibus cum emphafi praefigi- tur, uti notum eft) & duplex orietur, huc apte quadrans, intelligentia, 4/ferz, quae omnium rerum bonarum abundantiam, 4, alte- a Har.conf. T. p. Ij. ; 44. Vocula Sy, vera fua forma nominis refumta, non- nunquam, fummum glorie & felicitatis gradum deno- tat , licet ab Interpretibus femper non fit animadverfum., Sic, ut uno alterove exemplo defungar. 2 Sam. xx111: r. Vir ,.qui con[titutus eft ^y fublime. Jet. L1x:18. bya fe- cundum fummum meritorum: & Lxri. 7. ubi vid. Cl. Vi- tringa. ]er. xxx1r: 3r. »aw 5y eft fummum, vel fumma Pub baitio. nafi mei, ut zReg.xxiv:20. Rurfus Hof. XI: 7. vocant eum (populum Dei) 5y 5x ad fummum (ad ftatum excelfum) pariter memo efl qui eos exaltat... Ex quo [: | 66 COM HM,EN'T AcRSIUS altera ,quae terminorum terrae prolationemi, continet; utraque caracterifticam temporis Maccabaici qualitatem figit, in verbo proe phetico obviam , &.ex hiítoria teftatitfimatu. De quo hic diflerere non licet. De tertninis tamen prolatis non poffum quin vérbo di- cam, cum illud cum phrafi fit .conjun-- €ius, & a Chald. Interprete quid toboris acquirat. Exfuperantia feu. exceffus termini J[raelis ad limites ampliatos terrae Tsraeliti- cae. nos fponte ducit, ut facile adparet ,. nec abhorret ipfa particula, fica fit fervan- da, $» de /iper, quatenus & /vpra & ultra dicit. Chald. Interpreti utique illud in men- te fuit, quum reddidit, zuitiplicetur gloria Domini ,. exnn-av- new etenim dilatecit fenes Iy-- T4élis.. koter caracteres vero tempotis Mac-- cabaici, in verbo Prophetico confignatos, quoque eft, regnum Judaeorum ac domi- nium in Cananaea, fe longius, quamunquam. antea, exceptis temporibus Davidis ac Salo- | mo- quo lucem mutuatur alter locus Flof. vrr: 14, minus in-- telle&us : revertentur *y so ad nibil minus , quam fummium ,. felicitatis fcilicet & gloris culmen ; ad quod licet falfi vates eos vocent Hof. x1: 7. redibunt tamen neutiquam; . fed ad primum potius miferis & contemtus ftatum in: Aegypto. Phrafis 5y «5 eadem eft, ac ns wo nibil minus: quam Deus, Deut. x:x11: 17. eon wo nibil minus quads 158 dra verf. 6. 15 x5 nibil minus quam firmum ,Íedftuti- e jef. xvi: 6. tva so. nibil minus quam bona , fed pefli- Ra, Jlaiuía, Ez, xx: 25. Qualium magna eft copia. ern gb. NAT x*o 8 monis, porrecturum effe, adeo ut populi vicini quaquaveríum ei fubiecti forent Sic ipfis verbis Jef. xxvr: 15. addidifi buic genti, Sebova, addidifli buic geuti, longe: di- eovifli omnes. terminos terre. | Qualis Pro- phetiae plures. funt, five magis generales 4, five fpecialiores de Idumaeis ^, Ammoni- tis ^, Moabitis & Ammonitis fimul 2, Ty- rii, Sidoniis & Palzítinis *. De generali implemento , horum omnium refpectu, egre- gium exftat Jofephi £ teftimonium. . Quae omnia tetigifie fuffecerit. » S XIX. Denique, cum in genere & abfo- lute dicatur, ;agmus erit, ac [i£ ebova fu- fer, vel defuper termino; aut 4e exfuperamn- 4ia termini I/raelis, absque ut inter quos, & ii quibus, talis fit agnofcendus ac celebran- dus; ad Judaeos non necefle eft illud re- ftringatur, fed ad populos alios, hanc ma- .gnitudinem Jehovae reverenter habituros , ex- tendere licet. Quod eo libentius fecerim, .quo illud cum harmonia verbi Prophetici , ac emphafi orationis, eft conjunctius. De multis vaticiniis, ad tempora Maccabaica per- & Mich. tv: 13. v: 7, 8. Obadj. 18. Zach. 1x: rz. Pf. ,Axxxiri. b Num. xxiv: 18. Ez. xxv: 14. Jer. x; 1x: 20, 2ospuy JeroxLIXx:2. d 'Tfeph. 11: 8, 9. e Joel. "Zw Yach. Ix: I. Ldepb. X15 7. f Aiit. l. xz1r c. 23... | dst DES 12 3 68 COMMENT A'RIUS pertinentibus, unum prorfus egregium ci- taffe fatis erit, Jef. xxv: 3. Propterea bono- vabit te populus calidus, civitas gentium via- lentarum reverebitur te. Quod de Romanis, Syris & aliis, veriffimum efle demonftravit abunde Cl. Commentator; fecerunt etiam a- li, ut Seldenus ^, & Pfannerus &, Sed Cl. Coccejus longius progreflus limites fimul mentis prophetae tranfiliit, quum vertit, ex- ira terminum. I[raclis, & fenfum conftituit; Deum fore magnum & celebrandum non 4e aut /i/per , ne quidem ;7z terra Hraelis, fed in- ter gentes, & ab iis, terra Ifraelis rejecta a Deo. Qus interpretatio nullum , nifi in pervería hypothefi, fupra refutata, funda- mentum habet, in fcopum & nexum fer- monis, quo amor Dei erga Israelem adfir- matur fupra Idumzos , manifefte incurrit; nec cum ufu loquendi conciliari poteft. : Fert quidem fubinde rece[frozis , & commer- cii ablati, ufum, quo, ficut 9 coruntHonenm & cobefrinezm , uti modo notavi, ita oy» 4 fuper, vel apud, familiaritatem refciflàm , denotat; fed non nifi aliquid, quod euni u- fum requirit, przcedat; quod hic fecus fe habet: ficut ex gr. Prov. v: 8. pmn Jorge re- uve woyo ab. €& viam tuam. Ez. xxur: 18.£z di. 8 J. N. & G. 1, 111. e. 4. b Theol. Gent. c. 22. - - dp NAXTETUTU, 69 diculfa efl. anima mea vwye. de fuper ea. Num. xvE 26. recedite mugc "ww yo 4 tentoriis bo-. minum improborum iflorum. Deut. xur 11. quefioit «vellere te ww ye a ebova Deo tuoz & quz alia fimilia funt, qu: proferre fu- perfedeo. Ratiocinia vero Viri fummi, ad eam interpretationem fulciendam, tanti non funt, ut moram injiciant; cum ex fupra di- étis facile evanefcant. S XX. Incidit mihi, fateor, ut hoc dictis addam , hzec verba meditanti , alia interpreta- tio, qua voces in hunc fenfum redduntur; anugnus erit (talem fefe przeftitit & przefta- bit, fitque talis & praedicetur) 3ebova oys de fuper (de fupremo loco, feu ccclo, fimul fummus & fupremus) ^» zermino lfFaelis , in gratiam & commodum terrz lfraclis , oppofite ad zerminum improbitatis , cui SJebo- «a iratus eft in feculum. | Nerum , licet voces hunc fenfum ferant, (& *ys 4e [ümmoe eam in mentem Jehovz adtribuatur, ut loca in- fra a citata evincunt, nec ignotum eft, imo 'de magnitudine quoque gratize. Dei Pf. evi 4. quia magia eff wa de fummo celorum gratia ejus, € usque ad uubes veritas ejus; S in nay recte fit »ro, in gratiam & utilitatem ; ut /ogg contendere *w» pro Deo Job. xir: 7, 8. & ali- bi. & PI. L: 4. Gen. xxvi: 39. "e 25. lo] à ;j COMMENTARIUS hi fepe: impedit tamen, ne accentuationem memorem , ufitatü maxime phrafis 9 5», fenfu fupra expofito , quominus ei fidam. Quare in dictis acquiefco. -S XXL lera capitis pericopa continet nominis Dei gravem & ignominiofum con- temtum in cultu facrificiorum contaminato , & plane depravato; facerdotibus in primis & directe imputatum, variisque rationibus re- prehenfíum verf. 6--14. Qua in pericopa x. atrox «contemíus jehovz crimen , tanquam indecentiffimum, «& arctis populi ac facerdo- tum ad Deum relationibus contrarium, verf: 6.- his verbis exprimitur, Filius bonorabit Patrem, € férous Domi- num fuum; fi itaque Pater ego , ubi ef bogor meus? C fr Dominus ego, ui ti- "or. 28059. dixit Sebova Dominus exer- cituum vobis facerdotibus, contemtoribus 9201n1His fuel. Quorum fenfus, in facili pofitus, huc Tedit Cum relationes populi , magis ve- ftrze, o Sacerdotes! ad me fint, ut filiorum ad Patrem, & fervorum ad Dominum; fit- "que teftatiffima, & omnibus recepta, mea -quoque in lege exprefia, veritas moralis, Patrem amari, & Dominum timeri, feu il- : lum ab^MNKESZSEO x Jum aFilio'ex amore, tunc: a fervó éx'g- more magni fieri, coli ac glorificari: quam 4ndecenter, .& culpabiliter VOS geritis 'no- qmen.meum nihil minus quam honófsitiéds «& timentes, fed fpernentes , & traducentes ^palam?2 Sermo increpatorius, etfi populum quoque feriat ,'ut ex /eg. verf. 13, 14. eluces- cit, ad fücerdotes tamen exprefle dirigitur, -mon tam , quod legitima populi facrificia , pra- "vis fubftitütis , & fanis ac pinguibus in u- fum fuum. pre avaritia & luxuria conferva- tis, mutaverint, cum ejus criminis clarum non exítet indicium; nec populus in culpa foret ,- licet aliquando contigiffe potucrit ; quam, quod populo prieiverint,, & pro le- -gitimis receperint, fimul ea fuflicere, hoc ànprimis" penuriw tempore, cujus aliquod veftigium verf. r3. reperitur, eum: docuc- rint, tantum abeft, ut, quod debuiffent, ea repuliffent , & populum rectius inftruxis- fent. lpfum crimen , quod ipfis impingi- tur, coptemtus nmivis Dei venit, nec levis fed graviflimi & publici, eum ejus zzfzma- dione conjunéctii. Verbum ma non qualem» cunque contemtum ,. fed publicam ac gra» vem ignominiam , feu diffamationem, fig» nat, à propria raptationis poteftate ; quam verbo notavit Cl. Schultens & — Radices Noui quipe: & ad Prov. xy: 20 5; COMMENTARIUS quippe s, ma, 3 C ms, omnes fororie', apud Arab. obviz, in origine habent /raca- ionem & raptationem huc illuc , fpeciatim per terram , indeque incurfationem & pedibus conculcationem , ac pradationem. — Hinc facilis. faétus eft tranfitus ad. o/mpesdium 4 non tantum, quo quid tanquam vile & leve Ípernitur , fed & publicam contumeliam , & diffamationem ; ut Lat. /rabere & tracare. Denotat itaque. & hic fummam « violen- tam nominis Dei profanationem , contra propriam confcientiam factam, qua gloriofum Dei nomen, omnibus verendum & magni faciendum, publice diffamatur, & contem- tui exponitur, & relationes Dei, qua Patris «x Domini, ad populum pedibus quafi con- culcantur. JNo;zizis Jehovze , & harum ejus relationum , expreffa fit mentio ad crimen ad- gravandum , & fummam ejus indecentiam nimis infigendam. /Vozez enim Dei, x«/ $Lox$( fc dictum, eft manum ac verendum , quod füpremam Majeftatem ac gloriam , qua Deus fulget, & fupereminet , com- prehendit ;. uti verf. 11 & 14. exponi- tur .— Quam emphafin ipía vocis origo, in excel/ó & eminente , uti conftat, fita, quae & Cant. vill: 7. & Prov. vi: 30. ubi vid. Cl, &chultens, ^» a4» MAL r& 73 qui primigenia radicis mw, unde ew, po- teftas eft ?, exhibet, & ufus pro g/»ria Dei, & Deo ipfo, qui cwn, quod in exce//h fit, adpellatur, confirmat: fed pollet majore adhuc emphafíi ew zemez, abfolute po- fitum , dicitque nomen Dei Israelis pro- prium, mw, quod ipfe fibi impofuit, ut ab omnibus fic dictis Diis Gentium, tanquam unus & folus verus Deus p, diftingueretur, & fignum facramentale daret populo de- monítrationis veritatis nature & eflentiz fux, in fpecie veracitatis, gratize, juftitiz, & aliarum excellentium perfectionum , in gpromilis , Abrahae factis, de gentibus quo- que ommbus im femine ejus benedicendis , in- plendis. Quo refpicitur, ut unum e multis adferam locum, Jef. xii: 8. ubi Deus di- cit, Ego fim Jebova, boc eff momen meum, € gloriam meam alteri mon dabo , nec laudem queam fculptilibus. Quam emphafin eo magis admitto, quod verf. 11 & r4. eam luci ex- ponat, de quo poftea, & ad criminis atro- citatem manifeftandam multum faciat; fimul latius extendat, cum 707:e7 Dei , quod inter Gentes celebre facere deberent, contuma- citer fpernendi, uti Davidi, Dei legem con- tiemtim habenti, imputatur c, aníam hac ra- t10- a Vid. Id. ad Job. r: x. b Deut. vt: 4. Pf. xcvi. 4,5. — € 2Sam, XII: I4. 7 K 4; COMMENT A'RIUS üone prebeant , fimul Deum , tanquam Jebos. cam ,ubnegent , & , quominus fefe gloriofum in promiffis implendis przftet, impediant. $ XXII. Relationes , ad crimen augendum & violatores nominis Der magis convincen- dos & pudefaciendos exprefle memora- te, Patris € filii, Domini & [trvi, ficut arctiffimze & Tudzis fumme honorabiles e- rant ac gloriofz, ita naturalem, ac neceffa- riam, omnibus receptam hominibus, obli- gationem adferebant, -fine magno fcelere itaque non violandam; in eo fitam, quod filius bonoret patrem , & fervus Dominum ti- meut.. Filus bouorabit Patrem, dicit Domi- nus, feu honorare debet , &, fi relattoni (efe conformem praftet, faciet, Patri ex amore, & filiali reverentia, obfequium. przftando , ejusque honori & celebritati inferviendo. | Quam poteftatem verbo 435 bonorare, glorificgare, proprie, gravem, «& gouderofum habere, agnofcere & manifefta-. re, comprehenfam efle, conftat: & /erous: Dominum [uum , fcilicet ,. timebit ,, per el-- lipfin verbi,ex rei natura & fequente fermo-. ne fupplendam; ficut Lxx. Intt. in nonnullis. Mff. fecerunt. Cum enim Pozer mox Patri, & :imor Domino vindicetur , zZzez ver- bum ex feq. rectius fuppletur, quam 7070-- randi ex proeced., uti opinor: alterutrum au- tem A; 6M 4 L. «x:.6 75 tem obtinere debet. — 7Jozorasdi verbum quoque in relationem Patris & filii rectius, quam in .Dozizi & fervi, quadrat, cum filii interfit patrem honorari, & celcbrari, ma- gis quam fervi Dominum; cui Zzenzdi ver- bum congruentius. eft. — Ellipfis autem hujus verbi eo facilior eft, quod ex feq. membro non tantum, fed & ipía voce /erv£ erui poffit. Cujus utriusque exempla pro ftant &, Verbum enim «sx;, cujus derivatum eft ^3» /érvus , in derivato latens , zigorem in- volvit: cum proprie, fi intranfitive fumatur, fit premendo [ubigi, unde feérvire cum £imorce. Jimere vero Dominum eft,cjus fuperioritatis , potenti: , ac indignationis ratione habita , eum vereri offendere, & fe voluntati ac prz- ceptis ejus fubmittere. Qui eo major eft ümor, quo illuftrior eft Dorizus & poten- tior; adeo ut cum /re ore aliquando con junctus fit. Qualem verbum «sv pro genui- na fua emphafi ob oculos ponit. Origo e- nim, ut ex lingua Arab. patet, eft in v//ra- dione, & tremulo motu; adeoque majorem timoris gradum continet ; quo quis v//ra- iur, leu quatitur & concutitur, tremifcit & horret: unde iw dicitur £rezeudum , cui adtremifcitur corpore vibrato. S XXIII £z *. & Vid. Glaff. Gr. S. Ll 1v. di. Obf. 7 & 1x -— :66 COMMENTARIUS & XXIIL. £z ff Pater ego, ubi bonor meus? & fc Dominus egn , ubi timor tmeus?' hoc eft;. fi itaque alteruter vobis fim, vel uterque, quanta ergo eft veftra ingratitudo & contu- - macia, quanta nominis mei profanatio, & relationum earum, violatio,. cujus vos reos feeiftis, me nec honorantes, nec timentes ? Profixum »;, in cw && f£, concludendi vel inferendi vim hic exferit, & recte vertitur itaque, ergo: ut Variis in locis aliis, a Geje- - ro 4 prxter alios jam prolatis; quibus a-« lia ^ addi poffent. Sed vocula ex //, licet: non fit dubitantis, at adfirmantis, ut paffim. Obfervatum eft; trahit tamen, ut videtur, aliquid de ambiguo, cum, velalterutrum effe Deum, vel utrumque , adfeveret. Quae ambiguitatis fpecies ftudio videtur captata,' ut eo fortius conftringerentur Judaei, qui Deum vel Patrem. vel Dominum fuum efle inficiari non auderent ; quod alterutrum ipfis. arguendis fufficiebàt. Nec tamen mihi du- bium eft, quia utramque hanc relationenr fuam ad Judzos inculcatam voluerit, ad majorem pudefactionem 5 acfi diceret, fi vel alteruter eflem , aut Parer aut Dominus ve- fter; quam indigne vos erga me geratis, in OCu- aadTPí n:1o. — b Jer. xv11: 23, XX? I2. XXXI11:241. KLI:2. Job. x: 18. x1; 12. &c. : An IMTAVL.3 1€ :6. !7T- oculos facileincurrct. Sed cum: zferque fim; quid. vobis fupereft excufationis? quam a- trox hoc eft crimen, quod nec qua Patrem me ametis & honoretis, nec qua Dominum colatis & timeatis? Parem íe ficut in Jaco- bo eligendo & amando prae Efavo jam pro- miferat, ita induit, populum partim adop- tando , & filium fuum primogenitum 2 decla- rando, partim fibi potente manu ex Aegyp- to vindicando, & quafi progignendo, deni- que przítitit, in populumftormando peculia-- rem,in hzreditariam Cananzze pofletlionem inmittendo, firmando, ditando , & exaltan- do, exorbitantem caítigando, repudiatum ob contumacem defectionem denuo adfu-- mendo, & quze alia plurima funt. beneficiain eum conferendo. (Que eunéctà complexus ett Mofes Deut. xxxi 6... auta ille eft Pater iuus, qui te fibi acquiftvit ; ipfe fecit te, & te. conftabilivit: & ADeus ipfe Jef. 1:2.. os e-- ducavi €? evexi. Ubi videndus eft Cl. Vi-. tringa. De quo propheta, perfona populi: fufcepta, etiam alibi ^ Iuculenter teftatus eft, dicens; beneficemiias Cebovce commemo- rabo , laudes Sebooce. — Secundum omne illud eximium , quod iu nos affatim contulit Tebova ,, GLEXL 1y: 22. Hob x1 n b. Tel Tin 7. 8. : IS. ;3 COMMENTARIUS & multiplex bonum , quo liberaliter donavit do- aum. Jfraelis , fécundum-tmiferationes fuas , & alulto maximam gratiam fuam :. dixitque, uti- que populus meus illi. [unt , filii , qui mon men- tientur ,. faGusque Ms eff im fervatorem, &c. Sed horum fimilia ubique fefe offerunt. & XXIV, Verum Pa/ris non tantum, fed & Domini perfonam, refpectu liraelis,. ad- fumfüt Deus, cujus & hic expreflà fit men- tio, non tam, quod, qua creator, confer- vyator & rector, jure imperandi gaudeat , quod cum aliis hominibus commune habent, nequidem qua liberator eos fibi adferuerit, quod paternz relationi adfinius eft, quam quod, tanquam fapiens Pater, qui filium petulantioris & refractarige indolis fub ju- gum mittit, &, licet ////s fit, eum tanquam feroum tractat, tutoribus & curatoribus fe- vera difciplina rezendum tradit, feedere ex- térno & lepali cum iis ad montem 5/747 folenniter , & inter multa tremendz Ma- jeftatis fima, pacto, & deinceps fub male- diclionibus & exfecrationibus Àn campeftribus Moabi fneito ,. Dominum. tete fimul prz- ftet; qui popülum heriliter tractat, . tan- quam Jeu, mulaplicibus praeceptis , tan- quam frzno , undequaque coercitum , ad vilia, & molcfta opera, fervili propofita mer- Cede , obligatum, «& pcr feveras niinas ac ju- I xd ANMUASDIM: O&O. of dudicia a. legum: violatione abfterrendum. Qui externus & legalis fuit Dei & Ifraelis, qua JDomirmi & fervi, confpectus, ex Seript. 'S., in primis IN. 1. ^ nemini non notus, uti- que hic non explicandus && demonftrandus.. -Cui ficut relatio JDoziri & fervi, in primis 4tylo orientis, & ubi a Patris & filii relatio-- ne diftinguitur , ut hic, rectius refpondet, j4ta per vocem wwo 7/oris borridioris j.qua -officium. fervi erga Dominum defignatur , xobur accedit. Exprimit itaque aptiffime Spiritum. fàrvitutis S metus ,, quo. adteóti & acti debuiflent fefe. ad omne Dei , tan- "quam Domini ipforum , placitum adcommo- dafie ; eo magis, quod legitimus non tan- -tüm, & juftus ac z:quus fit Dominus, ve- rum etiam fummus , & potentiflimus. Quam «mphbafin habet titulus gms, & numerus plu- ralis m»ww domiui. MOX iw enim eft vel a ^m, quod Doctus, & irn litteratura orientali probe verfatus, lHiyde * jam notavit: unde, quod obfervo ,. cum » mobili & x fervili ,. nota fuperlativi apud Orientales, m, & per: quietem litterze » eft sw, proprie /upremus: pen/aior, a cujus nutu cuncta pendent: zw: enim & p», ut CI. Schultens e verbo nota- | Viit ,. & Rom. virt: 15. Gal. 111: 23,24: Iv: r3, Heb. 11: 15. Luc.xvir.7-19, — b adPeritzol. p. 15... c ad Prov-- in Indice. dius MUT $0 COM MENTARIUS vit, originem habet in premendo , pre[fioue Jubigendo, unde proxime natum eft pendere, .quod eft Zibrando fubisere cum pre[fone, & ita judicare , decidere, omnibus ponderatis X examinatis; vel àb jx, cui proprie ineft poteftas coztratti in arum , & compacti ac f- Jidati, unde bafis notio fluxit, apud He- brzos quoque obvia: (€ jx erit, penes . quem eft autoritas & foliditas ftatuendi, fo- lido nixa fundamento. Plur. vero nume- rus, de uno licet Dozizo hic, & alibi, oc- currens, adhibitus videtur vel ad fundatifli- .mum, vel ampliffimnum , vel fupremum - dominium exprimendum, ut Dominum per excellentiam fignificet ; quz? haud infolens eft zumeri plur., uti notum, poteftas. So- lent enim Hebraei num. plur. de re zagza & - excellente adhibere s. ut men /u/zma fapien- tia, mona immanis bellua, wn tertuoftf]nnus & magnus draco: Ez. xxix: 9. noo gravilIma . plaga Mich. 1: 9. mov» fumma contumelia ib. 1:6. Quid? quod ipfum "3 auctum * hee- mantico fit, quod co/e&ivum habet fignifi- catum, & 9/urali refpondet: ut »3 locufta- -yum multitudo &c. Utique cum Tillio & - aliis nonnullis ad myfterium Trinitatis, feu pluralitatem perfonarum, neutiquam traxe- rim, : . Vid. Glaff. Gr. S, 1. tr. 1. can, 24. a» MAL Tr 6 8i rim, cum non fit e//en;ie, ut ew, fed 4o- auimii nomen. De quo alibi folet disputari. Aequitatis itaque & lenitatis fimul defignan- «d: ergo Deus fefe hic , & alibi, non sys, fed 9v« adpellavit, cum *y3 gravius & imperio- fivs dominium, a propria /zzgezdi poteftates, denotet, quod Deus nonnifi in populum contumacem exercet; quem alienato adfe- €tu , & animo turgefcente , cum indignatione, averfatione, faftidio ac tzdio, a fe repellit, & duriter tractat. Quo fenfu venit Jer. rn: 14, Xxxr: 32, uti Cl. Schultens ? luculenter demonftravit, & Deus a fe removet Hof. ir 18. JAogue tempore , iufbiratum Seboue , «ocabis me virum iuum, neque me amplius £umm yai dominum ünperiefum G& turgidum adpellabis. . S XXV. Reliqua cum noftram non requi- gant curam: in orationis enim ftructura, & forma interrogationis nemo hxret, neminem quoque latet, relationem Patris & Zi, Do- j5imi ac ferui, de Deo & Israele in genere non tantum, ut expofui, fed in fpecie, & peculiari ratione , de Deo & facerdotibus , ad quos fermo dirigitur, recte adhiberi; cum in ejus 4uz0 fuerint verfati, de ejus menfa | fu- 18 Vid, . Cl. .Schult.. ad: Prov. xz: 23. 5 Dil. i6, p. 410, i L e? COMMENT AILIUS fuftentati ,. portionis, Deo facre, heredes in Canansa, familiariore commercio cum Deo gavifi, honoratiores etiam, qua tales, in populo znifiri, denique Dei & facro» rum a Deo electi, & foli deftinati , reliquis omnibus de Israele exclufis: 3. ad Secundam pericopz: partem pergo; qua crimen cog- iemiu$ &. diffamationis vemizis Dei , ipfis. modo imputatum, explicatius, ad facerdo- tum convictionem , traditur, vert. 6--8. his Verbis: s uy 6. Fi born £n quo dejbicimnis mim uvm? 7. Offerentes fuper altari 160 panem pole | Iun ,. adbuc. dicitis? 4m quo contamina- sus ie? cum vos ipft dicatis y eru gebove comtemtum illud e[l.. 9. Et quus offertis caecum ad maBandum , 2n malum? & cum offertis claudum ,, & adiriium, non aualum? | Quorum fenfüs hac pociniira inlucempra- | dibit. Etfiignorare videamini, aut id prz- ,texatis, nomen meum a vobis proftitui,. €um in cultu meo fitis adfidui, ipía tamen conf cientia, ad actiones veftras reflexa, vos nullo negotio convincere poterit. Quid e- nim? dum pollutum, & lege vetitum , in al- dari meo olffertis füctificium, audetisue ad- i üc ! C Uli» MAL r 6 8$ fuc rogare, qua in re te contumelia adfici- mus, tuumque nomen polluimus? acfi prava facrificia & munera nihil ad me, no: qmenque meum, profanandum facerent;cum tamen ipfi vos de altari, quod fpernitis, di- catis, illud efle zp/fius febove menfam, de qua ipfe cibum fumit. Cum itaque ccecum , claudum & :grum , offertis , malum illud non eft in oculis veftris? Sacerdotes hic in fce- nam fiftuntur , tanquam , quafi admirabundi, rogantes, qua in re zomem Dei defpetiui ba- «beant?. ut vel ignorantia adfectata & culpa- bilis, vel zmpudentia eorum fignificaretur 5 dgnorantia quidem crafla, & pudenda, quod JDei qualemcunque cultum putarint fuffice- re, nec ad ignominiam Dei ejusque nomi- mis fpectare, quicquid in altari offeratur ; amnpudentia vero, quod contra confcientiam loquantur, & crimen fuum peffime & inep- te excufare vel obvelare inftituerent. For- te, cum propheta eos in genere cozremtus nominis Dei reos egiflet, illi quoque in ge- nere a crimine hoc fefe abfolvere conati fue- runt, nomen Dei a fe reverenter haberi, & €ultui ejus fe ftrenue incumbere, teftati ; ad 00045; cultus minus adtendentes, vel ani- inum advertere fusque deque habentes. - : . S XXVI. Quicquid fit, Propheta eos, non fine aliqua indignatione fuper eoyum L2 igno- & COMMENTARIUS ignorantia aut impudentia, in criminis notie tiam ita mox ducit, ut eos convictos red- dat, & cum animo reos; dum ad interroga- tionem ,27z quo def bicimus ti01en tuum ,1n hunc modum refpondet: aZducentes fuper altari 2:£60 (feu adducendo offerentes; ut fit ver- bum pregnans: non enim aZZrpcere fimplici- ter, fed & offerre indicatur, cum de facer- dotibus agatur; & /uper altari habeatur. Sed hoc leve eft, majoris , fequentia recte perce- piffe.) paenmem, fedatum (feu efculentum pollutum , impurum , & fordidum. Vox tm» pazi, cujus proprietas eft in /érezdo, inferendo ,, qualemcunque cibum , qui pro ftomachi fultura izfeéritur, in fpecie /zzum., & terrz productum, quo homo vefcitur & nutritur, denotat; quare & pro fzzüu ar- boris fumitur Jer. xi. 19. perdamus arborem oos. i2 fructu ejus, & apud Arab., ut ad eum locum obfervavit Cl. Schultens: licet forte rectius, ut nunc mihi videtur, wn» pro vo- .€e compofita ex n» & w habeatur, & ver- tatur, perdamus arborem :7 /zccofitate, vel virore eju$ , wuti m5 wy viridis arbor Ezech. XVII: 24.. Sed teritur apud Arab. maxime pro ipfa carze, proprie zaQata ac conctfa, quee 4efcee infeérviat , notante Cl. Schultens *: qui ipfe € ad Job. xx: 23. A D MAL. E76) *, fg ipfe ufus in Script. cenfetur vulgo obvius, Tfeph. 1: 17. effufus. eff [anguis eorum inflar pulveris , & onm caro eorum ut [lercus.. Sed certius eft, quasvis oblationes, five cruen- tas, five incruentas , nomine on* ci»; Dei venire; ut ex claris conftat Script. locis e. Quzeritur itaque, quo fenfu hic veniat? E- quidem cum. illis facio Interpretibus, qui, magis ufitata fignificatione fervata, non de animalibus, feu cruentis , fed ferzis, feu incruentis oblationibus , cogitant. Prater- quam enim quod faàcrificia cruenta rarius hoc nomine infigniantur, nec nifi addita re- Ítrictione, ut pazis Dei, mox diftincta fit vitiimarum mentio, verf. 8,, & deinceps , in progreflu fermonis , fera exprefle memoran- tur, a victimis divería verf. 13. denique fertum purum his pollutis diferte oppo- nitur verf. 11., & voce a» froventus agri in- figniuntur, verf. 12. Intelligamus itaque per panem. oblationes ex proventu àgri ,, nomine fertorum , mnxa. feu dozorum , proprie libe- .ralium, à mm donare, notas; ac crimina fa- cerdotum in quibusvis oblationibus hic no- .tari ftatuamus, in fer?is verf. 7, ace vidimis .verf.. 8, & fermo erit plenior ac facilior. Sed quid tunc erit azis wi» pollutus 2 Du- LB |. pli- & Lev. III: I1, Io. XxI: 17, 21.. Num, zxv1fI: 24. & alibi. dd COMMENT'ARIUS plicem radix i exferit in Script. ufum, viz dicandi jure proximitatis, & econtamiuandi , uti notum eft. Sed origo, ex qua tam di- verfa fluxit poteftas, latet; etiam pott viro- rum in hac lingua peritorum, varia conami- na; que examini fübjecit Cl. Schultens 4, fuo etiam addito, forte /Peciofiore, pro mo- defto fuo judicio, quam folidiere. Mihi, fi fententiam dicere liceret, fororiz videntur fadices 5», 5u, & 9*5, quemadmodum in variis aliis locum habet, & in origine dice- re convolutionem , rotaüttonem im orbem , ac volutationem ;^quze originaria utique 5: & à poteftas, eft * cni fignificatio 9i 7vi£ ve- niique , & collesit , apud Arab. concinit. Un- de & izquinationis , & vindicationis jure pro- pinquitatis , fluxit fignificatus , fed diverfo fle- xu. EX volutatione , qux fordes trahit ac "pulverem, nec non irrequieta ac vaga agi/a- dione ultro citroque itantis , quxe radicibus wa & m ineft, ac g/obo/ó animalis ftercore, '*$ adpellato, coztaminationis ufus fefe faci- je offert. — Pzndicationis vero fignificatum a "1:»utuo fervente ftudio hominum ejusdem "fanguinis , & adfectionum, fibi manus prz- "bentium,in orbem euntium, & ad fe volven- tium, ac colligentium , derivarem, cum quod Job. i115: 8, —- i oV 2 [P MA Lord: 5 dj quod ow»; non qualemcunque: vindicationem 'ac redemtionem ,, fed in jure confanguinitatis fundatam ,, contineat , quare eyyicar .ab n quila & Symm. vertitur 2, tum quod 5s ze- tatem ópzAey Dan. t: 16. fignet, feu pro- prie cboruti , multitudinem faltantium in choream, quem fignificatum jam adftruxit 'C Schultens b & hinc vqualium. unius fanguinis & ftudii, tum quod cir cumeuimdi, '& colligendi in; unum globum, ufum quo- que habeat, unde facillimus eff tranfitus ad cuftodiam , récollectionem, & àdfertionem ac 'vindicationem: cum cuftodum & vindicum fit cirtuire, co fcopo, ut civitatis pacem confervent, & miféris manus pribeant', &in oppretfor, es eas injiciant. Quem ufum utique exferit a: a/mbire , inde cuffodire « etiam zrag/figere d, ac hoftiliter irruere: & Gr. xvx^s», aC auQiaiyav: obtinet etiam in phrafi Petri 1 Petr: v: 6. in malum, & Ho- merica € in bonum fenfum, ubi de Aenea Ap Qi jÀ'áy dora (Bawe 2íuy d d2od zrezoiDdg Erititàquew;, fecundum hanc derivationem., Ey- & Lev. xXv: 33. XXVII: 33. b. ad Dan. zr: ro; c Vid. Cl. Hafzus anim. ad loca fcript. in Bibl. Brem. cl. rz. p. 295. d Pf. xxir. I7. CTx| $ €XVIII: 9, Ie. — € Il. «. verf. 299. ; N 8 COMMENTARIUS tyyic(O« propinquus, qui familiam circuit, rem aut perfonam ab ea alienatam co///git , fibique aZ/erit, perditam ulcifcitur, manu i» oppre[lorem immiflà. Qui verus eft 'goelis, & Goelis fanguinis, confpectus. Qui ipfe ceteroquin ex fearioge ac contaminatios ? quoque erui poflet: ut 5x fit vindex, qui, fe f/auguine czefi percufforis quafi polluendo , vindicat czedem propinqui, ut eft fef. xu: 4$. occurrit etiam de pollutione fanguine "Thren. iv: 14. Sed quid me huic immifceo mari, & excurro? Foedationis & contami- nationis fignificatum , huic loco unice con- gruum, illuftrafle fuffecerit. S AXNVIL | 7eria facra ex puriffima farina triicea (excepto manipulo wy, & ferto ze- lotypiz , hordeaceo utroque , 7// ob citiorem maturitatem, oc ob vilitatem) ferzuezto va- cua, fed o/eo & /ale condita, zbure quoque, '& fubinde zz», aucta, conftitiffe, cum no- tiffimum fit; noftrum tantum fuerit, cozfa- Jündilomis ejus, cujus hic rei aguntur fa- cerdotes, intellectum dedifle. — Etfi fo//z- tun , Ítvlo legali ,in genere dicitur, quod eft illegitimum, uti Seu ,quod Deo legitime, feu legi convenienter, facrum eft; adeoque ferta non fecundum prazdícriptum legale fuis- fe oblata, fuilicit ftatuere, licet nunc, qua in re illud fitum fuit, definiri nequeat: atta- men, ac MEE: rn 5 89 mien, cum unus niidutm verf. 11. poni impuromanifefte opponatur, ficut *w & «m» Neh. xiu: 29, 30. & viQime, defectu ali-: quo laborantes , expreffTe defcribantur ; ferzzg fuiffe partim vile & corruptum, partim de- fectuofum , colligere licet: maxime cum penuriam fuam & ftatus anguftiam , tanquam caufam vitioforum fertorum, quoque prz- texant, verf. 15, ut mox videbimus, Proba- bile itaque eft, quod ab aliis verbo tantum notatum vidi, 1. Jerdeacea , loco triticeo- yum, fuiffe oblata, viliori farina Deo facra- ta, & nobiliore fibi in ufus fuos refervata, uti in animantibus quoque fecerunt, verf. 14. Quale fertum hordeaceum tanquam vi- lius, & jumentis deftinatum, recte ow: /or- didum. adpelltur ,. oppofite ad Zrzceum , 4no verf. r1. quippe ziZiZius & purius, quz vera vocis eft fignificatio, poftea proferen- da: quare zrizicum a puritateetiam *3 adpella- tur; quae vera vocis eft poteftas & origo. 2. nec pura, fed fergrezto infecta, & contpur- cata ferta, quippe ufus communioris,' & faciliora paratu, fuiffe ad altare delata. .Pa- nis fermentatus rccte ow» infectus & tamina- tus adpellatur, oppofite ad «ws porzz , fin- -cerum , nitore fuo proprio fplendentem , cum fermento nativum fuum faporem perdat, & acefcat: ferauientatio A acidam: reddit , ! in- jj COMMÉN'TARIUS inquit Plutarchus 4, «aj Q9épa. G' corrumpit farinam: quare «on. Hebreeis adpellatur; cu- jus propria eft poteftas in acefcendo : uti .ab- unde demonftravit Bochartus. b. Fermemge ium vero una eum elle Deus ab altari fuo abfolute arcuerat c, uti notum , idque; quod alibi obfervavi 7, tanquam -criterium menfze hominum confiderari , & , ut fua mens fa inde fepararetur, eique honor accederet , fermentum ab ea abefle voluit; adeo'ut fers mentum addere oblationi idem fit, ac mens íam Dei pro eommuni habere ac profana, & de pane facro facere eommnunem , ac pollus Ium, xiv, proprie contaminatum , inqui» natum: cui Lat. eeum, & inquimo xefpane CCIN IO un m J Ut Zo .2UH S XXVIII. 5. Defectuofa fi ftatuatur eo. rum ferta fuiffe: oleo, aut thure, vinove caruerint, neceffe eft, five quod nimis in cultu Dei fuerint negligentes, quo vitio uti- que eos laborafle ex Hagg. t. conftat ," fi- ve quod avaritize, penurice fub velo, litarints quod ipfis hoc in libro imputatur. 4. Addi poteft, & ea ratione impura fuifle facrificia eorum, qued pollutz rei tactu fuerint ta- minata , five proprie, five improprie & mo- 5 | ! 5 fr9- LI 8 Rom. quaft. 109. b Hieroz. p. 1. Ll 11. c. » |. Lev. 11: 1i. 4 Dil, $. 1. 11. €. 7. $. 26. : Qa Uuxnm ;MAA T. in 7. 94 raliter, quatenus ab immundis & graviori« bus peccatis infectis hominibus fuerint obla- tà... Quo fenfu Deus Jef. 1: 15. declaravit, fibi facra Judaeorum displicere, quod.74745 ipforum. [int ..[angutye | plenzc 5, &. populus. Hag. rr: 13: tanquam zg/udiis , fuoque attac- tu facra polluens., depingitur.. Quo. digi- tus etiam intendi .yidetur.in feq. verf. 9, 1o. deque, m9Xe. mosoquát ni vimgeeqob ili sa -SXXIX., IMdducentes- [aper altari teo pa-. aem. inquinqium, fic pergit. Deus ,- adbüc di- citis. in. quo. te. profanamus.? -. adeone ; eftis. ignorantes ,'aut impudentes, ut, non obftan-, te, hae, inquinatoruüm ; fertorum-. oblatione, fuper altariameo; rogare audeatis, qua in.re Jv, feu nomen. tuti, quod. idem-ctt,. con-. fceleramus ?..Quod. modo am: diflamare mo- snen-.Dei , illud nune. ww -con/celerare. Deum baud minore emphafi, nec multum abfimi- li figura adpellatur: cum *w fit proprie coz- volere, &. volutare. per. terram, ,&. ita coz- fpurcarez:. uti modo vidimus. | INon levis ita- que, fed graviffima ignominia, Deo illata, qua ejus profanationenr continet, fignifica- tur.. Legendum vero & accipiendum eft il- lud: enwom C2" dicitis ,. interrogative, verten- dumque, ut feci, an etiam, vel adbuc dici- iiy, dicere.audetis ?. Qua emphafi fubinde pollet praef. : &. Quod exemplis jam ad- M 2 ftru- 4? C O'€M.M E-N TA REUS ftrüxit Noldius &, "Póffem alia addere? fed * duobus locum taátum dabo, ut nova Iuce- adaugeam , Jer-rv: ro. wom G dicam, ab Domine profe decepiflà populum buic , &ci* capiátur interrogative , ut fortius negetur; dicamue &e. nihil minus, non Deus, fed: ipfi prophetze in culpa funt, qui populum? nafo:ddunco. fuspenderunt : vel, Zicamme2* ut illi debebunt, in ftuporem, pet evéritüm» ac. Jer. vr ro. Propter: quod^ mibi! discepta- rem , & centefflarer? "(s oy eft coneife- pro« *5 m» sy propter quod mibi, ut mibi eleganter" & emphatice redundet) wsss G' audient ,' pró am audient? nihil mimus; quod eft cle eantius & efficacius.- Propheti nón novim: jliquod. erimen,' cum refponfo' Judseorum- ad illud, profert, uti vulgo ceperünt; fed: ad przcedens interrogatumr, 27 qno defpi- (imus nomen tuum? refpondet, illud, in quo id faciebant, memorando; ut éX' nexu: & 1[tructura fermonis — manifeftum - eft; Refpondet autem cum indignatione, ut fü-. pra notavi, & citat eos, ut illud nune, ít aufint, dicant: acfi haberetur, ut in para- phrafi expretfi; cum-vos panem fordidum-of- feratis, uti notorium eft: audetisne' adhuc dicere, 77 quo profanamus te? : | $ XXX. Provocat infuper, ut, nihil ipfis res - 8 Partic, p. 284. gam aM w- u.:irz6 093 reftare effugii ; evincat, ad propria ipforum . verba, ex quibus patebat, ipfis probe no- tum effe, Deo offerri, quod in altare ad- íÍcendebat , ut ipfe honoretur & colatur, adeoque, altari profanato, Deum diffama- ri: quo tendunt verba fequentias cum dicati». ipfi, men[a Jebove de[pettum il/ud. Quorum ienfus eit; comzemtum illud, pollutum illud altare, vos non ignoratis , fed verbis ipfis uti- que femper fignificatis, non communem ali- quam efle menfam , fed ipfius Tebove; ma- nijfefto utique indicio, vos non latere poffe, fecus ac przetenditis, & videri vultis , 077€ jdebowe per pollutum cibum. in altari fperni ài vobis, & diffamari; adco ut vos ipfos ha- beam confitentes reos. Interpretes accepe- runt verba , tanquam a Judzis , crimen fuum publicantibus aut excufíantibus , prolata , quibus ipfi palam dixiflent, zez/anm Jebovce eile vilem &. defpedlam ; quod varia licet ra- tione exponant , impeditos tamen fe demon- ftrant; cum , quid. illud. ad. eos excufàan- dos faciat, & quare hoc tempore de- fpectum fuerit altare , ut polluta. facrifi- cia ab eo cenferi nequeant aliena, non pa- teat: nec patitur oradonis ftructura excufa- tionis confpectums abefle enim tunc debe- bat illud o»»wi dum Ziciis vos. | Judseos eo venifle impudentiv , ut enum Sebove M 3 | pa- 4 COMMENTARIUS palam habuerint pro re infami, prorfus ab. horret, nec cum fuperioribus, ubi fe a Deo per fe diffamato defendunt, confiftit. .Re- étius utique in hanc mentem, cujus Cl. Coccejus jam meminit, Zicere ipforum non de expreflis verbis, fed /297s intelligeretur , quibus fi conformiter loquerentur ,tale quid. dicerent. Qui enim ;ezfem Domini per polluta facrificia defpectam facit, idem eft, acfi, eam talem efle, Ziceret.. Quod a fty- 1o Prophetarum non abhorret, qui peccato- res fübinde talia introducunt loquentes , quz, etfi non verbis proferant, ftatui & fa- ctis fuis convenienter deberent, vel debere. videntur. Confer Glaffium de verbis effe vel agere Qoivageree reputatioe intellisendis, pro rei opinione 4, vel de occaftome actio- mis 9 "Adde -Jef^xXvrÉ 15: XEIX: T4: EVO 5. & ad ea loca Cl. Comment. Quo admis- fo, oratio hunc in modum foret concinnan- da: panem pollutum in altari meo offerentes ,di- citisme adbuc im quo profamnanus te? quo mo- do auderetis ? cum ipfi factis veftris loqua- mini, zezfüm Domini effe fpretum quid , vel contemtibile, adeo ut, fiita, ut agitis, Ioquamini , illud effutire deberetis. Nonaufim huic- interpretationi: dicam fcribere , cum omnia fic prono fluant alveo, & verf. 12. 4 re- ^& Gr. S. 1. III. tr? III. can. 1$. b Ib. can. 1o* Aw: COMCATLZ OD dg 'YeCtius convenire videatur; elegantia & em- phafi quoque non careat, quod expreffo eo- rum. dicto, iu quo taminamus ie, quippe pu- ro pratextui, & contra mentem, opponat verius dic!m)Ó , menti & aétionibus eorum magis congruum ,, etfi filentio ab ipfis preffum, menfam. Sebovoie ele /pretam, vel contemtu dignam. :Conjungantur itaque he duz ex- pofitiones, heec & noftra, modo data, & u- trique locus .detur5 quod nihil habet abfo- Tni, &. orationem facit luculentiorem, con- viétionemque fortiorem, hunc in modum: pollutas dum facitis oblationes, Zicitisze ad- duc, im quo taminamus te? cum pfi totidem "verbis dicatis jillüd , quod fpernitur per hxc "facrificia , altare efle zpfius Sebowe menfam ,& ipfo hoc facto veftro fatis declaretis , mez/am Jehovze vobis effe & haberi coztemtui. Em- phafis eft, ut facile patet, in titulo zer gebowe dato a/fari, cum Jehovze quafi in ci- bum offeratur, quod altari imponitur com- 'burendum: unde pazis Dei nomine venit fa- crificium, de quo fupra dixi, & altare ejus Uuen[a, hic, & alibi e, adpellatur. Qui ita- :que cibum pollutum, vel defectuofum, le- ge vetitum, a//ari confecrat, ficut. guez/an Jehova confpurcat, ita Dez;j! ipfum, cujus eft, & Ezech. xir. 22, xLIY: 16 6$ COMMENTARIUS eft, & cui offertur, defpicit, sc contemtui -exponit; fefeque inter Dei & hominis com- munem menfam non difcernere, &, quod gravius, Deum fe nihili facere, & nominis ejus blasphemandi anfam przebere, declarat. $ XXXI. Perfequitur Deus accufationem & convictionem , refpectu facrificiorum quoque cruegtoruim , qua , licet illegitima, & depravata, tamen admittebant & offerebant, -acfi non effent mala, vel non obftante quod anüla efte fcirent; verf. 8. Ez quum (vel iz- füper quum; quam vim aliquando, uti vel ex Noldio notum, exferit » &,) adducetis (adducere /?/eris; fut. enim fzepe ad contue- tudinem exprimendam adhibetur; uti con- ftat) cecum ad madandum , (mactatum /acri- ficandum ; eit enim verbum przgnans , quod omne illud includit, quo quid ad edendum praparatur 9.) son malum, € quum adduci- Hs claudum & adtritum, fcilicet morbis & plagis, adeoque erbidum & cegrum , ad mortem usque. Primigenia enim radicis a5n fedes eft in Zereude & adterendo *, unde in- ter alia ad zmrbos graviores & lethales trans- fertur. Que emphaíis non eft negligenda, €um fortius pungat, quod ne lethaliter zegra : re- à Vid. Cocc. in Lex. b Schult. Orig. l. r. €. 9. | A cc COMPA Lo: 97 repulerint) z07 talium ,five adfirmative , fci- licet ef? iz oculis veftris , aci non effetmalum, offertis., five interrogative , 7ozze eft malum? poteftis , audetisne illud negare? utique eft ; lege 4 exprefle vetante, & natura rei, con- fenfu populorum firmata, quz fana & op- tima quzvis Deo offerenda jubet, exigente. Perinde eft, qua ratione fumas; licet alter- utrum velint Interpretes. Majoris eft no- tafle y alum non qualecunque, fed grave crimen, adeoque ;z/zz fummum, in quo nihil virtutis eft, fignificare. Quod ex in- fita vocis virtute confirmatur. Radices e- nim yn y proprie dicunt, gaatere, qua[[a- ze, quaffando frangere; unde inter alia z7;- grobi fluxit ufus, quafi dicas caffui, omni virtute & probitate vacuum. . Quod lucu- lenta in luce pofuit J. W. Schroeder ^, in hac lingua fupra statem peritus. Ceterum, licet ejusmodi illegitima & prava facrificia eo folum nomine, quod lege fint prohibita, grave crimen continerent, eo tamen pejora erant, quod nominis Dei publicam infamiam fecum traxerint, & de fumma populi ac fa- cerdotum irreverentia erga 7ebovam, Deum fuum, qui fefe talem przítiterat, teftaren- tur, uti modo dictum erat; fimul gravilti- mum & Lev. xx11: Deut. xv. ub ad Pf. x29 307. às COMMENTARIUS mum 2álu, feu reip. & Ecclefi: con-. quaffationem , producere deberent. Quod. quominus hac voce ys zl quoque com- prehendamus , nihil vetat; ad utrumque enim, & morale & phyficum, ut dicitur,, fefe ufu, & nativa fua vi, porrigit, & ca- lamitatis , inde orte , ac oriturz, mene tio quoque injicitur, verf. 9. De quo. mox. S XXXIL.. x Graviffimi criminis coztem-- 2us nomm Dei in facrorum exercitio, cu-. jus populum, inprimis facerdotes, ad pro- priam convictionem usque, reos egerat, no» xia fubjungit effecta ,. quzxe Zerziz pericopze. pars eft, quorum füb nomine ys zz/;, ut modo. dixi, obiter & tacite- meminerat , quzeque nunc latius deducit, in displicentia Jehovz, indeque oriundo fruftraneo cultus & precum effecto, fita; ut, fi pote; ad re« fipifcentiam ac meliorem frugem adducan- tur. Quze fumma eft, & fcopus , pericopze, verf. 8-10.. 9. Offer illud quefo Duci tuo, gratummne ba-- bebit te? aut an accipiet faciem tuam? ?nquit Sebova Deus exercituum. . 9. Et nunc fupplicate quefo inflanter Deo. coram ,. € gratiam nobis faciat: a 1ma-- nu veftra boc fadum. ef, an. de vobis 1 acci- xD q4MIOACDS 21:209; 99 accipiet facies? dixit Tebova Dcus ex- ercituum. Io. Quis etiam ex vobis? €? claudat fores, nec altare meum. accendatis frufira : mon eft mibi beneplacitum im qobis ,. inquit Sfebova Deus exercituum ,| nec. tnunus e tnanu velira acceptum babebo. In'qua e. propheta, nomine Dei, facer- dotes de inutilitate omnis ipforum cultus , ex comparatione cum Duce ipforum, in e- jusmodi donis fibi non complacituro, con- vincit, verf. 8, 9. £8. Deus ipfe fiftitur illud ipfis verbis declarare & confirmare , vert. IO. «. In priore parte. z. displicentia Du- cis ejusmodi in. cafu ipfis ob oculos poni- tur verf. 8. 4. ad Deum adplicatur verf. 9. 4. De Duce, ejusmodi dona cum indigna- tione repulfuro , in hzc verba loquitur Pro- pheta nomine Dei verf. 8. Offer illud quefo Duci tuo; gratumue babebit te2 aut an acci- piet faciem tuam? inquit Sfebova Deus exer- cituum. | Structura orationis, quae adhorta- toria eft, offer quao , & interrogatoria , an gratum babebit ? elegans & emphatica eft, ad facerdotes fortiter pungendos , & cer- tiffimam ac gravem ducis displicentiam vivi- de exprimendam, aptiflima. Offer quzfo, fac experimentum , fi pn fis temerarius , 2 di ut Xo COMMENTARIUS ut aufis; a7 accipiet &c. nihil minus, con« tra, repellet te cum munere fumma cüm indignatione , quod ipfe probe noíti ; nec diffiteri poteris... INee emphafi caret, quod cum ante, & poft, num. plur. utatur, hic in fing. dicat, offer; am fe accipiet? Signi- ficatur enim, ne unum, qualiscunque aut quantuscunque fit, hoc aliter experturum.. Offer illud Duci tuo , ícilicet vel unus ve- ftrum, qui tantz eft audaciz ; cujuscunque fit dignitatis experiatur, num ei fe fit ad- probaturus tali munere. — Dzcez quoque. vel prefectum, non fine ratione & emphafi memorat. Cum enim, fupremus licet in rep. Judaica, regibus Perfarum non tantum, fed & Satrapis effet fübjectus; ne inferiori- bus & fubjectis ducibus quidem ejusmodi largitores, qui vilia & vitiata munera adfe- runt, fore acceptos, indicatum voluit. Provocat denique ad prefedum populi Ju- dai; cuz quod hoc tempore major non fuerit inter Judzos magiftratus, uti notum eft, /;;z quod muneribus quoque folitus fuerit honorari. Quales duces a Zerubbabe- le ad Nehemiam usque fuiffe, fupra ex INc- hem. v: 15. obfervavi. $ XXXIII Adfumit Propheta, tanquam notorium, de quo nemo dubitabat, quod forma interrogationis indicat, donum. hoc nec Kip" IMPAL. SX: $8 | 101 nec favorem Ducis largitori conciliaturum, nec perfonam , quam honorificam alias , dato- ris fufficere animo Ducis inclinando , ut propterea donum habeat acceptum; fed in- dignationem potius ejus producturum effe, Phrafis enim, az gratum te babebit ? &c.non tantum negat, fed contrarium fignificat, ut fit, longiffime ab eo abeft, fed tibi potius irafícetur. Animadverfionem meretur , quod , particula disjunctiva gzz ufus, dicat, ez gra- jum te babebit? aut am faciem tuam accipiet ? cujus rationem non vidi ab Interpretibus da- tam: forte quod nullam reperire potuerint. Videntur quoque rxx. Intt. propterea parti- culam w 4477 omififle; nifi quis velit, eos prO w ]vvn legifle wn, cum verterint, ut in cod. Alex. eft, verfione Arab. confir- mante, ei mgerósferes avrà 47 recipiet illud ? fcilicet, guod obtuleris : non male, fi ad fen- fum, & phrafin, refpicias, cum deinceps verf. Io, I3. cum zu /re etiam hoc verbum conftruatur. Sed longius a textu Hebr. dis- cedit, nec Gr. veríio fibi in omnibus con- ftat codicibus; alii enim habent, non «vré fed «s ze. Infiftendum itaque efle reor textui Hebr. cui Chald. & Syr. confen- tiunt; àc w zz retinendum. . Quze quid fi- bi velit particula? in obfeuro amplius non erit, quum difezimen phratfium , gratum IN 3 | quem j02 COMMENTARIUS quem babere, & faciem. ejus accipere, in lu- cem produxero. Prior refpicit 27 Zomum, pofterior ad per/ómam dantis, tanquam fun- damentum «& caufam adprobationis & ac- quiefcenti: 4zcis, cui offertur. Prior de- clarat, donantem propter 4ozum non fore acceptum, pollerior vero, donum propter donantem non fore gratum. Prioris itaque, jm an 1n te fibi complacebit? (proprie adbe- re[cet tibi3 qux primigenia poteftas eft, un- de complacendi tibi, & aecquie[cendi in re ufus fluxit 2) fenfus eft, Ducem propter Zozuum minime gratum habiturum largitorem, five dono ejus non fore contentum; ut 77 £e Bit, in £e offereuie, & qua tali, feu in ono tuo: quemadmodum cum zzzzere , quod offertur, connectitur, verf. 10 & 14. Pofterior phra- fis, accipere faciem alicujus , feu fubmis- fum vultum , qualis folet efle inferioris , ad fuperiorem accedentis, ac fupplicantis, adtollere, in fignum favoris concefli, licet in genere, ufitatiore loquendi formula 5$, fingulari favore & honore profequi, nulla in re petitionem negando, fignificet, alibi tamen, fpecialiore & reftrictiore fenfu, per- Jónam accipere, ejusque folius, etiam in re mi- & Vid. Cl. Schultens ad Har. conf. v, p. 87. & Job. Xxxiv:9. — b Gen. xix: 21, 1 Sam. xxv: 35. Job. xr 1i. $. & alibi. An MAL Lr 5..0 403 minus laudabili, rationem habere, ac in e-. jus gratiam omnia flectere ,. denotat: uti, quum .in judicando faciem accipere vetatur a, & apud Deum acceptio facierum » nulla effe- dicitur; nec non in. hoc ipfo libro Mal. r1: 9.. facerdotes taxantur,. quod facies f[uspiciant in lege: de quo poftea... Quo fenfu, az fa- ciem tuam accipiet 2. dicet, an tui in gratiam pravum munus pro bono & grato habebit? tantine te faciet, ut ad te folum,. non ad. ipfum munus ,, qualecunque fit , refpexerit? Quod ex feq. verfu egregie firmatur , ubi faciem ex vobis: accipere habetur pro ceflram faciem accipere ,. ad eum, quem. dedi, fene fum clarius. definiendum ;. uti mox patebit. Poffet ceteroquin particula s. vim exclama- tionis exferere;. & ó verti, quam ipfe fonus prefert, & Arab. $9 & 9 confirmant, & Dieu * aliis etiam locis Script. adplicuit. S XXXIV. ». I.dictis de profecto , ez. jusmodi dona & donatores repudiare folito , ad Deum & facerdotes, in prefenti cafu. adplicandis, ut, argumento a minore ad ma-. jus petito , altius in animos eorum infigeret ;. eadem orationis forma ,. partim hortatoria;. ordle que), &c. partim interrogatoria, 7: acci & Deut, 1:17. — b Deut: x: 17. 2 Chron. xzx: 17; Job,. XXxx1v:19. c ad Job. xxii: 11. roc4 COMMENTARIUS accipiet facies? ufus verf. 9. in hiec verba loqui pergit propheta. 4 zzmc, f/upplica- te quefo inllanter Deo coram, € gratiam nobis faciat : a manu veflra boc fa&hum efl, an de vobis accipiet facies? dixit Jebova Deus exer- citum. Quas, dubium quodammodo eft, utique divifit Interpretes, num feriam con- tineant ad fupplices preces, cum refipifcen- tia conjunétas, tanquam unicum Dei pla- candi medium , adhortationem , ratione a crimine facerdotum , nullo alio modo ex- piando, petita, cum Deus non fit perfo- narum acceptor? an, eadem orationis, qua modo, forma, fimpliciter fignificent, eos, quamvis fupplicia pravis muneribus adjun- gentes ardentia, ut gratiam & favorem Dei fibi & populo concilient, nihil magis, dum in hac tanta culpa fint, a Deo, quam Du- ce, impetraturos, quin magis efle profti- tuendos, cum Deus perfonarum ipforum nullam fit habiturus rationem propter ipfos ? Placuit, ficut aliis nonnullis, ita & mihi an- tea, fateor, prior fententia, maxime quod feria videretur exhortatio ad refipifcentiam , & non munerum, fed precum fiat mentio ex- preffaà, cum alias fuffeciflet dixiffe, € zuzc 4n vobis gratiam faciet? Sed displicet nunc cum maxime, poft curas fecundas, & po- fteriorem, qux etiumcommunior eft, mo- | do S* O7 425p MAL x $9 10$ do recte explicetur, unice veram habeo, ob has rationes. 1. Quia eadem orationis forma eft, ac precedens, & Portatoria , mo- do ,' effer illud Duci, nunc, ora inftanter Deum, & :nierrogatoria , an tollet faciem? eodem itaque utrobique modo capienda. 2. Quia fermonis ftructura exigit, ut voces, an tollet faciem. de vobis? refpondeant primo membro, orate: Deum ut gratiam faciat, & cum eo cohzreant; adeoque fenfus fit, Deum precantium vultus non effe fufceptu- rum,. dum hoc crimen in manibus eorum fit: quo voces intermedize, ut mox dicam, tendunt. .5. Quia folarum precum, men- tio fit, nulla refipifcentivt ; quz abefle non potuiflet, fi feria foret. & directa adhor- tatio ad Deum placandum; cum facrorum emendatio precipua fit, qua: favorem Dei conciliare poflit; ut facile adparet. 4. Quia verf. fequente; quo Deus ipfe judicium fuum ferre introducitur, nihil aliud ac cul- tus iflius reprobatio memoratur, argumen- to , hoc folum przceflifle, & fingulari illa o- rationis forma. fuifle;comprehenfüm vert. 9. 5. Nec oObítat exhortatio ad Deo fuppli- candum, ut gratiam faciat, czzz quod cri- men ipforum non reticeatur, dum fequi- tur, 4 manibus ve[iris: boc fatum eft, adeo- que in media hac culpa excitentur ad. o- [191 ran- (6 COMMENT TAAIUS randum , 7477/quod eo, manifefte tendat, ut, fi velamuneribus fuis ardentes fupplicationes addiderint, uti in .oblàtionibus moris : eratg eos nihil impetraturos efley declararetur, ... &SXXXV. Huic. itaque convenienter: hys pothefi exponamus verba; quz ità concine nandá funt, ut duo. ejus membra, iym & tertium, fecum conftruantur, /ecundum , feu intermedium , . pro. inferto habendum fit, ad utriusque illuftrationem àdditum..Co- hirent enim claritffime, &' zunc-orate fuppli: ces faciem Dei, ut: gratiam nobis faciat ; . ane vobis accipiet facies? eadem: plane ,orationi& forma, ac precedente, eodem itaque,mos do intelligenda, acfi haberetur ::Capite;quzes fo experimentum, tentate,;/fi audetis, vel facite; quantum velitis;; muneribus, veftris pravis & facrificiis. adjungite; vel ardentiffis mas preces, ut Deus nobis , ordini facerdos tali &. populo ,-faveat;5 an putatis, vos ali» quid .confecuturos effe , aut Deum veftri gratia in ejusmodi donis acquieturum efle ? nihil minus; contra iratus & indignabundus vos cum iis répudiabit. Quz liinpida & facilia cuni fint, quoad fenfum & mentem Prophete; non nifi uno alterove indigent, ad phrafes illuftrandas , obfervato. | 1. Parti- culà amp € zuzc vel rei confequentiam , 2xe» A«9iay fimpliciter denotat, GU 2fague vers E - ten- -" ^'4» MAL. x $.. tog tenda, quem ufum omnino habet Jef. xr1x, 5. Jer. xum: 15, & alibi haud infrequenter 2, ut fit cum Duci tale donum adprobare ne- queatis, orate itaque Deutz, an illi placebit? vel pro nota temporis prafentis, qui pro- prius ejus fignificatus eft, haberi poteft, & zunc reddi, ut fit; nunc, vel nunc itaque , (ne littera » fit otiofa, quod alias efle po- teft, orationem fimpliciter nectens,) hoc rerum ftatu, quo illegitima offertis facrificia , videte, num precibus aliquid a Deo obti- neatis? 2. Preces ipfis injungit, quod illae dblationes comitari foleant, «x media pro- pria fint favoris Dei confequendi, uti con- ftat, fed ardentiflimas vult fundi preces fum- ma cum infítantia, ut, ne eas quidem quid valere, adfeveret; adeoque eos magis con- vincat, Jrecaámimi, quantum velitis & eni- xiflime, quid proderit? Ad ejusmodi pre- ces verbum sn, & phrafis e9 2à*n, nos om- nino duci. Propria a zerendi , adterendi , po- teftate , quam radici mon ineffe fupra vidi- mus, formula ce: a» Zerere faciem dicata eft /upplicationibus , S. obteflationibus adíi- duis, & flagrantiffimis, .quibus facies alicu- jus fupplicando, urgendoque, quafi adteri- tur, & ad negandi pudorem adigitur, vel | —fa ' € Vid. Mafius ad Jof. r: 2. UD de Partic. p. 579- e LL N 4 iO s 2 QE 38 o8 COMMENT ARIUS facies importunius aditur, & vexatur. De: qüo vid. Cl. Schultens 4, 3. Verbum win recte vertitur, «£ gobis gratiam faciat, wel, mifereatur, aut tenerrimo fuo adfectu com-. plectatur: quod ad. veram verbi poteftatem ,. in ftridulo fono gutturis fitam , quo anima-: lia tenerrimum erga foetus adfectum fignifi-- cant , quod Idem Vir Cl. variisinlocisobfer-. vavit b, propius accedit ,.& elegantiam phra-; fios, adterere faciem, ut argutum; illum fo-; num elicias, adauget. Przf. itaque : recte per z£ redditur, & fcopum ae finem precan- tis exprimit, uti fzepe alias: de quo poftea. ad c. rr: 1r. Ita rectius, quam cum aliis, 47 miferebiturnoftri , pro neutiquam ? licet enim eo ufu gaudeat »&', de auo ad vert. 7. mo- do egi; hic tamen eum non admiferim , cum mox wem, 44 4ccipiet? Occurrat, quo cum noftrum hoc membrum cohzrere dixi, & finis precationis huc rectius quadret. Lxx. Intt. longius aberrarunt, quum reddi- derunt, x4j Jej94re àv , five legerint, five legendum cenfuerint, u»mmm C depre- Ccümini, wvOCe ars ex preced. ad fenfum fupplendum addita, eum jm in Hithp. eum tantum habeat fignificatum. Offendifle eos videtur perfonx /ecunde , quam feries fermo- nis requirere videatur, z gratiam faciat vo- : | bis, & Orig.1.1.6.9. &Clav.p.236.adJob.x1x:17. & Prov inInds pUARBOM Als row- rog his, in primam mutatio; quare Hieronymus. édam vertit, uz fmiféreatur veflri. Sed tex- tus Hebr. & hic, üt paffim alias, vincit , ac retinendus eft; nec perfonz mutatio ali-- uid habet difficultatis 2. Cutn. propheta TOTO - tanquam per aliorum crimina reum, ac ei- dem. Dei. judicio cum populo expofitum , includere poffit, quod non eft à propheta- rum ftylo alienum, uti in vulgus notum eft. Eo autem rectius illud fecit, cum quod & ipfe. unus effet faeerdotum, ut fupra nota- vl, ium quod, (1 populi habeatur ratio, cu- jus etiam membrum erat, facerdotes habiti fuerint zzzerceljores populi apud Deum, per quos favor Dei ad.populum cenfebatur de- ferri.. 4. lmpeditior videtur phrafis, 27 ac- Cipiel wn. o20. &X. QüDis facies ,, pro o»ua facies vefiras, minus utique recte intellecta. Pos- fet quidem , ut Syr. vertit, /acies vefiras fimpliciter denotare, cum.» fubinde seziti- cuim formet, ficut frequenter apud Arab., uti obfervavit Cl. Schultens 4. Sed cum eo cafu » poftponi foleat, adeoque legi debe- ret, boo bus facies ex vobis a :DrOR. QOLLPTS.: ftudio mihi propheta hoc ordine digetfiffe videtur, ut non ve/fras facies fimpliciter , fed veliri caufa facies aeflras ,. explicationis & | em- & Animadv. Philol. ad Prov. xxvt: 7; O 3 iíióCÓMMENTARIUS emphafiós ergo, fignificaret: ut fenfus fit; án facies [v[cipiet Deus, quod alias non fo- léc, nec ipfum decet, veffri caufa, ut vobis gratificaretur: quod Chald. recte expreffit per po» oobis, in véftri gratiam, — Particula i» fepiffime caüfam rnoventem dicit, & o^, propter, reddenda 45 quem ufum «& hic ex- ferit. Nec minori emphafi, ex vobis eft e vobis, veflrisque meritis , ratione fumta, qua moveatur Deus; uti Job. xx1t: 4. 3mevon. num ex reverentia iui cafligabit te Deus? in- quit Eliphaz Jobos hoc eft, fecundum eam , ad ejusque legem quafi, ne forte fines bonoris ,. £hi debiti , excedat : ut Cl. Comment. exponit. $ XXXVI. Sed quid fibi vult metnbrum intermedium? 4e manu vefra fadum eft boc; quod parenthefios inftar videtur infertum. Poflet cum proxinie praecedente, orae Deum ui sgratitm. nobis faciat, connect, & eo. fcopo cenferi additüm, ut, quid eorum fit officii, & populus ab iis jure merito ex- [pectet ,. fed quo nunc cum fructu fungi nequeant, indicaretur. Orzre Deum ut nobis faveat, eft enim hxc muneris veftri neuti- quam minima pars , & experimini , quam inu- tiliter eam expleatis, .. Ede. enim aliquid 4e mauu alicujus, vecte dicitur, quod cius tra- 4itum eft poteftati, & ab ipfis exípecta- tür, & Schultens ad Prov. xxx11: 4. Nold. Part. p. 512. eUI!XEA MIASLV jí:Ce.)5 — mug 4&ury €& de magmw eju; requiritur. Sed cum eo: fenfu. vi, quam mr» ,:dicendum potius fuiffet. nec. nma fam. eff ei conveniat ;: ad -damnabile ipforum crimen rectius referimus; ut ratio , quare fruftranec fint eonim de- precationes, lpíis.ob. oculos: ponatur, five cum praeced. nw z45c, fivc cum fequente 4m accipiet 2 conneétatur 5; quod: utrumque poteft, &. recte admittitur, eo etiam fcopo jnterpofitum :::ut fenfus. fit, € zuzcy: cum hoc a manibus veftris factum eft , orate Deus , ut ,gratiam nobis faciat; 47, hoc a manibus veftris. factos. /ufeiptet: facies veftri caufa ? Senfus .ergo eft, | enorme | crimen. ab, ipfis «ommiflum efle, .cui imputandum fit, quód preces & facra fint infructuoíz,. ac malum potius. quauv Zozzzz adferant. |:;Sive besve Aimpliciter fity. ex minifterio cef?ro , a vobis fa- cerdoótio. fungentibus ;;ficut fzpifle s per 4uguum pro minifterio:, five ad munera; Deo manu facerdotum oblata , & ex. eorum 480anibus: venientia refpiciatur, uti verf.. 10. lanunus son placet. subi evo e manu ve[tra. Sed infigni pollet 'emphafi vocula ms. pc ;: quae -£raviflimum malum; five morale five:phy- Ííicum,' pro diverfo fermonis,cohtextu;;; de- notat; hic utrumque, ut & fuperius y» z- lutn Nerf. 8., quo refpicit, Sic & de malo Torah rReg. xi 11, Dixit Jebova Salomóvi, | prop- propterea quod. tecum fuit ma. boc ,. fcilicet atrociffimum crimen; Jer. v: 7. v^i nw prop- 4er. boc tam grave crimen; vcozdogabo Tibi? 6 Tfíion! Sed fzepius ideam gravitlimz cala- -mitatis adfumit, ut Lat. oc ; €? boc tibi eve niet. Loca infra 4: fignavi. | jo1 S XXXVII. . €. Inutilia & noxia depra- "vati cultus effecta; qua Propheta fuis ver- bis, licet nomine Jehovz., iin animos facer- dotum; ad eorum convictionem & emenda- tionem, defixerat, ulterius ipfius Dei verbis confirmat, verf. ro. (uis etiam. ex vobis, claudat fores, nec altare imeum.accendatis fra- dirá , 0n eff mibi beneplacitum in oobis, iuquit !'Bebova;: Deus exercituum , nec munus e manu "oeflra acceptum babebo. .. Id. eft: adeo mihi cultus , quem per facrificia mihi: defertis ; displicet, omni penitus fructu, inde ad vos redundaturo , deftitutus ;'; quin' vobis. no- xius; ut perinde non tantum fuerit, five ta- li five nullo. defungamini, íed rectius lon- ge, ae minore cum mea displieentia ; mino- reque cum veftro damno , feceritis, fi, quod aut fiac jubeo ; ' oftiis: "Templi :claufis:& al- - -tatirmeó derelicto ,;ab omni boc cultu abiti- -neatis. ;::Modo' ipfum' illud; fuis -proculerat DITI ver- & iSam. xIY: 13. Jer. 1v: 8. 1x: 11. xxx11. 25. Mich. '3: 18, Tfeph: X1: 10,15. Pf. XxvII: 3. XL1Y: 18. A: MAL r 165 axrg verbis propheta; nunc Deus fiftitur illud majore adhuc emphafi pronuncians , & con- firmans: uti ex prima perfona, qua Deus hic utitur, cum modo tertia perfona de Deo locutus fuerat propheta, manifeftum eft. Reprzfentatur autem Deus, tanquam Dominus & Judex , qui fententiam fert fina- lem de displicente fibi cultu eorum, & cum Andignatione quafi jubet, ut Templi adi- tum obítruant, & altare igni vacuum relin- quant, adeoque ab omni oblatione penitus abftineant. Duo v///z;3 membra, quz fen- tentizj, decifori:e confpectum omnino fe- runt, «& facilem in genere fundunt fen- fum, non funt, ut nonnullos accepifle vi- deo , abfolute capienda, acfi Deus cultum ri- tualem qualemcunque improbaflet, & abo- leviffet, quod non nifi in falfa hypothefi, in prolegomenis refutata, fundari poteft, fed reflride , & ad corruptum cultum relate , quod ex ipfis verbis elucefcit; cum diferte habeatur , beneplacitum tnibi mon efl in V'ODIS, «9 munus nom acceptum babeo o»wo de manu veflra; quale nimirum vos nunc mihi offer- tis, [fupra expofitum. | Quo nihil eft cla- rius. Concinit plane, & momentum addit, . fimilis pericopa, ad Judzos ejus temporis omnino pertinens, Jef. 1r: 11. &c. nec plu- ribus opus eft. Regn duo Priera-mem- TEC bra tia COMMENT TARIUS bra mandati fpeciem habent, in hac Dei ferr- tentia, quz? propterea fubjungitur, fundati. Licet enim- DeuS non dicat, quia mihi non eft beneplacitum, fed al brupte, "tor ef? mibi; fuperioris tamen mandati caufam & ratio- nem continere, dubio procul eft. Omiffà videtur particula caufalis , & fermonem con- nectens, quod Sezentiee divinse contpectum gerant; qu: majore cum emphafi abrupte declaratur. /Mansdamtis vero , & non fua- dentis vel optantis, effe verba, quis etiam de vobis, & claudat oflia, mec accendatis altare meum fru[lra, facile adparebit, fi in vera fua luce collocentur, & dextre explicentur. Interpretes in verbis exponendis in diverfa quidem difcefferunt, fed eo tendere, ut, fo- ribus Templi claufis , altare defmat accen- di, & oblationes fuper eo ceffent; ipfa ver- ba extra dubium ponunt. Quod cum a Ga- takero a, profunde eruditionis & diffufze lectionis Viro, luculenter fit, cum aliorum. refutatione , preftitum , ei non immora- bor. Nec difficile eft intellectu, o//ia 'Tem- pli c/audezda dici, ut aditus ad illud, & ex- ercitium religiofüm in eo prohibeatur ; af- igre vetari accendi, ut, oblationes omnes e medio efle tollendas, fignificaretur. Zfccez- d8er& & Adverf, Mifc. cap. 18. j MAL rr t. n$ dere enim altare, uti vertendum eft verbum yw, & non Z/uninare, cum de atari, vi- Ctimas comburente, agatur, non folum eft ignem fuper illo accendere, & confervare, fed & victimas eremare; quod, tanquam al- taris ardentis confequens, una FHgipscbene ditur; uti facile cernitur. S XXXVIIL. Quzritur tantum, quid fibi velit illud, guis etiam ex vobis, & claudat oftia &c. '& qua ratione membra hzc duo cohzreant? Phrafts, quis etiam infer vo$ , € claudat, licet optative accipi potfit, pro utinam quis etiam inter vos clauderet offa , cum particula. interrogativa votis concipiendis etiam inferviat, & ecquis? fit o fi quis; quod Gatakero placet, qui exemplis etiam illud comprobavit; rectius tamen, & mandantis perfonze, quam Deus hic gerit, convenien- tius, fine interrogatione, vertitur; gquiscturm- que etiam inter vos, facerdotes, fame claudat , vel, ipfe ile claudat; hoc fenfu: perinde eft, qui, qualisve fit, etiam fi vel de ordi- ne veftro , cujus foret oftia aperire, & facris lempli invigilare 5. zp/e ?//e, vel fame clau- dat ;quem utrumque ufum habet przef.;cum emphafi abundans: quo nihil notius eft. Vocula vero *» quis, Ííubinde eft, quicun- que, qualiscumque s uti 2 eg. 1x: 32. "n "nw n guis tecum? quis? rogat Jehu, ad feneftras 2 pro- 36 COMMENTARIUS profpiciens, ut przfentes aulicos in Jeza- belem excitaret, pro, quis mecum? qualis- cunque etiam fit. 1 Sam. xvi 19. obféroa- 7e, Cverba repetuntur Davidis) »» quis pue- vum Abfolomum , id eft, quicunque, quisquis tandem fuerit, fine perfonarum refpcctu : nift quis cum Lxx. Chald. & Syr. pro »re- ctius legendum cenfüuerit 5 ;ibi, ut fupra Verf. 5. *» ew Jemiter mibi cum puero. Alia dabit exempla Noldius 4, Sic & z» abfolute pro, quodcumque fuerit. Job. xm 13, 14. 2 Sam. XVII: 23.69 //f m» quodcunque, curram. Jer. vim: 9. ecce verbum ebove fbreverunt , no-n»om (C9 /aüpiemtia cujuscumque fbeciei foret i//is? neutiquam: m» recte pro zone fumi- tur, quod proprie cft, cum nsn fit in ftatu conftructo, & quamcumque fbeciem fignat 5 contractum ex *» vel v», quidnam fbeciei , va enim proprie J/guidazm fheciem dicit, aquam, unde plur. e» 4gze. Additur, erigm inter vos, non fine emphafi, ut, ne ipfos facer- dotes excludi, fignificaretur; quorum lon- ge aliud erat ceteroquin officium : quibus & nunc Templi obturatio imperatur. In- cidit adhuc aliud, quod fuppritere ne- queo. Voces, quis etiam ex vobis, ad prze- cedentia;refpicere poffunt, & inde füpple- ri. 6 Partic. p. 5er. DOR MC ACER SUED PRO PP rn. Dixerat propheta, 27 e vobis acciperet facies? adjungit Deus; quis etiam ex vobis? fcilicet eft, propter quem id facerem; quis tante virtutis & meriti, ut vos, me deípi- cientes, in gratiam adíumerem ? nemo, qui- cumque etiam ex vobis , quantus quantus etiam, 4aque claudat oflia. Qua ratione uterque fenfus conjungi, & voces cum przced. ac feq., ut fzepe alias, connecti poffunt. Sequens membrum, s» € o5 accendatis altare meum frufira, duplicem admittit fenfüm, & cum praeced. nexum, prout ^in «s» vel vim coz/f.- guentie aut fimis, vel additionis, habeat. Priore fenfu crit, «w? ne accendatis altare "meum, ut fit eonfequens & fcopus claufo- rum oftiorum Templi, quod Ga:akero & aliis placet; pofteriore modo , quem , quippe faciliorem & magis emphaticum , pratule- rim, € vel vim addendi, accuratiuscuc de- finiendi, vel AZisjuzgezmdi, habet; ita ut vel reddatur, w?gue, faltem me aecendatis altare meum, f oftia non claudantur, maneat fal- tem altare meum intactum 5 vel, ez; qvi- cunque ctiam inter vos claudat oftia, az; ne accendite altare meum. — Quz eodem reci- dunt. Przf. : fübinde pro ez£ fumitur, & alterutrum fignat 4; in fpecie » ? repeti- tum, & Vid. Id. Ib. 285. E ' | G2 i18 COM.MENTARIUS tum ;.ut hic ,. au£ claudat quicumque oflia , aut ue accendite altare. Sic Jer. xv: 15. recor- dare inei (demonftra hzc omnia tibi nota, & curz cordique efTe) €? vi/ita ge, €9 ultionem quli fumito de per[ecutoribus teils, aut me in gratia tua vifità, tanquam patronus meus, aut hoftes & perfecutores, fi aliter abíterre- ri nequeant, ulcifcere, eos puniendo: verba funt Jeremiz: ad Deum contra hoftes fuos. Jer. Xx: 11. forie pellicebitur, inquiunt per- fecutores Jeremize , €9 prevalebimus ei, e Jumemus viudidiam nofiram de eo, pro, aut faciemus , ut feductus a nobis muncri re- nunciet , ícíeque falfum vatem fateatur, aut violenter, fumta vindicta, cum oppri- memus. S AXNIX. Reftat, explicemus amplitu- dinem am frufira, accenfo altari additum, .cum altare fuum negat Deus accendendum ox: fruftraneum enim ejus effectum, omni fructu inde ad populum redundaturo, & u- tilitate, cz[/4i , non tantum denotat, in quo Interpretes fubfiftunt; fed ipfius cultus per- verfiatem & inanitatem quoque involvit ; ita ut, accendere altare izaziter ,fit , nihil foli- di, in quo Deus acquiefcat, fuper altare . cremare & offerre ; inanem ftrepitum tan- tum ciere , inftar Zzzientis aure crepantis ; par- iii quod, mumuus corruptum oflerre, idem fit, "n Anh MYVAESS P: 35 iig fit, ac nihil muneris in oculis Dei, fartím quod, fine amore & reverentia Dei id face- re, nihil aliud fit,ac tiunulum edere /ózuz, qui nihil folidi refonat. Quam interpreta- tionem , huic utique loco aptitfimam , 1.ipfà vocis intima poteftas offert. Verbum enim un eft éwegeareztzonaé»» e fono fictum , di- citque in origine f/ridulum fonum, ut fupra notavi, unde em proprie /ozum flhridutum & tinnulum denotat, & inde cuz gratis, fru- ftra, zum inane, vanum, omni folido va- cuum , quale quid eft munus & donum quodcunque pravum, vel folida pietate de- ititutum , uti 1 Cor. xur 1. linguis angclo- rum & hominum loquentem, fed. cbarirate vacuum, adpellat Apoftolus «s /ozams & cymbalum tinniens. 2. Collatio loci paralleli Jet 1: 13. me pergitote adducere ww-nnsa ziti- Aiu$; CodHilalis , confirmat. Zecendere: altare em utique nihil aliud eft, ac zzgus ww: fuper illo offerre. . Mox. vero sw. proprie Jeve (& vanutn dicit, fed inde ad pravum, & virio- Jum, in fpecie fa//um & mendax, tranfit. Quale eft zzzus altaris corruptum ,. vitio- fum, & fine animo Dei amante ac reveren- te oblatum. . Concinit 3. Chald. & Syr. verfio : Chald. reddidit, se offeraiis fvper- uhtare meum gnwo qp. oblationem: exeerandam ,, proprie, longius removendam, cui corveniz | i- ia0 CIOMMENTAR,IUS illud, longe /zce[at, fecundum veterem formulam, qua res impurz & contagiofze procul abire jubentur. Syr. vero habet, zec -offeratis [uper altari intum Aca» non fimplicie ter, quod efl gratuitum , ut^ vertitur, fed & temere, impudenter datum, contumelio- fum. Radix enim je originem habet in ef- fufiaue, profufroues uti obfervavit Cl. Schul- tens ^; unde inter alia, quod obfervo, ad profufionem temerariam , & impudentem qualemcunque tranfiit: donum itaque 7e/e- re effufum denotat. —Ipfum illud ese» , quo. Lxx. Intt. ufi funt, eum in fenfum fle- €ti poteft, ut idem dicat, ac uarg & xewc dnamiter ac falfo, uti Pf. xix: 4. Sed «eec rectius refponderet Hebr. se: ac ww, qua VOCE LXX. quoque fzepe funt ufi in reddendis Hebr. 35; py, spé, & ww, quibus falfitas , vanitas, & mendacium fignificatur, dicitque non tantum f7ruflra , fed & falfo ,ac mendaci- ter; uti Jac. 1v::5, 6. Putatisne, Scripturam xevéc mendaciter dicere; ad inoidiam concupifcit fpiritus, qui in nobis babitat ; weiten majori (fic e- nim legendum videtur pro &stera dat gratian. -Verba funt , quzefalfo exSeriptura citabantur, aut Scripture convenire cenfebantur àb iis, «uos hic reprehendit Jacobus;quibus mox ve- | rà . & ad Prov. tv: 9. 1" An MAL. Tr re I2Í ra Scripturz verba opponit, ?ropterez dicit, Scriptura, (longe aliter ac vos putatis falfo) Deus f[uperbis vefiflit ,| bumilibus vero (non peCn, uti fuperiora verba falfo habebant , quo hic refpicitur, fed mmewog) at gra- tiam. Ex quibus manifeftum eft, quod non erat negligendum , Deum his verbis non velle, z/are in. pofterum non effe igni fuc- cendendo & victimis cremandis amplius im- pendendum, acfi cultum ritualem abrogas- fet, uti nonnulli acceperunt, in voce pris hzrentes; fed nolle depravatum cultum feu altare fuum accendi zzaziter , uti expofui ; quin haud obícure infinuare, qualem exi- gat a Judzis cultum, 745i oppofitum, fi- mul eos ad id tacite excitare: quem confpe- ctum voces etiam ferunt, cum ad modum iuterdidi capi poffunt, & ze accendatis alta- re meum inaniter, quod contrarium ?r«ce- pium involvit ; quo jubentur illud folide, jure & legitime facere. - SXL. s. Repetit Deus reprehenfionem, feu nova eam urget inftantia ex comparatio- ne profanationis nominis Dei a facerdotibus cum ejus glorificatióne , fuo tempore per totum orbem a Gentibus facienda, eo etiam fcopo; ut, cultum illum ritualem cum me- liore ac fpirituali effe commutandum, figni- ficaret, ne Israelite , Deum fuo indigere : cul- 322 CO MMEN'T A R;IUS cultu ; nee. pati póffe',ait Templi fores clau» Wderentur, quod modo quafi juflerat, puta- rcnt, Hic fenfus &.fcopus eft vert. 11, 12. quz quarta pericop:e pars eft... Qui ver« [4s fecum. funt-cónnectendi ,' ita ut iere glorificatio.Dei inter gentes, & poffériore e« jus profanatio inter Judsos proponatur. Quz duo opponuntur, ut cuz íacerdotum facinora, nunc commifla, adgravarentur , & illi majore confunderentur pudore ,. zu;; cultum ritualem,, & nunc vitiofis oblationi* bus inquinatum, & poftea alio modo magis. depravandum, meliori & puriori aliquando ceflurum effe, infinuaretur, animisque pos puli inprimeretur. Quem utrumque íco- pun nexus.verf. rr. cum praeced & feq. haud ^ obícure exhibet, ^& alii prophetae quoque fubinde intenderunt, ut Jef. i, 1v; IX, XL XLIL LII, LVIL, LXV, LXVI. «& alibi; Verba ita habent. 11. Quia, filis ab ortu ad occafum ejus us- que, ^ IBAgHUm nomen eum. erit ántes Gentes, & in otuni loco bofia eremanda efferetur uomini meo , € munus pa- TUM, Quia fnagnutn gomen queum inter Gentes evit, dixit Jeboua exercituum. 19. Et vos profagatis 1llud ,. dum dicitis ,, auenía Jebowe iuquinatum dud, € pro- 4n MAL. rniüzr ^ rg proventus ejus eff [pretus ille. cibus ejus. ; | id eft, cum ego in gloria mea fim aliquan- do inter Gentes quaquaverfum manifettan- dus & celebrandus, ita ut propterea , & quo tempore talem me inter Gentes przfíti- turus fim, puras, & longe meliores, oblatio- nes mihi. facture fint: advertite quzfo, quam indigne vos nunc geratis, nomen meum adeo profanando, & quam vana vos lactetis fpe, fore, ut femper a vobis , quam male etiam, colendus fim, acíi cultum il- lum ceffare pati non poflem. Ponit itaque Deus facerdotibus ob oculos verf. 11. 2omex fuum fore zaggum & illuftre inter Gentes, & ab iis puris ac fpiritualibus facrificiis co« lendum; quando verf. 12. reprehenfionem inde inftituit pravi cultus , qui nunc obti- nebat. S XLI. In priore parte, feu verf. 11, Deus duo declarat futura, quorum poflerius foret prioris confequens ; prizs in nominis Dei manifeftatione illuftri inter Gentes per or- bem univerfum, initio ab oriente facto, fi- zum eft, poflerius purum Dei cultum, quem Gentes ei deferrent, continet, tanquam ma- mifeftationis ejus confequens, eo ipfo tem- pore, quo nomen Dei magnum foret inter AM Q 2 Gen- bes uj COMMENT AAGIUS Gentes futurum. Hac enim ratione z;e- bra verfus, quae duo vel £ria funt ,cohzerent. "ntecedens , primo membro comprehenfum, habet; zomen Dei magnum fore. iuter. Gentes" abortu folis ad occafum usque, adeoque per: totum Orbem terrarum , initio ab oriente- fumto: qui notiffime «& ubique obviz hrafios efl fenfus haud dubius. JNomem Je cum zzagnum dicitur izter Gentes, ve- ri Dei, ejusque virtutum & perfectionum, quie zomimis ejus eft fignificatio vulgatifli- ma , manifeftationem illuftrem ac celebra- tonem inter Gentes, & ab iis, reprefentari ,. in oculos quoque incurrit: quare moras hic: injüicit nullas. "Tantum verbo notetur, cum: VOX 5n«i magnum fine verbo , quocum con- ftruatur, occurrat, adeoque illud fupplen- dum fit, futurum «que , ac prefens tempus, admitti poffe." Etfi vero praefente tempore de futuro quoque uti foleant, uti conftat, prophetz; fziuri temporis verbum mente intelligi malim , ut facilior fitoratio. Futurum tempus autem intendi cz;z res ipía requi- rit, hoc enim tempore, quo vixit Prophe-- ta, ejusmodi quid in orbe non adparuit , uti facile patet , 74/7 harmonia verbi prophetici,, temporum Mefliz felicitatem his coloribus depingere foliti, 7777 cap. im: 3. in fequente concione ipfis id adfíeritur verbis. —Coz/e- queas Np. M' A-L. rz: 1x. 125 queps hujus manifeftationis magnifici Dei. nominis inter Gentes proponitur,& dein ex antecedente derivatur. —P7rizs his fit verbis; €? iu omni loco boflia cremanda offeretur notnini 7H£0 , aC JKuHus purum , id eft, nitidiflimo facrificio, fimili cruento & incruento, illu- ftre meum nomen honorabitur , ac coletur a Gentibus; oppofite ad vilia & vitiis inqui- nata non tantum, fed & quizevis externa & carnalia, a Judzis fub lege offerri folita. Ad utriusque generis facrificia, ex animantibus & farina, refpici, facile adparebit, quum vocis sspe intrinfecam poteftatem & 'ufum in lucem protraxero. Originem fuam, uti ex lingua Arab. patet, & derivatum «wp cz- por confirmat, in ffiflaudo. babet &. guttatinz fluendo ; unde duplex ortus eft ufus, a/[fer fuffiendi aromata ,z/zer carnem adipofam cre- mandi , qui uterque , licet prior frequen- tius, in Script. S. proftat: utique de victi- ma in altari cremanda manifefte adhibetur Liu... 0413, 15«1X:. 10, 2 Neg. Xyvr.15. cui ufui & hic locum dederim, cum a ferto diftinguatur , & fenfus reddatur plenior. Sed ad utrumque, «& facrificium & fertum, referendum eft epitheton mw uri, licet cum ferto fit connexum. . Utrumque autem purum , proprie e/guatum , inde zitidum, niide mundum, uti verbo notavit Cl. Q5 Schul- p6 COMMENTARIUS Schultens 4, eliquando depuratum, etiani putredine fua non diflluens , adeoque fir- inum, vegetum & ftabile , oppofite ad ws» Job. xIV: 4, quem ufum exferit Pf. XIX: 10. LXXXIX: 45, & Job. xix: 4., etiam comprehendit; z- rim .,inquam, adpellatur, non fenfu legali , quatenus nullo eft inquinatum vitio , licet co adludatur, fed mundo illo legali facrifi- cio qualicunque longe zundius eft, nomine puri, abfolute & fumma emphafi fumto, di- enum, adeoque non carnale & externum, aut corporeum, quod de forditie multum trahit, nec fplendidum , aut ftabile quid eft , verum J/hirittale , firmum & plane nitidum, per legalia facrificia depictum. De quo po- (tea ad c. n: 3. plura dicam. Hic notafle fuffecerit, /acrificium intelligi, quod in omni loco , & non Hierofolymis tantum , z/ag70 Dei nomini, inter Gentes manifeftato, con- venit, cum Deus erit uus, & nomen ejus umum per terram, difcrimine Judzorum & Gentium fublato, & ficut Spiritus eft, ita in /Diritu & veritate adoratur; & verum ei offertur facrificium in corde comtrito ? , in juftitize & charitatis officiis, ex ftudio Dei placendi & glorificandi ^, fitum. Quod A- pofto- & ad Prov. xv: 26. bLPi nr 18, 194 C XL. 7. 2 U lASDpA MEAS E, 13: Te. 127 'poftolo eft 25 cofpus fuum preflare boffiam viva, fanttam , Deo aceeptam ; qui efl cultus uofler rationalis ;. & Petrus 5 zwvu o mxág Surius f^iritualia facrificia adpellat. S ALII. Connectitur puritfima hzc Gen- tium per orbem oblatio cum iris Dei manifeftatione inter Gentes, & inde repeti- tur, cum íubjungitur, guia nomen meum adguum inier Gentes ; non inani earundem vocum repetitione, ut videri poflet, cum modo idem fuerat dictum, fed fingulari de ratione, & cum emphafi. "Verba enim, quie in primo verfus membro predictionem Áimpliciter futurze manifeftationis glori: Dei inter Gentes continent, hic pazziz; tanquam fatio. occurrunt, quare nomen Dei per pu- rius munus a Gentibus celebraretur, quia 20meHn ilud magnum & illuftre foret inter Gentes, partim notam temporis figzunt, quo hic mundior cultus per orbem obtineret , quaudo nomen Der erit zzagzum inter cas. Quem fignificatum quum, quando , particula '» quia frequenter habet c. Plura ad inter- pretationem , quam dedi, horum verborum aut illuftrandam , aut confirmandam ac vindi- candam a pervería Rabbinorum , qui fecum quo- « Rom. xir. biPet. ir 5. e Vid. Noldiis Past. p. 3753: 1323 COMMENTARIUS quoque diffentiunt, & Pontificiorum, qui hic mif[um fuam vident, explicatione, non addo, cum noftre veritas, & illorum falfi- tas facile elucefcat; & ab Interpretibus illud abunde przfítitum fit, in primis Coccejo & Cappello «, & contra Judzos Guftletio ? & Meyero c. De /copo tantum verborum, & uexu , aliquid monendum eft, cum Interpre- tes vel non fatis recte inftituant, vel etiam aliena fectentur. Utique funt, qui veram & genuinam rafiozem abrogati cultus Levitici, quo ver/um 1omum referunt, ab occafione, in corruptione ejus fita, diftinctam , hic tradi exiftimant; fefe in particula *» 44/4 fundan- tes. Quod fubleftum eft fundamentum ; cum particula illa fzepe orationem fimplici- ter inchoet 2, ut Gr. $64, vel adfeverandi vim habeat, ut cerze, profedo *: qui uterque ufus huc recte quadrat. Subfiftere vero ne- quit, cum abrogatio cultus Levitici non fuerit directe intenta, ut fupra vidimus, & non eo, verum ad corruptum cultum Leviticum reprehendendum , tendat; ar- gumento ex eo fumto , quod nomen Dei | ali- aad h.l. b Verit. Euang. p. I. cap. 38. c in libro Belg. :we pylaren der «vaarbeid &c. p. 219. d Jer. Iv: 3. 1x: 18, ao. XLIV: I4. Hof. 1v: 1. Joel. »v: I. Zach. 1x: 13. € Deut, 1vz a2. Jef. xv; 1. Jer. xxv: 38. Mich. vr: 4. — —GnÀ]Ó AD-:M'A E Cr ir rng aliquando inter Gentes fit glorificandum ; ut, quam indigne nunc agant Judzei, hac inftituta comparatione, cum pudore cog- nofcerent. Quod mox ex verf. fequente patefcet. Interea non iverim inficias, cum abrogatio cultus Levitici tacite quoque tuerit infinuata verfu praecedente, ut fupra obfervavi, noftro quoque verfu przejudica- tis Judzorum opinionibus de perennitate cultus Mofaici obviam iri, eosque doceri, falva vera religione , falva Ecclefia Dei in Orbe, fecus ac putabant, ei finem imponi poffe, & vere imponendum effe. De quo Calvinus & Grotius jam monuerunt. S XLIIL. Ac enim, nominis Dei per Gen- tes magnificandi , & pura mente colendi , periodum certo futuram Deum fàcerdotibus Ob oculos ponere, ut actionum fuarum in- decentiam clarius perfpicerent, & ad earum emendationem excitarentur, fequentia ver- ba,qu: Deus fubjungit , verf. 19., evincunt, quz ita habent: &' vos profanatis illud, dum dicitis, men[à *jebove eft comtaminatum illu , & proventus ifle fretus cibus ejus ef , id eft, cum Gentes nomen meum, illuftre & mag- nificum inter eas per orbem futurum, fint celebrature, & digne culturz: quam inde- corum iilud eft & abfurdum , vos illud , tanquam commune & ii fanctitatis tra- Cta- 133: CO, MIMENTARAIVS Care, quin defpcétui habere ; & profanare,. cum populus meus fitis peculiaris, filius &: fervus. meus:, adeoque dignos vos praeítatis j; a quibus difcedam, quorumque cultui, a- dco. depravato , nuncium mittam. Nec la« terc vos poterit, veftra tendere facinora ad: nominis mci dedecus, cum de altari, cui of- fertis , & proventu, quem adfertis, utroque: illo per vos contaminato, dicatis ipfi,. cfTe: menfam. Jeboue ,. Gc cibum ejus , wel factis. free cffe loquamini. Qus, fupra atis. illuftrata ,, alia non indigent luce. lantum. 1. nencegligatur emphafis prono«: minis omu C ,, vel potius. a£, vos, Ícilicet, qui non, ficut gez/es,. eftis, fed arctiffimo mecum conjunéti vinculo, ////i & /ervi sei y; uti verf..6. habuimus, profanatis illud nim. "mtn, inter Gentes magnum futurum: uti: facile patet. Quae hec eft indecentia 2: 2. notetur, hanc profanationem cum prze- cedente glorificatione non conjungi tanquant cjusdem temporis , fed. fubjungi tanquam longe ab. ca diverfam, & ei oppofitam; & co fpectare, ut facerdotes hujus temporis: - pcr fequentis: temporis gentes pudore. con- fundantur: ita ut €? qos fit, & vos nunc, in-- ter quos me gloriofum przeítiti , longe aliter ,. ac gentes inftituent, quum me intcr eas ta-- lem fun manifeftaturus. Sacerdotes — le. 4» MAL t 132 1531 hujus temporis redarguuntur; ut ex fupra liquet disputatis. inc nihilominus inferri patior, fimilem nominis Dei profanationem & eo tempore locum inter Judzeos habitu-. ram, quo a Gentibus glorificaretur. 3. Ul- timum membrum, sx m», vertendum eft, & proventus ifle [pretus eft cibus ejus , Áeu Jehovz;, & hunc fundit fenfum, ficut anquinatum illud adpellabatur zez/a Jebovc , áta proventum iftum fpretum nomine c£ Jehovee apud ipfos venire; adeoque & alta- ris & oblationis contemtum in ipfius Dei rc- dundare, ex ipforum etiam judicio, debe- e ,. vel eos opere ipfo /hrezum declarare. .Proventus itaque e(t terre germinatio , proprie //gzis vicibus recurrens ; hic vero 4uicquid e proventu terrae ad altare defer- tur, quod alias nomine mm» & fertorum in- fignitur: cujus fupra fuit facta mentio. Inter- pretes longe aliter, & varie, inftituerunt , -Xurbati maxime per a4f. x in :3», non obfer- vantes ejus p/esnafinum., tam vulgatum Syris & Hebrzeis; multis jam exemplis a Cl. - Dieu ^ demonftratum; nec tamen fine em- -phafi redundat fzepes fed zp/mm lud deno- -tat; uti hic, 43» proventus ifle fpretus. Sic Job. xxix: 5. mna quum f/plenderet ifla ejus Jucernd. | Aliorum opinionibus recenfen- R 2 dis & ad Efth. vit: 5. 33 C':O M M.E N T AXRSIU S dis & refutandis non licet immorari: fingula- rem vero & paradoxam Cl. Cocceji , quem & hic fequitur Tillius , qui germinationem Sebo- "e intelligit, & de /7//» ejus interpretatur, feponere malim , quam ad examen revocare. & XLIV. .» Alia rurfus inftantia in fa- cerdotes vel populum invehitur Deus , quo- rum izfipieutiam perftringit,, quod przfen- tem calamitatem vel fe excufare, vel etiam eam tolli pofTe putarint per nominis Dei dif- famationem, & victimas pravas: quse 4in- 24 pericopw pars eft, verf. 15.. Ez dicitis , ecce quanta anguflia! & fuffare facitis illud , dixit Sfeboua exercituum ,. C adducitis trunca- ium, € claudum , € adtritum ,€ offertis mu- gus illud ; an acceptum illud babebo e manu ve- fira? dixit Sebova. Quorum duo prima membra ,. ecce quanta augufha! € efflare fa- citis illud, crucem fixerunt Interpretibus. qui, alii magis, alii minus , a recto tramite deflexerunt, & fe mutuo refutarunt. Quo- rum rationem eo minus mihi reddendam es- .1e cenfeo , quod, vero fenfu producto, quem mihi percepiffe videor, omnes reli- qua interpretationes fponte fua diflluant. Judeorum verba funt, ecce nno, que defa- Ligatio?: rectius angu[Hia: & inopia ; five fe ex- cufantium, quod meliora non offerant fa- €rificia, five querelas cientium de calamita- ) te laph MUYNM EL. x à. 133 te fua, eamque agnofícentium. |. Quocun- que modo fumatur,. de quo mox ;. illud mi- hi indubium eít, verba de publica ftatus populi mifteria & penuriaeffe capienda; quam VOX mcn unice & emphatice exprimit. Ra- dix enim. n&» & w^, cui Gr. &zepsév, vel propius seayysvtc*ai, refpondet , azgu[fHiam fignat inexplicabilem , inclufionem, & conítrictionem. ineluctabilem, & moleftitti- mam, ita ut movere quis fe nequeat, cum adlufione fxpe ad onus grave , quod tor- quet & elidit, de quo vid. CI. Schultens ?: unde ad alia transfertur, ut /a[fftudinem , de- fütigationem , pigritiam ,. in fpecie inopiam & calamitatem infuperabilem;ad incitas redigen- tem :. cui hic eft dandus locus. | Intendit fig- nificationem przf. » in nmw5sns pro nmw5n n» uti a Dieu 5 & aliis recte jam eft obferva- um; nec eft difficile 4; adeoque dicit, qt » a ad Job. 1v:2. — bad. h.l. 44 Particula »» non. tantum. voci ea; ratione adneüi- tur, fed &, quod minus notum, '5, five vitio librarii 5. fve per contradionem & fcriptionis compendium, fi- cut fubinde ad finem verbi , uti ex. gr. in ^nà»^, pro "nw n1j, & 'nopp pro ^mm nipp, fedens tu, nidulans tu . Jer- xxi:23. & ^mm pro ^ns m argutum in fonum con- jiciens tu. qualia plura funt, minus adverti folita: - ita Jer. xvii: 9. fraudulentum efl cor , *o quis menfurat illub, pro 53 "5, ut mox nuyw "n quis cogno/cit illud , Num. xx11I: Io. Quis adnumeravit:pulverem Israelis , "20. QUAS; IS 3144 COMMENTARIUS que, quami, quam gravis anguíftia! Quse exclamatio, ficut rem exaggerat, ita indigna- tionem proferentium involvit; fimul rem notoriam efle, & manifeftam, indicatur per particulam przmiffam s ecce... Qu:e cuncta nos ad calamitofam populi conditionem, & inopiam, quacum conflictabatur, nec exi- tum videbat, ducunt, cujus mentio huc etiam unice quadrat, ut mox patebit, fi- ve ex fterilitate terrze, five exactionibus Per- farum, quibus obnoxius erat, five oppres- fionibus potentum iNeh. v. five fumtibus, 'Temple zedificando, & rebus inítaurandis, impenfis, five aliunde. Adflictam & mife- ram fuifie hac parte populi reducis fortem, licet hic exaggeratam, manifeftum eft, cum ex feq. cap. u 9. zaledictiouibus vos perufH e[lis, € me vos emungitis, quze verba noftro loco lumen infundunt, tum ex hiftoria. Ad- pellati funt Judzi, cum tempore Nehemiz manus EHierofolymsz muniende admove- rent, ab hoítibus cw*wwn Jarsuidi, de- bi- quis recenfuit quadrantem I;raelis , pro *go "o, uti modo . mo "*. Hagg. 11: 16. c»mmno zs 5: Gr. reddiderunt, quinam eratis, pro tomm 'o quis, vel quales fuiflis? ut itt, ponite corda «e[ira quales fuiflis? be- nedictài an maledici? Jef. xrtiv: 24. Ego jebova feci emnia, extendens celos Jolus , expandeus terram ^nw'» non ex ie ipo, fed , *nw ^o quis mecum ett? Ab$ NL'A B. x 1:3. 13$ biles a, proprie Zeraff, diffridi, & ita pau- peres ac imbecilles ; ipfe Nehemias c. 1x: 37., praeter /érvitutem eG. exactiones , querulus profitetur azguflHiam fummam populi, quum dicit, iz magnsa fumus angufia, ficut ibid. verf. 32. ipfa hac voce msnm adhibita ,, calamitatem a. tempore regum Aflyrie ad fuum tempus extendit.. Interpretes de labo- re fatigante, quem. cultus Leviticus adfere- bat, cogitare folent, «& varie exponunt 5 fed fine ratione ,. & invita phrafios emphafi, vetante etiam. ferie orationis. Quid vcro hac calamitatis fuze confeffione velint Juda, & quare cjus meminerint, mox exponam, quum verba, proxime fequentia, cxpli- Cucro. : S XLV. . Sic eninr pergit Deus; C efffare facitis illud, & offertis truncatum, claudum & egrotums € ojfertis munus. illud, am in eo acquie[cam. e ianu ue[ira?. Nibil admodum hic diflicilis, nifi in primo. membro; quod: moram injicit: quare verbo notafle fuffece- rit, m. non effe ,. quod Interpretibus pla- cuiffe video, raptum , íive furto. ablatum ,, five a feris difcerptum,. fed-zruzcaium, &- vulneratum... Wadix enim apud Arab. fedem. babet in violemia féQhiome ,. dicitque /ecare ; iruutaüre , & in fpecie de jumento adhibe-- tur, G. Neh. 1v: 24i. 336 COMMENTARIUS tur, quod in dorfo vel humero Izfum & faucium eft, uti fit ex zztertrigine felle. De- notat itaque membro aliquo zruzcum , aut ufu & labore, vetuftateque, l:fum: quod fequentibus vitiofis animalibus rectius con- venit; nec non verf. 8. ubi cecum memora- tur, cui hic fubftituitur £ruzcum: ne dicam, on Hebrzis non dici refpzum, fed eum, cui quid violenter abripitur. Praeterea non fine emphafi anzn- ns Offertis »usts iflud, & non fimpliciter, ut verf. IO. nm» 77trus$, habe- tur, digito enim monftratur munus 7zquina- hum wNerf. 7, quale e zamibus facerdotum nunc offerebatur, verf. 1o, fertum itaque itud famofum. Sed quid fibi illud ww pnnan GC proffare facitis illud, ut vertendum eft, cum fit in Hiph., tandem vuk? Vix e- quidem dubitaverim , quin ww f//;4 referri debeat ad zomeg Dei, modo memoratum; quod Interpretes mirum eft latere potuifle, cum de zozüze Dei fuerit actum, & verfu proxime praecedente diferte habeatur, 4? vos profanatis www illud, icilicet zomen Jeho- v. Locum proinde hic non habet c//is maforethica, cujus miminit Jarchi , ex ppn: corredio [cribarum adpellari folita, quae habet, loco -ms ;z& in textu fuiffe ftu- dio ab autore pofitum ww 7//gm, aut i/ud; iude quippe nata, quod fenfum efTe puta- « zint 1m MIA E.)0x* rj. 137 rint fcribe, Deum, /? ab iis Prof/ari , dice- re; recte quidem, quoad fenfum, fed male refpectu ftili; cum , ut dixi, ww illud ad somen Dei xefpiciat. | Videamus nunc, quid fit, nomen De proflare facere? alteru- trum ni fallor; vel facere, ut quisquis zo- metn Dei defpiciat, in illud quafi /7/fando; quod. eft contemtus fignum , unde & mea tumido in aliquem effare ore, & de fumma infolentia adhibetur; vel potius , cum non , ut alias folet, aw 27 i/44, fed ww :/u4 oc- currat, facere, ut zomez Dei magnificum iluftre omnem fuam vim, autoritatem & gloriam, perdat, adeo ut quafi cum ultimo flatu ignominiofe exfpiret , ac crepet. . lta plane Job. xxxi: 39... S2 agimam Domtmrum ejus mmen feci crepare cum fatu , qu: pul- chra imago eft, inquit Cl. Schultens a, 44 fpem frufiratam , cum ioleflia €& tedio, inde oriundo , exprimendam... Maud abfimiliter , licet audaciore figura, tomen Dei crepare facere ett, efficere, ut omni honore & auto- ritate, cum moleftia & tzdio, excidat, ac quafi exfpiret. | Occurrit quoque, eum in fenfum, Job. xr: 20. /pes eorum. vay m22. crepa- to anime, &Jjer. xv: 9. flaccida efl, que peperit [ptem , mater fecunda, nna exfpira- vis & ad Job. ]. c. S 338 C.O M M-É NT AdGIUS vit annia ejus, mócroré confecta; & metü cornfternata. Prope accedit Chàld;, qui vere tit, mpus wwmyLan fnangulafHs .. | [uffocafiiss Ceterum "propria verbi n3) poteftas eft in flatu: tumidiore,: origine a. 522, quem edit, arrepta; dicitque proflatiopem. tumidam ex ore fuffato ,'.cui concinit. altera radix ma; fed cui ineft /ufflatio buccarum ,. feu. cümor oris, flatum reddere conantis.. De quo, preter Cl. Schultens 2, legi meretur Cl. J. W. Schroederus ^; quem &: noftrum locum deinceps vidi reddidifle, «os ?pf? profanatis illud nomen, dicitisque, quanta delaflatio , at- que [ic proflatis , feu infolemter comtenmitis , & exploditis ,- illud. uera. verbi ma fignifica- tum eeregle illuftravit. XXX. dab agslo » $ XLVI. Quibus admiffis , /ez/us & /Co- pus. verborum non crit in difficilis fed-du- plici poteft modo inftitui.. Pier eft, quo excufatio Judzorum,; a publica defumta ca- lamitate , retunditur; hae ratione: Zijciris, ecce, quanta eff. inopia! qua laboramus, & hoc pretextu nomen meum. public infül- tationi exponitis, aut crepare facitis, & vi- tiofa offertis facrificia; cenfetisne me prop- terea in eo acquiefcere? five illud ad meam acquiefcentiam impetrandam íufficere ? ni- bil & adProv.vr:rg. — b adPÍf x. p. f24& e 0 IADANUMIT; 12438 . *39 hil minus: cui; quod nihil potius, fi tanta effet veftra inopia, offerendum foret, oftiis 'Templi claufis ,, Zz/n quod hzc qualiscun- que inopia huic nominis mei contemtui fit accepta ferenda, ut eft c. rit: 10. 7:77 quod hic purus putus fit przitextus, nec tanta ve- ftra calamitas; habetis enim meliora, quz vos ipfi confumitis, ut mox verf. 14. fub- jungitur. JPeflerior modus eft, quo tempo- ris fui injurias, de quibus querebantur, fe. vel avertere pofle per illegitima facrificia , & nominis Dei profanationem, quz incre- dibilis erat ftultitia, vel faleem, omni legi- timo | eas tollendi medio fusque deque ha- bito, in nominis Dei contumeliofa tractatio- ne pergere , ífine.ullo fuo damno , pofle ; .qui infignis quoque erat infipientia: acfi haberetur; fumma vos premit, ut querelz veftrze babent, anguítia, in querulas erum- pitis voces; ecce quania con[lriciio! & nihi- lominus nomen meum traducitis , ac cul- tum meum profanatis; putatisne vos, hac agendi ratione, aut nihil vobis nocere, aut meum impetraturos favorem ? Quz hec veftra vefania? Quem fenfum & paraphra- fin extra dubium collocat locus c. ui: 9. eollatus, zualedidlionibus vos perufli eflis, & $ne wos enungilis, aut defraudatds. De quo poftea. [o e S $ XLVII. id C OOM'MEN TARIUS € XLVILI. Definit tandem oratio hiec ób- ' jurgatoriz, quze z////;d pericopze pars eft , in gravioris adhuc , fimul communioris , in po-- pulo ipfo graffantis, criminis reprehenfione ; : etiam feveriore cummaledictioneé conjuncta , : in eo fiti, quod libero fe obftringentes voto , . vel loco fani & vegeti mafeuli , uti debebant, - Deo obtulerint corruptum , vel etiam zz/cu- lum xvoverint, &, contra votum, ei fübfti- tuerint ?raoum pecus, Deo illudere eonati; verf. 14. Et maledi&us fraudulentüs defrauda-- tor, C9 efl ip grege ejus mafculus, € vovensy: & /ücrificans corruptum. Domino j^ quia rex: magnus ego, dixit yebooa Deus exercituum c? nomen meum verendum inter geptes;.. INO« vum « atrocius hic tangi crimen, cujus non: facerdotes tantum, fed reliqui etiam Judaei fe reos egerant, Interpretes paflim obferva-: "unt, qui in fenfu exponendo quoque recte verfati funt; adeo ut noflre. cure parum: reliétum fit; Fraudulentuni defraudatorem. hic reprehendi, & maledictioni declarari ob- noxium, qui, cum vegetum & fanum pos- fidet im grege fuo masculum , corruptum tamen vel vovet , & facrificat, vel fanum vovet, & contra coz; mactat pravum, fa- cile patet, & recte notatum eft ab Interpre- tibus: quos etiam non fugit, «x non z/cu- n fimpliciter, fed fanum & integrum in- telli- ADM Á&rL.:r.i4 I4I. telligi ,; cum corrupto opponatur, five pa. ellipfin przedicati, ut Drufius ? & Gatake- rus Pb, fimilibus productis exemplis aliis , DrO cvpn s», uti in lege, ad quam hic re- Ífpicitur, Lev. xxii: 19, five ex vocis «s» em- pafi, pro. za/culo, eo nomine digno, vere & emphatice fic dicto, fano & vegeto, uti Bochartus ^, adducto etiam verbo , vex viriliter fe gerere, ex ww viro: quod rectius ex intima vocis «x» poteftate illuítrari pos- fet, quippe in ac7? vigore fita, ut docuit Cl. Schultens 4, unde za/culi fluxit notio, Uti eve» femina , non tam ab o//ivioue , quam molli /zxatioze, quze radici me» ineft. Cui oppofitum.' nz» quocunque modo: corrup- ium, uti in lege, modo citata, exponitur, denotat, five fit part. Hophal, «& 7?» pun- ctetur, five nomen ?/; variant enim codi- ces. Prius corruptum dicit, per ellibtin fub- jecti, pro corrzpto animali, eujus exempla dedit Gatakerus 4t, pofterius ipiam corrzup- lionem; quod magis emphaticum eft, erit- que adhuc magis , quum , de idololatrico cultu verbum nonnullis in Jocis / quoque ad- à ad l|. b Adverf. pofth. €. 4o; c Hieroz.. p. r. l: II. cap. 5o. d ad Hamas. ad calcenr Gr. A- tab. p.348. .& Prov. x:7.'. «el. 1. f Exod. xxxii. 7.. Jud. 11: 19. 2 Chron. xxvir: 2. 5.3 143 COMMENTARIUS adhiberi, advertatur; quem ufum etiam ex- ferit, quod obfervo, o2 Reg. xxi: 13, ubi mons 2o/ivéfíi nmnmwon adpellatur mnwon cor- ruptioris, idololatrie ergo, quam Salomo ibi introduxerat; voce nne» unionis levi mutatione in malum flexa, pro more He- brzorum. Infinuabitur itaque, corruptum facrificare, idem in oculis Dei efle, ac 770- llatricum: ut Jef. uxvr: 3-. qui adolet tbus , benedicit idolo, & r Sam. xv: 23. peccatum intantationis eft rebellio, & idolum €& Tera- phim obflinata repugnantia. Ambiguum in verbo *», quod cum przced. & feq. con- ítrui poteft, fefe adtendenti quoque facile offert: fi cum przced. connectatur, fenfus: erit, fraudulentum illum & habere in grege ma[culum ,' & vovere , fed contra votum offerre corruptum; fi vero cum feq., dicet, eum, licet mafculum poffideat, tamen vo- vere & facrificare pravum. Utrumque re- &e conjungitur, ut alterutrum, five fanum Voveat, five corruptum , intelligatur. - S XLVIIHI. Sed aliud habeo obfervatum, quo flructura orationis redditur facilior, & fententia oritur elegantior ac magis emphati- ea. Secundum quod comparatio inter primum & fecundum verfus membrum admittitur, & voces iti' redduntur : ^u malediQus eff fraudulentus defraudator , ita quoque & mul- to JAMDA M A E. 1:0. I3 to magis Pébems im grege ma[culum ,. € «o vens, €8 ofereus corruptum Domino, & talis eft, & tali maledictioni obnoxius, 4zia ego jum rex miaznus , &c. Copulatioun y &, inquit Cl Schultens €, c comparationis adfert. fignatiftmam dm. [Bbylo fublimiore ,. frve ad fubfequens — vefle&atur ,. frve. ad | am- -tecedens colum , efhcitque. ilud unum, eum- - demque , gradum tenere , quod crebro jam vidi- nus. Locum illud etiam in copulativo, é£, .yepetito habet ?, ut hic. Sed poteft adhuc alio modo, magis emphatico , ftructura concinnari, fi » copulativum in v» & eff ea amplitudine donetur, quam habet Lat. €? tate; hac ratione: && maledidtus eff preva- - ricatór y vel cum malediétus fit , & ramen , qui babet tuaftulum, nom veretur vovere € offerre corrüptums quamvis rex magnus ego &c. De -fignandore hoc vocule »: ufü, pro €? /z- -Thef1, Nideatur , przeter Noldium *, C. Schul- ens 42, & de s pro quamvis fufius a- libi ? egi. Quacunque ratione fimatur, rimum membrum ,. C maledidus. defrauda- or, per fe ftat, & fententiam fundit gene- ralem, fed notam & receptam, quam Deus , inftar fundamend, praemittit, qua quicun- que Zefraudator apud Deum & homines ha- | be- à ad Prov. xxvi: 7, vid. & xxvr: 9. b. Jer. xxiv: 13, 34, 39. c Partic. fub Y num, 65. d ad Prov, XxViII.2f. 2 Dill. íel ad Gen. zx: 1-7. & 5r. 14 COMMENTARIUS betur pro edito, feu notis inufto , & publica infamia notato , ac exfecrationis ful- iine icto: quz propria eft verbi »« pote- ftas in urendo, adurendo, fta. In fpecie ta- men refpicitur ad folennem illam foederis Sinaitici renovatam pactionem in campeftri- bus Moabi, fub ex/ecrationibus , quas ipfe po- pulus in terra Cananza proferre, «& confir- .mare debuit a. Defraudator eít, íi ad vo- cis vim adtendas , qui , vinculo alicujus collo injeééto, eum in fraudem trahit vel pergi- ciem: quam utramque, fraudem & penam, complectitur verbum *», cujus proprietas eft vincire, idque fub repagulo vel obice; cu- jus derivatum apud Arab. denotat vizculum , vel frenum, quo quis coercetur, vel trahi- tur. Fraude itaque factam fpoliationem , & deceptionem, fignificat, & *»» hic eft cum hominum aftutus , & fub fpeciofo prz- textu, emunctor, ac fpoliator, tum facrile- gus hypocrita, qui Deo illudere aufit, in- Jecto quafi fraudis inftrumento, quo Deum juribus fuis privat. Quod cap. mr: 8. ad- - pellatur rop capitium induere aliquem , inde, fraude & arte emungere; ut fuo loco vide- bimus. Sunt & alia fimilis originis verba, quae Zecipiendi , & fallendi , ufum praferunt, ut £ Deut. XXVII. ^A» MAL r1: Hs üt wun proprie , zzpo/uit , portare fecit , in fpecie cellas, farcinam , inde decepiz , qua- fi impofita fàrcina nafo circumduxit , ut Lat. £mponere; G n injicere, proficere, ja- eulari , inde in fraudem compellere; uti £ra- gulam injicere, apud Lat. | $XLIX. Cum tali z/edido — deceptore comparatur religiofus hypocrita, qui Deum fallere audet, pravam victimam Zoze , quam voverat, fubftituendo5 quum fequitur, & éft in grege ejus mafculum , & vovens €& /facri- ficans corruptum Domino, pro, ficut male- dictus eft defraudator, zz €, im cujus grege efl mafculum ,' €& vovens & madtaus corruptum Doniigo, imo multo magis fraudulent imale- didi notam meretur, & pari paffíu cum eo ámbulat, ei fimilis, ita ut per ellipfin :5 ox quanto tnagis mente intelligatur , cujus el- lipfios non defunt exempla 4 Vel &, ut modo notavi, facrilegus hypocrita, qui Deum & Dominum fuum prztextu religio- nis defraudat, & fallere conatur, fubjungi-: tur,tanquam iníanus & profanus, qui, cum analedi&us [it defraudator , tamen eo delabi- tur audaciz & impudentize, ut, eo exemplo non abíterritus, ipfum verum Deum, & jus-. ti- & Job. xxxtv: rg. ubi vid. Schultens, Hof. IT: z w^ quanto magis non. FUE : Jg 46 COMMENTARIUS titi: tenacem JDo;nigum, qui populo legem fub ex/écratione illa dedit, fraudulenter fpo- liet: quum verfio ita eft inftituenda; v za-. lediQus eft defraudator , € tamen yin cujus gve - ge eft mafculum , ipfe vovet € offert corruptum Domino: quanta hec infania! quanta im- pudentia! Perinde eft, quacunque ratione, five alterutra, five utraque, fumatur. iNo- tandus eít duplex ufus particula : & , im i» GC mms conce[ous in priore, & adverfati- vus in pofteriore; ut fit, Zcez f/ in grege ejus maículus, z47ez vovet &c. Unde ex- ponendus eft locus Zach. 1x: 9. & feram eos inter populos , € in longinquis recordabuntur «nei. h. e. JBjce£. eos difperfurus fim , zen re- erdabuniur. | Sed emphafis tituli. Domin non erat pretermittenda 3 ut vulgo. folet :; ftudio enim electus eft, loco De , ut de Domino cogitaretur, cujus verf. 6. fuit fa- Ca mentio, // Dominus ego, ubi timor meus 2- & peccati atrocitas, ac peccatoris vefania adgravaretur, quod ita ageret cum Deo , tanquam —JDeminro, qui feedus cum populo- legale fub zealedicionibus expreflis pepigerat. Quo nos etiam primum membrum ducit , taledi&us. | defraudator , nec non. ultimum membrum, 4ui2 rex magnus ego, Gc momen 2meum verendum , tanquam .Domigi, cui ri- 710r debetur. SL. Hoc AD MAL rr 147 $ L. Hoc ultimum membrum cum, ut dixi, vertit poflit, vel gz/z, vel quamois ,rex IMOSHHS €80, & nomen meum verendum tnter Genies , fubnectitur vel ad confirmandam cum delicti gravitatem , tum delinquentis certiffimam maledictionem, vel ad defrauda- toris audaciam & infaniam exaggerandam. Priori modo locus dandus eft, fi, compa- ratione inftituta inter maledictum defrauda- torem, & fancti voti , Deo facti , przvarica- tionem, oratio in hanc formam concinne- tur. Sicut maledidus efl defraudator ,. ita , imo multo magis, cui ma[culum ef] in greyt €? vovens G& maDans corruptum Domino , quia rex tagnus fum &c. ideo multo gravius peccat, & certius maledictione mea ferie- tur, quia talis tantusque fum Dominus & rex. Sed poflerius obtinebit , fi fuperiora vertantur; €9 malediclus efl defraudator : €$ tamen , cui efl in grege mafculum , € eeuet, && offert corruptum Domino, quamvis [im vex enagnus &c. non obftante, quod tanta fim preditus Majeftate, hoc audet committere facrilegus hypocrita. Ceterum verba, quo- cunque modo cum precedentibus conne- cantur, Dei fummam & verendam Majefta- xem que nune demonftratam , ac poftea manifeftandam, eomprehendunt. Differunt enim a fuperioribus s 11, & ita funt x ; 7 o) l- x$ COMMENTARIUS dinata, ut ad generalem Majeftatis Jehovze , tanquam veri Dei, & numinis verendi, pa-. tefactionem ac agnitionem inter Gentes ,. & nunc factam , fefe facile referri patiantur; cum Deus inter Gentes jam hoc tempore, tanquam talis , innotuerit; uti ex Cyri, Da-. rii & Artaxerxis edictis, in favorem Judzo-. rum, ne alia memorem indicia, facile pa- tefcit. De quo hic non eft differendi locus.. "Tantum obfervo.,, in edictis regum haud. obfcure hoc verezdum Jehovs sozen agno- fci; & inter gentes tunc varios fuiffe, qui profelyti facti funt, uti ex Ezr. vi 21. Efth. vur: 17. facile conftat. Poffem , fi ne- ceffe foret, nonnullas producere prophe- tias, quz illud ipfum prenunciarunt: uti Pf. cxxvr 3. inter ea, quz reduces ab exi- lio Babylonico fibi promittebant, & hoc oc- currit. unc dicent inter gentes , magna ipfis pre- flitit Sebova. De gloria quoque Jehovz , in Ba- belis deftructione, & populi Israelis ac facro- rum inftauratione, ejusque confequentibus , confpicua, & agnofcenda etiam inter Gentes, luculeiter & magnifice Hab. 1: 14.refdebitur terra cognitione glorie Sebove , [icut aque obte- gunt mare, De profelytorum copia, tunc & deinceps futura, Jef. xiv: 1. C adjungetur perc- grinus ad illos ,€& adglutinabuntur ad donum 3a. cobi. Quse exempli caufa citaffe Mp ges A P, | Ap M scd. 4 149 C ure EE Suida dt ecunda concio, hoc & feq. cap., usque e ad finem libri, comprehenfa, quam poft INehemiz difceffum , qui anno Artaxerxis 32do contigit, habitam fuitfe, incertum quo precife anno, in Pr olegomenis demonftrare conatus fui, l. Profa itionem continet & introductionem, Verf. 1--9. ilL. ipfam con- cionem feu ejus argumentum, inde ad exi- tum libri. I. Duz funt introductionis par- tes, quarum *. p7jor foederis, ante pacti, inter Deum & facras in primis perfonas , fcu facerdotes, nunc violati ab iis, exactiorem & conítantiorem obfervationem, iterum & ultima vice ipfis inculcat, & ab iis exigit, addita plenari excidii interminatione , fi eam non preftiterint verf. 1-3. x Bnertar praecedentem foederis pactionem, per Leg: tum Dei, & ipfum facerdotem, vais factam , fed ab ipfis fractam ,, reprzefentat, & ipíls in memoriam revocat , ut ad profentem fuederis oblationem adtumendam e przefta n- dam, eo fortius adigerentur, verf. 4--9. Hic Nerus eft pericopze, verf. 1--9., confpectus, cui ERIMEAUO eít adcommodanda, quaeque 5 "inde iso COMMENTARUTUS inde tantam mutuabitur lucem, ut, fine alia demonfítratione, aut opinionum aliarum o- perofa refutatione, ea fola fufficiat. Inter- pretes itaque, qui in aliud abierunt, fuo reli- quifle loco , quod falvo , ipfis debito, honore mihi faciendum eft, ne in nimiam excretfcat commentarius molem , fraudi ne fit, aut male . vertat; maxime,cum manus huic libro non tam eo admoverimícopo , ut aliorum ubique cogitata ad examen revocarem , quam ut mea iis adderem, & publico fubmitterem judicio. SLIL sx Prius; introductionis caput e, renovatam feederis oblationem facerdoti- bus complectitur verf. r. &. graviíflimam interminationem ei additam, niíi obediant, vert: 2, 3. e. Foederis oblatio renovataabrup- te, concife, & emphbatice proponitur, his verbis. | Ez susc ad vos preceptum | boc , o facerdotes! fcilicet, mitto, uz fadus meum vobiscum, Levi polteris, fubfrat: concitus cnim eft & ellipticus fermo in fine decurta- tus, feftinante propheta ad animos facerdo- tum per interminationem excitandos, & mox fuppleturo hunc orationis defectum , verf. 4. Emphatica itaque eft, & adfectus plena oratio, facile ex feq. fupplenda. Ex quo, ni fallor, clare fimul elucefcit, ?7- ceptum intelligi federale , feu defeedere obfer. vando , nec ad praecedentia, quod paflim cen- D&UDA MUUACLIO Püror. 151 ecnfetur, fed, ut recte- poft alios Tillius, ad fequentia fpeétare illud nm Doc przecep- tums; adeoque Dec, quod mox memoratur, ipfisque ignotum effe non poterat, imo em-. phatice 5oc, tam infigne, neceflarium & fa- lutare, pro ceptum, notius , quam ut expo- ni neceffe fit... Quam emphafin vocula m & nx, & alibi, uti notum, habet, & hic adten- dendam efle, » emphaticum in mia quoque jubet. Refertur & alibi haud raro, ad fc- quentia, ut Joel. 1: 9. & infra verf: 13. Nec fine ratione my € z7uzc ,ad vos perceptum boc , dixit Deus; fignificat enim , jam antea fuifle mium, fed dein fusque deque habitum ; uuuc vero iterum mitti ,. & ultima quidem vice; ut fit, z47c hodie vobis offertur, ita ut vel obfervari debeat, vcl vobiscum actum fit. Refpicitur enim ad verf. 4., ubi Deus declarat, illud, uti probe norant, jam are fuiffe miffum; quod zzzc iterum fit. Reti- net itaque vocula mw zzzc verum fuum fig- nificatunr, quo prae/ezi;temporis notam figit; fed emphafin fimul addit, qua przfens hoc tempus folum fuperefie, & unice op- portunum, quo fedus fit firmiter retinen- dum, fignificatur. Quod alias ev» Poie, ut Pf. xev: 7.. bodie fi vecem ejus audieritis, ne indurate corda ve[lra , a & hic . "Humc ad voy greeceptum. boc, [i mon audioeritis &c.. Quo. eta 152. C3O:.M M.E N'TY A-RIUS etiam przf. : in mmn C zuzc tendit; non e- nim elegantiz: caufa tantum abundat, ficut alias, fed cum emphafi adfeverandi, five Ait profedo, etiam , iterum nunc, five nune iaudem ; quo utroque fenfu fubinde, nec raro, venit ^. Sermo itique per mw» & 3c cum fuperioribus non connectitur, uti putatur, fed novus inftituitur, qui cum praeced. nullum habet nexum; quo in cafü Ape : etiam otiofe in initio fermonis, tan- quam ejus inchoativum, uti » & $5, prz- mitti folet; quo nihil eft ufitatius: tantum abeft, ut hinc connexio hujus cap. cum prz- cedente colligi potlit. | S LHI. Nullum itaque non folum exftat connexionis hujus cap. cum przecedente in- dicium , fed & haud unum contrarium. 1. Solius reprehenfionis & objurgationis fa- €erdotum, nulla Precepzi, exftat cap. pr«- cedente mentio, ic vero expreflà & verf. 4. Dici itaque, relate ad fuperiora, vix com- mode poterat, per particulam illativam, € Hunc üd wos, o [ücerdotes , precepium boc. o. Cum ad facerdotes fermo fuerit continuo factus cap. pracedente, ratio non patet, cur /acerdotes, ad quos fermo dirigatur, tam exprefle memorentur, quz in aperto eft, íi nova fit concio. Adloquium ad eos, verf. :.44 Vid. Nold. Part. p. 385, 2$6, " ài»: MA T.^ 7g: 153 verf. 14. interruptum , non fufficit, cum Obiter tantum fiat, & facerdotes non exclu- -dantur eo verfu; quemadmodum & reliqui de populo quoque includuntur in facerdo- -tum reprehenfione, tanquam a crimine non immunes. 3. Nove concionis, alio tem- pore habitz , nimis clara fefe hic ;offerunt Andicia, in prolegomenis producta, quam -ut hujus & fuperioris negari queat diverfi- :tas. Nov: quidem concionis fignum non occurrit in Z/zz/o przafixo, fed continua vi- .detur oratio : verum commune illud cum tot aliis in verbo prophetico concionibus', fine controverfia diverfis, ut ex gr. in libro prophetico Jefajze , Ezechielis & aliorum, ha- bet, ut inde nullus moveri queat fcrüpu- lus. Cozciosmes$ prophetice «ce tulis, is preferiptis,. diflinguumtur , inquit Cl. Com- mentator Jefaje 4, vel folo argumento. - - - uti- que, fic pergit, propbeticus tllefermo, qui de- currit a cap. A4cmo usque ad fem libri, unum exbibet orationis comiextum , ab ipfo Fate in paries non dioifum , tec infcriptionibus diflin- Quin ,& tamen certum fatis non eft , Prophetam hauc revelationem totam unico tempore accepis- fé. Poflem & alia proferre ,. fi res dubia efiet. Conciones propheücs ut a prophe- | tis & Proleg. ad Jef. p. 24. & 154. C.O.M ME N T ARIUS pla; collectores vero. earum ,. five ignora- lint, five.alia de caufa, generali titulo. li- bro ipfi prxfixo, contenti fuerunt; qui ad reliquas conciones facile transferri, & men- te fuppleri poterat: ficut hic obtinet. Quid? quod. concifum, & in fine truncatum adlo- quium .ad, facerdotes, & exprefià corum compellatio,.o /acerdotes /. fpeciem aliquam preefationis novze concioni przfixze, & eam 4iftinguentis, habeat. S LIV. B. Jufta, licet fevera, intermi- natio, foederis oblationi adjuncta, nifi obe- dirent, ita habet, verf, 2, 3. 2. INiff audiveritis, & nift ad cor aapticue- vitis, ad gloriam. nomini meo dandam b. . dixit Jehova , Deus exerciiuum ,. &2 inmnitiam in vos malediflionem Ulam, e maledicam benedictionibus veftris ; quim jam maledixi ei , quia vos ad. cor nom adplicuiflis. 8. Écce me. increpantem. vobis femen , & Jparf? Bereus fuper. facies veffras; fler- cus Tunt. feffivizates vellre, & , quod extulit vos, ad illud. Quz, ! AbDUUMA E 5 Li:12,040 ,3gge Quiz, haud difficilia in genere intellectü , hic illic tamen nova indigent luce, quam iis infundere conabor. Contünent, ex mea o- pinione, cum gravioris mali interminatio- nem,tum przíentis calamitatis, majoris prze- nuncie , deícriptionem; cui utrique addi- ta eft caufa, in facerdotum pravis facinori- bus quarenda. Prius his effertur verbis , quiz per.partes exponam: /£ som audiceritis uec ad cor adplicueritis ,ad nomini meo gloriam dandam , inquit Jebova, Deus exercituum (id eft, quod fi firmum non fit, fixumque, vobis propofitum, vobisque illud femperin animo & auribus , & ipfo facto przeftetis , ut nomen meuni , per feederis & przcepti obfer- vantiam accuratam, honoretis & glorificetis. in nominis- Dei glorificatione hic ad z;fe- ridi? oblationum , cujus cap. praecedente facta fuit mentio , non refpicitur , ut putatur, fed foederis in genere adtenditurobfervantia, & criminibus, quae mox recenífentur ac ta- xantur, opponitur, cum quod in przce- dente & fequerite textu preecepti feu federis mentio fiat, tum quod crimina, quibus no- men Dei profanábatur ab iis, mox exprefle memorentur, longe alia, ac fuperiore ca- pite: ne dicam diverfam, & alio tempore habitam fuifle concionem hanc. De phrafi- bus, audire &- ponere fuper cor, nihil dico, | 2 quia x6 COMMENTARIUS quia nihil obfcuri habent.) €& igmittam in vos maledictionem illam. (etiam ,| profecto , - certo certius, quam emphafin habet copula- tivum :» €, mittam e coelo inftar teli vel ful- minis, tanquam iratus Dominus, feu juftus judex , potentiffimusque adverfarius: quz vis verbo mw Zziiere ineft, cujus derivatum nw arma omne genus, & mw» aciem armis telisque inftructam denotat, ut Pf. Lxxvim: 4. mifi in e», Aegyptios, effum naft fui -- ---- 4ciettp , formidabiliter horrentem telis armisque , zzzciorum malorum. Ecclef. vin: 8. senops nnowo 4cies infiruQa bellicofa sibil va- dei in mortem. Mlittam, inquit Deus, mon. proprie fz/men maledicionis, feu ma- ledictionem penetrantiffime urentem , inftar fulminis: origo enim radicis 4w eft in zs- ilone , adu[fiione, ut fupra notavi: nec fine emphafi zaledictionem 1llam , fcilicet in lege mea, «& foederis renovata fanctione, in campeftribus Moabi , denunciatam Deut. XxvI: cui populus fe juramento, cum ex- fecratione, obflrinxit. Confer Dan. ix: 11.) € maledicam — benedictionibus | vefiris (loco benedictionum, vobis, legem obfer- vantibus, promifiarum, z;aledicliones meas, quas ejus violatoribus minatus fum, experie- mini, 2o72,quz vos honorare, ditare, quin beare, poterant, & favoris mei erga vos fig- j na A pCUBDAM EC vr oa 157 na forent & effecta , noninhibebo folum , fed pro illis mala quzvis, de ira & indignatio- ne mea teftantia, vobis evenire faciam: nec una alterave in re, fed in quacunque. Quam vocis beuedictionum in plur. emphatin hic ad- mittendam efle, preterquam quod res ipía loquatur, fequens oratio, qua Deus, de prefenti maledictione loquens , in fing. dicit, maledixi ei, manifefte requirit; ut mox pa- tebit. Aliam hic non fector empbafin. Be- nedictiones vero cefiras non efle , quibus vos benedicitis aliis, ut nonnulli volunt, fed vobis benedicitur, qux communior eft fen- tentia, facilius eft & notius, quam ut ad- ftruam: ipfa dona & munera Pezedicionis no- mine etiam venire ?, conftat. S LV. Poflerius, cujus fupra memini, z. proponitur Z7. deducitur. «4. Propofitio his fit verbis, €&' eam maledixi ei, quia vos fü- per cor nou pofsiflis. Quorum fenfus eft, Deum in una alterave benedictione füblata, 2c cum maledictione mutata, fpecimen jam dediffe, ex quo de veritate intermina- tionis, modo factze, certo implendz, & re- liquis maledictionibus, dein fecuturis, col- ligi poterat. Non itaque repetitur ad majo- rem confirmationem , quod modo dictum erat, ut Interpretes paflim accepifle video, | Mg V fed; & Vid. San&ius ad h, L 14$ COMMENTARIUS fed, fpeciminis ergo & przludii inftar, jam nunc aliquid fuifie expertos facerdotes, Deus ipfis ob oculos ponit; ut de certi- tudine implementi interminationis magis convincantur, «& ad eam avertendam, feu przveniendam, excitentur. De przter- ito. itaque & prafente, non de futuro, fer- mo fit, ut ex ftructura orationis, € e//g , vel imo etiam , imaledixi in praet. pateícit, & ex verf. 9., ubi eadem agitur res, € eiam e- go dedi oos [retos &c. confirmatur. — Acce- dit, rationem, & caufam, maledictionis in pret. addi, quis sen adplicuiftis, non ficut modo, /i zou bec feceritis: ne dicam, repe- tionem , € eziam maledicam , minus cle- gantem fore & fuperfluam. Verbum cum adf. fing., mmw £14ledixi ei, fcilicet benedidioni , cum fit adf. feem., & Penediclionum mentio preceflerat, non eft, uziczique earum , ut accipi folet, verum zzi aut 4/ieri earum, cum quod. eo fing. num. fponte fua ducat, - ium quod mox una alteravetantum memore- tur maledictio in propofitionis deductione. SLVI Quz, ut ad eam 7. pergam, his wxerbis fit, verf. 3. ecce me increpanteim vobis famen 5. & fparfi ftercus in vultus veftros, [ter- cus funt fefHioitates. vellre , €, quod extu- lit vos, ad illud. Superioris maledictionis, uam experiebantur facerdotes, « non fu- tu- AW IMMACIA Dírsc 3 1$9 ture , qu eos feriret, defícriptionem hic putem, fecus ac Interpretes volunt, dari, . adeoque de przet. & przef., & non futuro, hic agi. 1. quia cum proxime praecedente membro, (9 etiam maledixi ei, immediate cohwret, 2. unius maledictionis aut alte- rius, cujus modo facta fuerat mentio, con- fpectus tantum fiftitur, in proventu terrae fublato, & muneris vilipendio, inde orto, confpicu:x. 53. Idem judicium verf. 9, tan- quam jam incumbens , reprzefentatur. 4. Ver- ba denique non fut, fed pret. & pref. temporis, adhibentur. Hecenfeamus ver- ba, & fecundum hanc hypothefin expona- mus. JAcce me increpantem vobls femen (ecce ! adtendite modo: ad calamitatem przfentem, qui, vobis a me inflicta, praíto eít, in proventu terre, vobis debito , unde fu- ftentandi fitis , ac laute & hilariter victuri, fub- lato ; five per fterilitatem agris veftris im. mifiüumn, five per abfumtionem locuftarum, five per corruptionem, five per populi, de- cimas & primitias, aliasque oblationes, in- hibentis ,. defraudationem. .Extendit enim illud. sva. ?zcerepare Dei fete ad qualescunque modos, quibus femen & fatum aufertur ; & c. rr: 8-11. omnium, modo memorato- rum, mentio fit, vel explicita, vcl implici- t4: y» quoque /ezez non tantum, fed & /z. ge- iio COMMENTARIUS getem, fruges demeffas , ac trituratas , conti- net a, nec de fatis, fed & f/azzatis fumi- tur ^. Seminuis vero meminit Deus , a fe dncrepiti , mon quod tub una proventus fpecie reliquze omnes inutelligendze fint , uti puta- tur, cujus nullum exftat indicium, fed quod in eo fefe nunc tantum exferuerit z/a/ediiio. Semen vero qualemcunque terrze proventum fignificare, hic vero, qui facerdotibus alen- dis & exhilarandis cedebat, facile patet 5 Chald. non male, cce, ego 4£nerepo, wow 33 no5s poo vobis proventutu iritici (aa enim zri£icum denotat ,a puritate) feminis jic enim verti debent, & non, ut folet, vos o5 »roventum natum e femine. — Increpare vero ei quid fit? notius eft & facilius, quam ut nos detineat) «7 /barfi [lercus in facies ve- [iras (non, fiercus | victimarum. vettrarum facrificia veftra, quz mihi offertis, cum contemuüi & indignatione repellendo, vos- que hac ratione pudefactos & contemtos. reddendo, uti paflim accipi folent; nulla e- nim hic aut facrificiorum, aut eorum reje- é(tionis, mentio; ad //ereus animalium in 'Templo refpici , precarium eft ; fed vos, cum fqualidos & emarcidos prze fame reddendo, ' tum a 1Sam. VIII: I5. Job. xxxix: 12. & alibi. b Jer. XNII: IO. 7 ^en Es» NE AES lA1Tj5s dé5e tum publico exponendo contemtui. Loco feminis, feu proventus terr: , quo, copiofe oblato, vos honorari, ditari, & exhilarari folebatis , /ercus in facies veftras fpar(i, dum, proventu illo ceffante, luridz fint factz fa- cies veftrie , & publica notate ignominia; uti verf. 9. habetur. 1n verbo /pargere mm, ficut eft elegans ad precedens pw /ezinare àdliteratio , fzepe in ftilo Orientàli captari folita, ita ad feminis feu frumenti ventiario- uem refpicitur, qua palez ab eo feparantur & diffpantur; quod proprie eft aw vezti/a- re, quum ventilabro grana excutiuntur, & palez difcutiuntur, a primigenia //rizgerd? , & (tringendo Zif?rabendi, poteftate,quze etiam refidet in ys, fed unde /zrezdi fluxit, qua- tenus brachio diflriéto & jacto fpargitur: cum aw ad paleas diftrahendas & difcutien- das fe ufu verterit. Lic autem in malum flectitur, &, loco disjectionis palearum , purgato frumento , ipfze illze in facies corum dicuntur ventilat:e; & cum /e;zez defecerit, quippe a Deo increpitum,. pro fzi/eis pofi- tum eft flercus, in facies vestilatum , igno- minie adgravandz ergo. Significatur igitur figurate , c// luridos & fqualidos eorum vultus prz fame & moerore efle factos , um: publica nota ignominix inuftos. Quod verf.-9. explicatius m , quum Deus 4 Oe :5»0 C:;'O:M NENTARIUS dicit, fé eos /Pretos vel humi raptatos, & bumiliatos veddidiffe. ^ Sic miniftri facri , quod ferta &. libamina im domo. Dei deficerent ,, dicuntur /zxifle Joel. 1: 9. proprie /auguidi "marculfe; qu:xe propria eft verbi oax fignifi- catio.) S LVIL Srzercus feflivitates ve[fire (fcilicet funt, vel factze funt; adeo ut, cum, bene- dictionis divinze tempore, lete, laute & gloriofe agerentur, nunc prater luctum & ignominiam nihil habeant; jfefüivitatibus ,, pre maledictione Divina, in jejzzia ver- fis, & purum putum maororem & fquali- dum habitum; cujus refpectu feflivitates di- ci potlint //ercus factze ,, phrafi emphatica , ad calamitatem adgravandam, & animos eo- rum fortius adficiendos, electa: a qua pa- rum abeft, quod, tempore obfidionis Hie-, rofolymz , cives ejus eo ducantur a du- ce Aflyriorum redigendi , ut edant excre- menta & bibant urinam 2Reg. xvi o7. Tacita forte eft in voce wa /7ercore ad firni-. lem s», quz cum ww» fubinde permiíce-. tur, fed diverfi ufus ,. adlufio ,. ut fenfus fit, loco fazis fracti & divifi, quod eft a* Zijvidere frangere panuemin cibum 4, etiam gn prO ow j, in feftivitatibus, & lzetis alias con- 86 Jel. twin 7. Jenni mb 0 b Mich, iir: 3. "Ihren. Iv: 4. à Lais MIA E... i557) 163 conviviis, quafi /ercore ipfos debuiffe vefci ; utique loco lautorum epulorum, nunc for- didis, & vilibus eos contentos efle debere. Quod eleganter & fortiter, cum aliqua hy- perbole, ut in ítilo fublimiore, recte dici- tur, flercus funt fea veflra. Quem fenfum recte percepit Chald., fed minus nervofe ex- preffit, dum vertit, /zcare faciam abolendo (quod eft 5s3) poun m» magzificentiam fe[lo- vum ve[lrorum. Ynterpretes per fzf?z folent facrificia , in iis offerri folita, intelligere, & flercus feflorum , ita enim vertunt, de eorum abominatione in oculis Dei interpretari , ut fenfus fit, Deum ea facrificia, inftar fter- coris, repudiare, & in facies eorum, in fig- num contemtus, rejicere. Sed 1. Vox an füflum, a faliatioge, proprie que fit lateri- bus huc illuc zzf/exis, 13 enim proprie eft, ut jam notavit Cl. Schultens 4, flexus cón- zortusque fuit cum gyratione , quo fenfu fumi- tur de ebrio , & navigio in latera vi ventorum deflexo Pf. cvi: 27. fignificatione petita , vel a zotu im circulum , qui um vocatur, ut Coccejus 5 obfíervavit; vox , inquam, feftum denotans, vel nusquam, vel non nifi addita aliqua nota, «& ferie orationis exi- gente, pro v/Qma feftali fumitur. Udque def. &Clv.p.2;5. tinLex. ; y. 6 - 64 COMMENTARIUS Jef xxix: 1. wpr cm recte vertitur, fefia vel /ilenvitates in. orbem eant, uti Cl. Com- mentator expofuit. Pf. exvimr 27. phraáfis: fingularis, viscire feflum denfis: funibus , ni- hil aliud dicit, ac perenne & firmum infti- tuere & aufpicari. fz//um ; metaphora a re vek perfona /7rzis vinculis ligata; utique de ;- ima capi nequit, quzxe, non nifi fenfu val- de incommodo, /igari ad cornus altaris dici poterit; aZ coruuwa altaris vero. additur , ut. perennitas & firmitas fefti ex comparatione cum iis ulterius adfirmetur: ut fit pro, zs- que fint cornua altaris. De quo hic non eft locus pluribus agendi. Denique Exod. xxmr 18. Nos facrificabis. fuper | fermento (feu, non fublato fermento ) /z7gutgem vici onze mee; ueque pernoGabit adeps. *an fefli mei , usque ad mane ; NOX in ufum fefti retinet , fed nu vi&lima ex pricedente repetenda eft; ut fit, adeps vildime fefli mei. Hxc loca funt, pro viZize fignificatione proferri fo» lita; quze, utfacile patet, ei fulciendze non fufliciunt. 2. Nulla hic fit facrificiorum mentio, nulla ad ea adlufio, ut modo nota- vi. 53. Cum modo dixiffet Deus , vesri/a- vi flercus in vultus ve[/ros; quid emphafios habeat, /lercus victimarum veftrarum? non intelligo. Acquiefco itaque in expofitio- ne, quam dedi; nec tamen intercedo ,. quo- mi - As ENMEEATLO^ z56 3: D r6 minus , cum Deus dicit, f/ercus funt feflga ve- fira, digitum fimul ad abominabilia in ocu- lis Dei feíta ipforum intendi, ftatuatur; ita ut acutum fit dictum ,. quod de ainbiguo quid trahit; & fenfus, fefta veftra funt vo- bis fordida, & lugubria, non /e/a4, fimul mihi odiofa & deteftabilia , uti Jef. 1: 14. INovilunia veftra, €& folennia fefla velira ,odto habes anima mea , ancumbunt snibi inflar oneris &c. non quod illegitima eflent , fed ipfi, qui celebrant, fcedifragi: uti tempore Jefajze, ita & nunc, ut ex feq. patet.) S LVIII. ££, quod /v/ulit vos, ad illud, (itaque, feu ergo, id ipfum, quod vos in altum extulit, quo,tanquam períonx facra, fupra alios excellebatis, laute ac glorioíe in domo mea vobis degere concedebatur , il- lud ,inquam , eo, quo dixi ,recidit, ut nunc fordidati fitis .. & fordide vivatis. Conci- fus eft, fed emphafios plenus, fermo, facile fupplendus ,.per sx, in principio ante we qu:e vulgatitlima eft ellipfis, & fuperioris con- tumeliz repetitionem, mente intelloetam, in ww ad illud, ícilicet vile & fordidum, delap- fum eft ,quod vos excellentes reddidit. Con- tinet itaque hoc membrum conclufiogem ,. quam aptüilime, cui fubinde infervit copu- laüivum : €. De quo ad c. r: 6. dixi. Quid? quod illud ipfum » vicem 2 swsfüb-- X joo wA 16 COMMENT ARRIUS inde teneat, & 4vo/, aut quj, reddendum Uti Job. xvm: 3. expo/ui pow «» quod mom in- telligebam , &c. 2 Sam. xix: A1... Ubi tranfrcit rex Gilsalem ------: & omnis populus Jude, ivarw qui irausduxerupt regem.- : Ala dabit iNoldius a. Non opus itaque foret ellipfi. In eo etiam, quod vox fupplevi, a4 i//ud ve- pit, nihil difficultatis. . Sic: Ecclef. 1x: 3. && ultimum ejus wnon *w gd mortuos , ícilicet, abeundum eft. in quo licet acquiefcere pos- fim, addam tamen aliam interpretationem, loco adprime congruam, quz Chald. para- phrafin, non intellectam, fimul illuftrabit; fecundum quam voces redduntur; € abfu- lit, vel aufert, quisque Zonum velirum ad fé, vel fibi; & hunc fundunt fenfum: do- na, vobis coricefía, & ad vos deferenda; per legem meam, ut funt prigitie & decime c. nr 8. quisque nunc fibi retinet , vobis- que denegat; in fignum contemtus veftri a- pud populum, ut verf. 9. habetur, unde ex parte etianr veflra orta eft penuria, & fordities in folennitatibus. Quod ipfum hoc tempore contigiffe, ex cap. ur 98. & hifto- ria clariffium eft. Hanc in mentem Chald, vertit, ac probibebitur wp»n portio ,: vel fors veftra, ab e(. Ad cujus fenfus elucidatio- nem & Part. p. 299. 8 U ih MIMAT JE Dq,03. € 16» nem notetur. r. [n Verbo s» deficere füb- jectum, five quemcunque five populum , adeo- que .plene effe, & quisque, aut populus aufert. .Cuius ellipfios fat nóta funt exein- pla 4 2. Vocem ox« vcl efle pro ezn« «vw quod veflhrum eft, vobis debetur, donuin & munus vobis adíignatum,. vel efle zoziez nx cum adíixo, quod 4ozum denotat, proprie ienfronem , ab.nnw, nns, ms (qua vicinze funt radices, & fedem habent in Zezfroze , extezfío- 5e; unde vegiendi , & alii ufus orti func) in- de inter alia Zopum , & tributum , ad aliquem iendens & veniens. De quo nupernepos meus , J. H. Verfchuir, preclare fpei juvenis , quem honoris ergo nomino, egregie commen- atus eft ^, ad nonnullorum locorum Script. S. illuftraGàonem. 3. Voculam. vw in fin. cum we; cohwrere, & 244 /é fignificare, ut fit, zollere ad /e, fibi adferere; oppoftite ad facerdotes, quibus competebat. In quo ni- hil eft infoliti. Aliorum interpretationes ,. quas integras relinquo, proferre & exami- nare non licet.) S LIX.. 3. Zfterum, «& pofterius, intro-. ductionis membrum facerdotes & Levitas: ad fuperius revecat tempus , quo. Deus: Le-- . aX Vade Glaff.-.Gr; T. X13; jr oTIE- cam zm ;5 beds difp. Academ. fub Cl. Schroedero, ad Selecta Script. S. loca cap. r1. -— a8 COMMENTAARIUS ' Legatum ad eos in omnibus fidelem, & legis ftudiofifn Qum , miferat, per quem anti- quum ilud, cum domo Levi pactum, fce- dus folenniter cum iis renovaverat, eo fco- po, ut officio recte functi populo legem in- culcarent, quod ab ipfis, tunc quoque ad- fumtum, deiüceps turpiter violatum erat, ipfique propterea a Deo puniti erant. Que fumma eft pericopzxe verf. 4--9. 4. Et cognoviflis , me ad vos mifriffe ed cepiums ut ftt foedus neum cum Levi, dixit febova, Deus exercituum. s. Fwdus meum fuit cum ipfó vite & pax. Lt dedi illa ipfi Dolori : & timuit me, € coram nomine 1meo contritus fuit. 6. Lex veritatis fuit in ore ejas , mec per- ver[ttas im labis ejus imvenia efl , im paces cotniplauatione ambulavit mecum , 4nuliosque avertit ab iniquitaie. 7. Quia labia facerdotis cuftodient fcientiam , G. legem ab ore ejus requiremt 5. quia legatus Srebove , Dei exercituum , ipfc. . Qua in pericopa. «a. commemoratio & defcriptio feie offert fcederis antiqui cum domo Levi, antea cum Sacerdotibus & Le- vitis hujus temporis folenniter pacti per Le- gatum Dei verf? 4, & 5. in principio 8. ipe LT e- A pO UMCAULI ^11" 45$." 180 Legati elogium , ipfi divinitus datum, & ipfis in exemplum ad imitandum propo- fitum, verf. 5-7. v. Violatio fcederis , deinceps fecuta, verf. 8. Denique à. vin- dicta Dei propterea ab ipfis furta, verf. 9. SLX. e. Foederis antiqui, cum domo Levi pacti, fuperiore tempore per Lega- tum Dei folennis renovatio, cum ipfius fce- - deris luculentis przxrogativis, his verbis re- prefentatur verf. 4, 5. ££ cognoviftis , noftis- que & nunc ,me ad vos mtfr]e boc preceptum , ut [it fedus meum cum Levi, dixit Jebova, Deus exercituum : fedus meu fuit cum ipfo vile €& pax. Ad preteritum, & non prz- "fens, tempus his verbis refpici, adeoque feedus non jam, fed antea per legatum pa- &tum effe , feu renovatum, cum Sacerdo- tibus hujus temporis , indicari, fecus ac vulgo cenfetur, 1. collatio cum verf. r., ubi idem, quod hic, fed concifius, habe- tur, addita particula z4zc , clare evincit. Preterquam enim, quod repetitio foret fruftranea, (i de tempore przfenti & hic a- geretur, nota temporis praefentis, zz7zc ibi exprefía, hic omifla, diverfitatem temporis arguit. 9. Ipfa verba, rovifüis quod mift ad qos, alium non ferunt fenfum, ac, probe noftis & agnoviftis, me legatum mififfe, & per ipfum fedus hoc m vobiscum pe- pi- ge COUMMENTARLUS pisiffe. Linde manifeftum effe reor; non de prefente, fed przterito tempore ferino- pem fieri; nifi illud zovif/is. varo fuo fenfu privetur, feu inclienum torqueatur. 3. De- ique, cuim Deus eos rupti foederis, quod cum iis pactum.erat, reos agat, & propter- ea eos poenas ferre adfeveret, vf. 9, 9. fae- dus.non nunc, fed antca fuiffe cum iis ini- tum, ficut clarum.eft , ita non minus certum , foedus intelligi nonantiquitfimis temporibus , fed paulo ante pactum;.cum pactionis,per legatum., ad eos miffum, modo facta fue- rat. mentio ; .& cuu ipfis diferte . dicatur, pa- ctum. S&LXI. Hac.admiffa hypothefi, verba fa- cilem babent explicatum ; nec multa indi- .gent luce: quare ea relegam, & verbo jl- Juftrabo. |.E£.(vel etim, .aut wit, tendunt. enim hzc ad fuperiora illuminanda &.confirmanda ,) zoviflis , (& antea 4gu0vi- His, .& nunc bene reco/itis, me legatum, ad .vos mififle:. quod, utrumque hic locum .ha- .bet. .INec fimplicem & nudam denotat .zo- iliam, verum agzitionem. quoque ,..qua fce- -dus.admiferunt,-& folenniter pepigerunt .cum Deo. : Quem ufum verbum rv. cogzo- Jcere frequenter; habet , «& hiftoria confir- .mat,,quz. foedus. per Ezram fuifle pactum, -Lzr. 1X. fub. aufpiciis Nehemize renova- tum À XN AMNIS ids $ 17Y tum fuiffe INeh. vri., tradit, cuius folennis pactio , una cum legibus fancitis & admillis, narratur c. X. ubi, quod notandum, leges expreffe memorantur, a quibus poftea de- fciverunt , & quarum violatio hic repre- henditur) noviftis, & fcitis etiamnum, :;ze boc preceptum a4 vos. mifi? (feu plenius , fee. miffo: Lagató,y boc. vobis injunxille prace- pium, hoc à vobis requifiville. | Verbum enim utere nos clare;ad Legatum ducit, cum hoc 7«ecepio aflum; uti c. 111: I. ecce 7pe tuittentem angelum euin, &c. quo etiam facit, quod mox zgeli, vel legati, Dei in- jiciatur mentio. |. Sive irtere cum precepto oeriütur , qui fatis vulgatus eft vocule nx "fus: five per ellipfin *»x9» 3.C. 1: 1.22472, vel miniflerioangeli ,quiwerí.7.memoratur , & mox defcribitur a fidelitate in oflicio facien- do: five fenfu divite zzere fit pro , zittendo dnjuugere preceptum.; quemadmodum alias verbum s includit, & dicit, «rceffere, c- «gocdáre, nunciis, mandatisve, ut Job. 1: 5. Quumque in orbem irent dies convivii , mitte- bat jfobus eos Tuffraturus , plene ww» now" mri- fitque € evocavit eos , uti notavit Cl. Schul- tens. "Addo sSam.xv: a2. E£ mifit. ZAlbfolom zIcbitophelem confiliarium Davidis ,. ex-urbe e- jus &c. pro , mittendo arcetlivit. Simili fenfu divite & hic , if preceptum , eft , mit- ) pp: ten» 1:3 COMMENTARIUS tendo precepi, plene, sif ad vos, C? pre- cepi feu dedi, boc preceptum.) ui fit fedus - meum cum Levi, inquit Sebova, Deus exer- cittuum (co fcopo, miflo legato , vobis preceptum hoc dedi, vel, hoc eft prece- ptum quod, miffo legato, vobis injunxi, ut vim inter vos obtineret, & officii & pro- miffi refpectu , feedus illud antiquum cum domo Levi, feu facerdotibus & Levitis , in- primis £//s, erectum. Structure orationis convenientius eft, ut feedus Dei cum Levi olim erectum intelligatur, & ejus obfervan- tia inter perfonas facras hoc tempore intro- ducenda intendatur. Cohzrent enim vo- ces, füdus meum cum Levi, & verbum, mw ut [f£, ad facerdotes, tempore prophe- tze , recte, referuntur, eoque fcopus miflionis faéctze declaratur, ut foedus illud Leviticum inter eos vim fuam accipiat; adeoque plena ftatuatur oratio; wf infer vos fft foedus meum cum Levi: ut ft, fcilicet in vobis & inter c0: ; quod ex przcedente & fcopo orationis "facile fuppletur. Utique fzus cum Levi eft ipfiffimum illud, quod Deus olim per Mo- fen pepigit cum domo Levi, inprimis fa- cerdotibus, eujus mentio eft, Num. xvii: I9. XXV: I2, I3. ubi federis, etiam fcederis jocis, & eterui, voces occurrunt; ad cu- Jus ona , quibus fruerentur, & ofZcig, quiz pra- ^N AGEIMER I. £51 preftarent, in feq. quoque refpicitur; ut mox patebit. — Lev: itaque non eft hic no- men proprium, quo progenitor defignatur, fed gentilitium , quo ejus tribus, & familia in- fignitur, alias Jos Levi Zach. xi: 13. di- €&ta: cujus indicium etiam in eo eft, quod verf. 8. fedus "^ cum articulo, nomini proprio minus congruo , habeatur. Hoc vero fedus Levi ut effectum fortiretur inter Levitas & facerdotes, Deus legatum cum praecepto miferat; quod hic verbo nma 5 fft, Ícilicet zzter vos, ut dixi, indicatur. Cujus emphafis minus perfpecta eft, licet fefe fponte íua fiftat. Repetita fcederis exiflentia nom tantum denotatur, fed firma .& immota fimul, fimut ejus exacta przfta- .tio ab utraque parte feederata, Dei & facer- dotum, in promiflis implendis, & ofliciis faciendis. Quo fenfu emphatico verbum -€e[Je iubinde ufurpatur, quo ftabilem dicit .& plenam exiftentiam. — Quemadmodum verbum dicitur effe, cum przíftatur & im- pletur, uti Deut. xvin: 22. — Quod locutus fuerit propheta in nomine "ebovee, wm wn nec exiflerit uerbum boc, aut gom venerit &c. pro non fuerit inpletum , non factum. Job. vir: 10. Sic extflet, ^mm, adbuc con[olatio zmeu , firmo fcilicet talo, & immota, in ple- no fuo vigore. Dan. i: r. fomnio ucet ob- hdi: ii- jí( COMMENTARIUS livioni tradito , cor tamen iNebucadnezaris. ipfum pupugit ,. & fomnás ejus wvni firmiter ipfi adhzfit, Clare 2 Chron. vr 5, 6. nec non ISam. XI: I4. onm €? eritis étiam vos ---- pofl Sebovam Deum veflrum , firmiter & perpetuo fub aufpiciis Tehovze , ducis ve- ftri. Jer. xxxiv: 16. /ubjeciltis eos , nnb ut per- petuo [int vobis ferui &c. Zach. vi: 15. wm & erit , Ícilicet, quod promifi modo, /zrmum erit. & ftabile, ac implebitur, // ? audiceritis «cem Sebove. Ecclef. xi: 3. ubi ceciderit ar- bür,wm ew 1D] erit , firmiter & in perpetuum. Gen. XXVIE 35. benedixi ei, eiiam benedictus mm crib; implebitur mea benedi&io , erit- que ftabilis & perennis: nec aliter in dicto. plane divino, //7 Jux & erat, reapfe & fir- miter. lta hic, zz f/ fedus, eft, ut obti- neat, vigeat, przftetur & impleatur, ac du- ret in perpetuum.) SLXIL Jwdus meum fuit cum ipfo, vite $4x. (Quibus verbis Deus cuz explicatio- nem tradit fzederis cum Levi,modo memora- ti, £zii, exemplo antiqui temporis prolato, confirmat , quod dixerat, feedus fuum cum facerdotibus hujus temporis futurum, fi o- bedierint: acfi haberetur; foedus meum, quod cum Levi dixi pactum, intimam con- ftituit ejus mecum conjun&ionem, & lucu- lenta habuit vice & pacis promiflà; & ficut i- A&BOMLA DI ar 4 0 0375 illud cum ipfo /zi?, vim & vigorem habuit, jta vobiscum 27/7, legatum fneutu'ad Vos mifi." Qua ratione verba cum prxcedénte re&e cohzrent, & eandem exferit verbum £j? vim, quam modo in lucem protraxi. Cum autem feri adjungüntur vie & pax, qui voces pér modum azpofitiogis fubne- «tuntur, duo, ni fallor, de eo fignifican- tur, a/[ferum , intima familiaritatis efle fce- dus, Zlerum, preclara habere promifla vite gloriofz , longevz «& profpere. U- trumque vocibus comprehenfum cít;5 quod de po[leriore facile conftat, & vulgatum ett; de priore ex genuina vocis vn poteftate, .& ulterius ufu, conítare poterit. «Radix enim »n, Vel potius "n, unde mn, proprie eft, eragmentere, «& in unum compingére; unde p"n proprie coagimentatioges viales, uti Job. X: TP Oo PIOVUXIVUSO: GC SIODÉ TxVnio 1. focietas conglobata, compacta, Q en. cazus coagmentatus r Sam. xvim: 18., ubi; David ad Saulum, nuptias cuim filia oflerentém, zzi: 680? *3& nnum "n "Y C! Quis ctus familie p4- iris mei? Sic vox 7, ut rectius punctatur cum Lxx. in ftatu conítructo, eft reddenda. Altera vox en ad familiaritatem: quoque fefe facile transferri patitur, ut vel ex for- mula ex zb, & utu falutationis cuia ofcu- lo, quem CI. Schultens alibi 4 obfervavit,. & ad Har, conf, 11. p. 114. e- 56 COMMENTAÀAKTIUS elucefcit. Sic eir ros pacis mec Pf. xLr 10. eft, qui me amoris & venerationis ofculo, & folenni formula, pax zibi , vifitans , faluta- bat, & complettebatur , quicum amicitli- me converfari folebam : qualem ficium & fratrem. adpellat. Pf. xxxv: 14. fed fortius Pf. Lv: 14. /ed £u, bomo, wa juxta mei ces- timationem (quem juxta mecum zftimabam, quafi alterum me reputabam. LXX. ic&jvxe Hieron. uzarimis) [ocius meus € notus m us (familiariffimus & conjunctiffimus focius : q'x, cujus radix 2zfimam adfert conjunctionem , pro amico & intimo fumitur focio: cujus ejusdem fere ufus eft vocis wv», quz em- phafios augendz ergo additur) gui una dul- cifItto. fecreto fruebamur. &c..— Quod quam apte in /zcerdotez conveniat, licet ex mune- re, & relatione ad Deum arctiore , cujus fu- pra ? aliquas duxi lineas, abunde conftet, ipfum nomen n» /acerdos docet; cum pro- prie defignet aZpropinquatorem , feu prima- rium, ac proximum miniftrum, five politi- cum, five Ecclefiafticum. Quod Cl. Coc- cejo ?jam fuboluit, Ling. Arab. confirmat. Denique eo etiam inter alia retulerim titu- lum fiederis mo [alis , quo fcedus Leviticum cum facerdotibus infignitur Num. Xv1II: 19. : cum & ad cap. I: 6. b in Lex. & ad Hot. 1v. A.D ME A E Hi: c. 177 cum /z/ fit notiffimum amicitie & familizri- istis fymbolum, in hospitibus recipiendis, & foederibus pangendis apud Veteres ufita- tum, ac emfe«& epulis adjungi folitum : unde proverbium, &A2 «e rpam(av p Ga. Baívav , fal mon ejfe violandum ac menfam. u:xe fatis nota funt a.) | SLXII. 48. Federe Levitico antiquo defcripto , ejusque folenni renovatione , per Legatum Dei facta, commemorata; dif- fundit fefe Deus in Lezati elogium, & hono- rificum ei dat teftimonium, quo declarat, eum fuifle divinitus ad eos miffum , tan- quam Angelum Jehovz , & omnes huius fu:e perfonz partes egregie explevifle, íefe- que plusquam verum prefítitifle /zcerZo- £e5, alterum Pinehafum, ad quem adludi- tur; eo in primis fcopo, cz;z ut foeederi cum ipfis renovato fummam fuifle additam azro- rilatez!, cum per talem virum, a Deo mis- fum, fuerit factum, demonftraret, zz; ut fidelitati legati in eo opere adteftaretur, fi- bique in omnibus per eum fuifle fatisfa- éctum, declararet, /;; denique, ut ipfis in exemplum proponeret hunc virum, /acer4o- iem quippe & ipfum, imitandum, fi officio recte functuri fint, & feederis bonis frui ve- lint. & Confer inter alios Cudworth. de cena Domini ad calcem Syft. intell. c. 6. $. i5 COMMENTARIUS lint. Hunc exiftimaverim fcopum & fen- fum efle pericopze verf. 5-7. € dedi illa ipfi Dori, €? timuit age, ac coram nomine qoeo contritus fuit ipfe. Lex ueritatis fuit im ore ejus , € perver[itas in labiis ejus inventa. ef aulla, àm pace ac complanatione ambulagit qme- cum , iuliosque avertit. ab dmiquitate. — Quia labia facerdotis: cuflodient [cientiams € legem ab ore ejus requiremt , quia zingelus "Jebovs; Dei exercituum , 2pfe eft. Interpretes lineas his verbis duci cenfent, vel muneris facer- dotalis, verorumque facerdotum, eorum- que qualitatum moralium, in genere, qua: les effe debuerint, non quales fuerint, vel unius alteriusve ex primis facerdotibus, fi- ve Aaronis, ut nonnulli, five Pinehafi, ut alii volunt. Quz pofterior fententia fe« fe fine dubio rectius tueri poflit, cum qua- litatum illarum recenfio non fit generalis , fed quatenus fefe in perfona, quz hic in- nuitur, reapfe exferuerint | Non enim quid a Levi exigatur, fed qualem fe gefle- rit, & quid prefítiterit, memoratur; ut ex ferie orationis clare elucefcit. Quam male autem hzc elogia in facerdotes in genere conveniant, neminem ex hiftoria latec;ne de titulo azgeli Tebove , facerdotibus in genere minus congruo, de quo mox, dicam. Quod vero ad Aaronem & Pinehafüm adtinet, ab | - Nobis Ama MAC. pog pé 0) oiy9, iis, in primis Zec, colores peti, & eo paffim adludi in przclaris qualitatibus hu- jus, de quo agitur, /zcerdotis & azgeli Je- hovz ,depingendis, lubens agnofco , & mox Obfervabo; fed eos, aut alterutrum eorum, directe intendi, a me, ut ftatuam, impe- trare nequeo, 1. Quia, cum Levi fuerit. modo memoratus, relativum ejus, ip/?, co omnino referendum, adeoque non fingula- ris aliqua perfona, fed Zwwus Levi, feu fa- milia facerdotalis & Levitica in genere in- telligenda foret; cui, ut modo vidimus, hsec non conveniunt. Diftinguuntur etiam verf. 8. facerdotes hujus temporis a Levi, quum 2/45 fecedus dicuntur fregiffe: nec fu- periorum temporum facerdotes eo nomine vix majore jure cenferi poffunt infigniti. U- tique nullo conftat indicio, quz in genere de Levi dicuntur, ad unam alteramve perío- nam reftringenda efle. 2, Quia non ordo facerdotalis, fed una aliqua fingularis perfo- na digito quafi monftratur, cum dicitur sm tpfa, & angelus Jebov« ipfe ett. Quis quaxefo ?p/e ? cum non nifi generalis fuerit mentio Levi facta: alius effe non poffet ac fummus facerdos ; cujus non fit diftincta mentio , cum illud. epitheton a vulgaribus facerdoti- bus longe fit alienius. S LXIV. 3. Quid? quod ipfe ille titu- "niop- 2 o lus 890 COMMENTARIUS lus angeli Sebowe oculos a facerdote , aut Pontifice qualicunque, qua tali ,. abftrahere jübeat, & ad autorem hujus libri vertere, cuim quod nullus, nec facerdos, nee Pon- tifex, eo ornatus incedat in Script. S., uz quod nulli fecundum veram emphafin com- petat; nullus enim aut infpiratus fuit, cum legem docuit, doctoris enim perfonam fe- ries orationis requirit, aut extraordinarie a Deo miflus fuit ad populum, qualem titu- lus hic poflulat, aut fidem, doétrinze fuze habendam, cum auctoritate exigere potuit, uti Zugelus Sebovc, tum denique quod hic ipfe titulus autorem libri hujus digito quafi monftret, de quo mox. Summus facerdos, íi ad eum reftringenda velis dicta, quod ta- men fine folida fieret ratione, fpeciem qui- dem ugeli Jfebovce pretulit aliquam, cum oracula per Urim & Tummim funderet, & de iure folenniter, ad lites dirimendas, ex lege pronunciaret; fed hzc nihil ad. perfo-. nam Doétoris, & interpretis doctrinze falu- taris, quie hie unice adtenditur, faciebant; oraculum: illud vel ad occulta detegenda, vel actiones, in certis cafibus praecipue in bel- lo, dirigendas, pertinebat, & controverfix decidendze circa civilia ac externa ritualia Ecclefiaftica tantum . inferviebat, Deut. . xvir: 8. Cujus dignitatis refpectu /zZ/ces qui- dem. "1 R5 HN UANMLSAU PES $675 i83 dem fub Oeconomia Vetere DZ, & fi altiffimi, adpellantur Pf. xxxi: 6, fed non facerdotes aut Pontifices , qua tales ; nec usquam fingularis perfona Z/zgelss ^ebo- ve. Tradit quidem Diodorus Siculus 2, cu- jus Hl. Grotius quoque meminit, fumum Pontificem -Sudeis baberi &yyshor nuncium € interpretem ju[orum Dei ;íed unde nihil aliud ad fummum colligas, quam titulum hunc, forte ex hoc ipfo loco, male intellecto , ipfi deinceps a Judzis datum ,aut talem habitum fuiffe quo tempore fumma rerum in civi- tate & Ecclefia erat penes Pontifices. Sicut nec modum tenuit Philo Judzus, ubi, lo- co a Cl. Weflelingio ^, folidze & fufze eru- ditionis viro, fingulari meo amico, citato , eum zzedie conditionis intey Deum & homi- nem, & utriusque fequet(trem , efie decla- rat; nifi fublimius quid, cujus typum ges-. ft Pontifex , eum in oculis habuife cum Ligtfoto * velis. De quo hic non eft a- gendi locus. 4. Elogium, quo fingularis. hic vir ornatur, nimis mihi videtur magnifi- cum, quam ut aut Aaronis, aut Pinchafi, caracterifticae. qualitates hie depingi cenferi queant. Utique Aaroni, qui populo in vi- tulo aureo nimium indulfíit ,, & in Mofen cum & Eclog. l. xr. oper. nov, ed. t. 1r. p. 543. b adi Diod. S. l. c. c EMT Templi cap. 3. 1323 CQM MEN T AR TUS cum forore Mirjam infuürrexit, cuique Deus ratus fuit, vix competit, quod zu//a in ore ejus fuerit iniquitas, & in pace cum Deo ambulauerit ; & multos ab iniquitate abduxerit. Pinehafi illuftre quidem facinus memorize proditum exftat, ingentis ftudii in Deum & eius legem fpecimen, a Deo agnitum & ho- noratum praeclaro promiffo, uti conftat ex Num. xxv; fed num qualitates & virtutes, hic memoratas, ita prwítiterit omnes, ut ab iis fuerit celebratus , & , tanquam talis ,in- ter omnes notus, nonliquet. Quod tamen hic requiritur, & prefupponitur. Vir e- nim illie, quem Deus tot encomiis ornat , tanquam populo notus, & ab ipfo, pro ta- li habitus , reprefentatur. | De Pinehafo in fpecie quoque non conftat, eum fuite coram nomine Dei contritum, multosoe ab ini- quitdte abduxi[e per doctrinam & admoni- tiones, quod hic intenditur; cum perfona JDeGeris huie perfonz aptetur. (Ne nunc dicam, dubium efle, num perfonx huic fefe convenienter geflerit in bello civili Benjaminitico Jud. xx. Addi 5. poteft, virum hunc fupra ordinem facerdotalem ex- toli, & perfonam ei aptari, quam hic geffit, fácerdotum ordine fuperiorem; verf. 7. ubi, cum /acerdotis labia fcientiam dican- tur euftoditura, /ex ab hoc viro jubetur ze. gii- eate ^N e T A D ^ MÀ L. 1r $T. 7188 quirenda , quod Jugelus "yebovce fit ipfe; ma. jor itaque & excellentior quovis facerdote,. De quo mox. S LXV. INoftra vero hypothefis, quz ,ut fupra dixi , autorem hujus libri, feu legatum Dei, ad populum antea miífum, ut foedus Levi renovaretur, hic depingi, habet, prz- terquam quod ex fuperioribus loco motis fponte fefe offerat, cum vel illis, vel no- ftre fit locus dandus, (Cappelli enim opi- nio de Chrifto, hic depicto, ne adtentio- nem quidem meretur , nec ullum fundamen- tum, preter perverfam de fcena hujus li- bri hypothefin , habet, licet veteribus , tefte: Hieronymo , etiam placuerit) eo fefe infuper commendat, quod nexus & /tepzs defcriptionis hujus perfonz ,p5ra/es omnes, in Ezram, quem libri autorem habco, exac- te quadrent, & titulus azgeli Jebov;e eum caracterizet; cum autor libri eo nomine fit infignitus. Quod tanta fulget evidentia, ut Hieronymo, qui pericopam de /Zrcerdote in genere interpretatus eft, oculos aperuerit,, & hzc verba expreflerit. — Expozif. pomeg fuum: Efdras facerdos Dei , boc eff Malachia ;, quod angelus Domini interpretatur. Ezras u- tique veniffe legitur Hierofolymam, /zu- lari Dei dudu, & cor fuum paraffe & frrmaffe ad inguirendam legeim. Del, & ad faciendum Iz 4 ; ! i; ji € 144 COMMENTARIUS €& docendum im Israele f'atutum €? ^us. Ezr. XIEF 9, IO. fingulari inde & cara:teriítico ornatus /cribe periti titulo, ut hic ww» , zz lege Mofts 4, etiam «son f/eribze, xe «Fox» fic dicti, /cribe preceptorum ,. inllitutorumque Sebove , Israeli impofittorum 5, &, in edicto Artaxerxis ,. féribe voi perfedi, confumima- ti^, qui jus Zecidezdi habet: primaria enim radicis poteftas eft in /ediege , prefeione , qua quid vel iz bezum abfolvitur & con- fummatur, vel ;z maluru confumitur ; quem utrumque ufum habet. Agnofcit ibidem 4 Artaxerxes iz Ezra fapiertiam Dei ; eique poteftatem dat confHituendi judices & diftepta- dores, qui jus dicant toti populo, &c. De ri- ire nominis Dei & coz/lerzatione Ezxze co- ram ipfo conftat quoque ex Ezr. ix, nec non de federe Dei ab ipfo renovato, & mul- torum converfione a peccatis, & legis vio- lationibus, per ipfum effecta. Sic & Neh. vir. Ezra fzpe «n fcriba ///e per excél- lentiam adpellatur, & officio illo przclare funétus narratur: fimul ad ipfum venifle di- cuntur * principes patrum iofius populi ,. [a- cerdotesque &9. Levite, ut in verbis legis eos e- rudiret.. Qus: commentarium quafi confti- tuunt noftrz pericopz luculentum. S LXVI. Re- & Ezr. vr: 6. bib. 1r. Cub. 12. d verf. 34. «e INel; VIII: I3. " A'b^ MAL: i::|7$.^ a8 $ LXVI. Relegamus, hac jacta hypothefi, verba, &, ubi opus fuerit, illuítremus, Kt dedi illa ipfi. Doori, id eft, quod vos, facerdotes! agnovifítis przcedente tempo- re, me ad vos müfl]e, ut fedus meum, cum Levi olim pactum, ratum eflet inter vos , foedus inquam illud vitarum & pacis; illud ita fe habet & veriflimum eft: ej enim, quem ad vos mifi, ZeZi i/a, qua Dori, 'Vobiscum & cum populo communicanda , vobisque offerenda , & inculcanda. Hac ratione cohwrent hzc cum fuperioribus , & hunc fundunt fenfum, fatis facilem. Non itaque cum proxime precedentibus, f- dus seum fuit cum ipfo, vite & pax, con- necti debent, ut vulgo putatur, acfi fenfus foret, vitam & pacem fuifle Levi a Deo datam, fed cum initio verf. 4ti, & offi; , quod tfi ad vos --- --- & dedi ipfi, fcilicet quem mifi, ea, nimirum modo memorata , quz fedus Levi comprehendunt. Exponit itaque hic & confirmat Deus, quod modo dixerat a Judwis agnitum, fe zififf legatum ad fedus Levi renovandum. .Declarat enim, fe illa omnia, modo expofita, ei legator, tanquam DoQori, commififle efficienda. Pronomen ;?//, dedi :p//, referendum eft, non ad Levi, fed Legatum a Deo miffüm, non expreffe quidem nominatum, verbo ta- Aa men 1806 COM MEN TAR'IUS men ziüendi clare fatis comprehenfum 5; ut fupra vidimus. Prouomez vero relativum fzjcpe cum remoiiore coherere, & pro ipfo antecedente, non expre(ífo, poni, neminem fugit 4: quare plura non addo exempla. Eo etiam facilius hic admittitur, quod proxime przcedentia, parenthefios inttar , inferta can- tum fint ad fedus cum Levi illuftrandum. Cum itaque Deus dixiflet,/2 zi//f/2 adipfos , ut obtineat foedus cum Levi , & mox , infer- ta ejus foederis explicatione , addat, /e ea ipfi dedifle, de alio, ac legato miflo, vix cogitari poterit. INe tamen in eo hzereremus,, additum eft epitheton ejus, cui Deus haec dederat, /ega£o unice congruum , & eum di- gito quafi monftrans; cum dicitur, Jedi ea ipfi wws doQori, eo titulo noto, & a me ad. illud officium ordinato, fimul ipfi, qua /a- eerdoti ,congruo :is enim, & alibiPadpellatur aw» m2 facerdos dolor , ícilicet qui officio fa- cerdotis fideliter fungitur. Vox sw» non zz/e- ium feu reverentiam hoc loco denotat, licet Interpretes ita capiant, quod fenfum impe- ditum reddit, & varie exponi folet, nec ferenda phrafis, 4edi ia ipft metum , fed doderem , alias »»a cum » in fin. adpellari fo- a Vid. Glafl. Gr. S. [. rif. £f. IL. €RB. Io. I20 à 2 Chron. xv: 3. — ÉPON n AURA MEASIS imn o0 199 folitum : quod huc unice quadrat; cum Deus i//z, feu fedus Levi & bona ejus, recte. ei dedille dicatur , qua deQeri, ut ea offerret, & efficeret, uw fr, feu vim obti- neat, fidus Levi Quod verbo dare recte exprimitur. Sic, ut uno alterove exemplo confirmem, Pí. Lxxu: 1. 7wra tua regi da, Deus, €& juflitiam tuam filio regis, fcilicet, ut doceat, & adminiftret: quod mox addi- tur. Jef. xxix: 11. liber alicui 727i dicitur, ad legendum. Deut. 1x: 11. /abule legis di- cuntur /o/i dat, ut eas ad populum defer- ret. Nec alium fenfum habet Num. xxv: 19. ecce tue dantem ipfi, (Pinehafo in prz- mium infignis facinoris,) fedus meum, pacis (fcilicet /edus, voce federis repetita ;) ubi dare eít committere tutandum, & inculcan- dum, & fuus eft ipfum illud Sinaiticum , cum populo, cujus cuftodes & doctores erant facerdotes ; a quo mox diftinguitur fedus facerdotil eterni, domui Pinebafi ad- ligati. Quo refpici noftro loco videtur , cum Ezre, qualegato Dei, fedus Levi da- ius dicitur. Ne autem quis offendat ad vocem «vo cum xs, acfi Docorem, qui nw» &adpellatur, fignare nequeat; :. notari ve- lim , radices &v & nw ejusdem efle origi- nis, & fecum fubinde permifceri, ita ut s» Àa3 quo- 158 COMMENTARIUS quoque pro /zculari ^,quod eftsv, fumaturs. "unde awb, uti nw», proprie qui /zcu/andi ar- . tem docet, fieurate Zoor, qui fcopum ad- ífequendi fcientiam tradit, feu legem & doctrinam falutarem docet.. Origo refidet in cibratiore, unde & Zimoris & jaculationis ufus fluxit, ita tamen, ut Zi;zsoris magis in uv, Jaculationis in ww manferit, — 2. ad ani- ium quoque revocetur, quiefc. tert. » & n» haud raro permutari; ita Job. xxxvr: 33. e mpo pro seopo /7fammatio rubens naf, uà CI. Schultens expofuit, XXXVII: II. s» pro na, b«ecce ora, vel bocce, ponet fe elationi flu- Quum tuorum. Kuth. r: eo. zog amplius me adpelletis , Ànquit Naomi redux, wy amena & gratam , [ed vocate tn& ww, pro mo, ut nota marginalis habet, rigserte plaga adfettam,quia vn f/ringente plaga te percu[frt omnifufkctens. tain mp. G mp; wn. pro »on Dan. xr: 44. fe- cundum notam marginalem. Sic ns» & wo» pro /0lio, tbroro , né &Á ww, nón & wn, & alia multa. Ceterum, quod non erat negligen- dum, proxime ad noftram mentem accetlit: Chald., qui vertit, € ZegZ ei ws qgow doeGhri-. gam legis perfedam.. | SLXVII. Docore, cum fcedere Dei in manibus ad eos miffo, memorato, Deus pi-. étu-- & 3 Sam. XI: 24. 2 Cliren. xxvt: r5. AT aA UNMIBACESS 33:03. 0. 489, é&turam ejus perfonc facit, qualem fefe er- sa Deum & populum geflerit, quanta fit a- pud Deum gavifus praerogativa, quantos- . que: produxerit fructus, coram omnium o- culis exponendo;, ut fidelitati ejus in hoc. munere adteftaretur, fummam ejus autori-- tatem. in lucem proferret, & omnibus pro- poneret audiendum , & imitandum, verf. 5, 6. his verbis: 6&9 zümuit me, & coram uo- mine meo contritus. fuit ipfe; lex veritatis fuit iu ore ejus, mec imiquitas m labiis ejus trmoenta efl ulla, in pace & complanatione ambulavit guecum , C multos auertit ab iniquitate... Qui- bus verbis illuftris hicce Docter ,, quem Deus cum federe Levi ad populum & íà- cerdotes ablegaverat, defcribitur |a. a fumma erga Deum reverentia , luculento fpecimine coztritiomise coram: nomine Dei de- monftrata 5 € £muit me, G coram momine «mo contritus ipfe fuit; id eft,. przítitit fefe doctorem , nomine: fuo »w» dignum , mei quippe revereztéz , & timentem; eo etiam usque, ut tremendi zze7 79inis,, a populo violati, & a me vindicandi, cauía, fumma fuerit adfectus triftitia,, & confternatione,, fummam fuam erga me reverentiam ,. & me- tum judiciorum meorum ,luculento hoc fpe-- cimine demoníftrans. Incipit Deus Viri hu-- jus imaginem a reverentia & metu Dei ,, cum: Ad. 3 quad: 1:30 COM MENTARIUS quod prima fit & precipua veri Doctoris ac "legati qualitas, & zzor Dei fit principium fupientiz, cujus in populo Judzo defectus violationem fcederis produxerat, 7777 quod nomine aw» doloris hzec: ipfa reverezíta ettet involuta, ad quod propterea eleganter eft adlufum s; ut in ftylo.Script. fieri adfólet : nec improbabile eft propter hanc ipíam rationem ww» potius quam mw» fuifle poli- tum pro Deere. Sed illuftre hujus iris fpecimen profertur in cozzritioge ejus coram nomiue Dei contpicuum 5 quum fubjunygit Deus, € coram omiue meo contritus ipfe fuit; id eft, tanto gloriofi & fancti mei no- minis glorificandi ftudio inflammatus, tanto indignationis me: metu adfectus fuit , ut fummo fuerit coztriiusy dolore, quum s0men meum deprehendit contumeliofe a populo & facerdotibus habitum, meque ei propterea iratum efle. Plus dicit nm, quam xv, "citm non fimpliciter, uti «v, fed cum fummo pavore, & mentis confternatione , ex indignatione fuperioris , ac malo inde imminente , orta, conjunctum : uti Jer. 1: 17. Ezech. 1g: 6. gm: 9. & alibi. Radix mn a primaria friationis poteftate fefe cu; ad de- firutionem , qua quid in pulverem quafi friatur ,. ium ad mentis confternationem , qua ea quafi comzeriur , tranfiit, ut Cl. Schul- xum IMuu Li wrco«6) 1e: Schultens ^ docuit: quem utrumque figni- ficatum exferit Jer. 1: 17. ze conflermeris. a faciebus. ipforum ,, ne te comieram coram iis. Phrafis vero, pre facie nomizis mei contter- natus fuit, non fimpliciter fummam & ve- rendam Dei Majeftatem, tanquam caufàim iftius adfectus denotat, fed iram ejus ac- cenfam ob. violationem nominis ejus quo- que comprehendit, ut recte Pifcator. Quod ficut cozjlernatio mentis vehementior, quam vox Hebr. fignificat , requirit, ita phrafis coram uomine Dei, uti in locis Jer. & Ez. coram ip[i, indicat. rwv facie mominis Dei itaque eft , propter nomen Dei violatum & .offenfum , iramque Dei imminentem. Absque hoc effet, revereztia quidem & ze- ius Dei locum haberet, fed non cozfferzatio , quz moleftiffima, eft adfectio , quae infert couiritionem animi, aliquid. abhorrentis, & Íub onere velut fra; , & conftriati. Ex quo facile elucefcit, fi fimile quid fuerit in Levitis, qui, juffu Mofis , ftrazem inter po- pulares idololatras ediderunt, ^ & Pineha- fo, qui, Zelo nominis Dei accenfus, adul- terum & idololatram principem occidit: , ad. quos hic refpici putat Piícator,, phrafios em- & ad Prov. x: Ig. & alibi. DU Exed. xxxiv. c Num. xxv. z 93: COMMENTARIUS -emphafin non in ipfis, fed Ezra veritatem habuifle; cum illi Zelum magis, quam coz- flernationemm animi fracti oftenderint, Ezras vero omni numero completam demonftra- verit Ezr. IX. cui itaque hoc proprium fuit, & caracterifticam ejus qualitatem conftituit. Audiamus ipfum c. tx: 3... Cum boc audivi, foederis nimirum apertam violationem per conjugia extranea, /aceravi veflem meam & pallium meum , cefariem capitis met, barbam- que team, aoulfr, & fedi ewwe proprie fide- rülus, tanquam urente & peftifero adflatu, inde, ad animum tranflata voce, o//f/upefa- Gus, & in mentis adtonitte horrorem defi- xus. Quo in ftatu- usque ad facrifrciuin ve- Jperiinum wanfit, quando ad preces pro po- pulo fe vertit, quibus peccatorum confes- fionem edit, & populum declarat dignum, cui Deus ad confummationem usque iraícatur. Huic igitur proprie & emphatice congruit, quod Deus hic dicit, coram nomine meo. con- tritus fuit ipfe. SLXVIIL |. G. Muneris refpectu teftimo- nium //delitatis ipfi datur, verf. 6. his ver- bis, /ex veritatis fuit in ore ejus, nec imquitas án labiis ejus inventa ef ulla. - Quibus t in- primis de hoc illuítri doctore predican- tur, alterum , in ege docenda, & adplican- dà ad qualescunque cafus, eum fuifle to* tum, 4» MAL tr & 19 tum, a/terum , in eo opere eum fincere, fi- ne perfonarum acceptione, fuiffe verfatum, & veritati per omnia convenienter, ita ut nec aliqua in re aberraverit a vero, nec fu- cate ac dolofe legem perverterit. Prízs, cu- jus memini, clare innuitur, cum /ex veriza- fis in ore ejus fui[/e dicitur. Vox enim ma hic non in genere ZoQrinam, ieu inftitutio- nem, ut nonnunquam, fed /egzem Mofis, feu doctrinam /zge illa comprehenfam, de- notat, uti ex fequentibus 4, & cap. ii: 2». recordamini legis Mofis , fervi mei, manife- ftum eft. Qui etiam vulgatiffimus vocis u- fus eft, huc, ubi de facerdotibus & fcedere Levitico agitur, unice quadrans. Hzc /ex cum iz ore ejus fui]e dicitur, eam ab ipfo continuo fuiffe & conftanter tractatam, ex- pofitam & inculcatam, fignificatur: quo emphafis verbi nmn fui , fupra obfervata , etiam ducit. Quod, quam fit perfonz Ez- re congruum, non eft, quod demonftrem:; cum ex titulo /cribe, quem, tanquam pro- prium, geffit, & hiftoria, fupra jam produ- &a, nihilfit notius. Po/lerivs, quod verbis involutum dixi, fponte fua fefe offert. Lex enim non tantum , fed lex veritatis ipfi in ore fuifle dicitur, non fimpliciter, quz veri- i4- & verl. 7, 8, 9. bb 54 COMMENTARIUS tatem certam & teftatam continet, veritatem maximi momenti ,. & praeítantitlimam & uti- liffimam, nomine now veritatis /7//d« & fun- datiffimze , quae genuina vocis poteftas eft, in frmitate greflus fita *«, per excellentiam dignam , licet & illud hic adtendatur, uti de Lege Dei & alibi 5, traditur; fed & lex in veritate fua, five vera fana ac integra 5 qualis vere eft, fine depravatione, additio- ne aut detractione ; f've per ellipfin vocis nps3, in prz:ecedente mox latitantis , /ex verita- iis in veritate fuic in ore ejus. Quem fen- fum fequentiz confirmant; €9 zsiguiias nom efl inventa in labiis ejus, emphatice, pro ze ulla. quidem. aut fuit, aut inveniri potuit 5 . fed habitus, agnitus, celebratus eít doctor fincerus, incorruptus, inlege docenda, & controverfiis ex lege decidendis , jureque dicundo, nulla adfectuum aut perfonarum habita ratione ; oppofite ad corruptos facer- dotes , qui facies. accipiebant im. lege vert. 9. de quo poftea. Vox now tzjuftitia, iniquitas , fedem propriam habet, quod verbo notavit €l. Schultens ec, in 5i/agcibus,, quum lanx in alteram propendet partem; unde transfertur ad inju[litiam , ut Gr. «se3uia, nec non Zz- dium & Vid. Cl. Schultens ad Jeb. 1v: 18$. — » Pf. xix. 8 ad Job. v: 16. 1 A» MAL ir6 veg dium partium , ut Job. Xn 7. 2n pro Deo dis- puiabttis iniquitatem? € pro ipfo flruetis fat- lacieta ?. & de Judicibus ac confiliariis Pf. LXXXI: 9. quousque judicabitis wy iniqua lan- cium inclinatione ,. Lev. xix: 15. zon facietis wy iniquitatem in judicio, mon accipies i iiv tenuis , uec revereberis faciem magni ; 2 Chron. XIX: 7. sn eft cum "febova Deo noffro ww. ini- quitas €& acceptio faciei ,. & dom. — Verbum VerO wsm, 5708 inventa e[b iniquitas 3n labiis e- jus, licet fubinde fimpliciter pro effe fuma- tur, hic tamen, ut alibi, veram retinet fuam poteftatem , . qua ?»iisma penetrare ^, ita 2zvemire denotat; adeoque vel accuratis- fima inftituta invefligatione non effe in- veniendam , aut repertàm, iniquitatem , fignificatur. Moagnificum fane elogium eft, quo EÉzras ornatur, in neminem, vera fua emphafi , nifi virum, Spiritus Dei ple- num, conveniens; cum qualescunque etiam lapfus, & errores in lege interpretan- da, & fecundum eam judicando, de ipfo hic negentur; nec tamen a perfona ejus alie- num, quin ei proprium; ut ex hiftoria fu- pra vidimus. ! .SLXIX. ». Gavifus quoque eft fingula- ri plane pre reliquis facerdotibus omnibus. EC | pre- & Idem ad Job. x: 7. T Bb 2 16 COMMENTAR.IUS praerogativa, qua familiariffimo cum Deo ufus eft commercio, prophetis, a Deo in- Ífpiratis, proprio, fefeque eo honore dignum preftiiit. Quo hzc, quz fequuntur, verba directe tendunt; 77 pace & complanatione am- bulavit mecum: quorum hunc exiftimo efle : fenfum: famtiliariffima mecum gavifus con- veríatione, inftar prophetz, & legati, vel interioris admiílionis miniftri, ficut fince- re, religiofe ac modefte, ea ufus eft, ita ad pacem & complanationem ubique etficien- dam, in quo opere mecum totus fuit. 277- bulare cum Deo duo folet, ftylo Script, fed adfmia, fignificare, Deo familiariflime frui , & opus ejus, tanquam focium & miniftrum Dei, agere; adeoque propbetico fungi mune- re: in quo ab alia phrafi, ambulare coram Deo, tanquam infpectore & judice, & pof? Deum , tanquam ductorem & regem , differt. Quam poteftatem clare pandit, ubi de folo Henocho ^, & NNoacho 5, utroque pro- pheta, Deo fomiliariter utente, & ejus cau- fam ftrenue agente, ufurpatur. Alio con- ípectu & minore emphafi, occurrit Mich. vr 8. f/üubmiitere ire, feu fubmifle ire in ti- more & tremore, inítar egz/, bene exercifa- ij cum ductore, qux poteftas eft verbi yix & Gen. v: aa. b ib. vr: 9. k moss MUA"Ea oat 67 798 yx a», Cut Deo; eum fequendo, & commt- nionem ejus fectando. . Retinet etiam em- phafin familiaritatis & confenfionis publicze job. xxxiv: 8. € peregre abit ad focietatem cum operatoribus vanitatis , & ad ambulandum cum bominibus improbts. Sed longe aliam fa- ciem prefert fingularis phrafis Lev. xxvr: oi. ambulare cutn. Deo 5, vel ps, ut verf. o7. non cZ/ualiter & indifferenter , uti Coc- cejo vifum eft, fed Pefliliier: prius enim ilud levius eft, (& vox nmn excande[centia adjungitur verf. 28. ufurpatur vero vox mep de occur/u bofili », & in origine dicit, reta tetendit. Idem itaque eft, ac pugnare cum Deo , ire in hoftilem cum Deo con- curfum. Sed quid fibi vult ambulare cum Deo inpace ac in complanatione ? duo ,ni fallor, indicat, cuz ambulantis intimas adfectio- nes, £u ejus occupationes. zfmbulare in pa- ce & complanatione cum Deo, x. pacifice , & compo[tie , cum eo ambulare, denotat, feu animo pacifico ac complanato; quod idem eft, ac amice, fincere, devote, & modefte, fecure, hete. z pace, eft 4. amice ac fa- miliariter, de quo vocis m» ufu fupra di- xi 4. integre & fincere, quod alias dici- ! CUI & Vid. Schult. ad Prov.xr:2z. — $ Deut, 1: 44. Toi. vil pp PM. xxv: 3. Bb. 1) COMMENTARIUS tür, 27 veritate € corde wes integro a ambu- lare coram Deo, .. religiofe & devote: fignificat enim fpeciatim falutare cum ofcu- lo venerationis & religionis *. In complanatia- ze vero ambulare (que vera & originalis eft vocis »uw» poteftas in «qguatioze & com- planatione fita, unde pro planitie zequitfima, ' oppofita monti afpero, fumitur, «& radix de zumidorum complanatione ufurpatur Jet. XLv: 2.) cui fere refpondet phrafis Pfalmi- - ftx: Pf. rxxxiv: 6. beatum predicantis vi- - rum, cgi robur in Deo efl, 1n cujus corde funt vie trie, feu plane, denotat 4. in reQitu- dine, feu omnis zequi, jufti, & boni exer- citio. Tranfiit enim « a primaria equario- zis poteftate ad reCum, inflexo & curvo oppofitum , & de rectitudine morali fre- quenter adhibetur, uti notum eft. Sed vi- rum fimul pingit fibi in virtute femper fimi- lem, confítantem, & eundem, non hic re- Gum ,Ybl tortueÉum , fed planum , fine hypocrifi & recefitibus; cujus idem femper fcopus, ea- dem agendi norma, ezdem & fibi congruz actiones , P. in /ziffone , & adfectuum com- pofitione ; oppofite non tantum, I. ad /zpium - ilum,quipro altitudine naf fui, vel gonimvefligat, : Vla- & »Reg. xx: gj. — b Vid, Schultens ad Harir. conf. 31. p. 114. A» . MAL. xr 6. 195 viarum fuarum, five bonarum five prava- rum, nullam rationem habet, uti CI. J. . W. Schroederus 9 capit, vel Vicit, snm ig- quirit Deus in hominum actiones, quod ma- lim Pf. x: 4. nec 2. ad illum orbis pet- turbatorem, Chaidzum, de quo Hab. II: 4. habetur, ecce ww^ w» mbay fuzmefathus , mom pla- unus eft , animus eps in ipfo, Yrrequietis cupidi- -tatum fluctibus agitatus ,. & magno curarum fluiuans eftt, non fedatus, & compofitus, finibus fuis fefe continens; uti przeclare ex- pofuit, «& illuftravit Cl. N. G. Schroede- rus ^: cui tamen non adfentor, quod ad cj- fionem adplicet,, cum ad Nebucadnezarem pertineat, & fequentibus adnectendum fit, membris verfus trabspofitis; voces enim, 7z- fius ex fide [ua viotf , praemittendze & cum precedentibus conftruendz funt, de quo alias: fed & ad illum oppofite , qui corde altifronte , & oculis elatis, ambulat in magnis € mirabilibus pre /é; adeoque ei confimili- ter, qui, in ilis non ambulans, de fe fatetur, «animum meum "oavn mw cquavi & complanavi h. e., ut recte iterum Schrede- rus ^, preclarus ille litteraturze. Hebraicze ,, & alter poft magnum Schultenfium;, ftator,, i & Comm. ad Pí. x; — b Disp. ad origines Kfebr. e. 1Y«. .£ lbid. 1:210 COMMENTARIUS iumidas animi mei cupiditates, addo inprimis in occultis & magnificis Dei viis dijudican- dis , compre[T €& feédavi , ut ejJent inflar fluctuum firatorum ; adeoque , cujus eft, Zeprimere yx, ire feu fuübmile ambulare cum Deo fuo Mlüich. vr: 8. nihil volendo, nifi quod Deus, nihil in Dei viis carpendo, fed in omnibus fefe fubmittendo, nec fibi, fuisque meritis aut viribus, fed Deo, ejusque gratize fiden- do; quod ;zoztis & collis deprelft , vallis elate , & vie complanate: sw» emblemate venit , Jef. xt: 4. quique fe, quafi equus bene e- xercitatus & a/tiatus , frezo duci patitur; quod verbo yx proprie eft comprehenfum 5 uti docuit Cl. Schultens «. c. Denique in complatiatione ambulare cum Deo , eft , tuto & fecure fub Dei tutela degere, fine pericu- lo, & offenfionis metu, feliciter fimul, & cum moliminum profpero fucceffu. Quo fenfu etiam accipi poflet Jef. xxvr: 7. via ju- fH, vel jufto , complanationes ; itatus ejus felix eft, & fecurus; licet Conimentator alio flecta. Hoc profecto intendit David Pf. XXVIE IO. Orans; duc me in femitam planam, h. e. ut in viam planam veniam «& tritam, feu profperam conditionem. Quod fe adfecu- tum effe declarat Pf. xxvr i2. ubi dicit, pes 5 ad Prov. XI: Y. ^ cUI£E£»PMIAL.'. i54 -— éd jes meus flat ^ oh in plano; in tuto, & fine periculo gravioris lapfus. Ipfe. Ezras,. de quo hic agitur, id ipfum in animo habuit, cum Ezr. vii 21. Hierofolymam profectu- rus fupplicia inftituit, ut me 1n viam pla- nam, feu tutam & profperam, infiftat; fa. €tus etiam votorum compos eft, quod manus Dei fuerit fuper ipfutu, verf. 31, cum Deo itaque in complanationibus & hac ratione am- bulavit; ficut etiam inter Judzeos Hierofoly- mis. - SLXX. Sed phrafis, i7 pace € complana- iioge ambulare cuum Deo, ea etiam ratione in- telligi poteft, ut voces, zs pace & compla- naiione, cum verbo ambulare felum con- nectantur, hocque idem fit, ac in eo, feu Occupatum effe in pace & complanatione efficienda: cuz Deo vero dicat, //ve 1. una cum ipfo in eodem, feu divino, opere, uti 1Cor. nr 9. 80$ f/Umnus Dei adjutores, Dei a- gricultura vos eflis, & vert. 6. Ego fevi, A- pollos irrigavit, fed Deus incrementum dedit ; haud abfimiliter Hof. 1x: 8. Qui Epbraimum. eum Deo meo [peculatur propheta: €? laqueus aucupis in omnibus ejus cols efl , € magna eft 35 domo Dei fui averfatio h. e. fi quis fit pro- pheta, qui una.cum Deo obfervat Israelem ,. in eodem opere, ut Dei glori: , tanquam ejus propheta, inferviat, occupatus; ipfe (Ce ubi- 12331 COMMENTARIUS ubique offendit laqueos aucupis," quos ip tendunt, ut in perniciem ipfum trahant 4 ipfe 'eft odii eorum. objeópum iu terra f elios vase. ohunc enim, verborum -effe fenfüt- aus pumayverim.. . 2. //0e ctiam cum 4p, Vit ope Dei & patrocinio ejus adjutus, 4 fpiritum cjus comitemhabens , quemadmodum i1.Sam, XIV: 45. [onathan dicitur magnum illud Israclem fervandi opus. feciffe cum. 4360. Ce: terum 4z pace & vomplanaitone anbulere eos dem fenfu pro pace & zquitate cfficienda occupatum efle, que recte fummur,, ac D£ cxxxk 1. 42 2074871547 mirabilibus re fà, ambulare, quod. etiam eft, is conteniplan- dis acinveftigáandis, & vulgandis, deditum eile. Sic ambulare in juflitiis ,. Jof. xxxn 15.elt omnigenam facere jufZitiam , ambulare in [apientia, Prov. xxvn: 26. fapienter age- re. Senfus ergo erit, hunc virum, «tam. quam doctorem. advocatum, feu judicem, quas omnes perfonas getfit Ezras, facerdos & legatus Dei, operam navafle ftrenuam , paci & complanationi, inter Judsos etficien- dz, quod facere co-wo complanatienes alibi a dicitur, cum Deo & fecum invicem, le- gem interpretando ,'de jure refpondendo,, & jus ac zz quum faciendo, populum etiam ad | | legis € Dan..x1:-6 eUARSAM KE uix $5 ie legis obferyantiam , &- mutuam amickiam compellendo. . Quod ficut cum preceden, te , ubi /ex veritatis in ere ejus fuifle , ita cum feq., ubi naltos ab iniquitate uer 24 dicitur, apte cohzeret,... (obi id $ LXXI.. A Subjungitur. enim fueceffus operis , & muneris obiti ,. his verbis : . & anulis abduxit. àb iniquitate, inititutione ni- mirum, auctoritate; exemplo & exhortatio: nibus ac inerepationibus fuis: uti ex perfona docori; ac legati Dei, quis ei big aptatur, & fuperioribus: manifeftum eft, Ex quo clare elucefcit, ad. Levitas, qui idololatras juffu .. Mofis poena. capitali adfecerunt, & Pinehbafum; qui zelo: :glorire Dci inflamma- 4us exemplum: fimile flatgit in foartatore occidendo, haec adplicari non pofe, Li- «et etiam eurfum impietatis : ftiterint , vi tamen, & metu ineuffo , illud magis, guam Nia perfuafionis praftiterunt :- Ezra. vero quam apte illud conveniat, in oculos ineur- ri 5e coram Deo Bimiliandó; populuin docendo, & monendo, ficut populum .& : facerdotes 8 feederis violatione per. verita conjugia abítraxit, E;zr. 1x.;ita multos in Je- -gis notitiam duxit, & ad ejus obfervantiam permovit: adeoque; populum reformavit, vitia crimina e medio fuftulit, legis ob- feryantigm. ftabilivit , 8o fipsus inter Deum | c2 ó ij COM'MENTARIUS & populüm folenniter pepigit. Preelüfif ita- que Johanni baptiftee , & legato Dei ante Meffiam, c. ii: 1. & EZie, qui corda Patrum &d filios, ac vice verfa, reduceret c. i1: 24. ubi idem verbum , svn redzcet , occurrit , quod hic; nomine ergo Malacbie , quo venit, di- gnum fefe geffit.. Ceterum in phrafi, a/Zg- xit multos ab iniquitate, nihil occurrit notan- dum, nifi illud unum, non fine emphafi di- ci, ab iniquitate. Crimina; enim, tunc grafíantia, quae Ezras emendavit , prz:cipue fita fuerunt in /zjuri4, & populo Jud: per conjugia cum alienigenis, & uxoribus per injufta divortia, & tenuibus ac fratribus per multiplices eppreffiones , facta: uti ex fc- quentibus patet. Hc autem funt, quse nomine m, proprie Zif/orffonis , inde iziqui- zatis & inju[litie, infigniri folent. Ex quo fimul patefcit, cultus ritualis in facrificiis depravationem hoc tempore, quo concio habita eft, locum amplius non tenuifle inter judzos; adeoque alio, ac fuperiorem, eam habitam effe tempore. De aliqua iniquitatis Ípecie per Ezram loco motateftatur quoque -ger/us yomus, uti mox videbimus. ) LXXII. Subjungit Deus, per modum eontlufionis, Virum, quem miferat, cui fce- -dus Levi renovandum commiferat, qui- que pietate fua & officii functione, fe com- men- oU WuAANE Doc PP aos wiendaverat, Deo familiariter ufus, & cum fructu inter eos verfatus erat, oirzm, in- quam illum fefe perfona, quam gerebat, di- gnum przítitifle, exemplum, facerdotibus imitandum, prabuifle, &, ficut a multis re- éte factum erat, ab omnibus audiri cumfub- jectione debuifle, & debere etiamnum ; his verbis verf. 7. Quia labia facerdotis cuftodient fcientiam , & legem ab ejus ore requirent , quia "Ingelus Sebove Dei exercituum ipfe eft. h. e. Habuit & geffit fefe vir ifte, quem mifi, & vos agnoviftis, in omnibus illis, quas me- moravi, rebus, qualem perfona non tantum facerdotis , fed in primis Zzgeli Tebovuc , quam pretulit, exigebat, quippe cujus eft /ciez- Tiath, tanquam pretiofum depofitum, cu- ftodire, & /egez; docere; dignitlimum ita- que, quem imitentur facerdotes, & obfe- quiofe audiant, quod mukti olim fecerunt, omnes etiamnunc debent. Qu: verba, per -modum conclufionis fubnexa przecedentibus, -ationem continent, vocula :5 44i4 compre- "henfam, quare E;zras fefe talem, qualis erat defcriptus, gefferit, & 4zasre ipfum imitari "debeant facerdotes, & populus olim audi- verit, ut in proxime praecedente dictum e- rat, & omnes debuiflent, debeant utique & nunc; quia facerdos non tantum eft, fed & angelus Jeboc«, cujus eft, fcientiam cufto- Cc 3 di- 2:00 COMMENTARIUS dire, & a quo legem repetere debeant ac foleant. Hac ratione fi verba accipiantur, & nexus ac fcopus, & fenfus eorum in fa» cili eft. "Tantum probe notandum eft, du- plicem huic viro aptari perfonam, alteram altera excellentiorem, a qua *za£io defumi- tur, f/acerdotis nimirum, & Legati Jehovze, Quz dux perfonz diftincte memorantur, przmiíIa utrique vocula '» q4i2, & diverfis officiis iis adtributis; /acerdoti data fcientia vullodia, & angelo jehovee fingulari prazero- gativa Jezez: cum autoritate interpretandi & adplicandi , cui omnes adfíurgere debeant. Priorem perfonam, una cum o//zcio, quae f/a- cerdotis erat , habebat cum reliquis facerdoti- bus omnibus communem , ?of/erior erat ipfius propria, qua zfsge/vs Jehovze, vel ejus in- 4far erat, & Jegem infallibiliter interpretaba- tur, ac adplicabat. toig S LXXIIHL. Quz ut clariore luce donen- -vur, duo funt verfus membra conítituenda, -per » quia repetitum, & diverfà officia, di- :vifa, fed ex fe mutuo fupplenda. Prizs membrum, quia labig [acerdotis cufodient -jüientism, concife exprefium, ex fequente -membro fupplendum , & in hane. formam concimnandum eft; guig facerdos ipfe, cujus . Jabia [cientiam cuflodient, € docebunt : d vi- iniruu odlicio , perfonze facerdotis congruo , MT Y PCT AUDA XA EK dE OO ^u. vite fit functunis; adeo üt, cufloZiewt labia, idem fit, ac debebunt , feu , ut faciant, officii | ejus eft, Non enim quid faciat, fed quid vi perfonz & muneris debeat, facerdos, declaratur; quod non eft difficile. Mem- brum concifius expreflum ett, cum quod ex fequente facile fuppleri potfit, tum quod Ezram fuifie /zcerdotem nou opus erat decla- rare , quia motiflimum erat, & facile tan- quam tale prasfupponi poterat, £z, ut of- ficium facerdotis in genere fimul inculcare- tur; acíi haberetur, uie jabéa facerdotis , gualem hunc virum efle conftat, cu/Padient , guod omnium Ííacerdotum ett officium , [tientiam , fcilicet veram & falutarem, ex lege hauftam , feu /czentiam legis ; eamque puram «& plenam; ut facile ex contextu in- telligitur. Sic Hagg. i: 11. 7oga facerdotes Je- gem. Lev. x: r1. facerdotibus injungitur of- ficium Zecezdi fuüios' Israelis omuia flamta. Deut. xxxmr do. mbuast acobum motiiia Jurium tuorum , & Israelem legis tuae. Sic& Ez. xr11v: 25, 24. Labiorum vero exprefià fit mentio, quae cuflodiagt fcientiam, ut faccr- dotem non tantum /cieztia przditum efle, fed & eam docere ac promulgare debere , fignificaretur. Cuflodire vero fcientiam, là- biis adtributum, quz fingularis eft phrafis,, vel eam /a/ijs habere adfixam , ita ut femper iu 308 COMMENTARIUS in ore fit, & ftudiofealabiis, in loquendo & docendo ob/érvetur, qui verbi haud in- írequens ufus eft, fignificat, vel fenfu przve- gnante , qui fzepe obtinet, & eleganter dicit ; aut docendo cz//eZire , íeu efficere, utin medio populi continuo confervetur, & a- bundet; aut cufloditam, animo & memoriz impreffam, in publicum proferre; ita ut /z- bia fcientiam , quz inftar thefauri , vel depo- fii, folicite in mente adfervatur, copiofe depromant. Quod Syr. interpreti forte in animo fuit, qui vertit, sam labia facerdotis fHillant. fcientiam ;. nifi pro ema. ffillant Ye- gendum fit, .;43 feroani , cuflodiunt ; quo verbo etiam ufus eft Chald. Quod tanti non eft. Mi: '" SLXXIV. Poflerius membrum, € /egem yequiregut. ab ore ejus , quia ztngelus Sebowee Dei exercituum ipfe efl , ficut ex precedente membro Z4oecere, feu cuftodire in labiis , prxfupponit, quod per fe liquet, ita plus dicit, quam prius, & novam, majoris- que ponderis, rationem addit, quare /egezz vepetere debeant ab ore Ezrze , quia ipfe fimul legatus vel Angelus Jehovz erat. — Legem requirere ab ore alicujus non fimpliciter de- notat, fcientiam legis a qualicunque docto- re haurire, quod à quocunque facerdo- | be, ^ ^" e DX OMBACLIOC nrskX*»)o í68 te, cujus labia fcientiam cuftodiunt, fie- ri poterat, fed eum, tanquam infallibilem legis interpretem, fingulari & divina przdi- tum fapientia, ftudioíe & obfequiofe adire, & legis interpretationem authenticam , ac juris notitiam , quzeftionumque decifionem, ab eo repetere. Quam emphafin. 1. pre- cedentia offerunt , quibus de hoc viro di- ctum erat, /egem veritatis in ore ejus fuiffe &c. o. titulus Zzgeli Jebeve, quo ornatur, & unde ratio petitur, quare /egem: 4b ore ejus requirere debeant, omnino poftulat; quip- pe qui nec in facerdotem, nec Pontificem, nec ullum alium , ac prophetam, & lega- tum Dei, eum in finem miffum, & fpiritu Dei ductum, quadrat: de quo fupra dispu- tavi. HRelativum itaque z/z;, in phrafi, a^ ore ejus , ad facerdotem , qua talem, non refpicit, fed ad legatum Dei, fimul /gcerdo- iem; qualis Ezras fuit: mox enim additur defcriptio ejus , cum dicitur, qma angelus Sebove ipfé; & modo de tali decore, ver. 5, 6, actum erat; ad quem itaque relativum pertinet. .3. denique ipfa phrafis, /egem re- quirere ab ore ejus, vera fua emphafi fumta, nos eo ducit; cum Zeere;z pingat, cujus limen ftudiofe & obfequiofe, ut dixi, te- rendum eft ab unoquoque, qui veram legis mentem, & cafuum ex ea definitionem ,. Dd mper percipere velit. ^ Verbum wp3, quód im oris cine eft, frivit, terendo fubegit, ftudium & conatum fignat magnum aliauod indarandi,. aut perfequendi , & ufu inter alia tranfiit zz ad. ignoti & ardui inveftigationem laborio- fam, qua quid quafi zeri£ur ad eruendum, tum ,ut in phrafi querere faciem alicujus ,adi- -- tum ad eum, zerendo men ejus, aperire, & magno ftudio ambire. Ita hic , querere legen ab ore ejus , eft, ad eum ftudiofe accedere, ícholam ejus frequentare, & ab ejus ore pendere, legem, inde fluentem ,. obfequio-- fe recipere, tanquam ab ore Legati Dei, cui: Deus eam in ore dedit: quare mox additur, quia Znselus Sebove ipfe eft; pralufor ita- que prophetz iftius magni , quem Deus fus- citaret inftar Mofis, cuique verba fua in.ore dare, Deut. xvi: 18. qui nomine caraéte- : riftico z/nseli Sfebove in Script. S. V. T.- notus eft. Quse ipía mihi videtur efle ra- tio, quare Deus non dixerit, guiíz -»»«» 4n- gelus meus eft, uti in libri infcriptione, & de Johanne, precurfore Chrifti, c. mr r. fed /inselus Tebove Dei exercituum ipfe; ut hunc virum magis extolleret , & Z/zgelum. illum Jehovz in fua perfona reprofentare, feu przfentem quafi fiftere, adeoque eo- dem animi adfectu audiendum, indicaret. iNon itaque directe & abfolute cenfendus eft. | hic s pj^Ar»g FMrA Eon x Coo 2n hic vir Zuge/us Sebove adpellari,, quod no- men nemini preter Filium Dei datur, ut di- xi; fed, quemadmodum Mofes alibi * Degs Aaroni dicitur futurus, quatenus inftar Dei & loco-ejus foret Aaroni, ita hic Doctor nomine Z/zgzel Jebove ornatur, quod eum referat, ejusque locum fuppleat, ejus in- ftar fit. Quod facilius fieret, fi particula fi- militudinis » in 355, pro q«ozo ffcut. /ingelus , mente addatur: quemadmodum plene Zach. xim: 9. Jomus Davidis ficut Deus, qoa. [icu: ZIngelus ebowe ante eos, & Gal. 1v: 14. recepi- fis me, inquit Paulus, s &yys2oy 9s2. ficut zingelum Dei, nec non 25Sam, xiv:: 17. rex eft. moss freut angelus Dei. Cujus defectus oppido plurima funt exempla, a Viris do- €&tis ? jam prolata; fed hic co facilius admit- titur, quod per precedentem voculam :» cenferi poflit abforpta. "Vocum vero una littera truncatarum, ex vicinitate vocis ejus- dem litterze, plura ad manus funt exempla; alia forte occafione producenda. Simile ex- emplum, cui hic dabo locum, ut fimul il- luftrem j' eibier) vX:.95. 1-93 3 pro 533 » quia ficut omnes gentes preputiate ,..€& , vel eliam , omms domus israel preeputiata corde. Wasrs LUC | Mi- & Exod. 1v: 16. b Coccej. ad Hof. x: 1. Boot. anim. S. 1.1 v: c. 8. Nold. part. p. 353. j eo — 313 COMMÉNTARTUS Vicinum eft Pf. xxiv: 6. Hec etas requiren- gium ipfum , queremium faciem tuam , "Jacob sp" vue pereliipfin 5 /zczgt, pro spro qs fa- ciem tuam [icut Jacob, Quo omnis difficul- tas tollitur. Sed adfinius eft Jef. Lxir 5. s oy quia ficut (pro, sys 2) furget maritali ad- fe&u juvenis in virginem, vas yoym furgebunt in te filii tut. | S LXXV. y. Foederis antiqui folennenr renovationem, nec non illuftris legati, per quem facta erat, virtutes, cum Deus fàcer- dotibus ob oculos pofuiffet; apte ad corunr alege defectionem, indeque ortam populi. corruptionem, & feederis Levitici, quo ad legem obfervandam & populo inculcandam , obligati erant , confractionem , pergit re- prefentandam ; ut cz; de fua depravatio- ne in feederis denuo pacti , & ab ipfis recepti , violatione patefacta , convincerentur, Hn in caufam malorum, quz eos premebant, & mox tanguntur, ducerentur. Quse 7e77/4 pe- dap pars eft, his verbis comprehenfa , vert. 8. | Et vos rece[flis a via illa, & impingere feciflis multos im lege, corrupiflis fedus Levi, inquit Jebova, Deus exerci- UMS C VEU 3 - Quz X.pL NMI X Li 893.4 213: Qui huc redeunt. Foedus licet vobiscum & cum populo folenniter de novo pepige-- rim, o facerdotes! & unum ex ordine ve- ftro. electum, tanquam Legatum meum, ad vos miferim, per omnia probum, legis & gloriz mez ftudiofiffimum, vobisque in ex- einplum propofuerim: his non obftantibus, vos, qui legem deberetis exacte obferva- re, & inftar cuftodum tueri, aliosque ad id adigere, eam primi transgrefli eftis, multis- que idem faciendi anfam przbuiftis, adeo- que feedus meum, cum Levi olim initum, fregiftis , bonis cjus vOs privando, & officia, ad qui vos obligabat, fusque deque haben- do. Quz paraphrafis, ex nexu & verbis de- rivata, fcopum & fenfum i in tam clara luce pofuit, ut paucis defungi potero, ad ver- bis hic illic lucem infpergendam, obferva- tis; .:. Copulativum s», in cna & € vos, ad- verfativum, ut dicitur, non fimpliciter eft, fed fimul admirationis & indignationis indi- cium, vertendum, (Z /zmeg; non obftante, quod ila, modo memorata, contigerint , vosque /acerdotes fitis , a via recefrfHs &c. (Quam copulativi vim me fupra memini ob- fervaffe. 2. Emphafin auget pronomen, v0;, exprefle additum, uti facile cernitur , nec "fugit Interpretes ; licet non omnem ejus amplitudinem explicuerint. os itaque eft, Dus VOS , 3214 COMMENTAREUS vos,qui Levi eftis pofteri , foedus meum do- cere, inculcare, ac tueri deberetis , quo- rum erat exemplum Legati mei fequi, & a- lis przire, qui tot tantisque prarogativis gaudetis per feedus Levi, quique antea in fcedus meum, vobiscum & cum populo fa- Crum , folenniter juraftis , quando ad c»; mifi, ut noflis, boc preceptum , vos tales , tan- tique, receffiffis & ipti, ac primi. 2. Aecede- re d via, quod primum eft crimen , ipfis imputatum, non eft, tramitem, quem ma- jores tenuerunt, deferere, quorum antea, íccus ac putatur, non fuit facta mentio, & fedus Levi mox memoratur, nec fimpliciter à via, quam Legatus meus calcavit, defcis- cere, quod tamen non excluferim , fed a lege, populo przfcripta, recedere, eam nec Obfervando nec tutando, ícientes volentes. Via eft ipfa /ex, ut recte Drufius, quz vi- tam & officia dirigit, ac ad felicitatem, feu bona promifla confequenda ducit, uti ex feq. manifeftum eft, ubi populum dicuntur ellendere fecitle in lege, feu via legis: quod ipfum verbum offegdere docet. "Voces ita- que, via & /ex, eleganti caufa, ut fiepe fit, divite funt, ut altera in uno, altera in à- lio membro fit pofita, quz in utroque con- . nectendz funt, acfi utrobique haberetur , via legis.. Nec via fimpliciter dicitur, fed U^ "E em- eU 1, 90 NUR LP 31$ 215 eiphatice qn cia ia, xl io fic dicta, oia nota, flrata , recta, regia, preclara, & falutaris. Ab hac uia /esis, feu lege, tanquam v/7, cum rece/l/]e dicuntur facer- dotes, /7r/g fignificantur. 1. eos non zziba- lae eam wiam, feu legis prefcripta non obfervatle, vitai moresque ad eam non com- pofuifle normam; quod tralaticium CIDSDICORL quod plus eft, «& ad officium eorum, qua, fücerdoium , refpicit, nullam ejus curam ha- buiffe, nihil curafie, num a populo obfer- varetur lex, nec ne? non cuftodivifle aut tütatos effe, nec effecifle, ut, fi ipfi nol- lent, ali eam infiftant. Hoc eft inftar cz- F'odum , quales erant facerdotes, a via rece- Aere, cujus contrarium eft, /tiezriam in la- biis cuftodire; quod eorum erat, ut fupra ha- buimus. Quo facit, quod mox verf. 9. di- eantur vias Dei mom cuflodifle. 3. denique eos fcientes, volentes & obftinatos, a via deflexifle ; cum, qua facerdotes, ve non eflent ignari. Quam emphafin , verbo «o recedere , proprie fedeudo firizgere , com- prehenfam , ut adtendamus, fequens facit membrum, quo populus dicitur iz viz of- fendille , prae infcitia, inadvertentia & im- prudentia; ut mox notabo. Quod verbo- rum difcrimen, recegere a via, & 72 ea offen- dere non erat negligendum. | SLXXVL 21 COMMENTAR.IUS SLXXVI. 4. Secundum itaque crimen, feu fuperioris adgravatio, eft, quod;zz/tos fecerunt. impingere im lege, feu , ut modo notavl, 25 via legis, quo verbum offendere nos omnino ducit. Offegdere vero is lege, fic enim, & non 27 /egez, verti debet, eft, in lege obfervanda ad lapidem, feu offendi- culum, impingere, & ita /a7;, feu peccare. significatur, populum, inftar ejus, qui in via ainbulans impingit & in terram cadit, a- liquo obftaculo fuifie in peccatum, feu le- gis violationem, compulfum, adeoque in- ícienter magis & imprudenter efle lapfum. Qu: culpa erat penes facerdotes, /cieztiam in labiis mom. cuflodientes, populum non in- itruentes & admonentes, non tantum, fed & cum in lege perfonas accipientes , de quo mox verf. 9., 74/7; exemplo fuo pravo 1n lap- fum trahentes. Infuper indicatur, populum in media ambulatione, feu legis obfervantia, fuifle per facerdotes zzpeditum , ita ut in le- ge ceflàaverit ambulare , fcandalo vel obftacu- lo obiecto. Refpicitur ad fuperiorem popu- li reformationem per Legatum Dei, feu Ez- ram ,introductam , qui multos ab iniquitate ab- duxerat, ut verf..7. habuimus. | Cui coh- trarium nunc fecerant facerdotes, illum le-- gis obfervantize curfum fiftentes. Denique ad calamitatem, in quam populus propter : legis Ew WUATY, r1 9€. — 3Ó legis negligentiam nunc inciderat, digitus quoque cenferi poteft hoc ipfo verbo inten- tus, cum ejus in de/i/itare virium, & zal», etiam pernicie, frequens ufus fit: quod rxx. Intt. videntur in oculis habuiffe, qui red- diderunt , ze$«7e", modo transfitive ca- piatur, izfirmaflié. Quas omnes ideas fug- gerit sy», Arab. U:-5 proprie adpaQus befit , vel adbefit cum adpatonme, unde wo» of- fendiculum , ad quod ita impingitur, ut in eodem hazreatur; unde latius ad omne il- lud, quod vulnus, ruinam & interitum, ad- fert. Senfus itaque in latitudine fua eft, fz- cif/is, ut populus in lege ambulans fuerit in- terceptus, & in peccata lapfus, ac graviffi- mas calamitates. Sed negligendum non erat voce p», que ils, & multos, denotat, populum in genere aliquando defignari, feu unverfitatem, uti a Doctis ? abunde eft ad- ftructum. Imo zzu/tum & parum apud orien- tales abfolute aliquando valet ozze & zul- lum . Que fignificatio, cui verf. 6, ;z;ul- zo$ ab[firaxit ab iniquitate, locus quoque dari poteft , cum Ezras univerfum populum tunc reformavit, eo rectius hic admittitur, quod c. II: 9. univerfo populo imputetur Zefrag- da- & Vid. Cl. Vitringa ad Jef, xr11: rr. Glaff. Rhet. "M Ui. E. 15. b Vid. Schult. ad Job. 1v: 14. | Ie zu$ COMMENTARIUS datio JDei im decimis & eblationibut 5 «vos ene defraudáfHis, inquit Deus, 4» wm gems umi- verfu. Etfi vero facerdotum exempla im criminibus .& peccatis contra legem non fue- rint imitati omnes ,. vel maximam forte pat- tem ; fcandalofa tamen eorum vita popu- lus univerfus ita fuit offenfus, ut acra, u- na cum ipfis, contemferit, vel neglexerit in primitiis, decimis & aliis oblationibus, ad facerdotes fuftentandos deftinatis, «& in le- ge requifitis. quo: mox. verf. 9, fub confpectu poenze. facerdotibus inflictz , agi- tur. Quod ipfum: verbo: offendere facere quoque comprehendi poteft; quatenus. populum fcandalizando , effecerunt facerdo- tes, ut in /epe, quae oblationes àimperabat , hac parte violanda fuerit lapfus , prae indignatio- ne in facerdotes, & eorum exemplo ad hanc tem incitatus; pravam quidem refpectu po- puli, quare ei vitio catur c. 1m:.9., fed quatn facerdotes meruerant, & pone inftar ex- periebantur; ut mox verf. 9. traditur. Quo. fenfu admitti poteft Aquilze & Symmachi "verfio, sexavdaAumum. fcandaliea[Hs.. SLXXVIL 5. Tertium crimen, feu pri- mi a/tera adgravatio, eft, quod fedus Levi vuperint, leu fregerint, & irritum reddide- rint, utriusque 2z7rzis, & Dei & fui ipfius, refpectu, quatenus ff/io, ad quod per um dus C am MAL "ir &£ ^ a dus: illud obligati erunt, renunciaverint, & jure ad 2ez2 ejus exciderint; ac juftz Dei vindictze, feederis violatoribus incumbenti, fe obftrinxerint. 4£üZws Levi non eft Jex feu via legit, modo memorata, ut videri poflit, & vifum Cl. Tillio; phrafes enim dif- ferunt, nec idem cenferi poteft diétum , quod modo rece[ffis a via , fineinutili repetitione, Lex quoque ad totum populum refertur , cum fxdus Levi ad facerdotes. fpectet: fed peus ilud peculiare eft cum domo Levi olim initum , de quo verf. 4, & 5. dixi; quod hic tanquam renovatum, & folenniter de novo fancitum, confideratur; ut verf. 4. habuimus: quare atrocius erat in eo rum- pendo eorum crimen, cum paulo ante in il- Jud juraffent. regeruzt vero 1. quod off- cia, ad quze per illud erant obftriéti , (preve- rint, in fpecie z via /egis defleétendo; quam & ipíi obfervare, & exemplo ac doétrina & difciplina fua cz//odire debebant, feu face- re, ut populus in ea ambularet. De quo proxime egi. 2. jure in bona & promifTà, que vie X pax diéta fuerunt verf. s., fefe privaverint, & dignos reddiderint, qui vin- dictam Dei experiantur. Quod non eft dif- ficile; modo utrumque, & officium, & pro- mium conjungi , & nomine feZeris com- prehendi, ftatuatur, fce4eri$ notione id ex- - Ee jgen- 320 COMMENTARIUS igente; fecus ac Interpretes, qui ad pro- miffa reftringere folent. Ceterum quibus in rebus a lege deflexerant, & multos fecum traxerant , facerdotes , cum in fequentibus de- claretur, hic nihil anticipabo. $ LXXVIII. 4. Denique, que quarta pericope pars eft, poenam, lege talionis ipfis infliétam , crimini eorum congruam ,. fubjungit Deus, in eo fitam, quod contem- ti & viles facti fint in medio populi, privi- legiis lautis & honorabilibus, quibus, qua facrz perfonz , gaudebant, privati 5 crimen feu caufam judicii fimul repetit, quia vias Dei non cuftodierant , & in lege interpre- tanda ac adplieanda fefe ad perfonas adcom- modaverant, verf. 9. Et ego quoque tradidi vos [pretos, ac depre: f- Jos toii populo, [tcundum quod vos vias meas non cuftodiveritis , -&9 facies acce- peritis in lege. Quorum fenfus, qui fefe fponte offert, eít; facerdotes, qui vias Dei, in /ege ex- preffas, comtemtui expofuerant, dum nec. ipfi in iis ambulaverint , nec eas cuftodierint, fed & aliis anfam prsbuerint eas violandi, in publicum fuiffe datos contemtum , & hu- -milem ac adflictam detrufos fortem, ita ut m nec LX» "MAL. rig. 22 honorem, perfonis & muneri ipforum de- bitum, nec dona & munera, ipfis in lege adfignata , acceperint a populo, fed con- temtim habiti fint, & fordidi facti; idque in juftam vitze & facinorum retributionem. Pa- rum hic notandum habeo, quod ab ali- quo non eft occupatum, nihil etiam occur- rit, quod admodum difficile eft. Paucis i- taque obfervo . 1. non de futuro, fed prze- fente malo poenali hic agi ; fecus ac inulti o- pinati funt. Dicit enim Deus diferte, fe eos. dedije in contemtum, non daturum: acce- dit, idem illud verf. 2 & 3. quoque fuifle in przf. expreflum, quo hic digitus inten- ditur. 2. Peenz talionis confpectum habe- re mala ; ut facile adparet vel ex ipía for- mula, € etam ego, eo.in cafu ufitata5 ut ex. gr. Ezech. XvE 43. XX: 25, ut & ex ratione malorum addita, & phrafi, ss *s» /ecundum quod , exprefla: quippe quz proprie dicit /z- cundum os ejus quod ; quod tantundem eft , ac fecundum rationem , proportionem , & modu- lum; que totidem funt poteftates [ecundarice o- *i;, inquit alibi € Cl. Schultens, /zis guc- que locis cum deleu adbibite. Voc loco os per Synecdochen pro vz//z fumitur, & zza- -dum ac conditionem denotat, ut Lat. faciem: rer & ad Job. xiir: 6. Ee 5 332 COMMENT &KR IUS rei pro ejus modo G habitu dicunt. 4. Coutemti & bumiles ubi dicuntur facti, eos de celfa honoris, dignitatis, ac opum fede, quam tenebant ut facerdotes, dejectos effe in vilem, pauperem & ignominiofum , ftatum, indicatur ; quatenus nec honorati amplius funt a populo, nec muneribus & do- nis locupletati , fed contemtui habiti: de quo ad verf. 3. dixi, ubi Deus flercus dici- cur is facies eorum fparfiffe. 4. Dediffe , feu tradidifle, aut potuiffe, fuo judicio effe fe- ciffe, cum Deus eos dicit cozemzios & bu- miles eya-sao. omni populo; duo, fed vicina, fignificat , eos tales factos effe cum ipfi populo, qui eos flocci fecit, & humiles re- putavit, ac tractavit, uti factum efle ex cap. ri: 8, ro. & libro INehemiz conftat , tum coram populo, ipfo infpectante, & ad- mürante. Quod alias oyn »v^ coram oculis po- juli a, & 5 tn facie, & confpectu, ut notum eft, dicitur, quem ufum fola littera prof. * fubinde habet p, Populus vero om- zi; non funt gentes o;s44e5, quod vulgo puta- tur, fed wnmiverfus populus Judzus in Cana- mea, v3 n gens illa foa c. 1: 9. adpellatus : mec enim »y, fed aya popu/us ite, nec way *» | | 0fii- & Exod. iv. 3o. & alibi. b Vid. Nold, Partic.' P. 39$. edi , eSI 2 3 23T ] ES TMMAULK. Wires vo i223 - gutites pana , fed eyn *?o enis populus habe- rur, feu zZo£us & univerfus; qui fatis vulga- tus eft vocis *o 0/415, per omnes etiam linguas, fignificatus ; uti yn *»a Zotzs populus, 2Sam. xvi: 3. & alibi fpe. X Qwuod voci *5» eo rectius convenit, quod nomen fub- ftantivum fit, & wziver[iaiem denotet, feu proprie compücattonem , in qua fedem habet radix 9», inde sverfuatem & confummatio- suc. Quod verbo notafle fuffecerit. 5. De-. nique, cum pena praeferat, ut dixi, za/io- ui; confpectum, hecque im cogiemtu & de- preifa 2umiidte afit; voces fequentes , que crimen eorum deícribunt , Propzerea quod vos vias 4neas non cufiodiveritis, c9 fa- cies acceperitis 42 dege, ea donande funt exn- phafi, qua nominis && /egjs Divin: con- temtum una involvant. JAAdeoque vias; /Jei 0n culiodire exit emphaatice eas non folum non tenere , nec tutari, tanquam honorabi- les, & falutares, fed fimul contemtim ha- bere, & contemtui exponere, ut tánquam vile quid. communiter 4 inpune: negligan- tur: facies accipere in lege dicet, pertonas in Jegis contemtum adfumere ,/ezez , inftar nafi cerei, pro lubitu in gratiam hominum flec-. tere; nec perfonas ad legem, verum hanc: ad illas adcommodare, five in interpretan- do, five ad cafus adplicando, five judiciz fes. 24 COMMENTARIUS fecundum eam pronunciando , legis , aut legiflatoris, nulla habita reverentia; quae u- triusque infignis utique erat contumelia. Ce- terum voie Dei, quod propter nonnullos , qui minus recte expofuerunt, verbo notan- dum eft, non funt, quas Deus in homini- bus gubernandis ac judicandis tenet, fed ho- minibus, inftar normw & regule, preícri- pfit, nec qualescunque, fed in Lege Mofis .expreflas, a Deo profectas, & ipfi gratas, fecundum quas , obfervatas aut neglectas, premia difpenfat, aut poenas: uti ex verf. 8. non tantum, ut fupra vidimus, fed & ex hoc ipfo verfu manifeftum eft. 77e e- nim Dei & /ex fecum cohzrent, licet ele- gantiz caufa divifie, plane ut verf. 8. prz- cedente. —7/7as Dei non euflodire eft , nec eas infiftere, nec curare, ut alii id faciant, fed ab iis deflectere, & alios fecum trahe- re, ut verf. 8, fimul, ut modo dixi, contem- tui exponere, tanquam non dignas, aut ne- ceflarias obfervatu. —Z2cies vero accipere in lcge eft, ut modo tetigi, & conftans phra- fios, ox» we 4CCipere facies, ufus poftulat , ubi in malum fumitur, ut hic, eft, inquam, in lege traétanda , five interpretando, five adplicando ad certos cafus, five fecundum eas judicando , quz erant facerdotum ofli- cja, ad perfonas, earumque gratiam , refpice- 3 rec, 4p MAL 1r IÓ.- 234 re, leges ipfis aptas, quce Livii phrafis eft, 77- terpretando facere , ut ipfis placeas, favorem aucuperis , & cupiditatibus eorumlites , legis vero &legiflatoris in contumeliam, legi ad- dendo, demendo, eamque flectendo pro arbitrio; oppofite ad verum illum doctorem & legatum , iz eujus ore erat lex veritatis , nullaque in labiis inventa perverfitas, verf. 6. & convenienter illis, qui offesdere faciebant inultos in lege verf. 7. Quse latius deduxiffe, nihil adtinet. — Tales cum fe preftiterunt facerdotes , fummo jure funt a Deo coram to- to populo proftituti cum Deus Pozoret fe bonorantes , 4& contemtores fuos viles reddat I Sam. I1: 30. ! : SLXXIX. Il. Zziroducfione finita , ipfa incipit cozcio increpatoria & refutatoria , qua partim vitia & crimina graffantia inter reli- quos Judzeos zeque ac perfonas facras , ab ip- fis, ut fupra dictum erat, in eorundem cri- minum confortium tractos, far/i; aut pro- fana, aut infidelitatis, przjudicia, in lucem protrahuntur, reprehenduntur & refutan- tur, fimul omnes per promiflIa & minas ad faniorem revocantur mentem. « Primam partem, qua perfidia conjugalis perftringi-' tur, verf. 11 -- 16, ut majore cum Judaeó-: rum convictione perageret, generalem veri-* tatem praemittit — ab ipfis antea ag-* Ff ni- 26 COMIAMENTARIUS nitanr,. & in uno: alterove criminc,. etiaumr hoc. ipfo ,. emendato demonftratam fed a qua. deinceps turpiter. defeiverant. | Quam ut.in. eorum: animos-altius. defigeret'; eos ipfos in. fcenam, producit propriis verbis... quibus, antea.ufi fuerant, eam proferentes'; & fe mutuo a criminibus per eam dehortan-: tes, verf. 10. INNomne. Pater unus omuibus mos his 2. nonne Deus unus, qui creauit nos?: qua-: re perfide, agemus, quisque cum fraire [us , ai prafamandum. fadus Patrum. voflrorum 9: Quse: verba z.quibus in medium adferantur, & quo. tendant ?- fecum difTentiunt: Interpretes, in: duas. fere. partes fciffi5 quorum hypothefes.. noftram merentur adtentionem.-.. Singularis: enim illa: Cl. Tillii opinio ,;qui mágni.Coc- ccji ingeniofius, exornavit, tota imaginaria; &. ex. perverfa-hypothefi. de fcena hujus li-- bri orta, nec verbis. fatis. congrua, moras: injicere non debet; maxime cuminoftra po-: tius cogitata, quam omnia aliorum refutare, ífcopus fit cum;publico communicare; Non-- nulli, fed qui. nunrerum non faciunt; quo- rum przcipui funt Junius & Tremellius, Ju-. dzos, qui.alienigenas duxerant uxores; feu. alias. legitimis. uxoribus |fuperinduxerant , hic fifti: opinantur, fefe a crimine fperfzi« , &. violati federis Patrum , defendentes, ra- tione a communitate generis humani, ab 2/5 pa An5p MA Lj jur ce 2j parente Adamo prognati, X «ro. Deo crea- ti; ducta. Qu: fententia nullo modo ferri poteft, | Prsterquam enim, quod crimen oppreflionis zequalium per divites-& poten- tes,«& non nuptiarum cum alienigenis, dire- €te & precipue intendatur, de quo mox, cui 7a7io data e diametro repugnaret, tantum abeft, ut ad crimen illud; excufandum ab £cqualitate hominum ;peti,poflit, ut facile adparet, 1. exoufatio illa &-defenfio ni- mis abrupte, nec loco fuo, hic fieret, cum accu/atio eorum mon prseceflerit, nec ulla adhuc mentio facta fuerit eorum, qui. gerfidie fuerint rei a Propheta facti... Robur .-Aaddit, quod propheta accufationem prsemit- tere conítanter íoleat defenfioni: utc. 1: 6. I: 7, 13. Promififfet itaque & hic, perfide agilig, &c. & fubjunxi(let, Zicizis in quo? cum unus [it pater & Deus omuium. | o. .Stru- .étura orationis non in homines fe excufan- tes aut abfolventes a crimine perfidize, fed unice in agnofcentes & fe mutuo ab eo de- hortantes,. quadrat; interrogatio emim , qua- re perfide ageremus ? eo manifefte tendit, & negat tale quid. a fe patrandum efle ,. adeo- que crimes perfidi: a fe committi, fi uxo- res alienigenas Zwceregi, faterentur: quod abfonum , & a mente eorum alienum fo- ret. Se defendendi ergo fi hzec protuliffent, i SO AMA non 128 COMMENTARIUS non ym» quare, quam ob caufam, fed mei ?" (40, qua in re? nec in fut x fed pret: Vel part. przef. nos perfide agere cenfendi fuz mius? dixiflent: ut e. 1:6, 7. n: 17. im 7. iNec juvat regerere, prophetam ftatui pofle his verbis, quare perfide ageremns &c. re- fpondere incipere ad verba precedentia , «& perfidie notam hisce defenforibus ihure: re. Ne enim dicám, verba precedentiá nimis abrupta tunc fore, nec fenfum funde- re plenum ,. nec quo tendant patere, pro- phetam quoque dicturum fuifle, non in pri- ma, fed /ecunda perfona, quare, wel atta- men, perfide agitis : minus in rem refpon- diffet propheta, nec recte. Pofito enim, ve- rum efle, quod illi in medium adtulerant, omnium eandem efle originem & conjun- éionem zqualem ; quid perfidie tunc in conjugiis eum alienigenis foret? & qua raà- tione dixiffet, quare perfide ageremus gzi;- que cum fratre 20? cam omnes tunc homi- nes Gentiles zque ac Judsi forent fratres, " Continuari quoque eorundem hominum fer- 3monem toto hoc verfu, nimis clarum cft, quam ut negar queat. 3. Excufàtionem feu defenfionem peregrinarum nuptiarum.a- perfidia fi verba continerent ; propheta, ea refutaturus, in refponfione non fimplici- ter, eos perfide agere verf. 11, dixiflet ; fed | cos 5S AKTE E iX i 219 eos perfidiz effe reos demonftraflet, & ex- ceptioni eorum nervos incidiflet; uti in hoc libro ubique agit. 4. Denique, ne proli- xior fim, Judzeos, pr«rogativis gentis fu:ze fuperbire folitos , hane fuam & gentilium co- gnationem & zqualitatem agnoviffe, & ea ratione motos ex gentilibus fibi adícivifle uxores feu concubinas , a probabilitate mihi longe abeffe videtur. Proterea, hoc fi pu- tafflent, que /Ziaz; fuas gentilibus nuptum dediffent, quam eorum fibi fuinferunt. De quo tamen hic nihil legimus. Nehemias c. .XHE 25. tantum juramento Judzos adftrin- xifle legitur, ze fias fuas darent gentilibus, nec ////iay eorum fibi fumerentr. Libido ita- que verius, vel aliz rationes carnales, eos ad alienigenas ducendas conipulerunt, quas, - falva prerogativa gentis , fibi adfcifcere pos- 'fe putabant; quod in fuam familiam tranfi- rent fteminze: nec filias fuas propterea elo- " carunt gentilibus. «| SLXXX. In communi hypothefi, quz * habet, verba effe Judzeorum, quibus vates fe adjungeret, fe mutuo. ab illegitimis illis " copulationibus . dehortantium , ex confide- - ratione intimze coniunctioins & adfinitatis , qua omnes ejusdem funt domus & focieta- tis religiofze, arctiffimo fecum invicem vin- culo conftricti, adeoque aperfidia mutua & x bf foe 230 COMMENTARIUS feederis violatione non excufandi, fi alienis genisjadglutinentur, in hac , inquam, hypo- thefi, qua fuperiori longe przeferenda eft, y. illud me aliquatenus male habet , quod propheta, tanquam unus illorum, fefe iis adfociet: cujus ratio mihi non patet; quod- que cum more prophete in hoc libro vix conciliari poteft: femel fe populo & facer- dotibus adjungit, prima ufus perfona c. 1: 9. fed longe alio cafu: ut ibi expofui. Pro- phete, ut & nofter Ezras c. 1x. in preci- bus ad Deum, quibus perfonam populi fu- ftinent,ita quidem folent;fed non tam alias , minus in oratione increpatoria3 qualem hic inftituit. Verba enim non funt fimpliciter exhortantium fe mutuo, fed & reorum, qui crimen confitentur, & illud corrigere vo- lunt. In fequente quoque ejusdem argu- menti fermone longe aliter agi. Cum .&amen 'exhortationis confpectum hic folum obtinere quis urgere poflit, quo cafu a per- fona prophete illud adeo alienum non fo- ret fe includere, licet ratio ejus non adpa- reat, nec confcflionis criminis confpectus excludendus videatur, 2. inagis in ea hy- pothefi displicet, quod nimis /emis fit & abrupta dehortatio , quam ut fermonem , qui totus eft increpatorius & minax, inde ordiretur. Nihil preceiflit, quod anfam de- — & Ua'aH MIT EBSU RR Goo $5 dehortatiónis probeat,. nulla patet ean ifs fticuendi ratio: in fequente nihil facit, quam graviter in crimen perfidize, refpectu con- jugum; detonare, & judicium divinum de- nunciare. INefcio etiam, an Judwis, qui- busceum fe jungeret, hoc tempore ejusmodi mutua dehortatio conveniat ? cum crimen hoc! fatis-fuerit. vulgatumr,. etiam inter prae- cipuas & faéras perfonas; uti ex fequente liquet, & fevera Prophetz increpatio ac in- terminatio docet; effugia, quibus ufi funt peccatores ad crimen colorandum , a pro- pheta memorata. & refutata ,. confirmant. 5. Sed, quod me maxime offendit, eft, ver- ba ad conjugia illegitima reftringi. ^ Licet enim propheta: per/igiggm, hic memoratam, quam ipfi agnofcebant, mox ad conjugia il- la transferàt, & indirecte quoque in oculis. habeat , directe: tamen &- proprie non au- tumaverime ea hic intendi. fed mutüarum opprefiionum: in feenoribus, : exactionibus , fervitute , & fimilibus rebus aliis. Quodnunc adítruere adgredior. S LXXXL Noftra itaque fert hypothefis, quam ab Ill. Grotio , 72770 quoque in Script. interpretanda;, ubi hypothefibus (uis non litat, occupatam vidi, verba ad oppreflores Judaeos pertinere , qui fratres fuos ad ex- iremam. paupertatem. fervitutem redege- runt, 1333 COMMENTAR IUS runt, &, a Nehemia caftigati, crimen con- fetli funt ac emendarunt, absque ut ad illud legantur relapfi; fecus ac in peregrinis con- jugiis, per Ezram etiam correctis , quze dein- ceps renovarunt, fecerunt. «Cujus rei ex- prefla exítat mentio INeh. v. & eo etiam re- Ífpicitur in fequente concionis parte c. i14: 5., ut fuo loco videbimus. Rationes noftre funt precipue fequentes. 1. Phrafis, per- fide agere virum cum fratre, ficut proprie & aptitiime oppreffiones mutuas, quibus ejus- dem domus aut focietatis fraterno colliga- ti vinculo , alter alterum, violenter aut frau- dulenter tractant, libertate aut bonis fpolian-: do, & ad vilem aut pauperem redigendo fortem, denotat, ut perfpicuum eft, ita in nuptias illegitimas directe non quadrat, nifi: quatenus vir vinculum conjugale violat, quod verf. 14. perfide cum uxore agere dici- tur, aut fanctitas populi ipfius & foederis perfide violatur, uti verf. r1. habetur;quod non eft, alterum in alterum perfidiam com- mittere, uti hic dicitur: non enim in opz- : lum,nec in uxorez, aut vir in fororem , ied fpeciatim a/ter ig alterum , & vir in fratrem, habetur. Ad parentes, feu capita domuum referri , acfi per peregrinas fuis filiabus pralatas infigni adficerentur injuria, nimis . remotum eft, nec phrafifatisfacit. 92. Pro-. fi- AD^ MATE* f uo 233 fanaiio, proprie Ziffolutio federis patrum, in quam illa in fratres perfidia exit, longe quo- que aptius oppreffioni mutuz , azqualitati & conjunctioni mutuz oppofitze, eamque deftruenti , convenit, quam filiarum per- egrinarum in familiam adductioni ; quz falvo federe patruta. aliquatenus confiftere poffit, cum populi zequalitas & conjunctio per per- egrinas uxores, qua tales, non diffolvatur. Jiedus Dei enim non adpellatur , fed Parum; quo mutua confociatio & adfinitas tantum, vel precipue, fignificatur. De quo mox. 3. Eodem «etiam unice tendit ra//0, ab una omnium -rigine petità, quia zz7//7 omnes Patrem , íeu progenitorem, zzz Deum creatorem & formatorem habebant , ad «gza- litatem omnium demonítrandam, cui op- prefliones fratrum ad fervitutem & pauper- tatem directius oppofit:e funt, quam cum peresrinis filiabus nuptize: cum diverfas in- ter nationes fubfiftere queant conjugia ; utique ab uno patre prognati, & uno Deo creati, vera verbi emphafi, vix per//7i in fe invicem dici queunt, aut mutuz zequalitatis deftructores , propter peregrinas uxores. Unius vero Dei creatoris titulus , qui uti- que vim ra/iozis , hic adhibit:?e , preftat, zqualitatem omnium directe inculcat; cum Gg Deum 134. CO MMMEN T A RESTOS Deum omnibus «gua/egz denotct ; ut mox obfervabo. $&S LXXXII. | 4. Addatur comparatio cum Neh. v. & robur hypothefi accedet; cum populi querela de fratribus fuis ,a quibus op- primebantur inopes & imbecilliores , ex- preíffe adpelletur, & verba eorum reciten- tur, quz hanc perfidiam vivide exprimunt; ex. gr. f//ios nof?ros & filias mofiras s0s ww: oppiguerantes , vcl oppigneravimus (fic enim, non oo Z7/ulii, legendum efle res ipfa do- cet, & verf. fequens extra controverfiam ponit, quod Piícator jam vidit, & demon- ftravit) z£ accipiamus frumentum ,& edamus & bibamus: rurfus 5 quod alii conquerebantur, agros noflros , € vineas umoflras , € domos to- Jiras uos. vow oppigneravimus ,, ut accipiamus frumentum ig fame. Urgent querelas ex eadem zqualitate, quze hic memoratur; dicentes, € nunc itillar carnis fratrum noflrorum noflra eft caro ; ficut. feli. ipforum. nofiri funt jf (eundem habemus patrem, eundem & u- num creatorem, omnes cognati & aequales) ecce , mos im fervitutem damus (dare coacti fumus) //Zios softros € felias rofiras (proprie pedibus aliorum /zbf[lernimnus in feros ;quod eft wi, cui refpondet ox, proprie pe//4 calcando, unde vz» fuüppedaueum, inde fub- Jugavit , quafi pedibus fubfternendo) & /zz fie ATIDOURMEDADL.AE TrEr; 1090 234 filice moflre& muss compre[]ce (inftar vilium an- -cillarum a dominis vitiat:t : non enim de nuda fervitute verbum capiendum eft, ut communiter ftatuitur, cum ejus mentio mo- do facta erat , fed ulteriore dedecore, ex fervitute oriri folito: quem ufum verbum w:; quoque babet; ut Efíth. vir 8. eZiamne va»» comprimere reginam imecum domi?) Ex- poftulavit mox cum zo/t/ibus & praefectis hac de re Nehemias , fummopere indignatus , dicens verf. 7. wu» farcina fraudulenta & op- primens (fcilicet eft hoc, quod agitis, uti Verf. II. nn spon: ftat enim per fe, & ita fup- plendum eft) oir in fratrem fuum vos. ewe fraudulentos exatlores & opprejfores. agitis , h. e. feenoris prattextu vos fratres veítros perfide decipitis, & farcina impofita oppri- mitis, in fervitutem & miferiam quafi naío ducitis. Quod vix a noftro loco , perfzje agere quemque in fratrem fuum, differt. .In- terpretes in eo loco aliter, fed varie, infti- tuunt, & fluctuant ; nec emphafin & ele- gantiam fermonis perceperunt. Alludit -quidem. Nehemias ad nz» creditum , feu foe- nerationem, fed in eo non fubfiftit, ut pu- tatur, nec folam fezerationem , Judaeis illi- -citam, taxat, fed ftudio utitur voce ss», & verbo sv» (aww» enim, ut textualis lectio ha- bet, & non ew» fecundum notam margina- Gg2 . lem, a6 COMMENTARIUS lem, legendum eft) ut fcenerationis verunt confpectum & effectum una comprehende- ret, in eo fitum, quod foenerationis nomi- ne fratribus zpofuerunt, eosque fraudulen- ter & perfide in miferabilem ac fervilem conditionem traxerunt. hHadix wg, cujus Hiph. «wa tantum fupereft, & Zecipere de- notat, proprie dicit £ajz/svit , vexit; in Hiph. portare fecit, fpeciatim e/itellas, farci- uam; met. decepit & /fübjecit, feu impofita farcina czzz quafi nafo cireumduxit pro ar- bitratu, quod Lat. eft imponere alicui, 777 fubjugavit, & perdidit, gravi onere preflos. Quam utramque ideam, Zecipiendi & oppri- «endi hie conjungimus , fermonis ferie ita. exigente ; ficut & alibi fit. Pf. Lv: 16. w*y mow h. e. fíi vera fit lectio marginalis , mo ww, f/arcinas fuper ip[os tmponet mors; ícu eos improvifo, tanquam ex infidiis, oppri- met, & fibi fubjiciet mors. Sed dubito, num non rectius legatur mo ow, littera fina- li » ex fequente concurrente abforpta, & vocibus junctis ; cujus & alia fuppetunt exempla: erit itaque, ors inflar venti ve- hementis & urentis eos vaflabit: quod eft cvs, cui concinit e». Certius eft exemplum verbi wea eo fenfu, Pf. rxxxix: 23. /nimi- CUS v3 ww wo fürcinam. ipfi uom impenet ; nec decipiendo, nec fübisendo. jJef. xix: 13. in Niph. Ap "M A. L. IER ig 237. Niph. ?rigcipes INopb ww, clitellis impofitis nafo ducti funt, & in perniciem abduci. Hic vero in Kal ewe» funt pogiantes farcinam in fratres, feu eos decipientes & fubjicien- tes.) Pergit Nehemias in iis convincendis verk. 8. sos redemimus fratres noflros Studaos , venditos gentibus, pro viribus noflris: (3 3 fecundum capacitatem im nobis, vel mofiram, nifi forte rectius legatur uw fecundum fufficientiam | manuum — moflrarum ,| ut. fu- pra verf. ww ow» ps vacuitas potentie ima- nuum uoftrarum). [ed & vos vendetis fratres veflros €& venditi fuut nobis (vel, vos fratres venditis, aut ad fe vendendum in fervitutem cogitis, ut verf. 5. /zhjicimus pro fübjicere coacti fumus , geztibus, qus vendite [unt nobis in fervitutem , vel fe vendere debe- rent, non nos illis, voce ow gezflibus ex priced. repetita & fubintellecta 5 ve/, vos fratres veliros. vendetis in fervitutem ,. f/cut venditi funt w» nobts , voce illa emphatice & eleganter abundante , ut alias ^» zebi, etiam apud Gr. & Lat. Non enim //;; & fo- ciis vule Nehemias eos fuifle in fervitutem datos, quod valde abhorret, & mox con- trarium dixit, fed //bi, vel fe przfente, ut idem fit aC u^ coram nobis, uti Mal. m: 9. in wy o5» 05b populo iuptà obfervavimus. Hac ratione alterutra nifi capiatur, vez; Gg [uus 3$ COMMENTARIUS funt mobiss nullum inde extunderetur fenfus tolerabilis. — Gentibus fi Judzi fuerint a fra- tribus venditi, 4quod in przced. utique in- dicatur, major erit per//diee gradus , eo nomi- ne, ut apud Prophetam noftrum fit, magis dignus.) Denique narratur, qua ratione op- preílores fratrum fuerint ad faniorem men- tem redacti, & toto animo injuftitize ac per- fidize in fratres renunciaverint, etiam jurati; adeo ut ha:c prophete noftri verba iis re- &e in ore dari queant: quare perfide ageremus vir cum fratre fuo &c. S LXXXIIL Percurramus, hac jacta hy- pothefi, verba, iisque lucem , ubi opus fuerit, infundamus; denique in /copum eo- rum inquiramus. Nobiles, divites & primo- res, inter Judzeos reduces, qui fratrum feu tribulium fuorum bona interverterant, eos- que, nomine ufurarum & oppignerationum, ad paupertatem & fervitutem redegerant , ad meliorem frugem reverfi crimen perfi confiteri, & fe mutuo ad ejus emendatio- nem, exhortari, quod eos feciffe modo ex iNeh. v. vidimus, in fcenam producuntur, his ufi verbis: zozme pater unus omnibus t0-. bis? monue Deus unus omnibus nobis, qui (fic enim fermonem fupplendum cenfuerim, voce nuo»» omzibls mobis repetita, & wx qui, ut fzepe alias , fubintellecta ; utrotundior fit & for- k d» ^M EIL II: IO. 239 fortior) creavit nos ; h. e. ficut patrem Ja- cobum, qui nos progenuit, ita Deum, qui nos creavit, & in populum formavit, ha- buimus omnes nos zzu//eü eundemque, omni- bus nobis equum & equalem; adeoque fu- mus omnes fraires, unius domus, & popu- li confeederati membra, hac parte zequales ; arctiffima neceffitudine nobiscum devincti, eodem prediti in terre Cananzz bona & hereditates jure ,, ejusdem conditionis libe- re. Hanc enim poteftatis amplitudinem hic exferit VOX "ns 4/45,quxe & unum Gequum, cujus eadem eft ad omnes relatio, denotat; adeoque «edgualitater omnium, qui eum pa- trem habent & Deum, fervituti & oppres- fioni oppofitam , adportat: uti Job. xxxr: 13-- I5. |$€j fprevi judicium ferui mei €& ancille mee, quum tecum lite contenderent. |. Eit quid facerem, quum. furgeret Deus? quungue vii laret , quid refponderem illi? au non in venire qui fecit illum , fecit me? €9 coufovit mos in u- &ero unus; unus idemque nobis factor eft & «quus. Quse eadem ac hic concelufio eft, fed noftro loco longe certior & fortior, cum non eregtor , fed & formater in populum hic intelligatur, ut mox dicam. Sumitur & ali- bi ea emphafi VOX *rw &« us. Zach. xiv: 9. Et erit Jebova rex fuper tota terra; die illo erit Jeloua uuus G. momem ejus uuum; h.e. 40 COMMENTARIUS & filus populi fui rex , & omnibus 74er, ac zquus. Deut. vi: 4. a2udi fsrael, Sebova JDeus uofler, Sfebova nw unus, ieu folus ve- rus Deus, & omnibus nobis idem. Quo etiam pertinet, quod «am« de eozjusnie & in- divifo ufurpetur, ut cum maritus & uxor caro und , multitudo arcte fociata populus uis, partes tabernaculi zum; , & fimilia, adpellantur: quo etiam fenfu omzibus dici- tur 4775 effe pater & Deus, quatenus om- nibus eft conjunctus , ejusque eadem ad om- nes relatio. In IN. T. quoque Deus eodem modo zzusaudit, quod regium vque ac 5- deorum dic Deus a, & omnes velitfalvos 5, . Ceterum zzus Pater non tam eft Zbrabamus , licet non excludendus, cum fazer eorum in- fignite adpelletur Jet: Lr: ». quam Jacobis , ex quo omnes Israelit:e nati funt, quique, quod hic inprimis intenditur, inter omnes zequaliter diftribuit hzereditatem fuam , fuo- rumque pofterorum, in tribus diftinctorum, zqualitatem. conftituit, unoque fcedere in focietatem arctiffimam compegit, Gen. xrix. Ugnus quoque Deus, qui creavit sos, non tantum eft creator , fed precipue formator eorum in zzu//populum, qui omnes fecum invicem zquali fcedere colligavit, cunctis- que &$ Rom, ri; 30. Gal, 11120. ? 1 Tim. i1: 5. : a(m" MIA E.lrk 1:598) 24x que dedit in terra Cananza portionem, quam ab aliis fibi vindicari holuit, ad tem- pus licet pofiefiz um reddi juffit anno Jubtleeo ; conditionem quoque liberam, nunquam pe- nitus, nifi fpontanea refisnatione, ceftatu- ram, conceílit: uti notum eft. Quem fen- füm & alibi habet verbum i3 creguit; ut recte, poft Calvinum , lll. Grotius adver- tit; tribus citatis locis ^, quibus tamen majore emphaíi, vel minore venit. Sed directius huc pertinet, aliis licet verbis ad- hibitis, Deut. xxxi: 6. INonze tpfe pater iuus, qui acquifrc jvyit te, ipfe fecit te &c. & Pf. c. 3. Sic populus Israel adpellatur xvegpe creafu- ra Dei € de initio Sirach. xxxvi: 15. Ip- fum « ad quzcunque eximia Dei opera. transfertur, ut obfervavit & exemplis ad- ftruxit Glaíffius ^? ; nec mirum , cum pro- prie fignificet, quod Lat. exa/ciare, edolare ; unde ad omnia transfertur, qu:e affabre e- dolantur, G& manu artifice perficiuntur.: Convenit fere pon polio ^". RATCHUI gla- brum fecit, inde creavit, & fabricavit, ma- nu artifice. Quod hic latius non giras Sed emphafis nominis *», quo Deus creator & formator reip. hic infignitur, non erat ne-* cli- & Je. xv111: 1. XLy:-9, og. Pf. cri: I9... b-Rhetor. S: t 2e Io : ^ Hh xp COMMENTARIUS sligenda 5 fiftit enim potentem illum & fo- iem, qui fua & populi jura infuperabili vir- tute tueri & vindicare, oppreffis fuccurre- re, & oppreffores deprimere poteft; qui- que eft 92e ?po(9*. Deus jurisjurandi praefes & fancitor. Quse duo, ficut huc recte quadrant, ita nomine *w involuta funt, prout vel ab &w, *w /?i[/o, fpiflando robora- ip, etiam preeminente, dicit enim radix etiam primus fuit apud Arab. & *«w inde arietem apud Hebr., ac ew principes , vel ab nw, pro "ww, adJirinxit, coufirinxit , in- de in fpecie vinculo /zrisjurazdi, derivatur. Quod pofterius maxime arridet Cl. Schul- tens a, fed prius non fpreverim 2, cum plu- rima dentur nomina, a quiefcentibus media radicali » & * derivata *. | $ LXXXIV. Ex hac equali omnium ad: unum progenitorem, ac z74:7 creatorem ac: reip. formatorem potentem , & juris vindi- cem, relatione derivant loquentes obligatio- uem ad zequalem tractationem mutuam, op-- preffioni qualicunque & fubjugationi fra- uum contrariam, dicentes z quare perfide a- geremus vir in fratrem fuum? abfit, ut hoc: faciamus, nec decet nos, nec mutuis con- | ve- & ad Prov. rrr: 2«. b Vid. CI. Alphen. ad Dan.; XX. p. 143. c Vid. Simon, Onom. p. 338. AD MAL zr ro. 243 venit relationibus; /ra/res fumus, unius patris & creatoris progenies & opus;(quam emphafin retinet hic vox fra£ris, qux» non fimpliciter z/izg/;s feu alterum, ut alias, fed fratertitatis vinculo colligatum exprimit, ut ex precedente conítat; ipfa quoque vox nw Vi originis in zexz, vel fuge, quo quid ligatur, fitz;, facratiorem neccflitudinem, & conjunctionem adftrictam adfert 2) agno- fcimus hoc, & pro atroce habemus crimi- ne, nomine perf/die omnino. infigniendo. Radix «4: ufu fignificat, ut ex Lex. con- ftat, fidem fallere, fpem & exfpectationem eludere, intimam conjunctionem & confcee- derationem deferere, & contra eam alicui nocere; fed vi originis , iniquum occulte fovere animum , & nocendi propofitum , data occafione exferendum, adeoque con- tra alterius fpem, & arctitfimam conjunctio- nem. Habet enin apud Arab. primigeniam fovendi poteftatem , inde coz/fflendi ,' com- nmorandi, quafi gidum tenendi & fovendi , hinc veffumenti, quafi fomensti, ad calorem fovendum, ufus, in Script. etiam obvius, fluxit, & pere, qua occulti quid mali in finu geritur &- fovetur, iade, quum :atu- zum fuerit, promendum ad inexfpectatam alte- Iih:a |4 C0 M.MENTARIUS alterius perniciem... Opprefliones itaque fra- trum, tam arcto nexu copulatorum , quibus contra fidem datam, «& neceflfitudinis vin- culum, falluntur, ac libertate & bonis pri- vantur, hoc nomine aptitfime exprimuntur, inprimis, fi occultius, feu prztextu bona voluntatis, fiant, ut in feeneratione & op- pieneratione ; quz in fervitutem & pau- pertatem precipitat. Addunt, ut erf- diam] exponant & adgravent, gzare perfide vir cum fratre fuo ageremus , a4 folvendum , vel profanandum, fuus patrum noftrorum , fcilicet, progenitorum, qui sequali fuerunt juncti federe, nec alii aliorum defraudato- res, aut exactores, & injuíti foeneratores. Paires cum memorent , & non parem , quem omnes 7777 habebant, progenitores fingularum tribuum, paires & patriarchas dictos ?, in oculis habueruut, una cum antiquis illis forte, quibuscum foedus a Deo pactum eft ad montem Sinai, eo etiam nomine infieniri folitis &. | /eZus vero Pa-: trum non eft Sinaiticum, in genere confi-- deratum, non enim Je; cum illis, fed ///o- Tu foedus adpellatur, verum foedus zequa- litatis patrum , quod huc unice quadrat , 777; G AG. vir: 9,0, It... D Jer.-rz. 5 MX: 27150 Pf. rxxvrir 5. xcv: 9. Hof. a: godAO iv II,:592 3 ADAM AM DL, 42r1ES 406 245. £ut, quo ipfi fecum tanquam zequales fue- runt coníociati , qui zzz/zó b & omnibus z- quum habuerunt patrem , ut modo expo- fui, zzz, quod per feedus Sinaiticum in ze- qualem fuerunt focietatem compacti , vel qualitas illa eft confirmata & fancita; omni fubjugatione & oppr etlione, cum ejus radi- cibus & rationibus , ufuris nimirum & exac- tionibus quibuscunque vetitis: uti notum, vel ab aliis comprobatum eft. Cui & ideo locus dandus eft, quod Deum confiteantur formaiorem xeip. fuz ; ut modo vidimus. Hoc vero fedus ubi agnofcunt & profiten- tur per oppreffiones eas profamari ; illud violari & omni fua vi privari, ac contemtui publico exponi, fignificant: quemadmodum vere fiebat; uti facile intelligitur. "Verbum *n proprietatem habet in /o/vezdo , uti Cl. Schultens 4 notavit, unde per varias figu- ras varii orti funt ufus; inter quos eft quo, vinculo rei aut perfone foluto, illa cujus- que arbitrio ac libidini relinquitur * quod rebus facris adplicitum , earum pro/azario dicitur. Cum autem füed 7/5 vinculo con- ftringat. feederatos , & fanctum quid fit ac inviolabile , quid ejus fit prefazatio, & quam apte hoc verbo ejus v/o/aíio exprima- j IUE. &ad Prov. xxvI: Io. "m. 13446 COMMENTARIUS tur, ut exponam opus non eft. Illud fo- ilum adtendatur, per opprefliones fratrum non violari tantum feedus, fed plane frangi, & proftitui; fummi quoque Numinis au- . toritatem, qua fancitum erat, fperni. S LXXXV. Reftat, exponamus , quid fibi his verbis velit propheta, & qua ratio- ne cum precedentibus & fequentibus con- nexa fint? Verba, antea ab ipfis prolata & agnita cum effectu emendationis criminis oppreffionis fratrum, in memoriam ipfis re- vocat, fine ulla przfatione, elliptica ufus oratione, non fine emphafi & elegantia ; & quia pro fuis fponte ac facile agnofcere poterant. Quc:e plena fuiffet, fi haberetur, Dixiflis antea, ut probe noftis, nozze unus nobis eft Pater , unius Deus qui gos creavit , quare perfide ageremus vir cum fratre fuo , ad profamnandum fedus patrum mo[firorum ; confefli itaque eftis, vos, quippe zequales, unum alterum non debere opprimere: quod herfidie foret, & foedus patrum profanaret. Po verbum Zixi//is5 quz ufitata eft el- lipis, cum quod facile verba fua recollige- re, & fibi adplicare, potuerint, tum quod magis fit adfectuofa & emphatica oratio. R e- curret mox fimilis ellipfis verf. r5, 16, eft- que fatis frequens 44, uti in vulgus notum eft. 44. Proferam nonnulla illuftriora loca; quorum ve- rus A DM ANE (re orow.z eft. Cohzrent vero verba cum praecedens ti- rus intellectus ab hoc verbo addito pendet; que, hoe non obíervato, paffim minus recte expediri potuerunt. jud. xvi: a2. ivit poflea Sim/on Gazam , viditque ibi me- reiricem, ad quam eft ingre[Jus. Gazeis , dicendo, venit Sim/on buc &c. adde vow C? dixerunt Gazais , dicendo &c. videtur verbum illud per wow» dicendo abforptum. Lxx. addiderunt «e: àwyyé» C?" nunciatum e[l Gazeis, di- eentes &c. Jer. xx: 14--18.. notabilis exítat perieopa ,. qua perfona quzdam in fcenam producitur ,. miferam & pudendam fuam fortem tragice deplorans, diemque fuum natalem diris devovens, & execrata ,in fignum animi ex- ulcerati & defperabundi, fimul ire Divinz fenfu vivide adfedi. Períonam illam efle ipfum Jeremiam , Inter- pretes adeo confentiunt, ut ne fuspicio de alia perfona ipfis fuerit fübnata: quod quis merito miretur, cum ejusmodi imprecatio natalium nec in Jeremiam quadrer , nec in hac orationis ferie locum tenere queat, plane ab ipfo abhorreat ratio imprecationis ,, quod des fuos im pudore confumere debeat. Quod pluribus nunc exíequi non licet. Equidem vix dubitaverim , quin improbus & défperabundus, in maximis & inextricabilibus malis, . ipfi ante oculos veriatis, conftitutus , introdücdtur cum Deo acerbe expoftulans ,, quod in tantam miferiam fue- rit pricipitatus , & in furibundam. diei natalis impreca- tionem proptered erumpens , non fine exulcerato in Deum ánimo , & cum fpecie maledictionis ; quo cun- &a verba tendunt, & de impiis traditür Jef. vri1: 2:1. A-— poc.xv1: 9, 21. & alibi. Infpecie exiftimaverim digitumin- tendi ad ipfum Pafchurem, fupra memoratum, cui apte convenit, quod verf. 18. habetur: quare bic, vel ego i- [le , ex utero prodii ad videndam usiléftiom &c. ficut verf, 4. Própheta ipfi interminatus erat; ficut, quod additur ,. & eonfumantur im confuftone dies mei , ipfi etiam denun- ciatum verf. 11.Nexus fermonis vero utin lucem prodeat, ; no-- 48 COMMENTARIUS übus, & inprimis fequentibus , quam aptis- | 6. notandumeft , hic reprafentari cor/equen; fententiz, a Deo. Judice pronunciate , qua litem, quam Fropheta ipfi commilerat, decidit; quod confequens, pro diverfo hominum ftatu, piorum & impiorum, duplex foret, alte: um latum, alterum trifte & dcíperabundum; quod, propheta prev:dens, & animo anticipians , pios ad letum. carmen excitat verf. 13. vv caütate Sebove &c. fed impiis lugubre carmen & deíperationis plenum in ore dat, verf. 14. &c. Qui nexus facilis eft, & manifeftus. Sed neabrupta offendat oratio, mente illud vv canta- ie repetendum , vel vx dieite , feu & cantate , aut aliud, lugubre carmen continens, fupplendum eft; ut plenus fit fermo: cantate Jebove &c. vos piiscantate, fed ulu- lantes, & lamentantes, vos impii, ex quorum manu in. ops liberatus eft, ut modo dixerat, & £u, inprimis , Pafcbur, impiorum eorum caput & princeps. Quod fi Ywz cantate repetatur, refpici poterit ad laeta carmina , improbis ufitata, nunc in lamentationes vertenda; uti Am. vIII: 3. ejulabunt cantica palatii eo die , canticis, nimirum cum làmentis mutatis, uti ibid. verf. ro. habe-- tur. Latinis quoque ipfa vox carmen fabindeinvifam & lugubrem orationem exprimit, De quo videatur, Vir Summus, H. Cannegieterus iz refcriptis Boxbornio de Catone cap. v. Sicut vero pios non nominat Propheta, quibus lztum carmen praícribit, ita nec impios, quos carmen vult ululare; quia perfonz ex ipfa carminis ma- teria dignofci poterant. Plura volueram in medium ad- ducere exempla; fed, cum locus Jer. nos nimium de- tinuit, duobus nunc defungar. Pf. xc1:9. quia tu (fci- licet dicis, verbo "pw ex vert. 2. repctito ,) J'ebova a/y- lum meum s exceljum pofuifti babitaculus tuum: qua ratio- ne oratio recte fluit: cujus "Theodoretus Jam meminit. Propius ad noftrum locum accedit, in quo defino, Pf. LX: 3:-7. qua in pericopa preces piorum ex Iorgele ; M a» MAL. zr 1o 249 fime. Proxime facerdotes reos acceprionis perfoónarum inm lege egerat; quatenus per/ona- rum magis quam /egz5 habeant rationem , feu refpectum: cujus illuftre hic, ubi ad faci- nora prava redarguenda pergit, profert fpe- cimen in eo, quod, cum antea perfidiam in fratres confeffi fuerint & emendaverint, deinceps & nunc haud minorem perfidiam in Ecclefiam in genere, & uxores in fpe- cie commiferint: quz erat legis manifefta ad perfonas & cupiditates adcommodatio. Prze- terea in initio pericopz: verí. 4. dixerat Deus, agnoviffis, me ad vos mifi]e &c. qua pericopa finita, cum ad foederis tunc reno- vati violationem , deinceps factam , expo- nendam & perftringendam, pergeret, apte hujus agzitiomis fpecimen praemittit, in op- pretfionibus perfidis fratrum correctis, eos- que hoc introducit fatentes, zozze unus no- bis omnibus pater? &c.acíi haberetur; quam vere fit modo dictum , vos agzovif? , vel | ex & Juda fiftuntur pro inftauratione populi, varie con- cuíli, lacerati, & aruina proximi, quas fuderunt mox poft cladem a Philiftzis cum nzce Sauli illatam , ac Da- vidis inaugurationem Hebrone; fed abrupte, & in cantico longe poft, devi&is Jam populis vicinis a Da vt- de, compofito; adeoque neceffario mente fupplendum & premittendum eít, vel dixilli, vel diximus olim , cui apte refpondet, verf. 8, dixit Deus, ad veftra, vel noftra, dicta refpondens. n i áo COMMENTARIUS ex verbis patet, qu:e antea in medium adtu- liftis , dicentes , monue umus mobis ommibug Paiegr2 &c. Propius tamen cum fequenti- bus cohxrent, & ad Judzos de crimine. perfidi in uxores fortius convincendos ten-, dunt. Citat itaque propheta hzc eorumr verba, & in memoriam criminis perfidiz in fratres, ab ipfis reparati, eos vocat, ut fa- cilius & majore cum efficacia eos ob alterum, perfidizte crimen in uxores, ex parte quo- que emendatum, fed nunc renovatum, pu- defaceret , & ab eo abfterreret, partim , quod mutuis relationibus & fancto fcederi. zque adverfetur ac aliud illud, quod repa- raverant, adeoque propri? corum confes-. fioni, antea facte, fit directe contrarium 5; partim , quod conjugia quoque peregrina an-. tea, tanquam illegitima, recognoverint, &. repudiaverint, ad quz nunc relapfi erant, f&mul novo crimine perfidize in uxores per, (ubintroductas feeminas , & injufta divor- tia, auxerant. Quo nihil erat indignius &. abfurdius. Unius autem fpeciei oppreffio- nis fratrum expreffe tantum & directe me- minit, cu quod ad alteram fpeciem perfidize in uxores facile adplicari poffit, 77/77 quod in priore emendando conftantes fuerant, ad pofteriorem relapíi; ut ita intelligerent , quantopere fibi ipfi adverfentur, & omnem eri- An M A L m re 25Y eripiant excufationem. — Pandit itaque no- fter verfus viam ad pleniorem convictionem perfidie in uxores, quam mox inftituit ; hac ratione: advertite verba veftra, zoe unus pater &c. quibus , tanquam certiffimam & generalem veritatem comprehendentibus, fuperftruxiftis agnitionem & emendationem criminis perfidie in fratres, & violationis fu- deris patrum: videte, quid nunc agatis, & qua ratione in aliam, fed fimilem, per//Zie Ípeciem vos precipitaveritis : dod agit Suda, € abominatio facta ef? in Israele. &c. Ceterum, quod verbo fubjungo, eo aptius & lubentius prima utitur perfona, qua eos loquentes fiftit, ut fuum in ea verba con- fenfum fimul declararet , eorum verbis quafi fe adjungens, & ea confirmans. $ LXXXVI. Pergit itaque ad duplex per- fidie crimen , nondum plane inter Judaeos reduces exítirpatum , a/terum in conjugiis cum fceminis peregrinis & idololatricis vert. 11, I2. erum in propriarum uxorum per- fida oppreflione verf, 13--16. «. Prius pro- fertur verf. r1. & fevero Dei judicio pu- niendum declaratur verf. 15. 7. Propofitio his fit verbis ex noftra verfione verf. rr. Perfide agitur in Suda , Coal perfidia in Juda ,) €9 abominatio fatla efl in [sraele, ac Hiero- I179 fo" 220 COMMENTARLIUS folymis: quia profanavit Judamn,[anctum Srebo- v&,qui dilexit & duxit filiam Dei peregrini. Quis hunc fenfum fundunt facilem. — Perfi- diz crimen committitur in medio Judz, & deteftabile admodum facinus in terra Israe- lis, & ipfa fancta urbe Hierofolymis, in eo, quod Judam, fanctum Dei & a gentibus fe- junétum populum , contaminet, & profanum reddat ille, quicunque fit, qui deperierit, & in uxorem duxerit feeminam peregrinam & idololatricam. .Pramittit propheta azro- citatem criminis, dein ejus notitiam dat, de- nique gravitatis rationem reddit; qui facil- limus eft fermonis ordo. Perfgde agitur in Juda, inquit propheta mox in principio o- rationis, €? abominabile commif]um efl in Is- raele & Hierofolymis, absque ut, quid, qua- leve fit, exprimat, ut hoc vehementiore ex- ordio animos excitet, & altius pungat. Phra- fis prior fingularis eft, & incompleta , num 0323 perfide agit, vel egit, Juda , quz ambiqua eft & objectum perfidiz reticet, & fubjectum; cujus fenfus facilius percipitur , quam ipfa ex- peditur. Dubium mihi non eft, quin fenfus fit, perfidiam non a Juda committi, licet ita foleat accipi ;fedrin medio Judz a Judzis in populares, cz: quod objectum profanationis conftituat mox propheta ipfum 74a, uti n10XxX A DUI AMTOARCESIE 3X 0n. 235 mox patebit, /z;/ quod immediate fequa- tur, abominationem elle factam im Israele, cui noftrum membrum reipondere debet, 777 denique quod phrafis, perfide egit Juda ,fà ita capiatur, fenfum reddat ampliorem, quam propheta intendit. Significaret enim, popu- lum Jude, faltem maximam partem, hujus criminis fuifle reum ; cujus contrarium mox ipfe intelligendum praebet ,. ubi c/rz7;: ad- pellat, qui hoc fecerit: non itaque 5w4g in genere, fed aliqui cujuscunque ordinis verf. 12. illud patraffe cenfendi funt. Quid itaque phrafi, mmm n-3, faciemus ? Verbi forma, quam. przfert nva, fi retinenda fit, Sudce ftatuendum eft perde agere tribui ; quatenus in ejus medio illud patratur, & in ipfum Judam , a Judzis; vel perde asere imperfonaliter accipiendum eft pro per//e agitur: quod in verbis activis tertiz perfo- ne, quie imperfonaliter pofita pa/frvum in- duunt fignificatum, non eft infolens «. Quo fenfu Lxx. Intt. accepiffe videntur, qui ver- terunt, eyxan2&áQp94'12dog. Verum rectius con- ftruitur cum viro ,qui aat € ducit filiam Dei peregrini; quocum etiam illud *n profanaviz cohzret; verbis intermediis, & abominatio fa- Qa eft in llraele C Hierofolymis, ad crimen ad- & Vid, Gla(f, Gr, S. 1. "n tr. III. can, 23. 1:9 34 COMMENTARIUS adgravandum per parenthefin infertis; hac ratione: frevaricatus eft in Studam - - (quia profanavit Judam ------) qui amavit &c. Nec obftat verbum mm5, quia » fin. non eft foem. fed mafc. cum n parag. & empha- tico3 qualia non defunt exempla alia 4. fic & Jer. vim: 5. urn. n23w|. aver/us populus vehe- menter, vel averzens fe. Am. 1: 11. efferve- ftentiam fuam. mw férvavit perfecte & per- petuo Jef. vi: 2. 4. Sed mui efle quoque po- & Vid. Schultens Gr. p. 431. 4A. Verborum per intermedia, feu parenthefin, fe- paratorum non defunt exempla, bene multa: quorum aliqua produxi in comm. ad Dan. xr: 24. $. 112: & re- curret infra c. I11: I7. Hic uni alterive noftro valde fimili locum dabo , ad fenfum loci illuftrandum. 2 Sam. xxiII: $. Quia nom fic domus mea eum Deo (quia fedus eternum pojuit mibi , ordinatum omni parte t cu[todi- tum , quia omnis falus mea €9 delectatio) quia, vel quod, mon germinare faciet, Primum & ultimum membrum fecum funt conítruenda, & hunc fundunt fenfum: do- mus mea non in ea eft apud Deum conditione, ut Deus eam fterilem faceret & eradicaret, feu prolem produce- re aut florere prohiberet. Intermedia vero verba ratio- nes & fundamenta exhibent propofitionis de domo Davi- dis non privanda germine, que duo memorantur, alterum romiffum Dei, hic foedus dictum , alterum fides & pietas wd uus patinon poterant, ut domus ejus non flore- ret in pofterum, quo pertinent voces, quia omnis falus mea , omne de/iderium meum ,Ícilicet Deus eft , quocum dixerat do- mum fuamesfe,& qui fedus ipfi pofuerat xternum.Secun- dus eft, nova quoque lucehinc donandus , Pf. xtvir. ro. Principes populorum congregati funt (variorum populorum prin- &» MXAL.' ID UgIL i55 otefít zo;ez cum n, five nota faiuin., Cet p 24 enim principes , fecum in Judzorum excidium confpirantes , & promtiffine ad bellum cum Judzis confiuentes, quam em- phafim habetvox tv2,quodtempore Jofaphati , de quo in hoc Pf. agitur, contigit, & in ode parallela Pf; LXxxIII. diferte babetur, ficut coadunati iunt, ita de- Jiru&i, & ad exitium col/e?i; quod utrumque verbo nos eft comprehenfum) populus Dei J4brabami (cujus pro- mifij de hzreditaria Cananza posfeífione , erant hzre- des, & ideo liberandi, 2 Chron. xx: 7.) quia Deo funt elypeiterre ,(& Deuselt terrz protector, & rectores funt Deo devoti, ut tempore Jofaphati) vade exaltatus eft (uti promisfum erat Deut. xxvII1.1,10. & alibi: valde exaltatus fuit populus Dei tempore Jofaphati, cum quod eo tempore palam fuerit manifeftum fa&um, hoftibus mirabiliter proftratis , Jehovam esíe populi prote&orem , 2 Chron. xx: 29. tun quodin tranqui!la posfefiione terrz fub Dei tutela confirmatus fit , nemine eum fub Jofapha- to amplius lacesíente , zum denique a populis vicinis valde honoratus & reverenter habitus.) Cohzrent ita- que voces populus Dei Abrabami & exaltatus efl. valde ; ac intermedixz , quia Dei funt clypei terre , rationem continent exaltationis populi, quia cum Deus eft pro- te&dor terre, ium reliqui re&ores fub Dei tatela,. & ei infide ac virtutis ftudio adhaerefcunt. | Tertius fit Deut. xx: Ig. ---- €9 eam (arborem frugiferam) nom exfcindes (dum obfidione cinctam habes urbem hos- tilem) quia bominis eft arbor agri (homini cedit in ufum ;. uti voces vertende funt & capienda) uf veniat co- ram te in obfidione, .(h. e. utad vallum in obfidione ad- hibeatur. Cohzrent voces non cum proxime przceden- tibus, fed cum verbis , non exfcindes eam: lequentes, quia bominis eft , infert funt ad rationem reddendam ; qua- re non exfcindenda fit. Qua ratione locus , àlias difficil- limus, facile expeditur. Quartus, & ultimus, quem: nunc profero locus eft; Jof. xxiv; 26, Et féripfit Sofua. Qer- 36 COMMENTARIUS enim in foem. non reperiatur, plur. tamen mm requirit,) five paragogico, nominibus in fine fzepe emphafios ergo addito, ad fig- nificationem intendendam 47, ut eX. gr. nmx anguftia [umma PY. cXXx: 3. mw coard'ator fum- mus Zach. IX:.11. mom Zorrens rapidilfnus Pt. CXXIV: 4. nep euru$ vebemens Mab: 1: 9. aspio. /ocus perennis ardoris Lev. vr: 2. n:o & m bonum illud smmaguum, & malum hoc Jer. XVII. 20. n» Mich. mr: 2. c. EHErititaque 3 perfidia MIGXPHO., GU mv prO numo, prepofitione 3 ex fequente 5xw^a facile fup- plenda, ac cum feq. verbonnz») conftruenda, hac ratione: perfidia maxitna in Juda, € abo- minatio facha efl im Israele &c. Sic 3 & alibi reticetur, przfertim in prima voce, quam fequens habet ^. | SLXXXVIL Criminis adgravandi gratia aliud adjungitur epitheton na»n abominatio- "is, & ad Israelem & Hierofolymam extendi- tur. Vox nmn, cujus radix in Kal, licet in reliquiis ling. Hebr. non exftans , proprie denotat, ut ex Lingua Arab. patet, /orZi- dum verba bec in libro legis Dei, €? fumfit lapidem magnum , &? pofuit eum ibi fub quercu, qui eft in fankuario Jebove ,Íci- licet qui liber, & non quercus aut lapis fub eos cum libro legis conveniat, Deut. xxx1: 26, non quercui , lege ve- tante Deut. xvi 21 & alibi. a Vid. CI. Schultens Gr. p. 183. Rev. Hackman ad Lev, vr i. . b Jer. xvir 3. mw3 Tn pro, wmm. A. MESA ELO rm dg. 257 dum & inquinatum , in Pih. vero, poteftate declarativa , /órd;dum | pronunciavit, inde abominatus, averfatus eft: in genere quale- cunque fordidum & averfatione dignum fig- nificat, in fpecie cum /egaliter vel moraliter pollutum, tum iZololatricum ; utilocain Lexi- cis obviaunumquemque docere poflunt. Hoc loco conjugia cum peregrinis foeminis eo no- mine notantur, quod , praeterquam quod legis manifeftz apertam violationem conftituant, partim fanctum Jehovz populum polluant, ut mox additur, pariiz communionem cum idololatricis populis adferant & focietatem; quare ejusmodi foemina peregrina mox filia JDei peregrini adpellatur. Utrumque etiam in hac ipía voce, de ejusmodi conjugiis ad- hibita, fpectarunt Ezras & Nehemias. Ezr. IX: 24. an denuo irrita reddemus precepta tua, inquit in precibus ad Deum, & aZ/zitatem inibimus cum populis n»wn maya, abominatio- num larum? (ic & ibid. verf. i. populum non fuiffe feparatum , ad Ezram defertur, a populis terrarum wvnaymo. fecundum abomina- iione$ eorum; ducendo foeminas peregrinas. INeh. xii: 29, 30 confiderantur tanquam fàn- &itatem populi & fíàcerdotii polluentiá ; ficut verf. 26. ducentia ad idololatriam. Ex quibus omnibus facile patet, quam erro- nee ex hac voce colligat Cappellus, de pe- Kk re- 38 COMMENTARIUS regrinis nuptiis hic non agi. Utitur quoque Ezr. c. Ix. & x. voce »r» hiscé de nuptiis, ficut hic 3, Denotat vero 5» proprie/7/z- dere , abfcindere, fpeciatim vzcu/a , atque ità aexum abrumpere inter res & perfonas , & ità violare omn:a faeratitfima jura. Cum vero additur , abominationem efle factam zz Ifraele & Hierofolymis ,feu in ipfa terra Hrae- litica, ipfis etiam Hierofolymis ; crimen non a Judzis in terris peregrinis & medio Gen- tium idololatricarum, fed eciam in ipfà terra fanda, in ipfa metropoli & fede regni Dei ac religionis, ubi Deus ipfe habitabat, fu- iffe patratum, fignificatur, ad rei indignitàatem & abominationem augendam. Etfi Zzdceno- mine univerfus reducum in Cananzam po- pulus, quippe ex ea in primis tribü con- ftans, & ejus dominio fubjectus, uti hotum eft, venit; J/raelis expretla additur mentio ,' ut criminis per totam terram Z/fperfio, & ejus gravitas, adfirmaretur. Prioris eft in- dicium in nomine ipfo Z7/rae/js, quo terra ab líraelitis olim poffeffa, & nunc a redu- cibus partim Judz, partim aliarum tribuum, occupata, cum ipfo populo intelligitur. Poflerioris, feu atrocitatis, cogitationem fufci- tat proverbialis, ut videtur, locutio ab an- tiquiffimis temporibus ducta, qua enorme ícelus, in medio populi honorati & felecti con- A mU JIMIAVL. 14 fy. 249 eommiffum, indigitatur: uti ex Gen. xxxiv: 7. Deut. xxm. 2r. aliisque locis 4 liquet. Hierofolymarum. expreffa mentio eodem ten- dit, cum /Zz&us locus fuerit, quo crimen adgravatur, fimul inter ipfas perfonas facras fuiffe grafiatum indicatur: quod ex Ezr. ix. & Neh. xi11. quoque conftat. SLXXXVIIL Hoc przmiffo, criminis notitiam & tam feverz prefationis ratio- nem tradit propheta his, qui fequuntur, verbis: quia profauat Gudam, [auctum *rebo- qe, qui amat & turgente adfetiu fovet filiam JDei peregrini. Cujus verfionis, a reliquis diverfz, ut rationem dem, & fenfum ex- ponam, fimul demonftrem r1. notari velim, Suudam non effe orationis /zDje£fum; ac fi 3uda ipfe diceretur profanafle, uti accipi folet, fed objeQum , adeoque fenfum effe, Judam fuiffe profanatum. — Cohsret enim /az&ias Sebove cum Juda, ut pro ejus epitheto ha- benda fit, & fubjectum fermonis mox me- moratur efle, qui amaverit & duxerit pere- grinam : uti mox adparebit. 7744 itaque hic confideratur tanquam populus Dei, a Deo felectus , & in peculium adífcitus; ficut € lfrael ac Hierofolyma, in cujus medio, cum utriusque contaminatione, hoc fa- ci- & Jof. v11. 15. Jud. xx:-6. Jer. xx1x: 23. Kk 2 ;:00 COMMENTA R: LU S. cinus patrabatur. Quod ne dubium mane- ret, fubnectitur mox epitheton deo bove ,& Jude adjungitur, cum dicitur, fu- damn ,f[anctitatem Sebove. . Connectitur enim illud, quod 2. advertendum eft, ita cum *yjag, ut pro ejus adtributo fit habendum, & S3uda adpelletur /zglitas , vel fagudum , Sebove. Quod aliquatenus füboluit Calvi- no,qui fagacitate & judicio in Script. inter- pretanda paucos habet pares; quatenus Ju- dam hic exiftimat reum agi contaminatio- nis /anitatis gebovce, qu: ipfe eft, feu fui ipfius tanquam /Zz&i Jeboue. ^ Quod pro- nius flueret,fi nobiscum Zudaim vidiffet non fubjectum, fed objectum efle profanationis. Suda vero cum /an&itas Jebovee adpellatur, ad aréctam ejus relationem ad Sebovam refpi- citur, qua ab omnibus aliis terrz? populis fegregatus & Deo peculiariter confecratus eft; facerdotium regale, & gens fancta, de nomine Dei adpellata, legibus & moribus ac ritibus religionis fanctis ornata, & proxi- ma cum Deo communione gavifa. Que fatis nota funt. Commendat hanc hypothe- fin 1. quod fanctitas gebove Íenfum alias fundat nimis vagum & indeterminatum, ficut Interpretes etiam valde fluctuant, qui fpon- te fua reftringitur & facilis redditur, fi cum Juda conftruatur. 2. quod populo Juda & S- AVBIDUMEUA LIA, ris LI. 261 Ifraelis hoc elogium & aliis in locis detur, quorum aliqua infra 7 fignabo , pluribus enim in re clara opus non eft. 5. quod hoc epitheton huc aptiflime quadret, cut quia populus, a gentibus, qua Jantiitas Dei, fe- paratus, per peregrinas conmixtiones cozz- "munis redditur & contaminatus ; quemad- modum Ezr. 1x: 9. /&imen fanttitatis ipfis ver- bis ea ratione dicitur populis terre commif- ceri, & facerdotium polluium Neh. xir. 29, ium quia per ejusmodi conjugia arctius ac- quirit cum falis Diis commercium, & prz. fentiffimum ineurrit idololatrize periculum; uti , Salomonis exemplo citato , coram oculis pofuit Nehemias ^: quare & mox //ia Dei peregrini adpellatur foemina gentilis; £7 denique quia, lege, ejusmodi conjugia di- ferte vetante, & Dei legiflatoris auctoritate ífpreta, non poterat non omnibus fuis pri- vilegiis privari , & a Deo repudiari : uti Deus minatus fuit, & populus, cum fefe Moabi- ticis foeminis copularet ^, experiri coepit. Que extrema erat profanatio Jud: , tanquam fanctitatis Jehovze, ipfi in poenam inflicta; cujus caufam cum illa conjugia przftent, per ea Juda recte dicitur & hac ratione ?ro- fanari. S LXXXIX. 8 Exod. x1x: 5. Lev. xx: 26. Deut. xtv: 5. Jer. r1. 3. Pi. cxi. b Neh. xi1r: 26. c Num. XXY.. I R^G 15; C^O MM^ENT A"ETUS $ LXXXIX. 5. Subjectum orationis , quod tertio ad animum eft revocandum, hzc ver- ba, qui amavit & turgido adfecu fovit filiam Dei peregrini, exhibent, & criminis, cujus atrocitas erat in lucem protracta, in noti- tiam ducunt: ita ergo, ut feci, vertenda. Qua ratione ficut fermo prono fluit alveo, ita fenfum reddit perípicuum 5 quem Inter- pretes intricatum fecerunt, nec expedire potuerunt; dum ut plurimum reddunt , uia Suda profanavit [anttitatem Jebove , quam, vel quem , amat Jehova , five qui Juda amat Je- hovam, ejusque fanctitatem , pro vel o//z , vel debebat. Quorum neutrum expeditum eft. Prius, preterquam quod emphafi careat, in particulam conjunétivam :6& in feq., c9 dg- xi, quxe illud Zucere cum azzare connectit, incurrit; ne dicam phratin, qua Deus /zam Jan&itatem amare dicitur , inufitatam efle in Script. V. T. cumeatamem , quz proxime preceflit, cohserere deberet. Pofferius nec fenfum huc quadrantem fundit, nec phrafis, qui amat, absque ut amoris objectum defi- niatur, admittit. Plura incommoda mitto, cum noftra explicatio fe fponte fua com- mendet: nihil enim facilius eft, & aptius, quam peccatorem feu contaminatorem Ju- dx intelligi, qui aat €? ducit filiam Dei pe- regrint ; cui robur infuper addit, uo vert* A d AME WEOULIA "YeOxi)s 263 verf. 12., digito huc intento, dicatur, ex/ti;- dei ebova ww» virum ilum, qui boc fecerit; etiam in fingulari. Ergo w« gui nottro lo- co eft we ws vr gui amacerit: qua facilli- ma eft ellipíis, fefe ex vocula »z« gui fponte offerens ; quz etiam fola hic fufficit, & frequenter ita adhibetur. Deficit vero vox vw vir alis etiam in cafibus ^; de quo hic plura non dicam. Exponamus phrafes ele- gantes & emphaticas, quibus crimen expri- mitur; ad quas nonnulli offenderunt; quarumque emphafin paffim non percepe- runt. Significatum , & proprium verbi *ys in turgendo fitum, & derivatum haud unum, cujus hic ratio non eft habenda, in fpecie , quo maritus dicitur Zurgido adfectu maritali complecti uxorem, eamque inire, ut fobo- lem ex ea fufcitet, Cl. Schultens ^ folide & fufe in lucem protraxit; noftro etiam loco non neglecto , quem vertit: refauavit 3d fandimouiam | Domini; quippe qui amat, & turgente adfedu, (negleda, wel repudiaia , legitima tori fideique [0cia) fovet filiam Dei peregrini: mon querit fanum femen, atque profaua fobole ketatur. Keéte in mentem noftram, quod cum delectatione deinceps. vi- & Vid. Glafl. Gr, 1. 111. tr, I. can. 39. b ad Prov, » 9d pr ; i34 COMMENTARIUS vidi, connectit vir fummus, 44i amat ,cum fequentibus; fed minus bene ad Judam re- fert, tanquam profanatorem, & de marito, uxorem fuam negligente aut repudiante, in- terpretatur; cum ejus facinoris , tanquam ab hoc diverfi, objurgatio verf. 13. demum in- cipiat. Vellem quoque explicuiflet ze z;zgre, quod przmittitur, quam hic habeat empha- fin, & quare additum fit? quod eo magis ne- ceflàrium eft, ut fiat, quia zaertialis adfe- (us verbo *5y3 quoque comprehenfus eft, Ex mea opinione verbum 3"w gare, a *5y3, turgente adfectu maritali fovere & inire uxo- rem, diftinéctum, vel adfectum amoris, qui ad maritalem copulam ducit, aut eam comi- tatur, vel fornicationis crimen defignat. Quod utrumque recte admittitur. Priore ratione fenfus erit, virum mare, & eo adfectu duétum fe copulare, inito conjugio, cum peregrina, nec zurgere fimpliciter carnaliter, fed & intimo cum animi adfectu ; ut vocabu- lum «mare vagum £urgendi intellectum de- finiat;quod in duobus verbis junctis folenne eft: íed pofleriore, cui calculum potius ad- jicerem, diverfa crimina, forzicatonis nimi- rum, & cosjugii cum peregrina, hic nota- - buntur, prius verbo »n« Z//igere, pofterius ys myritdli turgore complecti uxorem ad fobolem proócreandam. Qui cum genuinus | fit Ap MAL. irirs 26; fit verbi 54 fignificatus, fupereft tantum, ut alterius verbi »nw a/72re ufum,quem me- moravi , adfítruam. Radix proprie dicit 24/;- ravit , [birando adpetiit , ut verbo monuit CI. Schultens 9; cui robur addit, quod videatur ex fono fictum verbum, cvparoroate; trans- iit autem ufu fuo in bonum non tantum, fed & in malum, ac de fornicationis adpeti- tu ac amore in fpecie ufurpatur, uti Lat. amare. & amor , Gr. sey & tese: quem ctiam folum habet fignificatum in Pili. ; &33s enim adpellari folent , qui forgicationis caufa pro- cantur, tp&s6,; Ut vel ex Lexicis conftat; pans quoque a ores furtivi infpecie audiunt; & ams de illis adhibetur, qui in gratiam ama- fiarum fefe Baal-peori in deferto adglutina- runt, Hof. 1x: 1o ----- G fadifunt (patres veftri in deferto, qui fe pudendo idolo ad- plicuerunt) abominabiles aan. fecundum amo- ' ft$ €0rUHt , quatenus foedo amori, quo in Moabiticas foeminas flagrabant, convenien- ter, abominabiles, feu idololatrze funt facti , vel o»mo in amoribus fuis , qui cum ido- lolatria fuerunt conjuncti; 3 enim & » facile confunduntur. Sic & c. vi: 9. £pbraimi- i conduxeruni ww. amores, feu amafios, /zos Eodem, vel fimili , fenfu vir a;are dicitur ff - & ad Har. conf. 1v. p. 6o. b Prov. vtr: 18. 366 CSO9:M M.EN'T AR IUS filiam Déi peregrini , qui cjus: 2efius ett, cum-ea confuefcit, & in ejus gratiam, ac per eam,. venit in communionem aliquam ido- Jofatmigeori odsov 30 436 : | S XC. Sed quare //7 adpellatur in //zps- lari , & cur fuia. Dei perezrigi? ad quod u- trumque obhzferunt viri Docti, Cappellus & Tillius in. primis, nec ////z; in f/zg., nec filiam. Dei. peregrini ftylum admittere He- breum;,:.fide nuptiis cum foeminis pere- grinis agatur, contendentes. Sed prior Ícru- pulus ex pervería, licet communi, hypothe- fi de 3uda, fubjecto orationis, in primis or- tus.eft. Cum enim 7744 populum defig- net; f//ia Dei peregrini, quam Juda duxifle dicitur, populum quoque idololatricum cen- fetur denotare debere.. Sed, preterquam quod //ia, per enallagen numeri , ////75 quas- cunque comprehendere poflet, /// mentio in fing. fit, quia vir quoque in fing., 4ui 4- au € ducit, modo memoratus erat, quo- cum, & non cum Juda, conftrui debet filia: ut ex dictis conftat. /7r & ////a cohze- rent, ut maritus & uxor, amafius & amafia; adeoque in fing. & non plur. debet occur- rere f//id. | Pofierior quoque fcrupulus facile tollitur e medio, fi emphafis phrafios, /7/ia Dei peregrini , huic loco congrua, adtenda- tur. Filiam eregrizam non fimpliciter di- xit Ab MAL. )IIf; IH. 267 xit Propheta, quemadmodum in libris Ezrz & Nehemiz, ubi de hisce damnandis nup- tiis agitur, quod in primis urget Cappellus contra communem hypothefin de nuptiis peregrinis hic intelligendis; fed //am Dei peregrini HP Tr peregrinam non folum fuifle foeminam , quam vir ille Judzeus . amavit ac maritali, adfectu turgente fovit, verum idololatricam quoque indicaret, eaque ratio- ne, cum crimen atrocius faceret, £m: peri- culum defectionis ad idololatriam, in ea re fitum, in animos defigeret; quod. Va M wd & Neh. xir. quoque tangitur, exemplo Sa- lomonis in medium. etiam adducto. | Nec habet ea phraíis, ////a Dei peregrini, aliquid infoliti, nec difficilis intellectu eft... Foemi- na peregrina & idololatrica eodem loquendi modo //ie Dei peregrimi titulo infignitur, quo Sethitz olim /iorum Dei nomen gefTe- runt Gen. vi. 2. & Ifraclitze deinceps, feu unus feu. plures, qui «wzum. babebat Dawn creatorem. , íeu formatorem populi & foe- deratum , /7ii Dei audierunt: quemadmodum Deum fuum, Pairemz: adpellarunt ; Wt: 6. ? ,ità & illi five populus ^in genere, cujus finguli funt membra, codem itaque in eum ti- a fic & Deut. xxxtt1: 6. if III Ig. & alibi. b Exod 1v: 23, Hof. x1: 1. Deut. xxxii: ó. Jer. in. I9. XXXI: 20. u Lb x38 CO M'M EN TARFEUS titulum jure przditi, five finguli de popu- lo, aut unus, aut plures, uti Deut.xiv: 1 /7- lii vos eftis Sebovee &c. "Ez. xvi: 21. mada- fis; inquit Deus, ilios ;meos ; quos verf. 2o; dixerat //£7 fuifle procreatos. ? /j//a itaque Dei peregriri foemina qualiscunque eft , quae. I. uti Jer. 11: 27. idololatra 4jci£-Jgz0 , pater meus ess € lapidi tu genuifli me; oppofite ad judzam, quse habet Jehovam Deum fuum; verf 20.: 2. Deum pere$rinum agnofcit tutorem & defenforem, feu patronum, do- Cctorem & ductorem , cujus. fe alumnam, difcipulam & fubditam profitetur & gerit, ei fidendo, ab ejus ore pendendo, & eum colendo ac obfervando. «Quorum vel fin- gula titulo filii & fili producendo ac fun- dando fufficiunt: uti per omnes vulgatius eft linguas , quibus alumni, difcipuli , & fub- diti adpellantur ////i patronorum , doctorum & rectorum, quam ut demonftrari debeat. Denique , ficut 777a appcllatus erat /zz&itas Sebove , quatenus populus eft ipfi facer, & qui amat eft unus de illo populo fanctos ita filia Dei peregrini eft foemina populi Dei peregrini, feu de populo, Deo peregrino facro, voce o» utrobique mente intelligen- da: quz facilis eft ellipfis, & alibi obvia; VINMES ut & Jei. 1: 2. xxx: 9. Deut. xxxII: 5. | À D OM AES Urp* Kn sg ut Dan. vir: 25. fandi excelfórum pro popup fanctorum excelforum , uti plene eft verf. 27. Jer. xcvur. 7. € exibit. Cemofcb in exilium, pro ewsoy populus Cemoftb, ^at eft verf. 46. & Num. xxr 20. Ceterum , quantopere fün&ius Dei populus Juda per ejusmodi con- jugia cum foeminis peregrinis & idololatricis contaminetur & profauetur ,, quanta in iis fit perfidia in populum, eujus profanator erat membrum, quanta a£0miratio, ut doceam, opus non eft, cum in oculos facile incurrat, & fupra aliquid ea de re dixerim. S XCl. ^. Crimini atroci fubjungit Pro- pheta judicii quoque feveri, & inftar poe- nz talionis, denunciationem, verf. 19. Exfcindet Sebove virum ium, qui boc fe- cerit ,| vigilem € refpondentem e tentoriis Jacobi, €$ adducentem munus Sebove Dei exercituum. | Quorum fenfus eft, morte civ// feu zata- rali , divino infligenda judicio, hujus crimi- nis contumaciter reum, qualiscunque fit, [ive vtgil, aut re/pondens , five Sacerdos, efle adficiendum, ita ut ;//e e medio tentorii,, feu focietatis, Jacobitarum , hic e Zzezforío Dei,feu munere facro , fit auferendus. Quz , fü verborum ratio habeatur, cum ex mea L1 3 opi- 30 COMMENTARIUS opinione aliquid expediti & inpediti ha- beant, a facilioribus initium faciam. ..Con- tinent propo[ilionem , & ejus deduüionem. Propofitio poenam excidii , in criminis memo- rati vindictam , comprehendit, his verbis, ex[/cindet. Sfebova virum iflum , qui fecerit boc. Qu: non funt intellectu difficilia. —Judici- um enim exc///;mis eft, uti conftat,quo Is- raelita, de eo enim & hic & alibi adhibetur, a focietate populi fui vio/ezzer, & publico judicio /ozoro (quam emphafin verbum m»; proprie /ecuit ,refécuit , precidit , uti notavit CI. Schultens 2,adfert, cumífciffionem deno- tet violentam & [iridentets : quod recte obfer- vavit Rev. Jungius ^?) feparatur, five per mortem, ut dicitur, cio//czz , qua nomine & privilegiis Israelitze excidit, & infamia no- tatus a populo Dei fejungitur, & pro geztili habetur;five per mortem, proprie dictam, fed divinitus inflictam ipfi & familize ejus. De quo cum Doct viri. c abunde egerint; moras in tam abundante materia non neéctam. Feriret hoc judicium exci/rmrzis virum , criminis , mo- do memorati, reum non tantum, fed obfti- nate, absque ut fefe ab eo in pofterum di- moveri patiatur. Quod voces, virum "feu . 8 Clav. p. 315. — b in comm. ad Zach. xtv. p. 559. erudito, fi partem imapinariam refeces c Seldenus àe Synedr. l. 1. c.,6. & Gusfet, ver. rel. Chrift. p. $0. Lacph MK E. 1. 35 Org) tgo illum, qui boc fecerit , manifefte indicant. iNon fine emphafi, quod nobis tantum ob- fervandum eft , exfcindet ww» virum iffum qui wy: faciei dud , dixit propheta, cum in ewe virum ium digitum ad eum, qui amat &? ducit filiam Dei peregrini, intenderit, & virum qualemcunque quidem, fed tam tur- pi facinore nobilem, fe defignare fignificet, & in muy faciet illud, ad prefens vel prze- teritum non tantum, verum & /fzrurum re- fpiciat; non enim, 44i fecit, fed faciet eo fcopo manifefte duxit, ut, poenam tum tan- tum ei immitendam effe, declararet, quum admonitus in crimine perfeveraret in pofte- rum. Quod ipfum propria verbi ns» emphafi involutum eft. Denotat enim aliquid ita /zce- re,ut ei incumbas & quaftioperias , perficias- que. Proprietas enim eft in Zegezdo , operiendo. De quo fub magni Schultenfii auípiciis lucu- lenter differuit vir Rev. Kuypers. 2 Novi e- quidem, vocem, zw5, verti folere viro ex/ciz- dam vigilem &c. , nec male, fi fequentia ferant, de quo mox : fed malim cruz iflum vertere ; quod facilius eft , & magis emphaticum ,cum » voci przmiffum,uti in nom. & accuf; zeque ac dat. fit, certum & notabilem virum definiat. Uno d adcarm, 11. Ali p. 106, & in disp. Acad. ad V.T. loca p. 15. 271 COMMENTARIUS Uno alterove exemplo tantum ad confirman- dum in accuf. cafü utar. 2. Sam. rrr: 30. 7oab & ZAbifai trucidarunt aw Zbuerum itum , ta- lem tantumque virum. Hof. xr. 1. Ex zfegyp- £o vocavi ux» filium ilum meum , Pf. cxxxv: 11. occidit reges validos, wvoh Sicbonem illum regem. AAmoritarum , ww» & Gogum illum &c. Alia, quz cuique fub manus venient, mit- to. Ceterum, ne illud negligam, addidit propheta caufam excifionis , licet ex prace- dente facile repetendam, eo etiam ícopo, ut poenam talionis in judicio confpicuam adverteremus. Cum enim Judam [ancum Jehova fpreviflet & profanaflet, peregrini Dei filiam idololatricam amando & ducendo; quid juftius, & crimini convenientius, erat , quam ut e focietate illa fancta exfcinderetur ? Quod adügiffe fuffecerit. & XCIL In propofitionis ZeZudioze perfo- na viri, qui hoc fecerit, diftinctius & am- plius defcribitur, feu , qualiscunque ftatus, & dignitatis, eo nomine comprehendi viros , declaratur ;ne, perfonas a Deo efle accipien- das in hoc judicio exercendo, putaretur. Adpellat nominatim | cigi/amtem & refpon- - deniem, ac offerentem munus; quibus, t1 hoc crimen peregerint, judicium excifionis eve- niret: fed vigilantem & refpondentem dicit & Ientoriis Sacobi effe exfcindendum, de of- fe Jona. WISÁA L. o 3E .3x2, 273 rente. munus Sebove elliptice loquitur, & menti relinquit intelligendum. Structura enim fermonis exigere videtur, ut voces, ezez£oriis Sacobi, cum vigilante & refpondente connec- tantur, & in offerente munus quid, quod perfone ejus refpondet, [fuppleatur. Si enim voces, e £eutoriis Jacobi, ad offeren- tem munus fefe quoque porrigerent, eas hoc loco non inferuiflet, fed ad finem fubjun- xiffet , hac ratione, v/gi/agtem & refbondentem ac offereniem munus e tentoriis Jacobi, fcilicet exftindet Jehova. Nifi itaque voces quis velit transpofitas, velloco fuo motas, quod hic non putem admittendum , ftatuat ne- ceffe eft, eas ad vigilantem & refponden- iem e(Te referendas, & offerentem munus vel in genere & fimpliciter dici ex/oigdendum, vel potius per ellipfin aliquam quid füb in- telligendum effe fimile, perfonz offerentis in fpecie congruum. . Quod non eft longe quzrendum; modo ad ftatum & munus of- ferentis, feu /acerdotis, advertatur. Cum enim vigilans & refpondens, qualefcunque etiam fint, de quo mox, in Zeztoriis Jacobi tantum ftationem habeant, Sacerdotes infu- per in zeztorio Jebove tanquam ejus miniftri ; fponte fua fefe Zomus Dei offert, e qua ex- Ícinderetur; adeoque fuppleri debere, & of* ferentem. munus Sebove e tentorio, vel pala- ars Mam oit 34 COMMENT T A'RHUS dio ejus, *»»n, exfcindet. Obtinet itaque hic ellipfis vocis ex analoga & correlata eruen- dz; cujus exempla dedit Glatlius. ^ Poffet etiam fine illa ellipi, verbo ex/cizde? fim- pliciter repetito, & ad perfonam offerentis relato, fenfus conftitui, quo facerdos mu- nere privandus declaretur: ut idem fit, ac exícindet ojferemtem munus, ne fit amplius talis; quod 1 Sam. m. 33. dicitur ex/cizdere virum nu uro 4 CUm altari meo , ne ei infer- viat. Quo fenfu cum poflerizs membrum deduéctionis fit facile intellectu, Sacerdotem enim intelligi, & ejus a munereremotionem cum infamia, & feparatione a coetu lfrae- lis, conjunctam, manifeftum eft; ad prius me confero, experturus, num expedire va- leam :quod propter vocum vw & ao» nimiam ambiguitatem, cum abfolute ftent, & di- verfa fignificent, mihi vix promittere aufim: hactenus utique nihil vidi prolatum ; nec ipfe habeo, in quo plene acquiefcere pof- fum. Per diverfas ire vias, quas Interpre- tes infliterunt, easque examinare, cum in- ftituti noftri ratio non patiatur? mea tantum reliquis addam cogitata. | S XCIII. Illud mihi cum aliis, videtur indubium, perfonas indicari a facris diver. | fas, & Gr, S. I. 1v. t£. 11. obferv. 7.. D à »- M AL) "ari $5. 275 fas, cum quod offerentis tmnunus diftincta fiat mentio, tum quod excifio earum ad zezzoría Sacobi reftringatur: nec de eo dubitandum videtur, voces, vigilantem € refpondentem , non ad domum viri, qui boc fecit , pertinere, fed generalis nominis v7, quo quicunque defignatur, divifionem continere, adeo- que qui modo cr erat adpellatus , eum hic vigilantem G re[bondentem nominari; quem- admodum fupra expofui: cujus indicium eft etiam in eo, quod offerens munus fe- quatur; in quem &« vigilantem ac refpon- dentem diftribuitur perfona «viri. » De unius ejusdemque domo commode nequit dici , exfcindet /zicos, utfic loquar, & c/ericos. Ferret ceteroquin phrafis Hebrza hanc ver- fionem, ex/cindet Sebova viro ifti, ww, vigi- lantem &. vefbondentem e tentoriis Sacobi, & offerentem munus ebooe. — Quse fi admitta- tur , divifim capi deberet, hoc fenfu, ex/ciz- det Jebova viro ifli, qui boc fecerit; laico vigilantem & re[pondentem e tentorio Sfacobi clerico offerentem unus Sebove. Cujus fi- milis phrafis & alibi occurrit, ut r Reg. Xiv: Io. exfcindam Sforoboamo mingentem ad parietem., contritum .&- defertum in Mfraele, feu omnes mafculos, five robuftos & nobiles five infirmos aut plebejos, nullo fuperftite , qui domum collapfam fuftinere aut inftau- Mm 2 ri 46 COMMENTARIUS rare poteft. De quo alibi ^ differui. Qui- buscum vocibus, au wr, coufiritto & derelic- io, noftrze eundem in fenfum comparanda tunc forent, mpm w, votgilaus € re[pondens ; quod fieri forte poflet. Prior enim vox v, a rad. ww, vigilanter fignificat, fimul alto fundo praeditum, ut notavit Cl. Schultens ^, adeoque virum acrem , ftrenuum , | quent recte vigilantem dixeris, fimul /apientem & prudentem , qui eft ali pectoris & profun- dz mentis;cui non male refpondet mr,pro- - prie coz[Iridus, deinfortis, potens & prudens. Poffet alicui in mentem venire pro v,voce minus ufitata eo fenfu, legendum effe «v quz vox fubinde , abfolute pofita, vindicem gromtilmum * denotat, ficut formula 2, zoz efl adjutor. ibf, hominem pingit perdititüi- mz rei & fpei. Nec fine exemplo eft, lit- teram. .excidifle 5 -u£ 1: Chron. Xx:.3.. eft nmo3 pro. ne» ex 2. Sam. xIE 31. fic Gc x INeh. 1x: 17. ubi «53 pro eoa: fed illud mit- - to. Pofterior vox ww re/pondens, proprie fluens , qux primigenia eft verbi mr pote- ftas, unde reliqui ufus fluxerunt, a Doctis € poft GQ ad Deut xxxir. 56. b ad Harir. conf. rir. js 133. c .Jef. xxxr. 3. Lx1XI,.5-)PT. (CXVitER v. Job Ix. I4. XXIX: I4. d vid. Schultens ad Job. xxx: 13. e Cl. Schroeder ad Pf. x: 9. Rev. Kuypers ad V. T. leca p. 19. A bo uJNEUASAEU. o aus à25 6 277 poft CI. Schultens, ?^ jam adferta, inter alia ad ftatum umilem , debilem & inopem , cui vires effluxerunt, quique ad aliorum pla- cita fefe componere debet, fignandum tran- fit: qui fatis notus eft ufus, & cui xw non male convenit. Hiec fi alicui adrideant, fruatur fuo judicio; inihi probatur, quod fupra in medium adtuli, tanquam ftructurae orationis convenientius. S. XCIV. Quis itaque eft, & qualis » & mw vigilans & refbondens? quem Deus ,ejus criminis obftinate rcum, e zemioriis Sacobi ex/cindere vult. Spernenda non eft CI. Coc- ceji opinio, qui per c/g//ez; intelligit /c;zio- rem, cujus eft faluti reip. invigilare, & per re[bondentem qualemcunque legis peritum, qui ad difficiliores legis quzeftiones refpon- debat; fed utrumque a Sacerdotibus. diver- fum. Obfítat tamen, quod propheta, fi hoc in animo habuiflet, aliis ufus fuiffet epithetis , /eziores & /cribas clarius defini- entibus, & ufitatioribus, non tam generali- bus & obícurioribus: ne dicam, hzc ipfa quoque Sacerdotum fuiffe officia, a quibus tamen diftincti funt cig/azs & ref/pondens. Difficile tamen eft, quid melius invenire, quod fatisfaciat. Forte, alio enim ac con- jecturze nomine uti non aufim, vig//agéts & Mm 3 T£» & ad Job. 111: a. 398 COMMENTARTIUS refbondentis titulo infigniuntur cuncti in rep. & Ecclefia Judaica, zeztoriorum Sfacobi füb nomine , cum adlufione ad Jacobum , in zezzo- riis olim habitantem , ad communionem cum eo, ejusque domo & familia, ejusque bonis àc privilegiis, exprimendam, quod non eft in difficili , cuncti, inquam, przeter Sacerdotes & Levitas, quippe in ?a/at;o Dei verfantes, dignitate, fapientia ac opibus, przftantes , qui reip. faluti invigilare, ac aliorum indi- gentiz: fuccurrere, & votis refpondere de- bebant, five fint feniores, five prophetze , five alio aut nullo munere przditi. Vox »» expe- ditum virum, prudentem confiliarium, & aliorum felicitatis promotorem ftudiofum, qualemcunque, reéte defignat, uti ex modo dictis fatis conftat. Quibus addo, verbum ww, vigilare, excitari, fpeciali ufu teri in «e- mulatioge, & adfedu ardentiore, quem selun, & seltypiam adpellant, nec in ma- lum tantum, fed & in bonum, pro ardente ftudio alicujus felicitatem promovere. De quo videndus eft Cl. Schultens. a Quam, & emulatoris boni, & /apiemtis confiliarii, poteftatem etiam exferit »v in libro Danie- lis de azgelis. Poffet etiam de propheta ma- jore emphafi, quàm »»s oD/ervaior b, vigil CU- & ad Deut. xxx1r. Ir. Job. virt: 6. bel. xxm m th MAATEM dM: 12. 279 -euflos, adhiberi. Alterum epitheton n», a prunigenia f/uendi poteftate , ;cujus modo memini , infigni ufu fluxit ad omniumbono- run & opum adfluentiam , opulentizque effufionem in aliorum commoda, qua votis ipforum refPondetur quoque ,. denotandam: uti a Doctis, fupra laudatis, ? quoque ob- fervarum eft. Eftitaque m» dives, opibus abundans, potens ac divite vena alios ditans, feu iis füccurrens. Sic Jef. 4: 2. Quare enl € qon erat vir9. clamávi, «€? mon erat m» opitulator. & vindex Pf. Lxv: 6. Terribi- lia, feu terribiliter, iz rede rigido, icu in- flexibiliter, fecundum «veracitazem & juíti- tiam, wxn re[pondebis nobis, nos vindican- do & ditando, Deus falutis noflrze: lic enim voces funt vertendz & intelligendz. — Qui illuftres tituli hic ipfis dantur, tive tales tefe populo prweítent, five in tentoriis Jacobi pro talibus habeantur, ut, non obítante hac excellentia & prieítantia, fe grave hoc Dei vindicis judicium haud cfífugituros, fe- Cus ac opinabantur, fignificaretur. Quo ipfo Deus declarat, fe perfoónas uou accipere, ut facerdotes faciebant, fed potentes, pru- dentes, divites ,faluti publice alias inivigilan- tes,ut prz fe ferebant, & aliorum UN ad- & Adde Schult, ad Harir. conf. III: p. 154. 30 COMMENTARIUS adjuvantes , ut & Sacerdotes ac Levitas , eo- dem judicio involuturum, quo reliquos om- nes, nullius aut vilioris fortis & conditio- nis homines: quorum hic propterea mentio non fit, fed fola eorum, quos defcripfi; quia hi fe exemtos, & ad hoc facinus pa- trandum quafi privilegiatos, putabant, uti- que propter dignitates, & bene merita de rep. & Ecclefia, peena liberandos. Qus Magnatum, potentum & divitum, miniftro- rum etiam facrorum, fatis vulgata, fed in- epta, funt prejudicia. Sed preterea illo- rum fit fpecialis mentio, quia in hisce nup- tiis peregrinis viam aliiis preiverant; ut ex libris Ezrze & Nehemis conftat. $ XCV. 80 Zlterum perfidie in uxores crimen in eo ponitur, quod, uxore legiti- ma, in ipfa etiam juventute ducta, vel fpre- ta & neglectim habita, vel repudiata , extra- neas in domum deduxerint, aut etiam concubinas habuerint, aut adulteria palam commiferint. Quod crimen ipfis inputat, reprehendit, & illorum defenfionem retun- dit, verf. 13--16. 153. E boc fecundo facitis 9. tegere lacrymas. altare Sfebove , fletum & gemitum ; ne fit amplius refbicere ad munus, C acci- pere ni a nan vera. 14. Ab MAL. ir 13. 28t 14. Et dicitis, propter quod? propterea quod Sfebova tefHificatur inier. te € uxorem jugentutis iue, comira quam perfide egi; C apfa intima tua focta, € uxor D osdicii iui. 15. ANon- unus fecit, cui vefiduum fpiritus? & quid unus ile? querens femen Der. €& fubftridi eflote in fpiritu veftro, €& in uxorem juoentulis tue ne prevari- cetur. - 16. Quia odio babet, dimittere (Iicet), dicit gebova Deus fsraelis: etiam quia tegit violentia ve[tmentum ejus, dieit Jebova , Deus exercituum 9. fubflridi iiaque eflote in fpiritu veftro €2. ne perfide gie. - Qua in pericopa s crzziez cum noxiis ef- fectis proponitur, & peccatoribus inputatur verf. 15, 14. 3 ab omni excufatione & pallia- tone vindicatur verf. r5, 16. « In expofitio- ne propheta e, noxia praemittit effecta vert. 13. f. criminis notitiam dat verf. 14. $ XCVI. a. Sermonem increpatorium in- cipit Propheta cum triftibus effectis, crimi- ne nondum memorato, ficut fupra quoque inftituit, ut animos excitaret, «& fortius feriret, verf. 13. £7 boc, fecundo , facitis tege- re lacrymas altare Sebove ,. fletum € gemni- iNn Ium; 382 COMMENT ARIUS dum s. ue. fie, amplius efpicere: ad aenunus j. € accipere: cotnplaceptiam a. 18084 *ve[ira , h. e. Peregrinas & idololatricas non tantum funt qui ducunt uxores inter vos, quod modo reprehendi, & fevero Dei judicio vindican- dum declaravi ;. fed aliud; communiter ma- gis, adjungitis. grave cri imen perfidize in uxores legitimas, quo luctu & gemitu eas ita obruitis, ut ad altare meum eftundant, illud lacrymis quafi obtegant , querelas ia ad me deferentes , itaut propterea oblationes ve- flras oculis meis non videam, fed tanquam ingratas & pollutas detefter. —Criminis àtrocis confequens memorari, & in eo fi- tum declarari, quod facrorum - exercitium gemitu & fletu repleatur & contaminetur, ac querelze publice ad Deum, juftum judi- cem & vindicem, cum oblationibus & & pre- cibus deferantur, eoque omniscultus , quem Deo offerant, effectu privetur, quin in ma- Jedictionem vertatur , haud. difiiculter perfpi- citur, & communi calculo, in. genere, com- probatum eft. Unum enim alterumve, qui judicium Dei hic contipuari , & gemitus eorum, qui Dei difplicentiam lugent, re- przefentari , exiftimat, ne audiendum qui- dem efle exifimaverim. | Phrafis enim r.. boc fecundo fecitis, crimen, fuperiori addi- tum, manifefte defignat; nec alio illud, /e- CtUll- ET (Aib; M AL. 11 15. |. 283 cundo, ac. ad crimen fuperius referri poteft. 2. Nec. voces, m» "wy w»,a3liam ferunt inter- pretationem, ac ,ze amplius frt refpicere : quod itaque poen:ze,crimini prz:ecedenti inflisendz , confpectum adfert, |& crimen przceffifTe demonfítrat. Cl. Dieu pss exiítimat verti pofle, propierea quod mon arplius re[picere ef] &c. ut ratio luctus modo memoradü detur.. Sed loca, qu: advocat,,.non fuf- ficiunt. Jer. x. 6. y«» (fi non fit leg. r«,litce- tera » ex voce prazccedente, in eam deíinen- te, orta, uti r« alibi folum occurrit Ex. vi 10.) non eft, propterea quod uon eff ,. [r- cu tü Sebova: íed pre nibilo, plusquam ni- hilum eft, non eft ,//cur £u Teboua , ut ex vert. 7. liquet: c. xix: rr. ultima verti debent, & 1n Topbetb fepelientur epo vpwo, usque dum me fit locus in eo ad fepeliendum. |. Unus eft locus Jef. r: ». ubi occurrit o» ps», eo forte fenfu, quia non. eft. aqua, , proprie pre. va- euitate aque : fed aliá ibi phrafis,ac hic, psa nos 0w inferta vocula »w, & voces illas di- vidente: praterea ferre etiam poffet foli- tum fenfum, zeJ/i aqua, fi cum exficcare mare & fluvios conftruatur... 3. Denique, fe- -quentia non permittunt, ut Z/Zus alio ac ad uxores lugentes referatur propter oppres- fionem. Mox enim introducuntur rogantes, propter. quod, fcilicet, luctum apud altare iNn 2 m uspe- 284| COM MENTA RTU S peperimus, & meruimus difplicentiam Dei ; preceflifle crimen, hzc formula indicat: praterea, cum propheta in refponfione pe- fidiam in uxores memoret, ejus caufa luc- tum fuiffe concitatum, fignificat. Sed quid plura in re clara ? $ XCVII. Percurramus verba, quee ali- quid habent, noftre curz relictum. — £z boc fécundo facietis ? (hoc tantum. malum fuperiori addere audebitis? uti facitis. Vo- cula ne Doc emphatica eft, & ingens malum dicit, uti fupra ? habuimus. "Verbum yan facietis in fut. licet de confuetudine capi poffit, pro facere foletis, quod haud infre- quens eft 5, hic interrogative fumere malim, quod majore pollet emphafi , &' boc facietis ? tam grave crimen committere audetis ?- uti facitis, quam hoc indignum, & vobis no- xium! Interrogationis fignum praebet quo- que copulativum * in nsn, quod fupra me obfervafle putem. Sed fine animadverfio- ne praetermitti non debet, prophetam non, ut modo, dicere, vir faciet, fed vos facietis; indicat enim eo ipfo , zoz unum aut alterum, fed plures hujus criminis efle patratores, quin fatis vulgatum effe. Inferit, mw /e- cundo, ut novum aliquod crimen, fuperio ri &€.r9. b Vid. Glasf. Cr. I. l. 111. eam. 9. UAlp At AT EL an i39 38e ri additum , indicaret, & corrruptionem po- puli adgravaret, quod tralaticium eft. LXX Intt. reddiderunt *Zvra d suicav bec que odi, "os pro mx legentes; fenfu nom incommodo, inquit Cappelius, recte quidem in genere, fed huic loco non convenienter, quia non Deus, fed propbeta loquitur: retinenda itaque lectio Maforethica, qu: raritfime fallit. ; ) zegere lacrymas altare Tebove , fletum €? gemitum (ita rectius, cum CI. Marckio, quam /aerymts , fletu C gemitu, cum reliquis reddiderim, cum r«epofrtio non tantuin de- fit, quod tanti non foret, fed perfopnarum flentium mentio alias vix abefle poflet; ipfi enim peccatores, qui hic objurgantur, non funt flentes, fed in caufa, quare a//are la- crymis obtegatur ,ut vel ipfa phrafis, facere tegere lacrymas altare , indicat. Uxorum autem, ab ipfis oppreffarum , /zerymas ette, qui altare inundabant, fequentia dubitare - non (inunt. Sed hic eri;ztzis effecta in ge- nere tantum ob oculos fiftit propbeta, ut fupra dixi, mox crimen & plorantes monttra- turus. acere itaque zegere non eft laery- mas profundere, ut facile patct, fed e//cere ut id fiat, occafionem & caufam ejus prz- bere. Emphafios quoque plenior eft fermo, fi ipie /acryme tegere dicantur altare, quam fi lacrymis id fieri habeatur. Senfus phra- Nn 35 t. 3386 COMMENTAR IUS fios eft, lacrymarum tantam effundi copiam, ut altare iis quafi inmergatur, & inconfpi- cuum reddatur, utique quod altari impo- fitum eft: quo haud obfcure refpicit, quod. Deus munus mox legatur non azZ/picere , quip- pe /acrymis quafi coopertum. — Ipfa radix »»» eo ducit, cum proprietatem habeat z- volvendi , unde in fpecie tzvolvere vefte, ami- cire, aique omni ex parte cooperire , inquit CI. Schultens «. Lacrymis vero cum a/tare Jebo- & Obtectum dicitur , copiofa non tantum lacrymarum effufio inter ipfa facra, lete alias & inter cantus ac pfalmodias agenda, triftisque admodum ac adflictus offerentium ftatus reprafentatur, licet ad facra & illud faciat dehoneftanda, fed /gerymarum , loco facrificiorum vel libaminum, ipía oblatio fuper altari intenditur; qua lacrymantes caufaun fuam, feu oppreflionem , . Deo, jufto judici & vindici, exponunt, & ejus opem ac vindictam implorant. Quod huc precipue quadrat, & ampliffimum fundit fenfum, crimen vehementer adgravat, & peccatorum. clamantium , que dicuntur, in claflem refert; quod verbo tetigifle fat erit, - .cum facile exornari & deduci poflit. Re- liquz; voces, quz& adduntur, f/ezus & gemi- ius & ad Prov. xvII:9. lb AM AE b inis 2$7 ius non funt cum Zegere, ütfit, conftruen- dz, cum inde feparentur, & fletu ac ge- mitu altare non nifi valde inproprie o//egi dicatur , fed. vel cum verbo /zacere cohze- rent, vel per fe ftant, & ellipfi fupplendz funt. Priore ratione, facitis fletum &.gemi- ium , erit, efficitis in caufa eftis, ut f/ezus & gemitus fit, & audiatur; pofleriore vero, fie- ius & gemitus, Íícilicet eft, & circumfonat aures: ficut verf. 3. habuimus , //ercus- fzfla ve[flra , fcilicet /;54: quod frequentitlimum & emphaticum eít. //eus^»3 ubi memo- ratur, lacrymas non efíle fpontaneas, fed violenter expre[J45 , extortas , indicatur: radix enim n» in origine eft prej/z, expre[]i, (i mul (digitus ad leffum funebrem, in publico coetu íolienniter editum, ut Cl. Schultens alibi ^ obíervavit, intenditur; adeo ut cum Jobo, c. XXX: 3r. dicere potuerint uxores, de quibus hic agitur, « fada efl im lu&um cibbara nofira ,. & organum noftrum im vocem plorantium: loco. canticorum facrorum & lztorum, lefium in Templo coram altari ca- nimus triftes, /ef/uz funebrem , tanquam fuper nobis, a maritis fpretis, vivis mortuis. (juo altera VOX npx gemiius ,in origine & ve- ra emphaíi confideratà, etiam tendit. Eft e- nim & ad Job. xxx: 31. 330 COMMENTARIUS nim nomen, ut recte Coccejus, 4 óveparemejiy afono factum, ut Gr. ey«ácSa, & roncbos morientium exprimit, feu //guitus quatien- ie; moribundi; quod confirmat Cl. Schul- tens 5.) | S XCVIIIL 24eo ut non amplius refpicere ad munus , & accipere complacentiam e manu vef-.. iri. Que complorationis vehementioris, coram altari ab uxoribus oppretílis facte, perniciofum confequens , ut facile intelli- gitur, reprefentant, in eo fitum, quod Deus oculis favoris non intueatur oblatio- nes peccatorum , easque tanquam gratas non accipiat e manibus ipforum. Cum dicit, v ne azplius adípicere fit munus, in- dicatum voluit, vel tantum lacrymarum co- piam inundafle altare, ut os/attozes quafi e confpeétu tollantur; adeoque Deum per eas impediri, quominus eas videat, tanto- pere Deo illud, quo lacrymv cum gemiti- bus expreffze funt, difplicere, ut oculos ab oblationibus avertat; nullumque compla- centi; fignum edat. JAefpicere enim ad zz- zus eft, gracum & jucundum illud reputare, & eo delectari; ficut phrafis, 5x me re/pexit - ad ,inferre folet adfecionem & benevolentiam. c Ad- &inLex. | b clav. p. 235. c PL xxv: I6, DERI: 1v. AD M AL. rir 153. 289 Additur, &, ut ne fit, accipere complacen- Ham emanu ce[fira, five ad praecedentis ex- plicationem, ficut :aliquando fumitur , pro fcilicet ,' id efl , five ad ulterius extenden- dam & intendendam difplicentiam; ut fit, nedum , multo minus , accipere complacentiam : quo fenfu «» fubinde 4 ufuüpatur pro '5 »«. Accipere vero complacentiam eft munus gra- tum, in quo acquiefco , recipere, feu acci- pere m ad acquiefcentiam; uti Jef. Lv: 7. & /acrificia eorum w^ ad complacentiam fuper altari 3?t0: quod c. Lx: 7. dicitur aZ/cendere puo-5» fuper complacentia altare meum 5. five ?» fit pro ^ vel *w a4; five majore emphafi polleat & /ummum gradum complacentize exprimat: quiz non eft inufitata vocule 5y poteftas; ut notum. Ceterum difpli- centiam hanc fancti & jufti Numinis quam jufte & neceflario adferant oppreffirum uxorum querele ad Deum delate, ut ex- ponam ac demonftrem, opus non eft: cum res fit teftatiffima. Jef. 1: 15. 7, quando expan- ditis manus ve[flras ,averto oculos meos a vobis. Quin , etiamfi multiplicetis orationes : non exau- dio. Manus ve[ftre plene tuntfanguine. Quod de facrificiis. & feíftis eorum modo etiam de- claraverat. Prov. xxt: 27. facrifrcium. impro- b0« Q Hof. 11: x. TP Oo z;0 COMMENTARIUS borum , abominatio etts quanto magis ft. cum fcelere obtulerit. quis illud. ^ Accedit, quere- las opprefforum ad Deum adiegatas, inftar peccatorum clamantium , cjus vindictam impetrare folere: uti conftat. $ XCIX. 8. Crimen quippe, planctus cau- fam in oppretffis uxoribus, «& displicentize Dei in facrificiis, Propheta mox fubjungit , per modum refponfi ad interrogatum. pec- catorum, fimul rationem averfationis facri- ficiorum dat, his verbis verf. 14. .Ez Zicitis , propier quod? propterea quod febova te[lifice- tur inter 1e & uxorem juoentutis iue, 1n quam perfide egifli & ipfa eff inima tua f[ocia, & uxor foederis tui. Judai modo acriter ob- jurgati, tanquam criminis, quod non erat. expreffum, rei, mox Ze raiioge introducun- tur quzrentes , propter quam caufam accu- fentur autores lacrymarum, & querelarum ad altare Dei , ut Deus tantopere a facrificiis. fuis abhorreat? Quo verba collineant,. 62. dicitis, quare? fcu propter quod?. five igno- raverint, five ignorantiam finxerint, five fe defendendi occafionem qusefiverint, & cri- men propterea voluerint audire; quemad- modum etiam mox íe excufare inftituunt verf. I5. 16. five denique propheta eos in- terrogantes in fcenam producat, ut cogita- ta & prztextus eorum in publicum edat, & im- &m MAL. zr135 9r impudentiz ac pertinaci: eorum, ex inter. rogatione & defenfione elucefcentis, fpeci- men proferat. Quicquid fit, propheta cri- men palam enunciat, & ipfis imputat tan- quam caufam «& planctus uxorum, & jutti Dei judicii in facrificiorum rejectione con- Ípicui, dicens: propterea quod Sfebova teflatur ipier ie € uxorem iue juventutis, contra quam perfidiam commififlà , € spfa focia tua & uxor foederis tui. Utitur num. fing., ut unumquemque eorum defignaret, & fer- monem directe ad eos vertit, ut altius in- figeret in animos eorum. Crimen ipfum nomine odiofo ipfis imputat, & atrocitatem ejus demonftrat, fimul de certitudine ejus & vindicta Divina eos convincit. | Crimen memorat perfidi: in zxorez, íed legitimam & popularem, non extraneam, fimul con- jugi fidelem, & foederis conjugalis obfer- vantem; denique non recens ductam, fed ab ipía juventute adfociatam: uti mox pa- tebit. Perf;/dia non exprefie quidem ex- ponitur, qua in re fita fuerit, fed ex fe- quentibus facile colligitur; licet ab Interpre- tibus paffim minus recte definiatur. De quo ante eft disputandum , quam vocibus hic illic lucem infundam. — Vulgatior habet hy- pothefis, vel polygamiam, fic dictam, f- multaueam in genere, vel qualiacunque di- (09 VOt- ijj COMMENTARIUS vortia, fine adulterii crimine in uxore, hic taxari.. Quam quo minus meam faciam, hz faciunt rationes. 1. Cum plures una ha- bere uxores fine controverfia fuerit, duran- te Oeconomia Vetere, jam ab antiquitfimis temporibus , inter ipfos viros honoratos & pietatis laude infignes , ipfos gentis progeni- tores & patres, ufitàtum & toleratum, nus- quam a Mofe aut Prophetis reprehenfum, nusquam pro caufa judicii Divini habitum; divortia quoque, extra caufam adulterii, frequentia, & a Mofe permiflaà; de quo mox: cui non ab omni probabili videri de- beat alienum, Prophetam hic tam vehemen- ter in utrumque illud, vel alterutrum , inve- hi; & pro tantarum lacrymarum ac querela- rum, Deique averfationis, ut ne adípicere propterea velit oblationes, jufta caufa habe- ri velle? ». Ejusmodi conjugia & divortia, qualia memoravi, eo minore jure hanc merentur cenfuram, & perf/die nomine in- figniri debent, quod /c//z fuerint, nec le- 'gi alicui, nec pacto conjugali, nifi exprefle ea conditione inito , contraria. Ne de tem- poribus ante legem , per Mofen latam, nunc dicam, quibus, quod alibi a dicit Au- guftinus, zultiplicaude po[teritatis caufa pla- TÉ$ & Civ. Dei l. xvr. c. 2$. k 5M AE 3/1: (35. 293 ves uxores nulla lex probibelat ; uti conftat: prima enim matrimonii inftitutio in paradi- fo nusquam legitur ante oeconomiam no- .vam vim legis habuiffe, de quo mox mone- .bo quid accuratius: nulla in pandectis Mo- .faicis fefe offert lex , quze aut polygamiam fimultaneam, aut divortia fine adulterio, prohibet in genere. 1iNovi equidem, poly- gamiam ilam vulgo cenferi vetitam Lev. .XVIIE 18. & divortia reftricta ad adulterium Deut. xxiv: i... Sed non dubito , quin erro- nee. De quo prolixe difputare poflem, fi hic locus eflet. .Divortiorum permiífionem latius Deut. xxiv. extendi alibi ? paucis de- monftravi; quod nunc fufficit. Polygamiam vero non qualemcunque, fed cum Zuabus f0- roribus tantum vetari Lev. xvir.,ipíze voces , zon fümes nnns *w nvw foeminam ad fororem €/u$, demonftrant, cum non zzz; ad alre- ram lignificent, fed /roris propria figni- ficatio retinenda fit, uti in reliquis legibus de izcef/u, qus pricefferunt, voces ita u- furpantur , quod recte advertit Auguftinus ?; ratio quoque prohibitionis, a ze/otypia & retecione nuditatis defumta, exigit: quarum i//2 inter forores , unius viri uxores , major eft ,, & & in concion, belg. ad Matt. v, — b Quat. 63. ic: Levit. ! Oo 5 :34 CO MMENTARIUS & inevitabilis, 7«c non nifi in proximitate fanguinis vel adfinitatis locum habeat, & de eain hoc cap. ufupetur. Proprium /?roris ufum firmat fimilis phrafis Lev. xx: 14. vir, qui fumferit mulierem. € matrem. ejus &c. Alia mitto , & hzc obiter tantum perftrinxif- fe fufficiat. Lex itaque cum non vetuerit ul- la, perfidi non fóret uxori addere alteram, nifi pacto matrimoniali, inter virum & foe- minam inito, exprefle fuiflet fancitum. Quod utique hic fuiffe factum, nullo con- ftat indicio. | Uxor quidem foederis mariti adpellatur: fed inde nihil colligi poteft, ni- fi foederi demonftretur hanc conditionem fuiffe additam expreffe; quod nunquam poterit. 5. Denique, fequens pericopa verf. 15. & 1r6., recte intellecta, non qualemcun- que folygamiam , fed cum extraneis aut ini- micis concubinis , & ad legitimam uxorem vexandam; nec quaáliacunque Z/vortia, fed cum violenta innocentum conjugum op- preffione conjuncta, intelligi, manifeftum facit; uti mox adparebit. Ex noftra itaque hypothefi crimen perfz/ije in legitimarum uxorum innocentum oppreftione fitum fuit, five per adulteria, quorum mentio fit c. ri: 5, five per exzraneasipfis adfociatas , five per quale[cunque concubinas ipfis inimicas: quod ipfum graviffmum injurie genus in uxo- rem An M AL i 13. 295 rem adpellat Seneca 4, in quod libido virum impingit; five denique per Zijvorrzia illicita & violenta. Conjugia cum exzrazeis modo in genere reprehenderat Propheta; nunc qualescunque alias violentias in uxores le- gitimas & probas commiflas objurgat in fpe- cie, quas memoravi. Ex qua hypothefi univería. pericopa facilem acquiret intelle- étum, quem dare adgredior. $ C.. Ad criminis atrocitatem. in lucem producendam Per//die nomen non tantum facit, quo illud apte notavit, quia contra arctiffloaam copulam, fidem datam, & foe- dus conjugale initum, commiflüm erat, & legitimz? uxori occulte perniciem molicba- tur; que verbi »3 vera & ampla poteftas éft, ut fupra expofui: fed & conjugis in- felicis uberior defcriptio, quam dat. Uxo- rem enim /zveztutis non contentus eam adpellaffe, fubjungit przterea, €? /// focia jud, ac uxor foederis tui. Quse epitheta, emphafios plena, eo, quo dixi, collineant omnia; nec operofa indigent explicatione, Uxor jw juventutis tue , feu mariti, eft, quam puellam ipfe juvenis duxerat tempo- re, quo flagrans maxime eft & impetuofus adfectus, cujus delicias ipfe /Zxerz£; quam que & Epift. 95. p. 466. i 36 COMMENTARIUS que diu tenuerat ufque ad florem «etatis decerptum, digniffima itaque, quam in ani- mo & oculis habeat, amet porro & curet. In voce ew» ficut ad eazem, ita agilitatem & adfectum flagrantem, & fe excitantem refpicitur. X Proprietatem enim habet »? in agilitate excu[]t , ac in motum expromta, unde inter alia ,ad pazeriziaz tranfiit propter agilem motum. — Chald. ufus eft voce mpr, qui) nos ad delicias quoque ducit, quas fugendas prebet ejusmodi uxor: radicis. enim propria poteftas eft, fi Arab. po & p» conferatur, in Zeiciis, quse fuguntur , & de- mulcent; unde ad /Zgenutes & Jadentes tran- fit. Eft itaque uxor juventutis, de qua ma- ritus Jetatur , cerva amorum € rupicrapa gra- die , cujus ubera irrigani omni tempore , cufpus- que amori jugiter implicatur ; Prov. v: 18. 19. Sociadm praterea cum eam cognominet ma- riii, arctiffimo vinculo connexam declarat. Quam poteftatem ipfa vox exferit:in origine eft coasmentari, conféri, inquit Cl. Schul- tens a, Sedes primitiva enim eft apud Arab. in virgula sedente, compaginante , & ar&iusg coberere faciente : quse etiam apud Hebr. con- fpicua eft in derivato mmn pro «virgatio- ue cutis taculofie; quum quid. socis & fériis. lou- 8 ad Job. xvr: 4. Ab MAL ir n 297 longioribus inftgnitur ?:ne alia proferam coag- mentationis indicia in hujus radicis tranfla- tionibus. Talis itaque /ocietas hac voce ex- .primitur, quz in zzz; compaginat, & in- timam adfert ac familiaritfimam confuetu- dinem: quemadmodum de tabernaculo coz- sexo, ut unum lit P, adhibetur, & urbe con- paa vw uniter c, nec non lIfraelitis in unum congregatis, own compas ww ww» mflar u- AIu$ viri ^5ita uxor cum marito in unam car- 3e) * fociata dicitur; & nuptiz a Juftiniano individua vite confuetudo nominantur, feu fortunarum, /ecundarum adoerfarum, com- munitas plena , ac ;zdividuitas voce Tertullia- ni,quibus & fecum coz/uefcunt , five /ua , for- tunas & corpora, mifcent: unde ev(vya, com- juges & compares adpellantur: & formula Romana dicebat uxor , zb £u Cajus , ego Caja , non nominis mariti adfumti refpectu ,fed ad equam fortem, communionem operum .ac mutuum auxilium , defignandum. De quo nu- per docte expofuit in libro, exquifitze & fo- lidz eruditionis pleniffimo, Cl. & amiciffimus H. Cannegieter f. Cujus aréctitfimz & intimze conjunctionis refpectu maritus quoque di- citur uxoris qw 2ziuus focius Prov. ir: P & Har. conf. v. p. 156. — b Exod. xxxvr: 18. € Pl exE1I23..- |do]ud. xx: r1 e Gen ir. 24. I, Cor. vi, f de mutata Rom. nominum racione cap. 16. PD .298 GCOMMENTARIUS 17. uti docuit CI. Schultens ad eum locum; quem recte dixeris , ut eft in lapide Fabretti, notante eodem Viro modo laudato, z7;5)1i- dum. conjugem ," confortem fortunz , ac indi- viduum vitz. Denique uxoris foederis ma- riii. ticulo cum infignitur, ad confociatio- nem libere factam, aequalem, folennicer fan- citam, & , dum conditiones praeeftantur, per- petuam, refpici autumaverim.. Quse ex foe- deris notione fponte fua fefe offerunt. |. Ul- terius num extendi debeat, ut foedus quo- que Dei , cujus conjuges participes funt, in- volvat, adfirmare non aufim, cum non Dei, fed mariii foederis fiat mentio; qud phrafis proprie nos ad pactum matrimoniale ducit inter maritum & uxorem. Uxor foe- deris íui directe eft, foedere tecum fociata. Nec tamen intercedo , quominus foedus hoc conjugale fimul, tanquam divina autorita- te confirmatum, vel fub aufpiciis Dei ini- tum, confideretur; eoque fenfu foederis Sinaitici , cujus utraque pars membrum eft ,. ratio habeatur; adeoque, uxorem efle popzu- larem ,indicetur. Uxor enim foederis mariti quoque dici poteft, quzxe in eodem eft, in - quo ipfe, foedere cum Deo. Sic Prov. i: 17. ubi uxor adultera legitur derelizquere foctutm Jurventutis fue, & foederis Dei fui oblivione delere; directe ad legem feederalem,adulterium ve- AD MAL. rr: rz. 299 vetantem, refpicitur; fed indirecte ad foe- dus cum marito initum, & divinitus firma- tum. Sed illud non erat pratermittendum, uxorem foederis mariti fimul talem effe, quae foedere non fua culpa excidit, verum con- ditionibus e/us ftetit, & foederi convenien- ter fefe geilit. Hoc nifi admittatur, nec phrafi fatis fiet, nec ícopo prophetz, qui, cum Judzeis ob violatum foedus nuptiale fe- veram fcribit dicam, uxores culpa caruiffe fignificat. $ CI. Hoc tam enorme crimen, Deo non tantum notum efle, fed & vehementer dis- plicere , ac vindictam ejus provocare, Deum publice declaraffe, & nunc per pro- phetam idem facere, indicat, ad interro- gatum eorum refpondendo , & rationem juftz: querele uxorum , Deique averfatio- nis a facrificiis, reddendo, quum dicit: quia Sfebova teflatus efl, & teftatur, iuter te € inter uxorem Juventulis tue. Quse verba minus recte ad conjugium, & foedus conju- gale, zef/e Deo initum, paflim referri fo- lent; cum ad zeffificationemm adprobationis -querelarum uxorum, «& condemmnationis facinorum ipforum, manifeíte pertineant. 1. Quia phrafis, £effuri inter uxorem & ma- ritum, alium non fert fenfum; cum litem pro hypothefi habeat inter eos, quam Deus | Pp 2 íuo x0 COMMENTARIUS fuo teftimonio decidit. Aliud eft, zefzri uxo- rem efle legitimam viri, feu conjugium: ini- tum; aliud, zszer eos teftari. 2., Cum pro- pheta fübjungat, maritum perfide egiffe, & uxorem declaret efle /ócizz ejus, ac uxo- rem foederis; judicium Dei de uxorum opprefflione przceflifle, cujus zaiogem his . verbis dat , manifefte fignificat 3. Praeterquam quod interpretatio illa fundamento nullo fulciatur, a fcopo & ferie orationis aliena eft; cui noftra unice convenit. Rogave- rant pacti matrimonialis, & fidei datze, vio- latores, quare. Deus ad uxorum querelas adtendat, & a facrificiis fuis oculos aver- tat? refpondendo dicit propheta, quia Deus uxorum caufam juftam , & earum oppreflio- nem fibi cordi & curz effe, ipfo hoc facto, facrificia eorum refpuendo, declarare vo- luit; Zefffrcando hac ratione inter uxores querentes & maritos opprimentes , caufam- que hanc decidendo: ut, quam male agant, intelligant, & aut convicti refipifcant, aut puniantur, nec fibi perfuadeant, aut Deo facinus fuum 7gzoruz effe, aut fufque de- que haberi; acfi perinde haberet, qua ra- tione. agant ; uti verf. 17. introducuntur ftatuere. 4. Denique, quod hic 7ef/zri inter uxorem & maritum, illud ipfum c. 111: 5. dicitur azpropinquare Dei ad iudicium contra £65 A» M'A L. ir 14.. 3ot eos inflar 1eflis acerrimi im eos &c.. Sic & Ter. xxix: 25. Propterea quod grave [celus fece-. eunt in lfracle €? adulterium commiferunt cum uxoribus proximorum fuorum , A in nomine seo falfum locuti fant (pfeudo-prophetz) etiam ego wi yvm idem coguiior & tefiis; feu idem ipfe fum & /uzdex & feflis. Verbum y" cognofcere hic judicialem fignificatum , ut alibi fzepe habet, (& cognitionem, ac vifita- tionem judicis, adeoque judicium penale fignat. Lectio textualis fana eft, & margina- li przeferenda, modo ex una voce rm duz fiant, yr m, & m habeaturpro wm ;5/é,vel idem ipfe, five «deficiat, cum in pronuncia- tione non audiatur, five m zeque ac sm an- tiquitus obtinuerit; eft enim a rad. nm, "n exiflit. Eftitaque fenfus, ego unus & /Zeiz fum, & cognitor & teffis, ut Deut. xxx. 39. eg0, ego wm fidem ipfé, ego occido. C "vivifica &c. en zzus idemque, qui occido & vivifi- co; uti ad eum locum obfervavi 2. 7e//ficari itaque .De? inter uxorem & maritum prz- fupponit , Deo hanc litem efle probe zoraz & àd animum revocatam , dicitque, publico teftimonio declarare , juftam effe uxoris qui- ritantis caufam, & mariti facinus fevera pu- niendum efle vindicta; quod Deus per dis- pli- & in not, ad comm. Cl, Vitringa, Bprs x22 COMMENTARIUS plicentiam fuam publice manifeftatam fece- rat, & faceret abundantius. & CIL » Vindicat deinceps reprehenfio- nem fuam Propheta ab exceptionibus, five palliationibus, Judzeorum e. refpeétu pere- grinarum , & concubinarum inimicarum, aut adulterarum , popularibus non repudiatis adjunctarum verf. 15. 9 violentorum « in- juftorum divortiorum verf. 16: utrobique per modum colloquii , quo Judzi opponunt, propheta reponit & refellit — Quz. fola clavis eft horum verfuum explicandorum. 2. Prius his verbis verf. 15. comprehenfum eft: uon unus fecit , cui refiduum fpiritus? & quid unus ille? querens [emen Dei. Ei ,vel iia- que ,[ubftridi eflote in [piritu veftro, & in uxo- rem juventutis me prevaricetur. Quorum prior pars, om umus fecit, & refiduum fpi- ritus ipfi? duplici in primis modo, cujus hic ratio aliqua habenda eft, exponi folet. Prior eft, non antiquior quidem, fed communi- Or, quo primum membrum redditur, zozze unut fccit, & de Deo intelligitur uzurz tan- tum creante Adamum, & Evam ex ipfo ac cum ipío in unum carnem unitam; fequens membrum, & refiduum fpiritus ipfi, vel cui refiduum [piritus, ad Deum relatum, de po- tentia Dei, per unius creationem non exhau- fta , ut plures non potuerit creare uxores , ca- pi- k NE AM ML. princ 393 pitur. Relique vero voces, & quid unum? querens vel querentem [emen Dei, rationem continerent, quare Deus unum virum & foeminam creavit, quia vel gquerebat Deus Jemen Dei , vel ut querat unus ille bono fe- 36m Dei. Quse hypothefis gravibus premi- tur difficultatious, quas ftrictim exhibebo, 1. Vocum ítruétura in primo membro ,. &* npy "ms verfionem eam ,2707e unutn fecit , fty- lo Hebraeo congruenter, non admittit, fed requirit omnino , z0z uuus fecit ; alias debuif- fet haberi, n ney s», nonne fecit uuum? qui ufitatus eft conftruendi ;;4Zz;. | Rectius itaque alii , qui eandem tenent hypothefin, reddiderunt, zozne unus fecit? fcilicet Deus unus zque uxorem fecit ac maritum , utri- que zequus: ficut verf. 10. zozge Deus unus credit 20$? Quam in mentem Graeca ver- fio LXX Intt. quoque flecti poflet, qux habet, «gj zx d ^os &zoize« (fic enimlegi debet, & non sx 4o ,multo minus, £ xe3^cc, aut 9 x2 ,uti recte notatum eft in Prolegomenis e e Grabii fcriniis depromtis a R. Sheppen ad LXX Intt.) zec alius fecit : interrogativa enim forma loquendi, zozze unus fecit? adfirmat, & alium excludit; ita ut fenfum expreffe- rint LXX Intt. Sed pro om legifle viden- tur & Edit. EXX, Intt, Breitengeri t. 11, »4 COMMENTARIUS tur mw alius, ut ex feq. patet, & a Cappel- lo 4» jam obfervatum: quod eodem redit, qui tamen male legit £* &»e. Ferri licet hoc poflit, dubium tamen mihi non eft, quin, fi hzec fuiffet prophetze mens, nec fim- pliciter "n«, fed sn«^w ut verf. Io. dixiffet, nec interrogativa forma fuiflet ufus, fed nby "wm "w, vel ?woss guam Deus unus. fecit, ut cum proxime precedente cohzreat. Meam fi hanc facerem explicationem , le- gerem non s» C zo, fed, litteris trantpofitis, ow €2 Deus unus fecit. Verum fequentia non permittunt, de Deo hic agi. — S CIII. 2». Unius de uxoris cum uno Ada- mo conjunctione fi cogitaflet propheta, non 4n jn maíc. & abfolute dixiffet, fed vel nn« zzam ,welfecit ///zs »ns aut »nmw 7z unum ,ut Gen. m: 24. erunt nw 39235 22 unam carnem. Durum nimis eft nomine »n« zzz uxorem intelligere, aut z7z/;s Adami no- mine eam comprehendere , aut abfolutum & generale illud de zzz carge interpretari maxime cum mox fequatur ^nm zzzus i/e cum a demonfítrativo, certze perfonx folito indicio, 3. Phrafis,az mom unum fecit , nimis generalis eft & ambigua, quam ut propheta mentem ,fi ea ipfi fuerit, hac ratione expret. fis. A Crit; S. p. 317. Ap M AÀ L. m y — sog fiffet, cum nec fadorem memoret, nec quem, aut quid, per zzu7 intellectum velit defini- verit. Nimis vaga fieret & vix intelligibilis oratio; maxime f1 ZZaum in oculis habue« rit; cujus nulla adeft nota diftinguens, quam utique addidiffet, aut ziZamum aut primum bominem adpellando, aut in principio addendo, aut quid fimile 4. Voces, & r«f- duum fpiritus ei, nec ferunt eum fenfum, Juperfuit ei potentia, nec usquam de Deo ufurpantur ,nec multum ad fcopum faciunt, aut emphafi pollent. Quid neceffe erat ex- preffe declarare, Deum, | qui zza fecerat, potuifle plures facere? de quo nemo fanus dubitat. Rectius de /zpieziia Dei, in uno faciendo elucefcente, cogitaretur, quod illud confultius, & humano generi utilius, du- xerit; fed nec ea phratis, de Deo adhibita, aut parem habet, aut in Deum convenit, Quod fi legeretur, & /piritu fapientie abun- dabat , excellebat, faltem ita intelligeretur il- lud ww, de quo mox , minus offenderet; li- cet ne fic admittenda foret: fed re/f/duum potentiz aut fapientize Deo, cui nihil dece- dit, ut quid ref/duut maneat, minus con- venit. 5. Quid fibi, quaxfo, volunt voces, quid unum, qucereniem vel querens femen JDei? quocum conftruentur ? cum 2^» fa- étore ,-an 440 facto? od" uno proxime co- bre! he- 4e6 € OM MEN TARIUS Beret, fed fenfu càfet, quare umhm? qgue- rentem feinen Dei. Unus ne ille jam quzre- "bat femen Dei, cum factus eft? ideone fac- 'tüs, quia quzrebat? quod phrafis proprie *diceret. Dicine etiam de Deo recte-poteft, un querere Jemer Dei? Deinde fi detopo & ratione capiatur, utfolet, quare zzum creaverit Deus, maritum & uxorem unam 'copulaverit, ut five Deus: five ipfe unus "quererei fümen Dei; quid hoc ad ugius uxo- ris demonítrationem facit?-zzaze éx uxore id folum fieri poterit? quare non ex Zzabus :eque? fi fobolis procreandze caufa quis cum duabus confuefcit- Abraham nonne, Haga- rem fibi adjungens, quoque ei fcopo lita- vit? ex duabus /f?roribus nonné'Jacob quie- fivit femen Dei? ne de Davide & aliis di- cam. Duas habere uxores, & femen Dei quzerere , non natura rei , fed vitio hominum repugnat ; nifi polygamiam juri naturz aut legi expreffze contrariari conftet; etiam illi; qui polygamus eft,,» Quod nemo :'demon- ftraverit. Deus preterea ex polygamiía uti- que /eézez fuum dici nequit formare nom poffe, aut zzz opus habuifle ad tale femen . querendum ; maxime fi ftatus rectitudi- nis, in quo rm & uuam creavit, & co- pulavit, quo hic refpiceretur, ratio habea- tur. Siquidem ile Deus, verba funt CL. be Mare- C4 p MAL 1 rn.-aoy Marckii ?, quibus hoc in cafu lubens utor, - gui mon obflante polygamiee interdico (quale e- quidem nullum fuiffe puto) pofuit olim efficere, ut ex ea fanBilffimi Patriarcbe prodi- rent, etiam in rectitudine primeva potuifat ex polygamia a [e ordinata, & cum qua amoreti conjugalem ium decenter ordinaffet , ^ bomines producere integros, pro confi [ui libertate. Hinc enim, & non ex Dei fanctitate, modo dixerat legem ;onogamice fluxiffe. 6. Deni- que , quod folum hypothefi deftruendz fut- ficit, ad primam creationem & exemplum Adami ac Ev: hic nullo modo provocari potuit, cz/7 quod de polygamia qualicunque : hic non agatur, fed de legitimz & popula- ris uxoris oppreflione per extraneas intro- duétas , aut inimicas concubinas, vel adulte- ras, ut modo demonftratum dedi , 7777 quod prima conjugii inftitutio nusquam inftar /eg?$ & norme occurrat in tota Script. V. T.5 a. Chrifto demum fub oeconomia fpirituali rc- novata. De quo alibi disputavi ^. SCIV. Zer modus verfum exponendi fecundum verfionem noftram inftituitur, & in Judzorum objectionem feu exceptionem & Prophete refpontum dividit ejus mem- bras?» & Analys.exeget, ad Mal.11:16. — b Disf. S.l 11r. C. ó. Qq 2 308 COMMENTAR.IUS bra ,huncque conftituit fenfum: zone unus fe- cit, & refiduum [biritus ipf? verba funt Judzeo- rum crimen defendentium exemplo Abraha- mi, acíi dicerent: quid nobis, peregrinas uxores cum popularibus jungentibus, crimen . perfidia inpingis?. nonne wazus ile Pater nofter Abraham idem fecit, Hagarem ad- dendo Sare? cui tamen Zi/vizi Spiritus mag- na fupererat copia. Refpondet propheta, quid unus ille? quid & quare Abraham hoc fecit? libidinis caufa, aut ut Saram adflige- ret? nihil minus; longe nobiliore fpiritu ductus /emenm Dei eo quefrvit, femen pro- miffum, nec nifi cum de Sara defperaret, & ea peteret. Que interpretatio apud Chaldzeum aliosque Hebrzos veteres, tefte Kimchio, jam obvia, & nonnullis Chriftianis adprobata, mihi quoque, fed paulo aliter in- ftituta, cum maxime, tanquam una vera, adridet: tueri enim fefe, ut modo pro- pofita eft, per omnia non poteft. Verba Judzeorum erimen excufíantium generalius capienda funt, ita ut non nifi tacite & indi- recte digitus ad Abrahamum intendatur; hac ratione: 97 f0U-umts Meu ain fecit3. cui refiduum fpiritus erat; eu falvis fpiritus reli- quiis , absque ut fpiritum bonum & divi- num perdiderit. Directe & primo fenfu ad Abrahamum non retulerim, 1. quod "e d 2- Ab MAL. iri&. 309 dari nequeat, Abrahamum tam generali & am- biguo zziu$ epitheto definiri, quod ejus non eft diftinétivum, nec fenfum habet, quem Ez. xxxii. 24. ut facile patet, nec emphafin, quam Jet. Lt: 2. ubi unice reperitur, & /ó/zz ac fülitariuts denotat, nulla cum prole, aut fpe pofteritatis: que emphafis menti Judzo- rum hic foret contraria. 2. quod *n«3 cum 5 demonflrativo dixiflent, ut mox propheta, Abrahamum directe intendens, 3. quod. ans: «5 per lineolam unientem cohzreat, adeoque verti debeat, non , 44 on fecit unus? fed, an 402-utus, feu. nullus, fecit? ut mox dicam. Denique 4.quod phrafis reffduum fhiritus. de abundante & excellente fpiritus copia num capi queat, dubium eft: vox »sv enim eo fen- fu venire non folet; fed ref/duum de aliquare, quz confumta eft, ut cido, carze &c. figni- ficat. Voces itaque generaliore fenfu füme- rem , quo az son-umus ett zom ullus, nul- /u5; quod a CI. Dieu jam obfervatum vidi , qui tamen male interpretatus eft, nec ei in- hzfit, Sic Job. xiv: 4. quis. dabit purum ex impuro? www» gon unus, vel unum, id eft, nullus , vel mullum. o. Sam. xut: 30. monreli&tus e[t ex illis unus, pro zullus. xvi: 19. ns c1 & Exod. ix: 7. omw cw. — Qualia plura funt exempla a. Sed illud dubium non eft, fe- Qq 3. quen- & Vd. Nold. part. p. 425. 3i0 COMMENTARIUS quentes voces, & refiduum fpiritus ipf? , vel cui refiduum fpiritus, cum uno vel ullo cohze- rere, ut fit: nullus ne fuit, cui refiduus fuit ritus? hoc fenfus mullusme, falvo , faltem ex parte,/Diritz , & manente apud ipfum, fe- cii? nullusne fine reatu & peccato hoc pa-, travit? Refiduum fbiritus alicui effe dicitur, qui bona mente preditus, & a fpiritu Dei ductus , ita in eo ftatu perfeverat , ut/Dirizum non perdat, aut eo indignum fe przítet. Spiritus vero hic aliter fumitur, ac mox, cum ibi /piritus vefler, hic non fpiritus ejus, ted abfolute /piri£vs occurrat, adeoque /piritum per excellentiam, feu Dei, denotat, virum- que pingit /irizus donis, feu bonis opera- tionibus & adfectionibus qualibuscunque, preditum; uti Num. xxvir: 18. /77ze tibi 3o- fuam , virum va mm Ww ip quo eft [biritus: qui "Deut. xxxiv: 9. plenus fpiritu [2pientice adpel- latur. Tob. xxxu: 8. — Z4 profecto /piritus eff in bomine, € flatus omnipotentis, qui intelligen- tes faciat eos. Ita capere malim, quam de ' vi & vigore corporis, inprimis prolifico & inpetu maritali. cz; quod vires quidem nomine mn veniant fed nusquam, quod fciam, in fpecie fro////ce, quxe huc tantum quadrarent, /z;z; quod fcopo loquentium minus conveniat, qui fe exemplis excufa- re volunt: quo parum faceret provocare ad al. PET " DUM TALES UVané Cid ssa aliquem , qui vi prolifica preeditus , & adfec- tu libidinis turgens , peregrinam adfociavcrit uxori legitimze. Qualia utique plura erant exempla, fed mala; quz nihil ad rem facie- bant. Abrahamum fi nominatim citaflent, aliquatenus in favorem trahi poflet, quod ipfe Hagarem duxerit, quo tempore refi- duum cantum ejusmodi virium fupererat: un- de colligere poflent, fibi ,in pleno adhuc vi- "gore, multo magis licere ut condonandum effe: acfi dicerent; quod fi Abraham fenex id fecit, cui refiduum tantum erat aliquid virium; quid in nobis vegetis adhuc illud culpatur? fed, preterquam quod . Abraha- inum non adpellent, verum in genere lo- quantur , 272 nullus? caufam füam ne fic qui- 'dem plene defenderent; cum recte, id ab eo. 'eíle factum, nondum liqueret; nec multum àd rem faciat, five quis plus five minus hac parte virium habeat. Cl. Marckius, qui ean- 'dem vocis m fignificationem adoptavit, pro: verbis prophete habet, Judzos fecutus ali- quos , quibus adfirmaret "on fecif]e Nbraha-- mum, quod illi, fed in Sara retinenda catti- moniam & fidem demonftraffe licet vi pro- lifica nondum careret, ut patefaceret, non ex frigore aut impotentia illud fluxifle, fed €x pietate & legis obedientia. Cui, ne de voce m fpirüa dicta repetam, 1. ftructura . Or 312 COMMENTARIUS vocum, C on unus fecit , directe adverfatur, quz illum fenfum non admittit: legi enim deberet, é? uzus non fecit 2. Abrupte nimis, & obfcure, locutus fuiffet propheta, fi vo- luiffet, Abrahamum non id, quod nunc judzi, fecifle; cum nihil przcefiit, quod dicti occafionem prazebeat,nec verba id, nifi pro arbitrio fupplentur, fignificent. Quis diceret, son unus fecit, ut exprimat, Abra- hamum non hoc, quod illi, fecifle? 3. Se- quentia, 49? quid unus? querens femen Dei, clare indicant, modo dictum fuiffe, unum illum aliquid fzcifz2, & non, aliquid zoz feciffe 4. Quid illud, & vires prolificas babeat reliquas, huc multum faciat? quid emphafi- os habeat? non video. Uxorem non defe . ri a marito prolifica virtute nondum deftitu- to, tanti non eft, nec tam fingulare. Deni- que 5. ne aliis refutandis, quod nolim, in- morer , aberratur a vero confpectu ver/zs, qui non de Zivortiis, fed uxorum vexationibus per extraneas aut concubinas fuper induc- tas, agit, ut fupra dixi: cujus fimile omni- no egit Abraham, & propterea a Judzis in favorem fuum citatur, nec prophete, fed eorum verba funt. $ CV. Rogant itaque Judzi, ut conclu- dam, num nullus fuerit, qui peregrinam mulierem, una cum uxore legitima & po- pu- A "na AMUACL.U X1 195 *313 .pulari, tori fociam fecerit, nec tamen Spi- riiuM, quo ducebatur, bonum perdide- rit, adeoque fe reatu non obftrinxerit ? Quze interrogatio, etfi generalis, e latere ferie- bat Abrahamum; ut ex refponfo prophetz patet. Rogant quidem in genere, azze unus fecit? ted in mente habent, & infinua- tum volunt, zzz/ ilum excellentem, pa- trem omnium Ifraelitarum, & fontem omni- um prerogativarum, Deo in primis carum, hoc idem feciffe, falvo fpiritus privilegio: quod fi verum, nihil ad fe defendendum plus requirebant. "lrahit itaque phrafis, 25 zon-unus fecit 9 aliquid de ambiguo, ftudio captatum , dicitque, &, zz zul/us? «& an non 745, altem aliquis eximius ifte, & eo no- mine dignus, quod /msularis fuerit vir? Que eorum mens clarius eluceret , licet vo- ce uzus involuta, ut mox obfervabo, fi vo- ces fequentes, €? refiduum fpiritus. ei, exi- miam fpiritus operationem & copiam de- notare poffent. Accepit ea emphafi Cl. Vi- tringa 2, qui.ww copia; reddit , & interpreta- tur , Zice£ e[Jet propbeta , & vir Deo cbarif]zmus. Vellem magnus Commentator ufum illum vocis ww adftruxiffet. Mihi unum alterumve fub manus venit, quod eo referri poltlit. Vo- cem a ad Jef.!rr: 2. nr 34 COMMENTARIUS cem ww cum. 55.9777] permifceri, & pro omi, .unioerfo,1umi apud Arab. , docuit dudum CI. .Schultens ^, & ad locum Dan. i1. 18. ad- plicuit, ubi Daniel cum fociis gwefrviffe legitur ifericordiam a Dorn, ne perirent 933 "D'2n wy by cu/2 (non ceteris ; Daniel enim non erat unus eorum, fed diverfus) ozibus Japientibus DBabelis. Sic x Chron. xvr:. 41. omun ww uzioer[ias deledorum, o Chr. 1x: 29. € wes unmierfitas rerum Salomonis &c.Potlet etiam mw, pro nww,itafumi 1 Chron. xir: 38. etiain wy nw 53. omnpis univer[itas 4sraelis uno corde venit ad Davidem regem faciendum , uti oyn n*ww:. INeh. vir. 72. & orn wv ib x: 28. & Xr: I. nec non Pf. LXXVE 11. 4ccinges. non nwe Vniver[itatem. excande[centiarum. . Kefiduum rei efle itaque poteft , guicquid eff rei ,tota ejus unicerfttas.. Ytà & noftro loco refiduum fbiri- ?us foret, quicquid' eft fpiritus, tota ejus copia & abundantia. Similiter fere vox nsp; quz apropria/écandi poteftate ad extremitatem refectam tranfiit,de zziverfitate rei, quze tota intra fuos fines continetur, ufurpatur 5; Quae fi minus fatisfaciant, poffunt enim loca quo- que, vefidui ufu ordinario fervato, .com- mode exponi, de quo agere non licet; levi lit- 6 ad Dan. 11.18. b Vid. Dieu.ad Ez. xxxiir:r.& Schultens ad Gen. xix: 4. ht An MAL. ir 1$. | 335: litterarum transpofitione wwe haberi poffet pro ws», optimo fenfu , zoz unus fecit2nonne ifte unus, cw Jpriritus erat ? fcilicet. per excellentiam, uti INum. Xxvit. 18. /726- Zibi Srofuam , virum va mw im quo e[t [Diritus, eadem phra(i, & eadem emphafi: fimilis transpofitio alibi irrepfit In »»x pro we Mich. IIl. 3. & qui comederunt carnem (ww) populi enel , €& pellem eorum iis detraxerunt , € offa eorum fregerunt ; voa wwso (pro, vos wu) ficut carnem in olla, € inflar ww carnis in medio lebete. Legerunt & Lxx. Intt. ibi »v; quod comprobavit Cappellus. ^ Numerum itaque augeret vocabulorum, quorum litterz funt tranfpofize , quiz Maforethis | dicuntur smam opo. azterioratus € po[terioratus. . Qua- lia effe 62 ftatuunt. Alterutro modo fi acci- piatur, a generali phrafi , az zon-unus ? egre- gie ad fpecialem uzuz & fingularem, quem in oculis habebant, tranfiiffent, quum addunt € , fcilicet an non ifte unus, cui fpiritus co- pia, vel cui fpiritus per excellentiam inerat ? Abrahamum puta. Ceterum, cum pro verbis Judzorum habeantur, fupplendum efle, € dicitis, an non-unus fecit? facile pa- tet: quz ellipfis & alibi apud noftrum pro- phetam obtinet, ut verf. 10, & mox recur- j ret 0 Crit. S. p. 263. Rr 2 36 C OMMEN TA RU S ret verf. 15.5 eoque facilius hic, quod modo verf. 14. expreffüm erat illud, & Zicitis. In-- terrogationem admittere phrafin , & zoz-uzus. pro am 5S0 unus, cum nemo inficias ire queat, exemplis producendis fuperfedeo. Copulativum : €& haud infrequenter locum: particule interrogandi tenere, quoque con- Íftat. l'andem ng» fecit non efle abfolute, fed: reftricte, & ad precedens relate, capiens dum pro, fecit boc, quod tu in nobis, tan quam fer//die crimen culpas, per fe liquet: five fit ellipfis voculae ms Poc,fivefitpro ey, ut verf. sw» feci, boc, five pro mey, littera : per vicinitatem fequentis abforpta, cujus, ficut in aliis litteris, ita in hac ipfa nom defünt exempla, uti Jer. x: 4. argezto € au- ro we" pulcbrum id reddit, clavis & amnalleis pP x» mpm pro wpm //rimmabit illud , ne titubet. Jer. xrvim: 7. infin. àm pro vm , utinota mar- einalis habet , quia fequitur,w»» Ezech. vr. 24. nm pro ww^m, fecundum notam mar- ginalem, fequitur enim vox cum incipiens. $ CVI. Propheta interrogantium intentio- nem, in Abrahamum defixam, probe per- fpiciens, reliquis, qui hoc feciffent , miflis ,. Abrahamum juftificafle , & hoc exemplum, quo maxime gloriabantur, ipfis eripuifle con- tentus , in hzec verba refpondet: & guid unus ile? querens femen Dei h. e. quis unus as é lA JD A ND DL i142. 387 & quid, quareve fecit; talifne, quales vos? idemne, quod vos, ine ivit? eodemne duc- tus principio, & eodem fcopo ? nihil minus: ejus enim caracter eft, proprium ejus epi- theton , querens femen Dei, idque PE ido: quicquam aliud in animo habuit; ut probe noftis. Quid itaque ad hoc provocatis exemplum ? quod tantopere diífimile eft. Interrogationem retundit propheta interro- gatione, ut peccatores majore adficerct pu- dore, quod fe hoc Abrahami exemplo ex- cufare fuerint aufi, cum probe fciant , quam a fuo facinore alienum fit; preterea, ut in- . dignationem fuam fuper hac exceptione exprimeret, & vix refponfo dignam efie fignificaret. | Qzis , inquit, qwiZ & quare , unus ille? Non nx UHUs$ , Íed »nsa cum n de- monftrativo , uzus ille, dixit ,ut Abrahamum directe definiret, & excellentiam ejus ex- primeret. Illi nw w» an z02-uzzs, nullus, in genere rogarant, /oc fecit? Propheta i- pfum, quem in oculis habebant, digito monfítrat, & zziu$ titulo per excellentiam dignum efle declarat; ugzum illum adpellan- do; quia zzus non tantum erat omnium Israelitarum Pater, quem fupra verf. ro. unius patris titulo quoque conprehenfum fuifle dixi, fed praeterea exzmuus ac frugula- ris, omnibus aliis fuperior, adeoque zzicus Eps in 38 COMMENTARIUS in fuo genere.: Quam emphafin, licet mino- rem , fimilem tamen, habet *mmn » Reg. vi: € dixit (Elize) ^mm unus iffe, placeat queo, & ito cum fervis tuis: unus intelligitur eximius & reliquorum prefectus, & antefignanus; aui,quid mali animo przfagiens, prophetam voluit comitem, qui & ferrzz, in aquam excuffum, amifit, quod, a tam infigni viro profectum, finiftri videbatur ominis. lta & mns Jud. xvir 11. Levi4, a Micha, in domum adícitus, ut fit pater & /acerdos , dicitur factus ome f/cut unus de filiis ejus ; fci- licet, eximius, preftantiflimus & princeps. Alias, fed majore emphafi, IMichael »n« zzzs priucipum majorum; excellentior iis & uni- cus: nec non nme zzus e tnille, Job. xxxur 25. proverbialiter , z/u/to excellentijfimus. Alia loca, quibus zirabile, paradoxum , magnum denotat, mitto. « Praeterea, rogando cum dicit ?mna n», voculte amplum ufum, quo, quem, quid & quare, fignificat, comprehen- dit: cum Judsi, & num non-unus fecilfet , quererent, videri poffet, prophetam vi- ciffim rogaturum efle, ?mn *» quis i//e unus? quis ifte, quem objicitis? fed »» elegit, ut . fimul quid, & quare? includeret. Particula 5» fubinde , fed rarius, gua/em fignat, ufitatius quid a Jer. x. $ Job, 1x: 22. ubi vid. Ci. Schultens. IAcb/ MIA E.14 dís 040 — 319 -quid, etiam quare ; quod aliunde notum prefüppono. Rogat itaque propheta, quis - qualisoe ille unus? talifne , quales vos, & eo- dem fpiritu ductus? quid ie unus? fcilicet fecit; idemne quod vos ? qzare ille unus? hoc patravit, eodemne fcopo, quo vos? eadem permotus ratione, qua vos? nihil minus: quam indigne, indecenter, & ab- furde itaque hoc zzo vos defenditis? Ad- dit, ad majorem convictionem ,' queres ftmen Dei , five cum precedente, tanquam ejus epitheton, connectatur, guid uzus ifle querens femen Dei? ab ea laudabili qualitate, tanquam ipfi propria, notus & cclebris ifte unus, quid & quare fecit? quid aliud, & quam aliam ob caufam, quam ut, huic ca- racterifticze. qualitati convenienter, femen Dei quzfiverit? five etiam per fe ftent, & rationem ac fcopum facti cum facto ipío, de quo. quzfiverat propheta, per: modum re- fponfionis, declarent, ac vertantur; 4«- rens erat , vel querebat , [emen Dei. Prius ftru- éture, pofterius accentuationi. congruen- tius eft; conjungamus utrumque, ut fenfus fiat amplior. Quis, quidve ifle unus y. querens femen Dei? querebat: femen Dei... Quse. eo manifefte tendunt, ut, licet fimile aliquid egerit Abraham, Hagarem fibi cum Sara co- pulando; ingens difcrimen BOPREN ec ue- 30 COMMENTARIUS Judeorum mox in omnium oculos ingera- tur, adeo ut fine impudentia illud exem- plum ab ipfis citari non potuerit, & cum 7z- disuatione rejici mereatur. Cujus iz4igza- Hiogis$ indicium fübinde in hac particula, & interrogatione, obfervatur 4. Difcrimen vero in eo fitum fuit 1. quod non //ZiZizeac- tus, ut illi, fed procreamde fobolis , Sara diu fterili, ftudio ductus , Hagarem in to- rum admiferit: uti Clem. Alex. alibi ? de hoc facto Abrahami locutus eft. 2». quod non con- tra claram legem, qu: peregrina conjugia , idololatri:: vitandze ergo, fevere prohibet, illud fecit, ut ipfi, qui ergo eo ea ratione non poterant progignere liberos; fed, quum famen Dei qusrere etiam ex peregrina po- tuit, nulla adhuc lege vetante. llle unus itaque, querens femen Dei, ilud egit, & agere potuit, non vos, nec poteftis nunc. Filii enim a parentibus, Deo foederatis, nati, & fecundum illud foedus, tantum habentur & funt filii, vel /ezen Dei c;reli- qui ex peregrinis nati e contra *»» 3 ////i pere- grimi oppofite ad /zen Israelis Neh. 1x: 9. Denique 3. quod fingularem plane rationem - moventem habuerit ///e zzus, qu: factum | pla- & vid. Nold. Part. p. 485. Cl. Schroeder ad Pf. x. 15. b Strom. l. 11. c. 19. C^Ez. £vr: 20: ADn MAL i15 n — su plane excufat, in eo fitam, quod /Z//um proa- milfionis , momine & titulo /zzinis Dei in em- phafi dignum , quzefiverit, nec invita, fed vo- lente & inftigante Sara, legitima uxore: uti ex hiftoria Gen. xvi. nemini non notiffimum eft. .Senen Dei vera fua emphati eít, quod Deus promiferat , & cui fingulari modo benediceret, //lius promi/ffonis : nom emm fili carnis, inquit in rem Apoítoius Rom. ix: 8. qua tales, fut fiii Dei, ted rii promifftonig Aeyicerds cie oma Dro femine reputantur. 'Talis cum fuerit ;/// zzus , eoque ductus principio, eo fcopo, /zzi/e licet quod vos, non tamen 24e fecerit, femenque Dei, quod potuit, quzfiverit, adeoque fàlvo fpiritu , falva bona contfcientia, cui & Deus adteftatus eft, Z/zae// benedicendo : quam perverfe vos ad illud provocetis exemplum, neminem, ne vos quidem ipfos, latet. Ex | quo, quam aptum fit & fufficiens Pro- phete refponfum, ita intelle&tum, & eo, quo dixi, tendens, facile elucefícit: ita ut pluribus opus non fit. S CVII. Objectioni Judzsorum, qua pec- catum fuum defendere conati fuerant, e medio fublatz , fubjungit a/ozirionem, ut fibi a perfidia in uxores caveant, nec alio- rum, ipfius in primis Abrahami, exemplis abutantur; Q9 f/ubfiridi de Jpiritu veftro, €& N ifà 312 COMM EN TA R^US in uxorem juoentutis tue me perfide agat. h. e. frzenum itaque, cum. nihil fit, quo vos ex- cufare poffitis, animo veftro , ejusque flatui fuperbo ac libidinofo injicite, ne in perfi- diam in uxorem tuam, ut fingulos adlo- quar, erumpat. Exferit copulativum :» &? poteftatem concludendi , & recte Z/aque ver- titur, ut fzpe alias. Spiritus, quo illos fubítrictos vult, in genere quidem azizam , feu fpiritum vitalem, ut folet, denotat; quem- admodum in fimili phrafi Deut. 1v: 15. pro €o vs: adhibetur, unde, tanquam ex fonte, bona vel mala ebulliunt opera Matt. xv: 19. fed in fpecie impetuofum ejus f/utum , five fuperbize, five irze, five libidinis. Vox enim m proprie vezium íeu flatum fignat, unde,. inter alia, ad veritofas animi adfectiones ufu tranfit, & pro /uperbia ,^ cujus funt fpiritus alti, ra? , cujus funt concitati fpiritus, perna- res etiam erumpentes , ac //2;Zizie , c cujus fer- vens eft fpirituum animalium exzeftuatio ; u- furpatur. Quz? omnes pravze adfectiones hic locum inveniunt, cum ?er//Zia in uxores, & peregrinarum foeminarum defiderium, vel ex fuperbo maritali in uxores dominio, vel ex rà in eas fufcepta , vel ex libidine carnali, ori- a Ecclef. v11:8. x: 4. Job. vir: 2. Jef. xxv: 4. | b Jud. virr: 3. Prov. xxix: ii. Ecclef. vii:9. Jet. &Xv: 4. Zach. v1: 8, Job. 1v: 9. c Hof, v: 4.. AD M A zi Ir — I$. 35:j oriri foleat. Sed illud ipfum, quo uxoribus eam faciebant injuriam , de animo infolente, ac in legem Dei contumace, fibique ac viribus fuis fidente, oppofite ad fubmitfàm obedi- entiam Deo & legi preftandam, teftabatur; cujus & hic ratio haberi poteft. pius enim. pro altitudine naft [ui non invefligat , non ef Deus, unroerfum [celeratorum confiliorum ejus &€f* Pf. x: 44 Quod viro fapienti ob o- culos fuit, cum admonuit a, ze ob/equaris T] oxi cs «gp irxoi ns anime €? potentie tue , ut ambules in concupifcentiis cordis tui. |Lon- ge itaque alio erant przditi fpiritu, ac zz» ifte, quare non /piritum abfolute dixit Pro- pheta, fed /piritum vefirum, ut a fuperiore & diviniore Abrahami diftingueret. | Hu- jus fpiritus impetum "efrezandum fuadet & jubet, cum;;dicit, eme», proprie /zbflridi efote fpiritu veftro; quod idem eft ac, re- frenate impetuofam ejus adfectionem, & ftudiofe cavete, ne erumpat in eam erga uxores perfidiam: uti mox fequitur. Radix enim » proprie dicit /;b/?rizzi y; inde coer« ceri, impediri, nec non cavere, ne quid fiat, five cum przp. i» 2,425, cfive fine ea. 4 Sed alio flexu, etiam, ut hic, cum as iz, ac- cu- & Syrach. v:2. b vid. Schult. ad Har. conf, 111. p. 161. c Jer. 1:2. d Exod. xix: 11. sí2 24 COMMENTARIUS curate, &,/Lccintis quafi lumbis, magno cum (tudio fibi cavere a ledendo , uti 2Sam. XvHI. I2. wu» wow cauete im puero, ib[blomo . fcilicet, ne eum tangatis, aut malo adficia-- tis, & cum ns Job. 1: 6. ww wi»» nw agi- mam ejus caveto: ubi vid. Cl. Commentator. Quod fi huic loco adplicare placeat, fpiritus vefler erit amiünmus, feu nobilior hominis pars, & fenfus erit, eum eavendurm etie, feu ejus contaminationem & lfíionem ftudiofe efle vitandam; uti Deut. IV: I5. w» snm. conépyo é9 cauebitis valde animis ve[tris -- -- ne forte corrumpatis &c. fic & jJol. xxur 11. Ter. xvu: 21. powmu2) nen. Additur denique, C? in uxorem Jwoeniutis tuc m» ^w ne perfide. agat , fcilicet, tu quisquis es, /piritus tuus. Series orationis exigere videtur, utpropheta dixiffet, vel, iz uxorem. juventutis veftra ne erfide agatis, uti mox verf. 16. loquitur ,& Chald. ac Grec. verterunt, nifi quod in fing. quoque expreflerint ,ze ipuxorem juoen- utis tue perfide agds , man, vel, ig uxorem ww juventutis fue ne, five ne quis, perfzde agat, uti Syr. reddidit. Sed propheta, dum dixit ig uxorem juventutis tue ne perfide agat , videtur ad /piriium cavendum refpexifTe , & | unumquemque eorum in oculis habuifle, acfi dixiffet: /ubfiridi eflote im fpiritu veftro; ne ifle in perfidiam erumpat, quisquis tu es, 75 AD. M XAL. zr 16. 325 in uxorem juuenututis iue ,feu cavete fpiritum. veftrum, quisque, inquam, veftrum, e /7i- ritus iuus im uxorem quventulis tue perfrde a- gat. Conftruendum itaque eft verbum six perfide agat cum fpiritu, modo memorato: quod ab aliis jam eft occupatum. S CVIIL 2. Verum, cum Judi non tan- tum uxores per fuperintroductas extraneas ,. aut polygamiam illieitam , opprimerent , fed & eas propterea violenter expellerent, quod utrumque nomine ?er//Zi« fuiffe comprehen- fum fupra obfervavi; propheta excufatio- nem & defenfionem eorum, hac quoque parte, brevi, fed acri, fermone refutat verf. 16. Quia odit, dimittere, dixit Jebova,. Deus liraelts ; € (etiam qui) operit violentia ve[li- mentum fuum? dixit ebova, | Deus. exerci- iuum ; € (itaque) /ubffridi eflote in fpiritu ve[lro, uec perfide agite. h. e. Dicitis quidem, ad injufta veftra divortia pallianda, Deum Israelis, qui populo fuo legem dedit, olim dixifles Jimittere licere uxorem, dato libello repudii, 4zz7, vel quia oZ;o eam habet maritus: verum eft; fed an etiam dixit ille Deus Israelis, qui cruda violegtia obruit uxorem, ipfi inftar veftimenti arcte: adhze- rentem & fidam, dimittere licet? ita rege- rit ipfe ille Jehova, Deus exercituum; nihil anus: cavete itaque vobis a perfzdia hac.in Sig uxo- 36 COMMENTARIUS uxores. Conciía & elliptica prophete o- ratio , ex commoto adfectu orta, varias pe- perit interpretationes, magis minufve pro- babiles, quas exponere & refellere longum. foret, minus etiam neceflarium, cum alii alios refutaverint, & vera producta omnes - nebulas difpellere valeat. Unica clavis rec- te interpretationis eft, idem hoc verfu , quod fuperiore , obtinere; feu Judzorum objectio- nem & prophetz refponfum hic exhiberi ; ita ut prius membrum , qui odiz , dimittere , di- xit Sebova Deus Israelis, verba Judzeorum, divortia lege Dei defendentium ,. contineat, pofterius , & (etiam qui) obfegit eruditate ves- iunentum fuum? dixit Jebova exercituum , pro refponfo prophete, quo Judaeorum objectionem retundit, habendum fit. Vidit jam hoc Hieronymus, & nec defunt inter recentiores,inter quos eminent Coccejus, & Tillius, qui adoptarunt; fed in refponfo prophete expediendo rem acu non tetige- runt. In eo itaque opera noftra tantum verfabitur, ut, aliis miflis, fenfus utriusque membri in lucem proferatur. S CIX. Quod antequam agam, uno alte-. rove illuftriore exemplo, prophetas non- nunquam ejusmodi colloquia, perfonis non nominatis, inftituere , demonftrabo; quod hoc & fuperiore verfu fieri, noftra fert hy- po- À o» hM A L./ hrO$ 3iz pothefis. Jer. 1v: 11--13. 2//o tempore dicetur buic populo €& Hierofolymis (fcilicet a primori- bus, & fulfis vatibus ad populum vana fpe lactandum) «ventus meus collium in deférto, via filie populi mei, mon ad ventilaudum nec 4d purgandum (fcilicet , fed in longe alium ufum, longe meliorem, ad populum ipfum ferenum, & ab omni malo ac periculo purum & liberum conftituendum. Quo Aegyptii depinsuntur ad Judzos liberandos adventan- tes) Fentus plenus v»wo pre illis (exercitibus Aegyptiaciis, aut ex/ecratione plenus, voceali- ter punctata) verriet mibis munc etiam pronun- ciabo ego judicia ipfis(eoipfotempore,quo ven- tus ferenus adnunciabitur ipfis ,longe fortior veniet meo juffu &c. verba itaque Dei funt) ecce inflar nubium irruet ,& ficut turbo currus ejus, veloces pre aquilis equi ejus: ve nobis, quod vaf[tati fumus (verba funt populi, fe de- ceptum efle fentientes & declarantes) Mich. II: 4. ubi Zer?ia prim: concionis pars incipit, .qua defperabundis & Deo injuriofis populi dictis obviam it propheta, & bonitatem. Dei erga populum defendit: dicta populi ex- hibentur, :7//o tempore proverbium €? carmen: lugubre edet (quisque veftrum) mm: fattum eff, (aum , conclamatum eft) ?zguiz (lamenta- tor) vaflando vafiaii fumus (in perpetuum,,. fine fpe reftitutionis) portionem populi uei Iiti- 38 COMMENTARIUS 4Anutavit (fcilicet Deus, hereditatem meam ad alios tranftulit hzeredes) ubi £ibi f/ubducet mibi (ubi tibi, quod eft T ex ^w ubi & adf.3 fec. perf. ubi tibi, eft, qui vel portionem populi mei, vel co//um meum mihi /ubducet h. e. ereptum reftituet) a4 reffituendum agros noftros divifit? (num aliis tradidit Deus pot- feffiones noftras ut nobis reftituat ? nequa- quam: vel, hofti averfo & contumaci divi- fit) Refpondet propheta, ut has crimina- tiones retundat, verf. 5. profedo zon erit tibi projiciens funem. in fortem (h. e. tuam in for- tem, feu hzereditatem, nemo funem men- forium projiciet, ut eam dividat, «& ftabili pofleffione occupatam teneat. Negat ita- que , quod defperabundi modo dixerant) Per- git propheta, ut demonftret, propofitionem hanc, de everteuda & dein reffituenda rep., bonitati ac veracitati Dei efle confenta- neam, fecus ac Judsi urgebant, vanas efle eas prophetarum conciones opinantes, cum everti non pateretur Deus remp., fi reftituere vellet; verf. 6. iz coetum Sebov«e ne fHilletis (di- citis vos Judzi, qui prophetarum illas con- ciones ferre non poteftis, uti Jef. Xxx: 10.) fillabunt (dico ego, & hac ratione urgeo) 20n flillabunt illi (nw illi ipft,cum* nominat. emphatici, quos vos negatis ftillare debere) non removebiiur ignominia (nifi hoc fecerint pro- ASDI NWISA Li brr (3.2. 229 prophete, ignominia & ignominiofa dicta, modo memorata, non ceffabunt) inftant Judei, & prophetarum conciones de prius abolenda rep. quam infítauretur fpernendas efle evincunt verf. 7. 44 ego cogcuterer , vel fluctuans diffluerem (quod hic eft ^n a ut verf. 4.) domus Sacob ? au brevis fpiritu Sre- bova? au bec ejus opera? (verba funt judzeo- rum, quibus demonftratum volunt,remp. non effe deftruendam , vel deítructam non reítitu- endam, quia Zomus jacobi funt, nec inftar iracundi agit Deus, modo diruens modo poe- nitentia ductus reftituens, nec hzc eít ratio agendi, quam cum populo fuo tenet.) Re- Ípondet ad hec Deus verf. 7. zonnse verba mea bene agunt cum eo, qui rece ambulat &c. Sed non licet hifce diutius inmorari. Ter- tium exemplum, quod profero, occurrit Mich. vr: 6. 8. iz quo occurram Srebove (Ju- dei loquuntur, five fe defendentes, five Deum, fibi iratum, placare ftudentes) iz- curvabo tue Deo excelfó9 am occurram ei &c. refponfum dat propheta, ne fummam qui- dem facrifidiorum & fertorum copiam fuffücere verf. 7. an fibi complaceret ehova in müllbus arietum? (c. nequaquam. In- ftant Judei, & pretiofiora offerunt de filiis fuis fumta facrificia verf. 7. 42 dabo prima- genitum. utum, &q. repetir candem pro- T phe- 30 COMMENTARIUS pheta verf. 8. anaunciavit tibi, o bomo! quid bonum fit &c. Quartum exemplum defümo ex Zach. 1:5, 6. cum Propheta Judzos re- duces de Patribus non imitandis admonuif- fet, & judicium Dei. in. Patres deletos me- moraffet , dicens verf. s. Pazres vefhri ubi ij? Judsos hoc retundentes fiftit loquen- tes, & propbeie an in eternum vioent ? (ean- dem itaque mortis fortem cum prophetz & patres habuerint; ex Patrum morte judici- um Dei colligi in. eos. nequit). refpondet Deus verf. 6. veruntamen verba meat decreta giea judicialia , que praecepi fervis aneis propbe-. dis nonne ietigerunt patres oe[iros? (verosita- que fuiffe prophetas manifeftum eft) & re- verfi funt & dixerunt (fcilicet Judzeireduces, vel converfi , vel iterum dixerunt, vel ; quod verius exiftimem, huc tandem redaéti funt Patres, ut Z/cere debuerint. .IIunc enim ufum verbum sw. fubinde habet; de quo ad verf. 18.) quemadmodum deflinavit Yebova &c.. Omifi Jer. xxu: 28. az nervus fpretus, eli- fus, vir ille Chbonia? an vas, 1m quo nulla de-- le&atio? quare elongati funt pfe & femen ejus? €& projetii funt in terram ,quam mon noverunt? - Verba funt zerré admirantis, & ad fuperio- rem prophetiam adftupentis, eamque refu- tantis, vel in dubium vocantis: cui mox refpondetur verf. 29. 30... Terra , terra ,terra au A NI MPAUL. t(x:55 16.5, 33r audi verbum, Jeboue &c. Poffem etiam Am. vr: 2. , (ubi verba procerum, ad quos ci- ves, de rep. foliciti, vezerant, ut confola- tionem recipiant, recenfentur , quibus re- fponfum dant populo, & nihil a vicinis po- pulis quibus longe nobiliores funt & poten- tiores, metuendum effe , dictitant,) & alia ci- tare loca. Sed producta abunde futlici- unt. S CX. Filo refümto , antequam fingula illuftrem, in genere przmittendum eít, Ju- dxeos ad verba Dei Israelis provocare , & pro- phetam iis dictum Jehovz exercituum oppo- nere: qui cum unus idemque fit, fibi con- trarius effe nequeat; Judi a mente legis ejus- que recta adplicatione longe aberrarint, ne« ceffe eft. Qui diverfi tituli 7ebove, alter JDei Israelis , alter Dei exercituum , hic ftudio funt electi, & diverfas perfonas loquentes, Judaeos & prophetam, digito quafi mon- ftrant. Quid enim necefle erat, orationem interrumpere formula, Zixit Tebova, fi una eflet perfonaloquens,& oratio connexa? & quare nunc Deus Israelis, nunc Deus exerct- iuum adpellaretur? ]Judzi itaque Jehovam adpellant Deum Israelis, quia legem , ab illo, tanquam tali, latam memorant, & eam in favorem fuum trahunt: fed Propheta eun- : dem titulo .De exercituum. infignit, quia T 6:9). eum 32: COMMENTARKLPUS eum in hoc libro, & poft exfilium Baby- lonicum, potiffimum gerit, quando Israe- lit: magis inter gentes fuerunt difperfi, & Jehova fefe, Judzos liberando, & gentes hoftiles puniendo, Deum exercituum magis demonftravit, preftiturusque fit in pofte- rum, & nomen ejus inter Gentes jam ve- rendum fuit, futurumque eft magis, ut, hoc titulo ufurpato, fermonem fuum incre- patorium & refutatorium a fummo Deo effe profectum, indicaret, eique inde autorita- tem adderet; Judzorum objectionem, lege Dei quafi firmatam, ejusdem Dei autori- . tate, & ejus verbis enervans: acfi diceret; utimini quidem nomine Jehovz, Dei Israe- lis, & ejus verbis vos munitis; fed ejusdem nomine, & verbis, rogo vos, num, qui di- xit, qui odit dimittere licet , quoque per- miferit uxorem expellere tyrannice, & ex crudo ac violento odio, cum manifefta in arctiffüime unitam fociam injuria? . nihil minus. | € CXI. Judzorum itaque verba funt, guis odit, dimittere, fcilicet, licet, fas eft, uxo- rem fuam: verba concifa funt, ex fubjecta: materia, & lege, cujus fummam continent, de divortiis, facile intelligenda & fupplen- da. Videntur praeterea ex commoto & in- dignabundo animo nata, & de eo teftari: ac* à 9» ^M AL. "i r6. 335 acfi dicerent. Quid tu nos adeo carpis, & ire Dei denunciatione terres , quod uxores, dato libello, repudiemus ? Deus Israelis ecce dixit, guia odit, dimiitere ; odium ma- riti & dimiflionem uxoris, tanquam legiti- mam caufam & effectum, conjunxit; adeoq e marito , cui uxor og/o/2 eít, poteftatem repudiandi eam dedit. Supplenda eft abrupta oratio, hac ratione: quía odit maritus uxa- rem, dimittere eam potefl. Verbum mw pro infinitivo , & non, utaliis videtur, /7;pera- £ivo habendum eft, ut, illud licitum «& fas effe, non przcipi, indicaretur; non fit, Zi- mitte , fed dimittere fcilicet integrum eft & licitum : quod /eg; Motaicze de divortio Deut. xxiv: 1.,quam in oculis habebant, eft magis confentaneum; a qua videri volunt ne latum unguem difcedere; cum non juez iur, fed permittatur tantum divortium, ee permiffum praefupponatur. Volunt itaque .demonftrare fe, uxores dimittendo, nihil contra legem commififle; ge: per eam fuf- ficit, uxorem efle marito oZ/o/2;; , adeoque fe legitimam habere divortii. caufam, nec aliam. ejus neceffe habere dare rationem; maxime, quia ob quamcunque caufam fi- cut poftea, ut ex Matt. v: 31. & xix: 37. li- quet, ita & nunc , fibi licitum illud effe patlim cenfuerint. Infinit. mw 7z/ere, fi- "ts cut 34 COMMENTARIUS cut pret., pref., fut., pro quibus fepe ufurpatur, facultatem & poteítatem agen- di haud infrequenter denotare, nimini non notum eft 2. Infinit. ftylo Hebrzeorum, verbo //ziz. fubjunctum , ejusdem efle formze folet , cujus przced. finit. , praet. , fi cale prze- ceffit, fut., fi tale »: fic hoc loco, quia odit, dünittere, eft pro dimiitit, feu poteft & licet dimittere. —. Refpicitur vero ad legem per- miflivam de divortiis Deut. xxxv: r. ubi 797 inoeuire gratiam in oculis mariti Ynox de odio habere verf. 3. exponitur. . S. CXII. Verba prophete, quibus hanc exceptionem refellit, asque concife, fimul per modum interrogationis , majoris empha- fios ergo, expreffa funt, wm5-5y psn no» e- iam qui operit cruditate ve[Himentum fuum? ícilicet, nw Zimittere fas eft, ex membro precedente; quod cum facile inde repeti poffet, propheta reticuit, caufam divortii il- legitimam memoraffe contentus. Quod fa-.- cilimum eft: nec forma interrogationis ali- quid difficultatis, multum elegantize & em- phafios habet, cujus indicium fepe przbet : & ,hic etiam: de quo fupra jam monui. Sed : hic alia adhuc vocula addenda eft ad oratio- nem a Vid. Glasf. Gr. 1. 111. tr. 111. can. 5. & 43. b 'Tíeph. 11r: 2o. Hag. 1; 6. Zach, 111: 4. VII: j. XII: am PLIVvES.- AD^ MÉÁIE rir 31362 /335 nem rite concinnandam, fine qua vix intelli- gi poterit; puta ^. ut plene fit '» ez; quia degit violentia ve[limentum fuum , dimittere licet ? obiicerant Judzei , wv *3 quiaodit , dimit- lere; regerit propheta, e/4 quia vielentia tegit teflimentum fuum, dimittere? nihil mi- nus, quam abfurdum hoc! vobis ipfis fate- ri coactis. Vocula 5» qui4 ficut ex prece- dente facile repetitur, ita cenferi poffet ab- forpta per fequens verbum m»,cum 5 inci- piens, & in pronunciatione *» fonans. Litte- re enim non tantum hae de cauíaà fubinde funt omifte , ut fupra in » verf. 7. , & » vert; 15. alibi ^in» obfervavi, & in aliis poffem; fed & vocule, feu voees integrze; quarum pauca, hac occafione, dabo exempla. Jud. XX: 13. (& moluerust pni pro poil fo Denjamim , fecundum notam marginalem. Ruth. 111. 17. quia dixit wan *w non venias, pro 9x *x ad me dixit , ue venias , itidem fe- cundum notam marginalem. 1 Reg. 1x: 8. & domus becce erit vo» excel/2, quodfenfum non habet, pro pw» m» excelfa im cumulum , acervum ruderum; uti Jer. Xxvr: 18. Mich. III: 12. Rurfus 2 Reg. 1v: 7. »2u no € 7g cum fs fuis, pro ua» mw mw. Jer. Iri. 1. , Bys mir ns pro oys nu mn ns. £z fCoríata es. cum b-- & ad Gen. xLIx: $, 261; 38 COMMENTARIUS & exemplis a jam comprobatum 5 quibus alia » addi poffent: fcopo quoque prophetze violentia non tecta, & veftimento involu- ta, fed aperta & publica, unice convenit, cum hic de occulta oppreffione per fuper- introductas extraneas non, ut modo, fed publica & violenta uxorum, inde orta, ex- pulfione loquatur. Sed quid fibi vult phra- fis, vellem mariti, de eo enim agitur, c/6/ez- tia, excrudo plane & fzevo odio orta, totam involoi ? Cenferi poffet in genere fignificari, talem hominem cruditatem & fzevitiam pub- lice demonftrare, ac in omnium oculos in- gerere, violentiam in uxorem publice com- mittere, & omnibus teftatitfimam facere, adeo ut /uperinduat quafi violentiam, & cum ea in publicum veniat. Zefls, feu pallium, actionum & morum folet effe emblema ,, quibuscum in publico quis comparet, qui- busque notus eft, & diítinctus; ; ficut Arab. c pro via in ufu eft. "Legit hanc veftem «violeutia inftar pallii fuüperinjecta, cum eam publice oftentat, & ab ea notus eft ac celebris. Ita Pf. Lxxmr 5. propterea collum eorum erigit, vel collari eos cingit, füperbia, circumplicat ernaiu cruda violentia, von, dfi, $ CXIV, a Deut. x1t1: 8. Hab. 11: 14. Pf, xz1v:2c, Neh. 1v: 5, b jJob.xx1:26. ^ c Gol.adag. p. 169. AB MAL. rir 16 339 .S CXIV. Ferri etfi hoc poteft; cum ta- men non dixerit, obregi£ violentia fe ipfum , fed veftem fuam, qu:e nimis fingularis phra- fis eft & infolita, ve//is itaque emphafin ha- bere videatur, quz pro violentiz objecto Occurrit ; in data expofitione acquietcere non licet, fed alia, ad fcopum magis fa. ciens & majore pollens emphati , circumípi- cienda eft; qux non eft longe quxrenda. Fefiis enim nomine, ufu loquendi oriencli- bus frequentato, cum zxor infigniri foleat, & de violentia mariti in uxorem hic agatur; ea fignificatione quid hic erit aptius? Venif- fe eam viro alicui Docto jam in mentem, & ex Alcorano adftructam, Cl. Tillius adnota- vit, fed eum non nominavit, nec ego novi , nifi Cl. Dieu fit, qui ve/em de fide , ac protec- 1ione conjugali fumi pofle obfervavit , adduc- tis locis Ezech. xvr: 8. & Ruth. 111: 9: inter Rabbinos fimile quid habet Kimchi , qui ad uxorem ,quam maritus ,licet odio habeat, di- mittere non vult, ficut vir vefer non exze- *£, adplicat. Magnus Schultens alibi ? ex Alcorano, uxorem apud Arabes veffigentum, indumentum ,audire, & va^ ipduere fumi pro cum uxore confuefcere & rem habere, de- monftravit, & ad Pf. Lxv: 14., neício an n e 6$ ad Pf. 1xv: 14. t Vv 2 344 COMMENTARIUS telam recepti, fuppeditat 2. Quo in verbo oen confugit , recepit [e , etiam refpicitur; cum proprie fit, orz ve[lis adpreben[a íe in pauo- ni clientelam conferre. Arabes enim oraz vel laciniam veftis won adpellant, & verbum de tali protectione ufurpant, quam patroni praftant clientibus: ad quam variis in locis Seripture S. quoque adluditur. ^ Nec aliud forte in animo habuit mulier, fluxu fanguinis laborans, in Euangelio , « quum /aciziam ve- füis Chrifti adtigit, quam ut eo fidem fuam & fiduciam teftificaretur, qua fe Chriíto in tutelam dabat, fefeque ei committeret tan- quam jpatroz? íuo. Idem in defponíà- tione videtur antiquitus locum habuitíle: Ez. Xv18.]ef. iv; 1; Rutli./ 8112057, Dic- tis addatur, quod a re non eft alienum, zxo- rem adpellari fubinded pn miw mulierem [inus viri, five quod //mbe veftimenti quafi inclufa fit, five quod ciz&ur«e inftar virum complectatur. Rad/x enim pm vel pn, inlin- gua Arab. nota, cizgendi & ambiendihabet fignificatum: & derivatum pm pro argine veltis e, ac ambituf foci in altari aeneo venit in Script. S. Vicinitas verborum nom & no», elegantiorem reddit orationem, quippe qua - marito ob oculos ponitur atrox ejus crimen in ' & Vid.ld. ib. conf, vr. p.71. b Jef. xxv: 4. xxx: 3. XXxVI:S.Cxv111:8.9. | c Matt.1x:20. d Deut.xilk 9.XXVIIE:54. — € Prov. vii27. ^ f Ez. XLI: 3. ADoMÁZAL. ri i6. 343 in uxorem, quo loco prore&ionis, ipfitan- quam ceti, & intimi fócie, quz fe in oram veftis ejus receperat, quod eft non, debi- te, ipfam fcelerate & crude tractat, vio/ez- dia obtegess, quod eft een mo, emphatice admodum: cum *r»n, cujus origo eft in Zz- r0, acerbo, immaturo, quod torquet & ex- cruciat, ut docuit Cl. Schultens s, injuriam ,, violentiam, vexationemque duram & cru- delem, denotet, 07/70 qualicunque graviorem ; quare Pf. xxv: 19. eom mew oium durum, violentum, & plane tyrannicum ac inhuma- num, voce em ad odizz intendendum addi- t3, Occurrit: nec o/o/eniie fimpliciter men- tio fit verum ea dicitur o2/egi uxor ac tota involvi, ut obruatur; «& talis quidem uxor, quie cef; ejus erat, intima focia, virum exhilarare & ornàre apta; quam ipte /zzue-- rat, & qua diu erat ufus. S CXV. Luce jam meridiana, opinor, clarius eft, prophetam 1. zari£um in oculis habere , qui uxorem duriter tractat: quod cutn ex confpectu refponti ad fuperius dic- tum, gui odit, dünmitat, quem hwc verba proferunt, patet, 77/7 ex relativo /za ve- ftem obtegit violentia, extra dubium colloca- tur: quia ad aliud fubjectum referri nequit. 2i E a. Clav. p. 226. 261, & ad Prov. 1v: 37s. 44 COMMENTARIUS .2. exceptionem Judeorum, modo memora- tam, acriter & pleniffime refellere. Decla- rat enim, per modum interrogationis, quz vehementer negat, nomine Jehove, ei exercituum ,ipfius illius, qui Zivorzia permi- ferat, tantum abeffe, ut ejusmodi repudia, quibus hoc tempore uxores expellebant, e- gi effent confentanea, .& legitima; ut puram putam duritiem, & violentiam , qua uxores obvelant, fpirent; adeoque /egez permis- füivam eo peflime trahi. OZi/o enim mariti cum Legiflator poteftatem dimittendi uxo- rem indulferat , non qualecunque odium, aut folum, intellexit, fed ex jufta caufa, qui uxorem oZiofam reddere poterat, na- tum: uti ipfa legis verba habent, // quid tur- pe in uxore fuerit deprehenfum, non ergo odium injuftum , de mariti duritie & violen- tia unice teftans; quale nunc in uxores pa- tefaciebant & exercebant. O47» non tantum injufto, fed & duro ac violento erant in u- xores adfecti, & eas violenter expellebant ; non ob crimen aut z70/z//os mores, quibus odiofze fieri poterant, fed quod mariti , amo- rum defultores, vel nullo , vel leviore, pra- textu eas removerent ; quales lepide perftrin- git Juvenalis Tres & Sat. Yl. v, 143. ( 1 E ( AD MAL. rr 16. '345 Tres ruge fubeant ,€& fe cutis arida laxet, Fiant obfcuri dentes, oculique eminores; Collige [arcinulas dicet libertus, €& exi. Sam gravis es nobis €? fepe emungeris , exi Ocyus & propera: ficco venit altera nafo. Divortiisitaque extra caufam adulterii,quz Mofes permiferat , fefe non opponit pro- pheta, legem permiílivam non abrogat, licet ex duritie cordis eorum natam; quod Metffias fub oeconomia grati: demum faceret, uti Dominum noftrum feciífe conftat, og/z, tanquam juftam repudii caufam non repre- hendit: fed eorum odium effe injuftum de- clarat & tyrannicum, puram putam crudi- tatem & violentiam, adeoque injuftum pla- ne & in uxores injuriofum repudium, & /e- £i e diametro contrarium 5 eaque ratione Ju- deorum exceptioni omnes füccidit nervos. Quo facto, recte & apte rurfus, ut fupra, fubjungit: &, vel zasque, fubfiridi eflote in fpiritu vefltro, € non perfide agetis; ive €? ze, five ub son perfide agatis: quod tanti non eft. Verba ipíà fupra funt expofita ; qui- bus nihil habeo, quod addam. AX C AX. 346 CO:L.M M.E N'T E R IUS (GoORSS RB CSUELAMX SUR NE 3 ofteaquam crimina conjugiorum eum P alienigenis, & perfidiz inlegitimas uxo- res, perftrinxiflet Propheta ; fefe ad impro- bam rimum, dein ad importunam & ex diffidentia ortam, expoftulationem populi cum Deo vertit. Quze fecuzda concionis in- crepatorie pars eft, fefe ad finem libri porrigens, & in,duas dividens pericopas, pro diverfi generis expoftulatione ,. a/Zera impiorum magis, era modeftiorum & magis piorum: quarum 77er usque.ad verf. 12. cap. 111. fof/erior inde ad finem libri fe- fe extendit. e. Prior expoftulatio Judzorum erat fuper fervili l& inprofpera fua condi- tione, & populorum vicinorum felici, tàn- quam indicio favoris Dei erga improbos, in eo inprimis fundata, quod Deus, tanquam féroator populi, non compareat ad /udicium ,. quo hoftiles gentes deftruat, & populum. judzum promifforum de fortunato & libero ftatu reddat compotem. |. Quz expoftulatio eo! erat turpior & impudentior,quod tanta. adhuc inter Judzeos graffaretur morum de- Pro : pra- Reds A DE AMDQAUL.: (11:1: 31200. 347 pravatios quodque Deus fefe teftem vitio- rum ac judicem jam praítiterat, przítaret- que etiamnum, íimul ad populum felicem reddendum exhiberet paratitlimum 5 inodo fe emendaret, & ad legis obíervantiam com- poneret, Qus pericopa incipit verf. 17. & finitur c: 111: 12. Quare longe rectius fecit- fent,qui capita diftinxerunt 4,íicum verf. 17. no- 4 Prave Capitum difítin&ionis alia fuppetunt exem- pla, quorum pauca, que fenfum perverterunt, pro- feram. 1. Sam. Iv: 1r. voces, (9 fatum e[l verbum Sa- enuelis ad. totum Ifraelem, non novum caput incipiunt, fed praecedens ciaudunt , & eo manifefte pertinent, Contra, voces I. Sam. xv: 35. quum lugeret Samuel Sau- lum, & Sebovam poeniteret , quod Saulum regem prafe- ciffet l/raeli, non cum fuperioribus, íed fequentibus coherent, & initium novi capitis conftituere debent. iNovum rurfus caput cum vocibus Jer. xxx1: 1. Eo tem- pore, ditum S'ebove , ero Deus omnibus familiis Israelis , & illi mibi erunt populus , male incipit, cum fuperioribus fint adnedendz , & cum fequentibus nihil commercii ha- beant. "Tres quoque primi verfus Hof. 11: 1-3. ad pre- cedens caput manifeíte pertinent; & verf. 4tus novum Caput ordiri debet. Sed voces Mich. v: 14. qui mon aau- diverunt ,cum fequentibus conftruendz funt, & novi ca- pitis initium faciunt ,hoc modo : qui non audiverunt , au- dite quefo, quod Tebova loquitur. Denique verfum r. cap. 1v. Jef. C? adprebendent feptem mulieres virum unum &c. cum feq. nihil habere commune, fed fuperioribus ' adherere, fatis vulgatum eft: ferendum itaque non eft, in- quit Cl. Commentator , Hugonem, five quem alium , qui capitum fectiones in verbum, Dei introduxit, utili quidem $inflituto, ab boc commate, quod vere coberet füperiori 0rá- Kx 348 COMMENTARTFUS novum caput inchoaffent ; quemadmodum: vetufla quedem. exemplaria habere, teftatur Drufius: verfus enim ifte dura in Deum verba Judzorum continet, ad quz prophe : ta refpondet, quseque refellit, & perttrin- git; quocum fequentia manifeftiflime co- hzrent. Occurrit vero in bac pericopal. Im- pudentiffima populi expoftulatio verf. 17. II Prophetze ad eam refponfio cap. mm: 1-11, cujus partes deinceps tradam. S CXVII. I. Expoftulatio his verbis pro« ponitur verf. 17. | | Defatigaflis Jebovam [ermonibus oeftris : € dicitis, quo defatigavimus? quum vos dicitis ; omnis faciens malum , bonum in culis Sebove; € in ilis fibi: com- placet: aut, ubi Deus judicii? * Que verba qualibus inter Judaeos conve- niant, & 4uvo tendant? fecum diffentiunt Interpretes. Communior habet opinio , ver- ba effe Judaeorum Epicureorum, omnem tollentium providentiam, eanique fententiam hoc oratiogi, capitis novi feci[fe exordium. Quinque primos verfus Jer. 111. a capite fuperiore male effe avulfos , & novi cap. initium in verf. óto effe gendum, ubi nova etiam incipit concio , in oculos itidem incurrit. Jer. xxxix. incipere debet cum verbis cap. precedens fini- entibus, & fatkum eft, quando capta efl urbs; ut re&e Hebrai; quos etiam Scbmidius fequitur. A5&-M TAY LD Mi £y. 349- hoc dilemmate probantium ; aut Deus impie- tate delectatur, aut nulla datur providentia, cum impiis bene fit. Cui hypothefi calcu- lum addere, fequentes vetant rationes 1.. Profanuis ejusmodi opinionibus, fi forte pau- ci eas tenuerint inter Judzeos, plures fuifle imbutos, ut propheta in genere dicere po- tuerit, vos defatigatis Webovam , nulla addi- ta reftrictione, nullo conftat indicio, & ab omni probabilitate alienum eft. De peri- copa verf. 15. &c. poftea dicam 2. Eas fi ab- furdas fovitfent hypothefes, qua quzífo cum rationis fpecie introduci poterunt ro- gantes, qua in re defatisamus Sebovam ? cum Jehovam, ejus providentia negata, palam abnegaflent , tanquam eum [sraelis; nec hypocrite , fed apoftatz forent, qui cuz fiulto in. corde dicunt, sibil eft Deus Pf. xiv: LL & Jebovam wep wh nibil vocant, ut verti debent verba, verf. 4. 3. Verba, quse ipfis in ore dantur, frovideutiam non refutant, fed juflitiam ac ífanctitatem Dei; eoque ten- dunt, ut Jehovam peccatoribus favere, cum eos. non puniat, evincant: fenfus enim eft, fi Deus nom amet malos, quare gon veuit ad Judicium? pofterius adfumunt, & inde, za- los in oculis Dei efle £ozos, colligunt, eoque ipfo demonftrant, fe agnofcere providen- tiam, fed iniquam & injuftam efie 4. Sed UO PNEU ab 30 COMMENTARIUS ab ejusmodi hominibus quid alienius eft eo, quod ipfis c. 111: I. adtribuitur, eos gzere- re Dominum, ad Templum [uum venientem? de illis enim ibi agi, orationis feries nos du- bitare non finit. 5. Denique quid ad tales re- futandos faciat prophetia de adventu Mef-. fis, & quare ejus hic fiat mentio? non pa- tet S CXVIII. Alii, Sed pauciores, quorum precipue funt Coccejus & Tillius, eorum efle hzc verba volunt, qui crimina, fibi a propheta modo imputata $ negabant , & hoc dilemmate coruuto, ut dicitur, & ad ab- furdum procedente, refutabant: aut Deus dicendus eft his criminibus delectari , aut nos, eorum reos, puniviífet; prius abfur- dum, pofterius non factum eft; ergo falfo accufa mur; nec conjugia, nec divortia no- ftra, perfidie nomen merentur, & juZicium Dei, quod nobis eft denunciatum , purum putum commentum eft. Sed nec hzc hy- pothefis fefe per omnia tueri poteft. 1. Ver- ba non funt hominum, qui, criminum rei acti, ea a fe removent, & dilemmate fefe defendunt, fed, fefe immunes a criminibus - cenfentes , cum Deo expoftulant, quod peccatores, fe opprimentes, non puniat, & inde colligunt , pietatis ftudium tanti non efle apud aae ut ei necefle habeant . in- A p M TAVWIZ Vati Or$.., 351 incumbere. 2. INon dicunt, fi tales effemus peccatores, Deus, qui nos non punit, fed bonis accumulat, dicendus foret; quod abfur- dum, peccatoribus. delectari; fed pofitive, & in genere, declarant, Deo gratos efle peccatores. 5. Nec dilemmate utuntur, fed thefin, Deum in peccatoribus acquiefcere, funpliciter probant, quia ad judicium mos venit: non dicunt, aut malos adprobat, aut nos judicaret, prius abfürdum , pofterius non facit, ergo non fumus tales; fed, ma- los ipfi gratos effe, inde colligendum eft, quod non ulcifcatur: delectatur malis, az (i non, abi Deus judicii? qui cum non adfit , utique prius eft ftatuendum. c. Non fignifi- cant,fe, Deoacceptos effe malos canquam quod a propheta dicendum foret, fi tales effent fce- lerati ,. & ipfi cum propheta pro abfurdo "habent, protuiifle; fed fe hanc thefim, tan- -quam judicii Dei nor adparentis fequelam, -adürmare: loquuntur enim adfirmative, & fuam declarant fententiam, dicentes, ois faciens malum bonum in oculis Stebove. &c.pro argumento adferunt, quod Deus non judi- cet impios. 7. Nullo patefaciunt indicio, fe fui inftituere defenfionem ; fed fe praefup- ponunt a vitiis puros effe, ac cum Deo expoftulant, quod peccatores foveat, fe autem cum calamitatibus luéctari finat: d Ji (42 COM'MENTARIUS ' dicunt, fi nos tales effemus, quales tu vis, . peccatores, Deus dicendus foret peccatores - diligere, cum nobis benefaciat; fed diferte .adfirmant, & in genere, Deo acceptos efle peccatores, &, fe talesnon effe, fignificant; indeque expoftulant, quod Deus fibi fe non . przeftat faventiorem. e Alienius przeterea eft aprefente calamitofo ftatu Judzeorum , cujus in fequentibus diferta fit mentio, & de quo ipfi ineroducuntur conquerentes,quam quod - fibi adplicatum velle potuerunt, Deo gratos efle, & benedictione ejus cumulatos: quod tamen in hac hypothefi adfumitur. f. Deni- que enervatur per eam vis Zefatigationis Je- hovse per verba eorum; cum Jehovze tan- tam injuriam non facerent, ut eam ferre amplius nequeat, fi tanquam abfurdum & ipfi rejecerint, Deum delectari improbis, & . ex judicio Dei, ipfis non incumbente, colle- .gerint, fe tantos non effe peccatores ; quan- tos ipfos fecerat propheta. 2. Dubium prz- terea mihi non eft, hos homines hic fifti, tanquam judicium Dei non fimpliciter manifeftatum negantes, fed fimul de ejus neglectu conquerentes, & illud adpetentes, eumque in finem azge/um foederis defide- rantes, Quo, ficut phrafis, wb eff Deus judicii ifius ? quare moratur cum judicio ifto noto & nobis promifio? nos haud ob- Ícu- Am, MAL. uri. 33 fcure ducit, ut mox adparebit, ita fequen- tia manifefte collineant, quibus dicuntur querere fofpitatoremillumc. ri: 1. ;alios enim intelligi non permittit fermonis feries. De quo mox. 5. Denique, fi aliud in animo his verbis non habuerint, quam fe contra pro- phetzw accufationem defendere, ratio reddi nequit, nec quare crimina illa non ipfis ver- bis negarint, aut alia ratione ufi fint, nec quare propheta in refponfione fua vatici- nium de /Me[/a premiferit ? nimis utique manifeftum eft, illud hic inftar refponfi ad fuperiora verba occurrere, quam ut ne- gari queat; licet illud faciant hujus hypo- thefios adfertores. .S CXIX. Ex noítra opinione, cujus ex parte Hieronymus jam meminit, nec inter recentiores defunt patroni, Judzi hic tan- quam cum Deo fiftuntur expoftulantes , quod Sofpitatorem populi, Angelum foede- ris, non mittat ad gentes vicinas hoftiles, & fibi adeo graves, reprimendas, populum- que Dei vindicandum, ac in profperitate promiflà collocandum. | Quam expoftula- tionem eo. non tantum in primis urgent ar- gumento , quod inde colligendum fit, Deum non odifle,íed amare peccatores, fuique ftu- diofos cultores, quales ipíi erant, vilipen- dere, fed & rationem inde repetunt, quare Yy mi- 34 COMMENTARIUS minus neceffarium ducant, Dei cultum & legis obfervantiam tam accurate exercere. Quales in homines verba, qua propheta ipfis in ore dat, aptiflime conveniunt, & refponfum prophetz , quo verba illa refutan- tur, recte quadrat: ut fequens docebit trac- tatio. Poflunt etiam hac ratione cum fupe- rioribus connecti, fi cum iis cobzrere, & non novam conftituere pericopam, qua pervería populi ratiocinia & pr:ejudicia ta- xantur, ficut fupra fuerunt crimina graffan- tia reprehenfía, ftatuendum fit. Cum enim confpectum fimul ferant hominum, fefe in depravatione vitze ac morum defendentium, feu excufantium, quod cum Dei ftudiofis tam male, improbis populis tam bene aga» tur, Deo nullum exercente in peccatores. judicium : fuperiori convictioni & repre- henfioni hanc pericopam recte fubjungi, facile adparet. Confideremus nunc , hac jac- ta hypothefi, verba ipforum, & inquira- mus dein, qua ratione Jehovz fecerint per- ea zolefliam, non amplius ferendam. Ver- ba ita habent ; omnis faciens malum , bonum im oculis Sebove, G& iis deleatur: aut, ubi - Deus judicii? Xd quorum intellectum ante omnia notanda eft ellipfis, ab aliis jam ob-- fervata, & a Syr. expreffa, in vocula ww zz, ex ipfa oratione & nexu facile fupplenda, hoc ADM AL .azxr ry 353 hoc modo: au, ícilicet // 202, fi ita non fic, ut Deus fibi in iis complaceat; z7i Deus judicii? qui eos puniat, eaque ratione fibi eos difplicere^ demonftret. Sermo pro- phetze fepe eft, ut fupra variis in locis ha- buimus, concifus, hic autem facile fup- plendus: ipía interrogatio, si ef? Deus ju- dicii? eo tendit, ut ,nifi Deus fe talem prz- ftet, fuperius illud concludendum fit. Pro- xime accedit ufus particuke w pro zjfi, quem CI. Coccejus ? adfirmavit, & Cl. Vi- tringa adoptavit ^; quem & hic admittere licet; modo reddatur, zif/j hoc, quod dixi- mus, verum; 25 Deus judicü ? Latine diceres, //, pro //zoz. Cum vero dicunt, non, JDeus judicii mom efl, fed, ubi efl? fi- mulindicant, fe id potiliimum intendere & velle, ut Deus fe talem exhibeat; &, cum id non faciat, fepropterea cum Deo expoftu- lare. UD effQ2 h. e. ubi manet, moratur? quare non venit ad exercendum judicium, quo malos puniat, & bonos vindicet? Quz eorum intentio ex c. III: I., ubi qguerenzzes zdu- gelum foederis adpellantur , certius confirma- tur. Novi equidem, formulam eam, bi ef] judex &c. nonnunquam effe eorum, qui cum irrifione, & infultatione ac pro- | vo- &inLex. b ad]ef. xxvir: s. Yy2 «— 536 COMMENTARIUS vocatione, negant 4; fed ei hic locummmon effe dandum, cum ftructura fermonis, quae exigit, ut Deo málos placere, quia non comparet ut judex , demonftretur, /z/z colla- tio c. rir: 1., ubi querere angelum foederis di- cuntur, evincit, 77/2 ex eo firmatur, quod non fuerint Epicureifticis opinionibus imbuti, ut fupra probavi, quales forent, fi illuforie dixiflent, 2; ef? Deus judicii? Ce- terum ex dictis elucefcit, verba, ui eff Deus judicii ? querelarum populi materiam pro- prie conftituere, & expoftulationis con- fpectum przferre; verba vero przcedentia, omnis faciens malum &c., improbum patefa- cere animum, ex quo nata fuit expoftula- tio; quum jzZicii Dei dilationem in mant- feftam ejus injuriam vertant, eaque ad fo- vendam corruptionem fuam abutantur;inde colligentes , fruftra Deum coli , & peccatores Deo cure cordique effe. De quo mox plura. $ CXX. Expoftulant itaque cum Deo, quod fefe Deum judicii non demonftret; eo- que ipfo fe iliud velle, & diu extpectafle, fed nondum vidifle, fignificant, adeoque fe nunc defperare, & concludere debere, Deum illam perfonam fecundum vota fua | nun.. 8 Jer. xv11:15. coll. Tef. v: rg. LA MNE Um cw 359 nunquam induturum. Qu: onmia verbis , "per interrogationem prolatis, comprehenfa funt, & huc recte quadrare fequentia confir- mant, ubi querentes angelum foederis ipfi ad- peilantur, & Deus verf. 5., /e ad eos ad judi- cium adpropinqua[[e, declarat. Verum cum non abtolute dicant, ubi eft Deus sse» j5- dicii, fed cum » demonftrativo, vseon ju4i- cii iflius, fe notum & fpeciale aliquod jJudi- cium in oculis habere indicant, illud puta, quod Deus promiterat, & populo fuo debe- bat, quodque avide exfpectabant & adpe- tebant, adeoque in bonum populi Dei , qua- lem fe profitebantur, & vicinarum gentium inimicarum perniciem. In fpecie itaque oculos videntur habuiffe in ejusmodi vindi- cem defixos, qui olim Israelitas e fervitute Aegyptiaca liberaverat, & in pofleffionem Cananzee introduxerat, nomine Z/zgeli je- bove , & foederis, notum, qualem etiam in Meffa exípectabant; de cujus adventu dila- to hic in primis conqueruntur. .Cui fenfui & intentioni re/ponfum.fequens unice con- venit; ut mox adparebit. Preterea, & illud haud obfcure fignificatur , adventum Meftliz: ab omnibus hoc tempore exfpectari, & preíto fecundum prophetias, ut opina- bantur, efle Gebere:nec illud carebat fpecio- ío pretextu; cum promiífüum de Meftia Y" ad- 38 COMMENTARIUS adnecti paffim foleat promifTo liberationis ab exilio Babylonico , & populo reducilucu- lenta fint facta promifla de felici & profpe- ro ftatu. Videri itaque poflent /ervatoris manifeftationem jure nunc & recte fibi pro- mittere poffe, &, cuim nihil fimile fefe of- ferret, fervitute contrà & calamitate oppri- merentur, rationem habere de Deo querendi. Protuliffe itaque hzec verba cenferi poflunt, non tanquam fua tantum, fed & totius po- puli, quique in omnium ore erant: acfi dicerent, zbi efl Deus judicii ilius ?. quod omnibus commune eft & vulgatum dictum, & votum; adeo utin proverbii quafi vene- rit locum. CXXI. Cui hypothefi robur addit, quod a probis & improbis, pro vario confpectu, illud proficifci potuerit, & propheta mox in refponfo piorum & impiorum diftinctam habeat rationem 5 7///s fore falutarem , 5s for- midabilem & perniciofum, Meflize adventum fore declarans. Verba vero ipfa, in ampli- tudine fua fumta, fequentia comprehen- dunt, quorum alia piis & impiis commu- nia, alia utrisque priva funt. 1. Primum eft, Deum judicii, qualem volebant omnes, fefe non fiftere prefentem; adeo ut, bi efl? idem fit, ac zoz ef? ; non acfi non eflet pre- prie Deus, quod non intenderunt, cujus ett kp MALO nr 359 eft judicium facere, uti ex fupra difputatis patet, fed quod in medio populi fefe non manifeftet, qua talem. Sic particula *«,ea- dem ac, quze produetior tantum eft, ms,pro r* vel &» 707 fumitur 2; quod ex quzftione, ubi eff ? facile nafcitur. 2. Secundum eft, de- fiderari & adpeti eum Dei judicis & fofpita- toris adventum , ejusque effecta, five ex pio five impio animi adfectu; ///, quo op- tatur, boc vero, quo illuditur, & tanquam commentum fpernitur & irridetur: cujus utriusque indicia proftant. Pie utique dixit Elifa » Reg. 11: 14. 44 Sebova Deus Elie? & intelligendum eft Jer. 11: 8. Sacerdotes non dicunt ,. ubi efl Jebova? ne alia proferam. Sed illuforie peccatores profani dicuntur adpeiiil]le diem. Jebooe Am. v: 18. & dixifle Jer. xvii: 15. ubi ef verbum. Sebooce ?: veniat qu&f». Priore fenfu hic capiendum eft , ita tamen, ut, licet omnes quidem defiderave-- rint, alii fidem & fpem retinuerint, alii ma- gis defperaverint; ut mox dicam. Optandi vero & defiderandi ufus eo rectius admitti- tur, quod particula "*, & mw,zbij, inde ori- ginem duxerit: eft enim a radice "ww five mw, eadem ac "s, ms», proprie //zQ , inclinari ,in- : de: à: 1. Sant... 1v: 21: Job. xvi: 3o. & alibi. Vid. etiam: Ludolf. ad hift. Aeth, p. 203, & Nold. partic. 3:0 COMMENTARIUS . de Zefiderare , adpetere. 9 3. Tertium eft, adpari- tionem Dei judicis & liberatoris diutius, quam debere videatur, dilatam, querelas fufcitare , cum aliqua expoftulatione conjun- &as, fed diverfo rurfus cum animi adfectu, & effectu; dum alii imminuta quidem, . at íalva fide & pietate, alii vero defperabundi, & cum abufu dilationis ad fovendam cor- ruptionem, id fecerint. Przoris generis fue- runt inter Judzeos hoc tempore, qui cum de- fiderio & fincero adfectu Sofpitatorem ex- fpectabant, i4 eo fibi complacemtes dicti c. 111: I., poflertoris vero, qui, querentes ibid. adpellati, jam defperabant, & in abufum vertebant ; quique hic introducuntur lo- quentes. Utrisque alias competere, & a piis ejusmodi querelas expoftulationis non effe alienas, exempla edocent. Sic Pf. LXXXIX: 5. ubi funt mifericordie, feu gratize, iue priores, vel antiquze , Domize? Jef. t xu: 1I. zubi efl ille,qui ipfos eduxit e maricum pas- - doribus gregis [ui &c. & alibi. | $ CXXII. Minus culpabilis & ingratafuif- fet expoftulatio , nifi ex improbo fluxiffet animo, nec anía inde fuiffet captata fefe in peccatis obfirmandi , prophetz objurgationes redderidi irritas, faltem in cultu Dei & obfer- van- & Schultens ad Prov, xxxt: 4. a AUD A MON EL! rrcUpPA 361 vantia legis agendi remiffius & negligentius. Quem animum, quod confequens, hzc ver- ba manifeftant: omis faciens malum, bonum in oculis Jebove, € im ts fibi complacer. Quz communi Interpretum confenfu hunc cenfentur fundere fenfum; quwicuzque ma- Jum facit, is bonus eft im oculis Jebove , €? in dilis fibi complacet. — Cui interpretationi CI. Dieu oppofuit r. quod zw Zonzs ia oculisiSe- bove primum tunc occupare debuiffet, fe- cundum ufitatumloquendi morem, locum, & dici, bonuus in oculis Yebove omnis faciens ma- lum 2. quod tunc non "?? fed "*? in ftatu conftructo debuiffet punctari; cum faciens tnáli , qui eft faQor mali, verti oporteat. Ipfe itaque reddere mavult; ozuis malum faciens bonum (malum pronunciando bonum) cora Sebova , etiam im ds Deus acquieftit. Sed cui magis adhuc obftat 1. quod inter Zicere malum bonum, & /zcere malum, nimium diftat, quam ut fecum permiíceri polfint: aliud eft, alum declararebonum, aliud, facere malum 2. quod Zozum cum phrafi iz oculis Sebove cohwreat, nec ea fimpliciter coraz , fed Deo adprobari ufitate denotet. 3. quod : €, in fequente membro, €9 iz iis acquiefcit fuperfluum fit, nec emphafin habeat. Quid itaque? mihi quoque communis minus ad- ridet interpretatio P tantum propter 7o- Z rem 3: COMMENTARIUS rem vationem, nam 2of/erior tanti non eft, ab ipfo adlatam, fed &, quod ftructurz fermonis congruentius fit, vocem aw Zozum zxque cum verbo n&» facere conítrui ac. y malum , xeCüus: quoque non »»o fed awn, ut o Chron. XIX: 11., legeretur, fi a walum face« rt diftinguatur, « Zogus vertatur: ne di- cam, cum mox sm 77 7p/;s in plur. occur- rat,non xw fed o»w 7ozi funt, dicturumfuif- fe prophetam, fi ea ejus mens foret. Malim itaque voces reddere, omis faciens , feu qui facit, ealum , bonum 1n oculis Jebouce , € in js acquieftit , & hoc fenfu capere, eum ,qui facit imalum , bonum facere 2m oculis febove , ita ut n dis eque acquiefcat. ' Loquitur rurfus propheta, ut fzepe, conciíe & elliptice, fed cllipfi utitur facili, verbo ne» ex prxceden- te repetito, ab unoquoque fua fponte füp- plenda. Cujus generis ellipfibus nihil eft ufitatius ?, nihilfacilius. Plene itaque ora- tio foret: omis facieus 1alum , facit bonum in oculis Sjebowe, € im dis acquiefcit. Quo (enfu cepifle videntur LXX Intt. , qui verte- runt: ozmis faciens tnalum , «aAcy (quse vera Lectio, & non xé3vs aut xa ab ignorante librario orta) Pozum (Ícilicet facit ,) toy avpis coram Domino. Cum vero *» omris fa- & Glasf. Gr. S. I. 1v. tr. 11. obferv. 9, «(€ A An MAL. tz: 17... a63 faciens plures comprehendat , nemo , opinor, hzrebit in plur. 77 7/&, eo relato. Quare nihil addo. Sententia itaque loquentium eft, bonum inter G& malum nihil efi? apud Jehovam difcriminis; quin eum peccatorem & improbum eodem loco habere, quo jo- bum ; feu ita tractare, acfi Zozum feciffet, & in eo acquiefcere, nec unum aut alterum, fcd omnes qualescunque, fuo profequi favoro, qui z;g/un fecerint. CXXIIT. Quod confequens rt. pro hvpo- thefi habet ex mente loquentium, hoftiies populos effe graves peccatores, qui za/um faciunt, fe vero, feu Judaeos reduces, effc juftos, qui bonum; cum /// fezt Idololatrze, variorum criminum rei, ac injufti oppreffo- res populi Dei; Judzi vero legis & religio- nis verze ftudiofi ac cultores, utique /ozi, comparatione cum gentilibus inftituta, feu illis longe meliores. Quo fenfu Nebucad- nezar izmrobus dicitur abforbere ws» px j5- flum pre ipfo, feu ipfo juftiorem Hab., 1: 15. ^». derivatur ex dilato', feu fublato , judicio Dei, quo hoftes puniuntur & humiliantur, Judei in profpero & fublimi collocantur loco. Quod cum non fiat, Judei contra depreffi , pauperes , fervi , & adflicti maneant, populi hoftiles profpere agant, ac dominen- tur; licet tam diuturnum temporis fpatium Zr jam i34 COMMENTARIUS jam fluxerit, adeoque nulla amplius adful- geat fpes judicii hujus exercendi; hinc col- legerunt, Deum pios inter & inpios nihil dif- criminis non tantum facere, fed & 7//os fuf- que deque habere, bos favore complecti 3. eo denique tendit, ut, czzi remifTum fuum religionis ftudium, ac vitia graflantia, aut excufent aut defendant, quia pietas nihil prodeft, nec aliquem. Deo commendat, ium ad vite morumque in pofterum diflo- lutionem ac corruptionem, nifi Deus aliter agat, & fe Deum judicii preftet, viam fter- nant. $. CXIV. Quem cum animum fpiret ex- poftulatio, & eo, quo dixi, collineet, quam fuerit improba, & Deo injuriofa, ae ingrata, facile adparet 5 toto etiam coclo a pia fidelium, & Dei reverentium , expoftu- latione diftans, in quam nonnunquam vel ex adfectu commotiore, vel inftar rationis 4noventis, qua preces urferunt, eruperunt. Sed erat infuper & alio nomine valde im- portuna, & Deo contumeliofa, 1. quod Tudsei reduces haud una ratione fefe favore Dei indignos przftiterint, & iram Dei in fe provocarint. Sicut propheta in przce- dentibus in animos eorum defixerat, & mox in refponíoria pericopa repetit & in- ftantius urget. 2. quia Jehova fefe, tibduem eutn A SO UM IAUL,U gil/135, 365 Deum judicii, jam antea, & nunc etiam, in medio populi demonfitraverat, eu; gentium vicinarum, quarum impetum retuderat, ium Judseorum refpectu, quibus multipli- citer benedixerat, quosque ob peccata & crimina judiciis fuis vifitaverat & caftigave- rat: adeo ut contra conícientiam conqueri & expoftulare cenferi debeant, dicentes, uli ef Deus judicii? quippe quem in medio fui experti jam erant prafentem; & de quo Deus per hunc ipfum prophetam eos con- vicerat: uti c. III: 5. ipfis regeritur. 5. Deni- que, quia per hanc expoftulationem, in- deque derivatum confequens, ficut /ozzazi- nitatem: Dei damnabant, & traducebant, qua cum maxime indigebant, uti c. mm: s. ipfis ob oculos ponitur , ita fummopere ca abutebantur, loco re/rpif/cemtice , quam inten- debat, fefe in peccatis obfirmantes. |. Ex quibus clare patefcit, quam vere & apte premiferit propheta, defatigaflis. Sebovam fermonibus ve[iris, h. e. litigiofis veftris ver- bis & ratiociniis vos Jehova adeo mo- leftos feciftis & onerofos , ut ferre amplius vos nequeat; fed, nifi ad meliorem frugem redeatis, tanquam grave onus, non feren- dum amplius, vos abjicere debeat. Hanc enim emphafin habent voces Hebrzez. Verbum *7 peculiari ufu frequentari folet in £Z3 ac- 4666 COMMENTARIUS actionibus judicialibus , & controverfiam judiciariam agere ?, ut & derivatum Zi/cep- tationem judicialem ? , denotat: cui hic omnino dandus eft locus; ut facile cernitur. Ra- dix vero y», cui y» concinit, in origine dicit bare, biafcere, biante ore fatiscere: inde labore, onere & moleftia , delaíTari , & plane exhauriri ac defetifci. ^ Summa itaque mo- leftia exprimitur, qua Jehovam adficiebant, non amplius ferenda. Quod quo fenfu de Deo Seeeezéc fit intelligendum, cum ne- mini non fit notiffimums hic morari non eft necefle. S CXXV. IL Ad injuftam hanc & Deo injuriofam expoftulationem Deus ipfe intro- ducitur refpondere, ita ut w. Deum judicii illius, quem poftulabant, vel avide expecta- bant, feu Z/zgelum foederis, fuo tempore fu- bito, imo plus cito, compariturum , decla- ret, fimul adventus ejus fcopum & effec- tum, longe alium, ac vulgo opinabantur, in lucem proferat verf. 1--4. 3. Deum judici: jam nunc in medio ipforum adefle, adfevee ret, c4U//» contra corruptionem eorum 4e- fiaudo, tum ipfos longanimiter ferendo , & be- à 2Sam. xiv: 1o. xXt: 30. I Reg. 111: 22. Pf. xxxvitz: 30: L1, 7. L1: G; Jer. v:5, 48. x1It 3 XXII: 21. xxxix. 5. b Pf. ex11: s. Jer. xxxviII: 5$... c Vld. Cl. Schult. ad Prov. xxI1I:4. Ah5hNAIL S jr? 1367 benigne tractando , /477 denique paratum fe ad fummam ipfis conciliandam profpe- ritatem offerendo, modo ipfi obftacula, jin- peccatis fita, e medio tollant. verf. 5--19. Hic pericopz, 1--12, eft genuinus confpe- ctus, hz. ejus partes funt, ordine expo- nends. s. Prior pars veri. 1--4 his effertur verbis. t. Fete fne miütieztem. Zngelum meum , ut complanet vids ante faciem meam; &9 fubito veniet ad palatium fuum Domi- nus ile, quem vos queritis, & /nse- lus foederis, quem vos diligitis. Ecce vent, inquit Jebova , Deus exerci- ZU, o. C quis fuflinebit diem adventus ejus 2. & quis con[ifiet , quum. Ife confpicitur? quia ipfe [icut ignis conflatoris, & frcut finegma fullonum., | 9. €? fedebit confiator ac pursator argenti , G purificabit filios Levi, & defoecabiz e$, [icut aurum € ficut argentum z eruntque Sebooe offeremies amumus im juflitia ; 4. € dulce erit Jebove munus Sude €? Hie- rofolymae , ficut. diebus feculi, €& annis P anterioribus. $ CXXVI, 468 COMMENTARIUS $ CXXVI. Complectitur hec refponfi .ad calumniofam vel intempeftivam populi expoftulationem refutandam pars Z;/o mem- bra, quorum rius eft, Mefliam fuo tem- pore, mox poft viam per Legatum Dei pa- ratam, fefe in medio populi przfentem ex- hibuturum efle, tanquam Angelum foede- ris; poflerius habet, Eum fefe longe alium przítiturum, ac qualem Ipfi, prjudiciis Occupati, exfpectabants reformatoren nimi- rum populi, ut Deo grata offerantur facri- ficia & ipfo digna. rius his verbis verf. r. enunciatur , ecce me miliientem | rIngelum meum, ut complanet vitm ante faciem meam , & [fubito veniet ad palatium fuum Dominus ille, quem vos queritis; C ZIngelus foederis iftius, quem vos diligicis. h. e. ftatim ac mi- ferim Angelum feu legatum meum, extra- ordinarie fufcitandum , ad animos veftros proparandos, aptosque ad me & regnum meum in medio veftrum recipiendum red- dendos; adtendite quao; veniet Dominus ille judicii, quem poftulatis, & fupremus angelus foederis mediator & fervator, inquo acquiefcitis; ut in medio veftrum adpareat, & domum fuam, cultui ejus dicatam, vifi- tet. Ad eundum in genere populum fermo dirigitur, qui cum Deo expoftulaverat, & Deui judicii non adeflfe conqueftus erat, | cu- .À D M IE IGI UE 369 cujus qualitates morales & caracteres fupra duxi, & non tantum ad pios & fideles, con- folauonem Israelis pie exfpectantes, uti Tlillius autumat: quod ex nexu cum veríüu precedent, confpectu refponfi ad fuperio- rem expoftulationem, quem hzc pericopa omnino praefert, denique ex pro/ationis , non fuftinendz a populo, officio, quo defunge- retur, manifeftum eft. Pertinet przeterea ora- tio ad Judzos tempore Prophetze, & non circa tempus Meftlize, viventes: quz ejus etiam eít opinio, in pervería hypothefi, quam in prolegomenis refutavi, de fcena li- bri, in tempore Meffize proximo figenda, fundata. Eosdem, quos modo adlocutus erat propheta, quibus verza Deum Zefzi- gantia imputaverat, Deus hic quoque com- pellat; cum non nova hic incipiat pericopa, fuperiori non adnexa, cujus ne minimum eft indicium, fed eadem continuetur, & ad praecedentem expoftulationem hic refpon- deatur: quod nimis clarum eft, quam ut in dubium vocari poffit. Scrupulus vero, quem orationis ftructura, ecce ze mittenteu angelum. meum -- fubito veniet. Dominus ille &c., injicit, acfi Meffiz adventus ante fo- res eflet, leviffimus eft, «& facile tollitur. Preterquam enim quod non nimis femper premenda fit vocula ecce, ceteroquin enim Aaa jam 47/0 COMMENTARIUS jam adeffe, & non exfpectandum fore am- plius, angelum, requireret, ut c. 11: 3. ha- buimus, fed latitudinem aliquam admittat, majorem minorém pro argumenti mate- ria, « 1. vocula ecce hic non tanquam tem- poris prefentis nota, fed adzentionem tan- tum excitans, & animum in //zzz/ tempo- ris, quo Meflias adpareret, defigens, fumi poteft; uti mox, ecce vemit & quis fufline- bii? &c. Qui fatis vulgatus eft vocula ecce ufus;quo &remiinfolitam, fummi momenti, & ejus certitudinem denotat. Sic ut uno, prorfus fimili, defungar exemplo, Jef. vir 14. &c€e Virginem conciplentem. € parientem filium &c. 92., nota temporis in hac vocu- la fervata, Angeli miffioném non cum tem- pore, quo hzc verba elocutus eft Deus per prophetam, connecti, fed cum aZventz Doinini, fuo tempore, hic non definito, fu- turo, quod Cyrillus jam vidit, & alios etiam non fugit, ex ipfa fermonis ftruétura eruitur: Voces enim, ecce 1e mittentem angelum - - - eg fubito veniet Dominus &c. Mettiam fimpli- citer declarant mox manifeftandum efle, quando ?r«curfór ejus fefe prefentem fti- terit; ut fenfus fit: ecce quum mero ange- lum neum , mox fubito veniet Dominus. Ecce & Gen, v1: 27. 2 Chron, xxxiv: 24. Mich. I: 2. AD.MAL/ z-rz- s & fubito fibi refpondent, & Angelus prz- . curfor ac Dominus adveniens fecum connec- tuntur tanquam eodem tempore futuri; ne quis putaret, Dominum aliquamdiu demum poft adpariturum 5 & ut /izzum temporis, quo fufcitaretur Dominus, figeretur in prz- curforis miíffione; ad quod populum vult adtendere: ficut Chriftus etiam Judzis fze- pe objecit, quod //2z4 temporis non diftin- guant. De zezporeipfo, quo przcurfor mit- teretur, nihil definitur, fed in occulto & Deo relinquitur, iz cujus poteflate [unt £empora & tempe[laíes ; mon noftrum eft fcire Aóte 1; 7. .S CXXVII. Verba itaque continent e.ca- íum antecedentem £. ipfum Meflize adven- tum e. Cafus, qui proxime przecederet, eft grecurforis adparitio in medio populi, ad eum preparandum , & difponendum, ut Dominum Templi advenientem digne exci-- piat; ecce tz£, inquit Deus , ruizeutem ange- lum meum, ut viam paret ante faciem meam. Quibus verbis cum przcurforem aliquem Meflie fufcitandum efle, ejusque opus fore, populum ad eum recipiendum aptare, fignificetur ; ficut fignum temporis adven* tus Metfize figitur, ita populum nondum ad id effe dispofitum, licet ad eum miferit extraordinariumin propheta noftroLegatum, Aaa 3 j in- 3 CÓMMENTARIUS inde etiam Jaacbiag: dictum , indicat. Quo ipfo ratio tacite datur, quare non nunc ve- niat Meflias fofpitator, quod volebant Ju- d:zi, & propterea cum Deo expoftulabant 5 ígmnul fudzis corruptio vite & morum, & in ea obftinatio, per prafentem azgelum Det prophetam noftrum non fublata, ob oculos ponitur;qus, ficut nunc infecerat populum, ita poftea duraret, & fummum confequere- tur gradum, quando novus, fed longe ex- cellentior, cujus propheta Malachia imago tantum erat & przlufor, ZLepaigs reforma- tor in publicum prodiret: quippe qui non compareret, nifi pofteaquam omnia alia e-- mendationis populi remedia eflent adhibita, & fruílra cecidiflent. Deus enim non ex- traordinarium mittit legatum, nifi poft ozdi- naria media in caffum adplicita; excellentio- rem vero, pro longanimitate & fumma fua bonitate, poft inferiorem legatum fpretum; ficut Dominus alibi « in parabola de vizea egregie expofuit. Nunc populo dederat legatum feu angelum fuum ,. extraordinarie mifflum, libri hujus autorem, inde eo no- mine infignitum 5 fed corruptionis curfus per eum non fifteretur, quin poftea vehe-. mentior fieret & copiofior; quare novum ,. & Marc. x1I- A no^ M'LA:TL!UrpgOg, 373 & omnibus prophetis ac legatis fuperiorem i tandem mitteret, qui Meffiam proxime pra- cederet ; quemque ipfe Dominus & Dei flius exciperet: quos nifi audiverint, ac- tum foret de rep. & Ecclefia Judaica; zerra anatbemate ferienda c. 111: 94... Extraordi- narium ejusmodi &excellentiffimum przeco- nem, przcurforem Meffiz, intelligi , 70767 ,, ^ij» tpeciatim memorata, vocula ecce przc- miffa, & alia indicia clare adfirmant. Signi- ficatur itaque, perfonam fore fingularem plane & eximiam , a Deo immeditate füfci- tandam, & divinitus mittendam, quz ex- traordinarii /egz/j munere fungeretur apud populum: cujus imaginem geflit autor hujus libri eodem nomine infignitus, ut in prole- gomenis obfervavi. Deduci facile poflent excellenti: indicia, quorum memini, feu emphafis vocule ecce, verbi zrere 91, xd tituli zz72e7 Dei , in lucem produci, fed cui . que in oculos incurrunt; nec noflra indi- gent opera. S CXXVIIL Scopus miffionis his verbis traditur , & complanabit , (ut complanet; quem ufum : C haud infrequenter a habet, & mox | verf. à. Gen. 11:8. bb" utponat, xx111:9. nut det, x Chron. xv: 12. pn'*ym u£ adducatis, ficut vert. I4. Jer. xr: 13. mue ui [ciam 21. Ww» ut me moriaris xx1:2. noy" ut ad. Jtenz- Aaa. 3. 34 COMMENTARIUS verf. 3. in vm zt f/g£) viam ante faciem me- ati , Íeu, ante me magna cum Majeftate ad- ventantem : ficut moris erat, quum Rex vel Imperator iter facturus erat, ut viz z- quentur. . Cum vero Jews ipfe loquatur, ad quzfitum Judeorum, sb Deus judicii 2 refpondens ; dubium mihi non eft, quin Deus ipfe hic fistatur, tanquam ad populum venturus, coram quo viz eflent complanan- dz a precurfore Legato. Cui non obftat, quod alius mox memoretur Dominus, qui veniret; quia Deus & ipfe erat, & Deus in ipfo cenfendus fit venire; de quo mox. Nec Euangelifítze, reddentes, ^ae faciem iudm, peccarunt, cum age faciem Dei & Cbrif!i , in quo eft Deus confpicuus , perinde fit Ceterum iam complamare, wa (pro- prie facere, ut fit facies adverfa, & aperta , keta & compofita) inpedimenta tollendo, nimis excelía, nimisque deprefla, sequan- do in terram planam & zequalem, quz pote- íftas eft verbi m», hic non proprie «& ad lit- teram fumi, fed myfticum habere fenfum, qui populi animos & mores in melius mu- tandos, ac regno coelorum recipiendo ap- tan. Jcendat xxv: 15, mvpym ut prepimes & verf. 17. fic & XLVIII: 26. ppoY ut complodat in vomitu fuo. Alia vid. apud Nold, ' a Matt. xt: 1o. Marc. 1: 2. Luc. vir 20 kb» M'A'L. rir, p, 375 tandos, exhibet, facile cernitur & ex Jef. XL: 34. confirmatur ac illuftratur. De quo cum luculenter expofuerit Cl. Commenta- tor, qui etiam , jJobanuem Baptiftam per hunc azgelum Dei , vive paratorem, intelligi , &inipfo accuratum invenifle implementum, demonfítravit, nobis otium fecit & nihil fe- cit reliqui ; nifi forte illud unum, vocem 1" vi originis fuze fignare viam aggeftam,, la- tam & regiam, qua quis grandiore gradu incedit. Dicit enim radix proprie, vo/vere plicando, inde, ad pedes relata , g/omerare ,9 grüdiri; & ufu fuo etiam adfert gradiezdi modum majorem, qualis eft illius, qui ali- quid ca/cat : uti Pf. cxix: 35. fac me grandiore gradu incedere per viam altam & regiam man- datorum tuorutz. Quales vize alias adpellan- tur, ut in Jef. l. c., m»» viz f/rate & agge- rtc ,ctiam mrm non/emire ,fed vize amplae, eminentes, regize p. | S CXXIX. 8. Altera verfus pars ipfum Deum reprzfentat adventantem in Angelo foederis & Domino populi, his verbis: & fubito veniet. ad palatium fuum. Dominus ille, quem vos queritis, & Zngelus foederis, in quo «vos complacetis vobis. Verum Deum intelligi multa clare evincunt, in ipfo textu 9b- & Schult,ad Prov. 131:17. — b Id.ibid. - 36 COMMENTARIUS obvia. r. quod Deus modo indicaverat /e ven- turum, in phrafi azze faciem meam , vel co- ram me 92.quia ad quzefitum Judaeorum, zi eft Deus judicii ? refpondetur 3. Dominus non fimpliciter, fed cum n» demonftrativo, mn Dominus ille adpellatur, per excellentiam itaque JDomizus; nec non relate ad quzefi- tum, modo memoratum, Jominmus ille,. Deus judicii; w»« in plur. dictus c. r: 6. imo, vi originis, fi a |» derivetur, fupre- mus pezfator, librator, & judex; quam em- phafin, fupra 4^ adfertam, hic recte admitti , cum JAJeus judicii , tum officium Domini, quod mox fequitur, demonítrat. 4 quia angelus foederis idem eft ac angelus *Jebove, fine dubio, ut alias demonftratur, & ipfe Sebova, qui & angelus faciei Dei b, acipfa facies ejus € audit; in quo zomen fuum , ieu caracterifticum fuum fignum, quod proprie eft ov fignum e/atum , ipfam itaque Dei effen- tiam , quare carat&er bypoflafros ejus à dicitur , efle ipfe Deus declarat e. Quod ipfum phra- fi, aute faciem mean , cft comprehenfum. 5. denique, quia 7z;zplum , domus Dei , palatii ejus titulo infignitur? quod ergo ipfe inha- bitat, & ubi colitur. Nec tamen 77e; Deus eft, qui hic loquitur; quod probe adverten- T QUIS à ad c. 1: 6. b Jef. ixi: e... c Exod. xxxiii: 14. 15. d Heb r3. e Exod. xxii: 21. Ab MAL rit sy dum: non enim /2, fed angelum foederis dicit vezzzrum efle: adeoque du:z necefle fint in eadem Divinitate ?er/oze, feu vere diftincte fubfiftentize , Sebova mittens lega- tum precurforem, & Dominus, Angelus foederis, alias zfzgelus ug adpellari foli- tus. Qui cum fit ipfe Filius Dei, Meffias; de eo hic agi dubio procul eít, ipfis Judzis antiquioribus confentientibus. De quo cum Interpretes & Theologi abunde egerint, ut notum eft; nonnullis obfervatis equidem defungi potero. Quorum 1. primum ett, ne, ipfum Deum in hoc Angelo fefe con- fpiciendum przebiturum effe, repetam, vo- culan , € /ubito, ad Angeli precurforis prefentiam referendam effe, & fignificare, iunc, quum legatus ifte comparuerit, /zi- £o venturum Dominum. Hoc enim fenfu rec- tifllne, nullo vero alio, illud de Mefiiz adventu hoc tempore dici poteft Quod Cyrillo jam, & nonnullis recentioribus, eft Obfervatum. Particula vero conneétens : €? per /z7zc reddenda eft, & temporis ejusdem notam figit: uti c. 1: 5. quoque habuimus, & alibi « haud raro: imo cum aliqua empha- fi fere ut Lat. ecce ibi :0x , & noftrum Zaar f. a Vid.,prater Nold. de Part. , Gatak. adv. miíc. l. 11. C. I. & oper. Pofth.c. 21. Bbb 4$ COMMENTARIUS (h. Yta 1 Sam. 11: 15. e/iam antequam. adole- vil[ent. adipem, "wi »» ecce jam, mox, e ve- ftigio , venit puer, &c... .Quze poteftas eo rectius hic. admittitur, quod voce ona /Zbi- i, improvifus fimul, & fàt citus adventus Domini. exprimatur;. hoc fenfu: mox poft precurforem veniet, adeoque /z/ito; imo, licet diu poft hzc tempora, /7/ cito tamen veniet pro ftatu populi, quum venerit: nunc avide, quidem eum exfpectatis, & fu- per dilato adventu expoftulatis mecum; at cum venerit, /7; ci/o erit, quia longe alium experturi eftis eum, ac quem velitis, refor- matorem &. vindicem peccatorum, quem fuflinere non poteritis , vert. 2. quo fequentia nos ducunt. Cito itaque vere relate ad prze- curforem, fed /Z/ cito , aut nimis , relate ad ftatum exípectationesque prejudicatas po- puli3 omni ergo parte. c/zo veniet ,.. fimul fuperveniet & opinione citius. Quam em- phafin fubinde praefert vox ow»a /72i/94 , ino- pinato, nec non verbum wa verit ,/upervenit magno impetu, & improvifo; in fpecie in malum ? ,a primigenia poteftate , 7ezZere , iz- tendere ,cum impetu ferri: quo etiam perti- net illud, guis /uffinebit diem adventus ejus. Ve- & Jef. xxx: 13. Prov. vt: 15. Pf. 1xtv: 8. & alibi. b Pí. xxxv: 8$. xxxVI: 12: XXXVII: 15. XLIV: 18. Jer: XXI: I3. XXXII: 24. &b5b. MAL tit: ri 379 Véniret fübito piis quidem in bonum, fed hypocritis in malum ,,quorum mox diftinéta fit mentio. S CXXX. 2. Palatiu: Domini, ad quod veniret, effe Templum Hieroiolymitanum, recte quidem paflim obfervarunt Interpretes, "lillius etiam uberius confirmavit, eosque, qui vel palatium in genere, vel corpus vel Ecclefiam Chrifti inteliigunt, refutavit; fed quare in fpecie ad Zep/umn venire dicatur, nop sque expediverunt. Equidem nullus dubitaverim , quin 72p/ hic tanquam fedis religionis, & pa/ati? Jehovze, a quo ipfius preffentia in medio populi depende- bat, mentio fpeciatim fiat, ut, . Meffiam relisdionem ejusque cultores purgaturum effe & reformaturum, ac cum meliore com- mutaturum , fignificaretur. Quod ex fe- quente manifeftum eft , ubi facerdotes & Levitas dicitur cozf/aturus, &, ut Deo gta- tum munus in pofterum, ficut antiquitus, offeratur, effecturus. Prefupponitur ita- que, ftatum populi ficut nunc, ita tunc , hac quoque parte fore corruptiffimum, & de- claratur, Mefífian venturum ad eum irn- fpiciendum, purgandum, & reformandum, éo etiam usque, ut veteri, & penitus de- pravato , cultui fubftituat zovz;s , magis purum «& fpiritualem, novo etiam foedere, Bbb 2 cu* 46 COMMENTARIUS cujus ipfe foret zeZiator , propterea Zfzselus foederis dictus, erecto. Qui przecipuus fo- ret Meffi:e fcopus; fecus ac Judzi vulgo opinabantur, ac exfpectabant. Cum vero illuftriffimum ejus rei, duabus vicibus, & in principio ?^ muneris, & in fine ?, dederit fpecimen in ipfo Templo a mercatura, ali- isque fordidis aétionibus , purgando; ad illud ipfum digitum fimul intendi, non eft aratione, & ítylo prophetarum alienum. Solent enim Prophetiz , przeter fpiritualem, quoque litteralem habere fenfum, feuin non- nullis fingularibus fpeciminibus litteraliter impleri. Sic, ut uno alterove exemplo illus- trem, ad hunc ipfum cafum purgationis 'Templi ab Euangelifta ^ dictum Pf. Lxix: lo. zelus domus tue me con[umfit ; adplicatur ; quod miferi noftre fpiritualis refpectu habetur Jef. L 111: 4. sordos zoffros ipfe tulit, ad miraculofas morborum fanationes, fpi- ritualium emblema, transfertur 4. Quo ipfo fundamento effatum Jef: xr: 1.6? 5x» Surculus ex radicibus ejus efflorefcet, ad locum educa- tionis Meflize /Vazaret refpicere cenfetur, ut. inde derivare potuerit Euangelifta e ipfum Nazarenum fuifle fecundum prophetias ad- pel- & Joh. 11: t4. b Matt. xxr: 12. € Joh. 11: 17: 4 Matt. VIII: 17. e Matt. IE 23. . A DE ANUATL LIII: (3.52 384 pellatum. Eodem modo & hic, ubi deadven- tu Meffiz ad religionem reformandam agi- tur, ad illuftrem illum cafum refpicitur 5 tanquam reformationis iftius fpecimen & emblema. Ex quo majorem acquirit em- phafin, quod a4 Templum fuum venturus di- catur; maxime fi majeftatis plenus introitus in urbem inter Hofanns publicas adclama- tiones, ac alia figna, quirepurgationem T'em- pli przceffit, advertatur. 4 /egzire quoque hoc loco non qualemcunque zZvezium , 1ed illuftrem dicit, haud abfimilem regis intro- itus in regiam fuam urbem & aulam: veziret enim tanquam .Domiünus im palatium fuum. Dictis lumen infundit, quod Meffiam, tan- quam manfuetum «& pacificum, fimilisque naturze regnum conditurum, defcripturus Propheta Zacharias ^, colores ab hoc ipfo introitu Meffize in. metropolin regni & reli- gionis mutuetur, & Mefliam fiftat a//zo iz- fidentem, juftum , fervatum, & modeftum, eaque ratione Tfioni vezieztem reget. Cete- rum, ne diutius hic morer, reliquam verbi w2 verire emphatin verbo perftringam. Pro hypotheft habet, Mefüiam & exfille antea, & fuifle promil]um ac ex/DeQatum ; denotat vero non ejus inter homines nativi- ta- " & Matt. XXI. b cap. Ix: e. 5DbD 3 ^ aJ 333 COMMENTARIUS titem, fed publicam manifeftationem, qua fefe Dominum & regem demonftrat; unde, quoties fe talem przítat, toties vezire dici- tur. De quo hic plura non dicam. Tantum Obiter obfervabo, eruditi admodum com- mentatoris ad Danielis vaticinia, Jungman- ni 2, hypothefin, qua prophetiam noftram ad cafum illum réftringit, quo Chriftus, adhuc puer, in Templo fedit inter Docto- res Luc. ir, ferendam non efle; ne qui- dem ea ratione, quaintroitum Chriftiin Tem- plum, ad illud purgandum, modo admifi; cuz quod prxcurforem non antecedens, fed fe- quens occurrat ,tum quod phrafis veziez, ad palatium fuum. Dominus ille, aliam ac publi- cam manifeftationem , qua Doctoris & regis, non admittat. 8$ CXXXI. 3. Cum diftincte habeatur , Do munus quem queritis, zdugelus foederis in quo acquiefcitis ; ad diverfas Judzcorum bonorum & malorum claffes refpici, omnino autuma- verim , quod Tarnovio , perito Interpreti, jam fuiffe obfervatum, deinceps vidi, itautad improbos expoftulatores referatur Dominus quem qu&ritis, & ad pios magis, qui Meflize adventum meliore animo adpetebant , & ex- fpectabant, azgelus foederis , in quo vobis com- pa- & ad Dan. 1. 11, fe&. 5. c. 44. An;MSAL..:r1 sx 383 elis. Utique in feq. verf. 14. 16. impii & pii inter Judzeos hac ratione diftinguuntur, .& expreíle memorantur , & dictum zi Deus judicii 2in utrosque, fed diverfo modo ,con- venire , fupra obfervavi;nec a verbis , quibus utitur propheta, illud alienum eft. Titulus enim Domini, & phrafis, quem queritis , iis recte competit, qui ex minus probo dixe- rant animo, zbi Deus judicii 2 acfi Deus ipfis regeffiflet: veniet ille, eumque experiemini Dominum, fupremum libratorem & Judi- €em,qui vosexaminabit & pro meritis tracta- bit, quem tam impotenter poftulaftis. Quo etiam pertinet, quod mox fubjungatur, quis Juflinebit. diem adventus ejus? 1n titulo enim Domini ad Deum judicii haud obfcure refpi- citur, & venire ad palatium fuum quoque de vifitatione judiciali in malum, ut fupra notavi, recte accipitur: denique , quem queri- iis, in importunosillos poftulatores apte qua- drat. Denotat enim fubinde intempeftivum & importunum habendi & fruendi ftudium s; poftulationem impudentiorem , qua facies ejus, a quo petitur, quafi aZrerizur , & mo- leftia adficitur. —Primigenia enim poteftas eft in zereudo, & fubigendo, unde ad preces transfertur , quibus vultus quafi zerirur ejus ,, 2 & Jer. xLy: y. Pf. 1v: 3. Prov. xxr» 25. 34 COMMENTARIUS a quo petimus, five in bonum pro ardente fupplicatione, five in malum pro importu- nas qua improbi cum expoftulatione pete- bant Domini adparitionem. Sed alter titulus "Ingeli foederis , & phrafis ,22 quo acquiefcitis , eorum ducit caracteres, qui Mefliam, tan- quam mediatorem , defiderabant, & in eo omnes fuas fpes ponebant, plene acquie- Ícebant. Ad quos quoque pertinet zrga- £io à Ííordibus, & fanctificatio, ut Deo gra- tum poflint offerre munus in juflitia vert. 3. Zingelus foederis non eft qualiscunque lega- tus, etiam extraordinarius , qui nomine Dei aut /oeZgus aliquod cum hominibus pangit , aut 27g; illud ad montemSinai , me- diante Mofe,& Angelis adfiftentibus , pepi- git; fed per excellentiam fic Zi£us, qui fin- gularis alicujus foederis inter Deu & ho- mines autor eft & confummator; foederis itaque adhuc pangendi, quum ipfe vezerit , quodque ipfe, fine alio mediatore, folus efficeret, imo cujus & ipfe pars foret fupe- rior; foedere cum ipfo ab hominibus inito. Hanc admittendam effe emphafin, haud u- num demonítrat in textu & harmonia Script. S. indicium ; fed digito tantum monftran- dum.a./ngelus foederis abfolute & caracterifti- ce adpellatur, adeoque eo fenfu, quo nul- lus alius: non itaque 2z/ermuncius ,. & ty- pr EV TU n. uw P v N- - AUD; MA L..iri: E 385 picus mediator tantum, ut Mofes s, fed .eo longe excellentior », & majore empha- fi. à. ZIngelus in fing. , qui itaque folus foedus pangeret, nullo alio interveniente, fed per fe ipfum; fecus ac olim ad montem Sinai, quum Mofes adfuit zediator , & Angelorum cborus c.. c. Angelus foederis , qui fimulDorzi- .4u$ eft, pars itaque foederata fuperior, cui .populus foederatus fubjectus eft; quique epulum | peculiarem iibi acquiftvit 4, quo- cum foedus pangit. 7. Denique Angelus foe- 4deris , non qualiscunque, fed z//igu mean, cum n» demonfítrativo & emphatico, nec ante pacti & jam vigentis, fed fzzzri, quum Dominus vezeri£ ad palatium fuum: quod z00ut, & a Sinaitico diverfum adpellatur foedus Jer. xxx1: 31. 32. e. Tandem Zzseíus foederis, in quo fidelium & piorum per o- annia tempora fuit /?esrepofita, tanquam uni- ca falutis caufa. Quod fequentia verba, zz quo vos acquie[citis ,Ynvolvunt. Denotat enim , eos in hunc Angelum fummo adfectu, & ingente cum delectatione eflfe inclinatos. Radix xen adfert adfectum propenfum , ac cum bleQatione femet inclinanteme. Proprie apud Arab, eft ,-inflexit , preetertim ex zo/lizie , fi- cut & Gal. I11: 1o. b Heb. 11x. c AG. vir: 53. Gal. A119. . d lit.1r 14. — e Vid.Schult. clav. p.272. WadProv.xxri. — Cee 3$$86 COM MÉN T TA'RIUS cut cera mollis infleCctitur, unde ad inclina- ionem cum. teneritudine propenfionis ,. in aliqua re fibi complacentis , & in ea delician- tis.. tranfit. Ex quibus clare elucefcit , 1 Znugelum foederis ifius effe , qui novum foedus, quod pure gratize eft & falutis , ita pangit inter Deum & homines, ut ipfe fit ejus /ponfór ^, qui Deum mundo reconcilia- ret P fuo fanguine, feu obedientia ad mor- tem, inde /azguine IN. T. dicta, e illud fanci- vit, & bona ejus, qua pars foederata fupe- rior, in foederatos confert; qui ipfi Domino in fide,fpe & charitate, intime adhzrefcunt,, & cum ipfo uniti funt: praeterea 2. eos , qui- bus hoc elogium datur, quod iz eo fibi com- placeant, fideles & pios efle inter Judzeos , qui hoc Dei /alutare cum Jàcobo d, & confo- lationem. Israelis extpectabant avide fimul, fimul pie. Quz hic latius deduxifle, nihil adtinet. A A153 e£Msicl 9 $ CXXXII. Poflerior pericopse" pars /£o- pum & effe&üum adventus Domini & Angeli foederis comprehendit longe alium, ac ipfi putabant, cz; improborum & légaii jufti- tia turgidorum , qui Deum judicii , Domi- au iun, vequirebant, uz piorum, & Vero- & Hebr.vit:22. b 2Contving, € Matte xxvnzf. $ Gen, xLIX; 13. E AD MAL zm rz: 387 verorum Abrahe & Jacobi filiorum, re- fpectu, qui fibi iu znugelo foederis complace- bant; quos utrosque, ut modo notavi, di- ftinéte memoraverat. Deus: ad 7//s enim verf. ». ad bos vero verf. 5 & 4. pertinet. De illis in hzec verba fermo fit: verf. 1. fin. & 2. Kcce venit , dixit Sfebova, Deus exercituum ; € quis fubflinebit diem adventus ejus ?. € quis confie , quum ipfe coufpicietur 2. quia ipfe ficut. ignis conflatoris, € ficut finegma fullo- "um. Qus huc redeunt. — Dominus ille, quum ad Templum fuum venerit, & inter vOs comparuerit, vos fine difcrimine non fervabit, multo minus, quod veftrum eft prejudicium, bonis temporalibus populum cumulabit; fed feverum & exactum inftituet examen piorum & impiorum, tanta cum convictione & efficacia, ut impios fit detec- turus, proftituturus, & feparaturus, tan- quam fordes & fcorias , five ftannum & plum- bum, & igni traditurus irze & judicii Divini. Quis itaque veftrum tunc ftatum fuum tueri poterit? quis ferre fine condemnatione & pernicie illum examinis diem valebit? nemo utique veftrum, qui veritatis , & pietatis ftudio non ducimini, Dei non eftis amantes & reverentes. Opponitur /copuzs adventus Mettfize Judzeorum petverfis & pra;judicatis opinionibus, eo fcopo, ut de peccatis & rci COr- i8 COMMENTARIUS corruptione fua convineerentur; cum tales fi fint, & maneant, nihil a Meffia exfpectan- dum- habeant boni, fed exitium. lli gzere- bant, & importune poftulabant, Deum ju- dicii , qui eos in libertatem & profperita- tem, fuübactis hoftibus, vindicet; fed' Pro- phetaipfis ob oculos ponit, Me/J/am Dominum, quem defiderabant, eos effe examinaturunm &, fi fordes, aut ftannum ac plumbum, de- prehenderentur, quales erant, & eorum fi- miles tempore Meftfize forent, a communio- ne Dei & populi ejus feparaturum effe & abjecturum. Fere quemadmodum Am. v: 18. bui! qui adpeiuni diem "Jebowe ; quorfum bic vobis dies Sfebowe? ipfe tenebre C non lux. & CXXXIII. 1. Premittit Propheta, (is enim, & non, ut modo, Deus ipfe , hic lo- quitur, ut facile adparet ex formula, fic Zixi£ Sebova, & perfona tertia, qua de Jehova: fermo fit verf. 3.) adventus Meftfize, modo promiffi, repetitionem, cum eadem parti- cula mm ecce, dicens, ecce verit, dixit Sebo- va exercituum, € quis fub[linebit diem adven- ius ejus? Hxe enim voces, prava verfuum di- vifione avulfze, coherent manifeftisfime 5 cum alias hic vix locum inveniant, aut fen- fum fundant commodum , connexe vero egregium. — Ad certitugiuem adventus fim- pliciter confirmandam vulgoreferri folet ; fed. cum A-* 5M ABE seixE 214. 389 cum non in fut., ut modo, ecce veriet , ve- rum in pret., vel przf. dicat, ecce veni aut veniens efl], aliud quid prophete in animo fuiffe, ftatuendum eft. Phrafis enim pro- ximum vel praefentem adventum defignat; quod hic locum non habet, cum c//zs Mes- fize adventus non abfolute , fed relate ad pro- dromum tantum intelligatur. INec vocula ecce , exprefle addita, emphafi polleret ; quam habet luculentam, fi nova incipiat perico- pa, cui recte praemittitur, ut modo initio verf. 1. Przterea, cum Deus ipfe fuerit lo- cutus, ecce me tuiitentem &c. minus apte in eadem orationis ferie occurreret, ecce venir, dixit SJfebova exercituum : íed longe aptius pro novz pericopz indicio habetur. Quod etiam opinioni Cl. Tillii obftat, qui de ad- ventu Chrifti zz carzem capit, qui adven- tum ad Templum , feu publicam manifefta- tionem inter homines , przeceflit, hoc fenfu: fubito ad Templum weniet , ecce enim jam verit , feu.natus eft, & adeft mox manifeftandus. Rectius tunc de fingulari cafu cogitaretur, quo Zuodecenmis puer fe praefentem ftitit in "l'emplo inter Doctores , &publico adventui, anox fecuturo; prelunr. Luc. ir: quod fuperiori phrafi, «cemiez ad Templum fuum, foret convenientius: fed ne fic ratio & em- phafis harum vocum, exprefle additarum .. Cer s pa- 30 COMMENTARIUS patet;nec verbum vezire ad fingularemillum cafum vitz Chrifti privatze fe reftringi pati- tur, minus in hac orationis ferie, qua bis de publica ufupatur manifeftatione. — Longe itaque rectius cum fequentibus conftruun- tur, & novam ordiuntur pericopam, qua propheta, nomine Jehovz, loquitur, hac ratione: ecce vemit dixit Sebova exercituum , & quis fub[flinebit diem adventus ejus ;. h. e. ecce, quum venerit, quis eum feret? uti modo in principio verf. t. ecce, zmitto ange- Ium ineum ---- €9 fübito veniet Dominus, pro ftatim ac mifero angelum, veniet Dominus, vel, quod eodem recidit, quum mifero an- gelum, veniet ftatim Dominus. Retinetur fic fenfus verbi vezire, quem hic habet, pro venire ad Templum ,«& , ficut modo ecce mitto, ita nunc ecce vezi£ apte cum feq. connecti- tur: denique ratio in promptu eft, quare non ceziet, fed vemit, habeatur, cum de officio ejus agatur & effectu, adventu ejus pofteriore. $ CXXXIV. Ne autem ad verfuum di- ftinétionem quis obhzrefcat, eam, quippe a prudentibus viris factam, non temere mi- grandam, attamen , cum humana nitatur tan- tum & fallibili, ut conftat, autoritate, nec fuperftitiofe, fi ratio deferendi fit, retinen- dam effe, multis exemplis demonftrare pos- fem Tm kp MAL. rrr: 2. 39t fem, quorum pauca hic tantum proferam, quz fenfum fimul reddunt meliorem. 1 Sam. tv: pL o ZEE factum efl oerbum Samuelis ad to- ium Israele cum praecedentibus unice co- hzerent; cum feq. nihil commune habent: ut facile cernitur. "Verba quoque r Sam. XV: 35. quum lugeret continuo Samuel Saulum .&c. novum verfum & caput incipere de- bent, connexa quippe cum feq. c Zixiz ?e- booa ad Samuelem, quo usque tu luges. &c. ISam. xviu: 26. ultimze voces, 6 zog im- pleti funt dies, cum fequentibus cohzrent , & Jurrexit David &c. | Senfus enim eft, Zie- bus f'atutis nondum fruitis Davidem opus effe aggreffum. Jer. r: 54. ultima verba , quiz fuper omnibus iflis cum íeq. connexa funt, & a xi- JH, profedo purus fum &c.h. e. quia, mon ob- f'anitbus omnibus illis , etiam , vcl adhuc , dixit &c. vocula » fuper 12zepe eleganter eft, 707 ebftante , quantumvis. c. XXV. 20. voces , &? Omnem wa iurbam mifcellaneam, cum prze- cedente coherent, & mixtam feu promis- «uam hominum in Aegypto turbam vel ex- traneorum, inter Aegyptios verfantium , vel -plebejorum & vilioris fortis, ficut ow» vel cives, vel milites, & honoratiores denotat, cut quod phrafisid poftulet 777; quod popus lus 3v poftea demum memoretur , 777; quod: de Dabele c. L.. 37. eadem ratione & M ere i2 COMMENTARIUS fermo fiat. Jer. xrvir 5. ultimum mem- brum, usque quo fecabis (id enim eft. rmn) ad feq. pertinet, heus! en[is Jeboue , quous- que non quiefces? Hot. X1: 6. poftrema vox, emms wn g conjiliis fuis ,adnectenda eft feq. & populus meus animi pendet circa aver[ronem atm, ut fenfus fit, propter confilia car-- nalia animi pendent. Obadj. 7. primzxe vo- ces «sque ad terminum , . veterendze funt ad precedentia, occulti ejus tbefauri imoefligati finit , fcilicet pertotam terram a /imites usque. Ibid 9. ultima vox *sp» prc cede jungenda cum feq. e»ma pre violentia vel crudo odio, ut fit, prepter cedem , propter violentiam , il- lam meditatam & animo propofitam, Pac exercitam ab Efavo in Jacobum, utramque ab Israelitis in Jacobidas demonftratam. Mich. 11: 5. ultim:e voces, 2z coetum Jebovc ,fpe- €&tant ad fequentia, se flilletis flillent: mon fHillabunt illi, non removebitur ignominia; quae concifa funt verba, ita explicanda : illi, de quibus vos dicitis, ze fPilletis contra coe ium Sebove , flilleet omnino, & J/Hllare de- bebunt ; nifi enim illi ftillent, feu prophetae munere non fungantur fideliter, quod hic eft flillare, ignominia & ignominiofa dicta non ceffabunt. c. v: 14. ultimi voces, 44i 2n0n audiverunt, coherent cum feq. & no- vum cap. incipiunt, hac ratione: vos, qui | Duc- TAISCUMPE LSU dn 393 bucusque non audiverunt, audite quefó &c. P1. xxv. alphabeticus eft, fed tres litterze , a verf. 2.1 verf. 6. & p verf. 18. deficiunt; qua- rum duz riores facile, mutata verfuum di- ftinctione, monftrantur, modo verf. o: inci- piat cum 33,& verf. 5. cum »w»,tertiam p reftituere non valeo, nifi pro nw legendo mew obvegit, vel incurfavit, adflictio mea: ut verf. prz:cedente, azgu[lie cor meum di- lataruni; feu relaxarunt, & diffolverunt , vi- gore ejus diffipato. Pf. xr1v: ultima vox w5 verf. 11. & prima verf. 12. jungendz funt , & w^» eft pro m»5, littera » per concurren- tiam fimilis litterze latente in fequente voce »xin, ut fit wn mo^» iz mortem dedifli mos inflar ovium Cc. ficut Pf. cxvur 18. Pf. LXvHr I6. voces, 70585 Dei, cum prxced. 22 Salmone connectendze funt; po?» eftnomen fymbolicum Hierofolymz, cujus fignifica- tus eft ziubraculi , funt fimul partes js & o» Jzion & Salem , Pf. Lxxvr: 5. $ CXXXV. B. Loquitur Propheta Ze Zie adoentus Mleflize, & clara ac vibrante ejus manifeflationge voce www, five. diei five Met- (ie adparitionem intelligas , quod perinde eft. Emphafin habet verbum nw, cujus po- teftas eftin vibratione radiante; adeoque cla- ram fplendidam & fulgentiffimam , (fimul, ficut piis Ilztitlimam & falutarem , ita impiis Ddd ac 34 COMMENTARLUS ac hvpocritis terribilem & perniciofam (quem utrumque ufum. admittit,» c/brare) mani- feftationem dicitcum fignis majeftatis Divine, & certiffimis veritatis indiciis, conjunctam. Cum autem de aZveutu Domini ad Templum [itin nodo fermo fuerat factus; de eodem & hic agi, manifeftum eft. .. Significatur ita- que publica,. clara. & gloriofa, Meffize ma- nifeftatio inter Judatos,.. qua .DeQeris, ex- ploratoris , & 7z4icis, qu:e a Chrifti minifte- rio usque ad finem Keip. per Romanos de- ftruétze duravit; & alibi » quoque Z/es 4Mef- fie ieu dies Jebowe adpellatur, de quo ad verf. 19. & 235. fed illuftris & fplendidus, cum per doctrinam claram.& divinam, tum per figna & miracula, tum denique per zov oeconomix erectionem & oereris abolitio- nem, ac corrupte reip. deftructionem judi- cialem. Quare agnus complacentice Dori s & dies vindice Dei uof!ri conjunguntur , Jef. LXUTm. ' $ CXXXVI. y. Comparatur hic Zies , vel Me[Jias , de utroque enim capi poteft, adeo-. que Meffix manifeftatio cum Zgze cozflatoris & finegmate fullomum. — [gnis conflatoris eft, ut conftat, vehementiffimus, quo metalla liquefiunt, aurum ac argentum probatur, for- & Joel. 111: 4. ALDP MMDAPES) rtis (3.79 395 fordes ac fcorie feparantur. Suegsa vero fullonum vertere folent moa»o m«3, & vel 5e;- bam eluentem fordes intelligere, vel /7pozezr ex cinere herbz , in lapidis duritiem folidato, five quid fimile. De quo eruditi viri, Hil- lerus ^ & Olaus Celfius?, confulendi inprimis funt. Mihi fuffecerit in genere indicari rem purgatricem , po/ientem & nitidantem, quae poteftas eft radicum *" & « vicinarum, veftium , qualemcunque etiam, qua f7//oues , wo») dicti, quod veftes /uzezdo dealbent, (radix enim ex» proprie dicit /z/igere pedi- bus ,) uti folent ad fordes non tantum elu- endas, fed & nitorem iis conciliandum: quod verbo »» proxime convenit, cum ejus poteftas fit, ut dixi, in zi£ida & ralili politura, & proprie dicat raZendo poire. Cui propius adhuc refponderet, fi , quod Vir Doétus apud Olaum Cel(ium conjicit, de carduo, vel dipfaco, cujus plantz capitula fpinofa ad veftes poliendas adhiberi folent a fullonibus , admitti poffet. Utique rem acer- rimam, qui veftem vexat & torquet, ca- que ratione ad zorem rafifem adducit, ficut VOX nw, ut modo notavi, requirit, ita & - conjunctio cum m 7//ro Jer. 11: 22. feu fale . &cri admodum &. exefore, eoque modo fi- di- & Hierophyt. p. 11. c. : b: Hierobotan. p. 449. d 2 326 COMMENTARTIUS dida quaevis expurgante, vcl abfumente: de qua vocis poteftate videndus eft. Cl. Schul- . tens ?. Duplex itaque adhibetur metaphora, altera a cozflatore aurifabro, altera a fullone veftes zundendo dealbante, &, re acerrima adplicita, ulterius zi/jda5ie; qu: utraque in eo convenit, quod vehemens, & urens feu acre, contineat remedium, quo fordes removentur. Errant ergo, qui unam ean- demque metaphoram ab augrifabro conti- puari exiftimant, quatenus aurifabri folent vafa, ex auro & argento confecta, a fufio- ne lavare, ut nitorem concilient. Memoratur enim mm, & fullonum expretfa fit mentio. $& CXXXVII. Depingitur itque Mefrias tanquam JDoffor & 3'udex, qui peccatores & hypocritas doctrina & judicio fuo Zetegeret, füpararet ac defirueret , inftar eonflatoris & fullonis, qui falfum aurum & argentum, fi- mul fcorias & fordes manifeftat, fejungit & abforbet, feu e medio tollit; feu cujus manifeftatio efficeret, ut peccatoribus hac omnia eveniant, inftar cozf/gioris, & fineg- matis, íeu cardui, fullogis. 1. Chriftus ipfe id przftitit, quatenus 4. doctrinam faluta- rem, quz folam fidem ac charitatem Dei & proximi, tanquam unicam ad communio- neny & ad Prov. Xxv: 20, ^ Nip. MUOATEL EE rr 397 nem Dei & vitam beatam viam , comprehen- dit, pure, clare & cum demonttratione ad confcientiam , inculcavit, & ad convictionem usque animis impreffit, notas praterea & criteria verorum & falforum Dei cultorum in omnium oculos ingeflit; hypocritis quo- que larvam detraxit, & peccata ac vitia eo- rum in lucem protraxit; eaque ratione pec- catores & hypocritas cz/zinanimisipforum, ium coram omnibus detexit & manifeftavit. b.[hiriiu difcretionis, ut dicitur, quo occul- ta hominum penetravit, & fumma oratio- nis efficacia hypocritas & obftinatos pecca- tores a coetu fidelium & verorum Dei cul- torum alienos efle declaravit, actuque ipfo feparavit, adeo ut a Dei & Chrifti populo fuerint fejuncti c. denique eos, tanquam for- des & fxces, judicio Dei tradidit combu- - rendos, & deftruendos. Matt. 111: 12. ». Sed manifeflatio quoque Meffize, qua talis, fi- milis eft 7gzzi conflatoris & carzuo fullonis, quatenus occafionem & caufam prebuit hu- jus detectionis, feparationis & excidii hy- pocritarum & peccatorum; quippe qui ad Chriíti doctrinam & vitam offenderunt , tan- quam hypocritze innotuerunt publice, fimul obftinati & incorrigibiles demonftrati funt, Chrifto quoque fefe hoftiliter oppofuerunt, & ad nzecem perfecuti funt; eaque ratione a dd 3 com. 339 COMMENTARIUS communioneregni Dei exclufi, & irze ejus tra- diti ad deftructionem , cum malz confcientize & ire Dei fenfus cruciatibus conjunctam. De quibus omnibus ex variis V. & N. T. locis nemini non conftat. $ CXXXVIII. 2. Denique fumma cor//arío- "is & purgationis demonttratur efficacia, quze effectu non careret, quum dicitur, gqzis /z- flinebit. diem adoentus ejus? S& quis confiflet cum ipfe con[picietur ? ícilicet nemo ,nifi au- rum fict vel argentum, habeatque fordes tan- tum adjunétas , non fit folum purgamentum & (coria, feu fictum argentum , ut ftan- num aut fimile quid. Formula interrogandi, uti notum eft, fortiffime, & hic abfolute, non reftricte, negat. Pertinent enim verba ad hypocritas & obduratos peccatores , quo- rum nemo huic explorationi & judicio refi- íteret, fed ad unum omnes detegerentur & removerentur; & de peccatoribus agitur, qui nihil haberent boni aut folidi ; ficut verf. feq. de fidelium expurgatione, ut mox ex- ponam. Hypothefis verborum eft, tales peccatores & hypocritas, quales tempore prophete erant, per fequentia tempora con- tinuaturoós, & tempore Meflize magno nu- mero, & fummo gradu, futuros, a vera fide in Deum, & ejus ac proximi amore, vera itaque virtute & pietate alienos. Quod, fi- | cut A/bL-MOA b. rr (17 ^ 49g "A . . e. Y cut a Prophetis przedictum ita hiftoria euan- gelica ac re ipía comprobatum eft. Hi om- nes, quanta etiam dignitate poteftate & auctoritate prwdid, quanta etiam pietatis fpecie fulgentes, fuccumberent, larva ipfis detracta detegerentur, & a communione regni Dei fepararentur. Eluferant ad illud usque tempus convictiones & demonftra- tiones fanctorum, etiam e verbo Prophetico defumtas , nec convinci , nec detegi, nec emendari fe paffi erant , //z2zz; quoque fuum, qua Doctorum & Scribarum, qui in cathe- dra Mofis fedebant, nec non Sacerdotum, qui cultu facro in Templo defungebantur fecundum praferiptum legis , fanctorum de- nique, ac pietate illuftrium , famam recte tuiti erant; uti ex hiftoria & EKuangeliis conftat: fed hoc Meffize tempore non fer- rent examen, nec //areut, feu ftatum illum fuum tuerentur ampEius; verum denudati, & a regno coelorum alieni, eliminarentur, ac deftruerentur, tanquam hypocritze, pec catores obftinai , & ire Divin: obnoxii, multos inter cruciatus, & conícientize mor- fus. Hac ratione Deus longe majore em- phafi, quam tempore exfilii babylonici , quo fimile quid egit, uti eft Jef. 1: 25. conf/zbo fordes tuas €? removebe. omne flannum HU, & Ezech. xxi, illud praftiti: Conflavit tunc 40 COMMENTARIUS tunc modice , & cum multo temperamento, utihabetur Jef. xvi: 9, 10. Propter gomegn meum utar longamimitate & propter laudem meam. tibi continebo iram meam, ne te exfcen- dam. Ecce probavi te, fed mon cum argento, elegi te in catino adffidionis &c. fed nunc fe- vere ac rigide id fieret, quando Deus a/ue- ret excrementa. filiarum Tfionis, & fanguines Hierofolyme removeret e medio ejus, Spiritu judicii €& fpiritu aduflionis Je. 1v: 4. Quo etiam, fed alia adhibita metaphora, perti- pet prophetia Jef. vim: 14, r5. ne alias me- morem. Conferatur Cl. Commentator ad loca citata. $ CXXXIX. Sed qua ratione cum piis, & meliore animo Meffiam exfpectantibus & defiderantibus, ageret? Illud his verbis verf. 3, 4. traditur: J£ /edebit. couflator. ac purgator argenti & purificabit filios Levi, & defoecabit eos ficut aurum &. frcut argentum : ut fint. Sjebooc offerentes munus in juflitia. — Et dulce. erit. Sfebovce munus. Sude € Hierofoly- ma , freut diebus feculi , & annis anterioribus. h. e. Hypocritas non tantum «& peccatores deteget & feparabit, tanquam fictum ar- gentum, & fcorias ac feces; ut modo di- xi: fed & ipfos Dei genuinos cultores con- flabit, & purificabit a communione non fo- lum hvpocritarum «& fceleratorum Dara me. | ' ed A» MAL rr 30 Hol fed etiam ab externis heterogeneis, iis ad- hzrentibus, a quibuscunque fordibus & fecibus ; ut purum fint argentum, & au- rum, eaque ratione Deo facrati munus ve- rum & purum ipfi offerant virtutis & pieta- tatis, in quo deque, imo multo magis ac- quiefcat, quam olim, vel optimis Ec- clefiz Judaicz, vel Patriarcharum tempori- bus. Verba nos clare ad puriorem & ma- gis fpiritualem Dei cultum, a Metflia intro- ducendum, quam fuerat externus ille & le- galis, ducunt, quo non cert: perfonz Sa- cerdotalis lineze. & ftirpis Aaronicz , fed omnes Hierofolyme & Jude cives defun- gerentur, & in quo Deus plene fibi com- placeret, ficut temporibus antiquitfimis & magis adhuc. Senfumin genere recte , poft a- lios, expofuit & illuftravit Cl. Tillius: qua- re breviori efle licebit. SCXL. Comparatur rurfus. Meftias cum azrifabro, qui argentum & aurum con- flat, ac purificat, & in eo opere totus ett. Quo verba, £z fedebit conflator €& purificator argemt?, pertinent: continent enim operis aurifabri in conflando & purgando metallo defcriptionem;5 quod mox ad Meftiam ad- plicatur. De Metlia iraque directe non di- citur, licet ita accipi foleat, eum /edere coz- flautem & purgantem argentum : ied occupatio Eee au- 430 COMMENTARIUS aurifabri in argento probando & defaecan- do in genere exhibetur, tanquam emblema operis Mefliz, quod mox fubjungitur; a- deo ut idem fit ac, //cut qui fedet & conflat ac purgat argentum; 7/2 Mleflias purgabit filios Levi. - Quem ufum comparationis ha- bet fübinde & eleganter copulativum » &, in fpecie repetitum , ut hic in 3v» & s»; quod eft //cu£ fedet , ita ipfe purgabit. De quo fupra ^egi. Supplet itaque prius :1o- cum particulze fimilitudinis 2, & //cz£ reddi debet; cui fequens x refpondet pro 7/77; nec opus eft ellipfi particulz 5 /;cuz in verbo ssa conflaus::. fidere. quoque non ad Metliam, fed conflatorezm, unde fimile petitur, per- tinet. Adplicatur mox fimilitudo ad pzr;- ficationem & defecationem filiorum Levi, a Mleflia inftituendam eo fcopo & effectu, ut Jehovze fint /acri , & gratum ipfi zuus iz ju- llitia adducant. —Z;lerum vero Levi, (ive fint Sacerdotes, five eorum & facrorum miniftri, exprefla fit mentio , czz7 quod cor- fuptionis cultus & morum, a Meflia refor- mande, precipui fuerunt autores & exem- pla, zz inprimis quod folze fuerunt perfo- nw facre fub oeconomia legali, quz in 'Templo , ad quod purificandum Mettias ve- & ad. cap. I: 14- À BI MAGO rne o: 453 veniret, fuerunt verfatze, & facris occu- patz. Sub eorum vero perfonis hic omnes latent fideles fub oeconomia illa per Metfi- am reformata; qus nullum novit hac parte hominum difcrimen, diftinctione perfonarum in facras & profanas fublata, & Sacerdotum ac Levitarum munere omnibus fidelibus communi facto: quare & omnes eodem S$z- cerdotum ac Levitarum nomine apte infigni- untur. Quam etiam ob rationem mox vert. 4. Siuda & Hierofolyma in genere , tanquam zzz- z24$ Offerentes, memorantur: quemadámo- dum omnia vcz/z in Juda & Hierofolymis dicuntur Sebove facra futura Zach. xiv: 21. & cuncti credentes apud Prophetas tanquam Sacerdotes depinguntur. Accedit, /7/os Lec hic fifti tanquam qui per purifrcatiomen de- mum fierent Jehovz /acri. Filii itaque Levi funt, qui in domo Dei purgata & reformata per Mefliam. miniftrant, adeoque novz in- ferviunt oeconomise; quales funt omnes, fine difcrimine, credentes, & regni Metlix cives, veri ///ij Levi, feu perfonz facre in 'Templo repurgato, feu fpirituali; five fint ex tribu levi,quos non excludo , fiveex aliis tribubus,five etiam exaliisnationibus , ut fu- pra c. r: 1r. habuimus, & paflim apud Pro- phetas, ut Jef. Lxv1: 6. 7. & alibi. SCXLI Hos filios Levi purificaret Ie c635 Mlef- 44 COMMENTARIUS Meffias, & Aefccarer, inftar auri & argenti; - quatenus heterogenea & fordes per verbum & Spiritum fuum, ctiam cruce ac adflictio- nibus adhibitis, auferret: ficut Jef. 1v: 4. LH: IJ. & alibi apud Prophetas declaratur. In quo parum eft difficilis. '"Fantum obfer- vetur r. generalem non tantum & abíolu- tam Sandificatiogemy a peccatis, fed & fpe- cialem ac rcelativam ab externis feu legalibus ritibus. oeconomizx V. intelligendam efle, alias etiam myfticam dictam circumcifronem ,, qua, animis a legalibus ritibus Mofaicis ,, fimul promiffis externis, aliisque fimilibus corporalibus , abítractis, Deum in Spiritu & veritate colunt, & regnum. coelorum ejus- que juftitiam fupra omnia quzrünt. Oc- currunt vero ///ii Levi, feu perfonz Deo facrande , tanquam aurum & argentum, quotquot veritatis erant ítudiofi, & per Spiritum ad regnum coelorum dispofiti inter . judzeos , fed valde /ordidatum , & facibus ob- rutum, quod, prztervitiz alia, ipfis adhze- rerent przjudicia gentis, «& ftudia legalia. ac externa; a quibus per Mefliam abítra- . herentur, & purificarentur 5. ut argentum. & aurum fnt purum. & defzecatum , feu ho- mines fpirituales, & divinze nature parti- cipes, vera fzizentes ac folida pietate ac vir- tute, & in Dei ac hominum oculis pretiofr. M Ap- Au Ms. s uiu a 405 Aptis admodum verbis utitur propheta, quo- rum primaria poteftas eft in eZ/gzazdo, ac percolaudo; quo fordes & feces feparantur, nec purum tantum , fed & nitidum ac fplen- didum , //riiut! quoque & durabile quid effi- citur. Radix s» enim, ab e//gvazdi propria fignificatione, ea omnia, ut fupra a obferva- vl, complectitur; & altera pp proprie eít aritare, arctius conitringere , unde ad ozzzm iacco conflriétum, ejusque percolationem , tranfiit, fummumque gradum z///dazdi deno- tat,quem co/ationem , percolationem v ocitamus. De quo fufius difTeruit Cl. Schultens 7, 2. In- ter media purificationis, haud abfimilia 7g conflatorio & eazrdzo fullonum, negligendum non erat, locum quoque tenere, przeter vcr- bum Euangelii & fpiritum S., aZffidiones five poeuales, aut caftigatorias, five probatorias , quippe ad animos a peccatisnon tantum , fed & terreftribus ac carnalibus rebus abítra- hendos adcommodatiflimas. | Quod. verbo tetigiffe fuffecerit. . SCXLII. Sed quo fcopo, & in quem tinem, purificarentur fri Levt? ut Sfebove [mnt , adducentes munus in reditudine. Sic rectius vertuntur verba & intelliguntur, quam ut vulgo fit, & erugt gebove &c. Scopum enim & adc. 1:11. — P Epift. ad. Cl. Menckenium p. 43. Logo uw ^ 46 COMMENTARIUS enim & effectum purificationis exhibent, uti verf. 1. zeitto angelum meum , &. «quabit, pro, z£ equet. Duo vero de filiis Levi pur- gatis & nitidatis przedicantur ex defaecatio- ne oriunda, a/ferum, eos fore Sebove , alte- rum eos munus oblaturos in re&itudine. No- ces quidem ita ordinate funt, ut nomen Sebova cum feq. eque ac preced. cohz- reat;quod utrumque admittendum eft; fed, ne cum feq. tantum fieret , cautum eft perzccez- tudiionem, qus praeced. adnectit. — Prizs er- co eft, eos fore Jebeve ,h. e. vere, & longe majore emphafi Jehovze /acros , non, utantea, externa fanctitate & legali, fed vera & fpi- rituali; ficut Jehovam, qui Spiritus eft, & ita colendus, decet, eique unice gratum eft; praterea longe arctiore vinculo cum eo uni- tos, & ipfius referentes imaginem. . Quo z/- ferus? etiam clare tendit, offeregtes Jehova munus in re&itudine h. e. munus verum, fpi- rituale, Deo dignum, & naturz ejus confen- taneum, quale requirit & ipfum decet: oppo- fite ad /eza/i4, qux Deus ob certas rationes pro tempore tantum inftituit, aut populo ad - ea prono, & in ejus gratiam, zrznsgreffro- gum domandarum cazfía, acum tota reli- cione legali, conceflit; «mbraiica denique & Gal. 111: 1g. k 9 AMD,ARLE 'uizü c. 497 & ypica, querum corpus , feu res ipfa, erat Chriftus; non itaque vera, jufla & Deco congrua, fed externa & carnalia, nec per fe & propter fe, natura fua, verum propter quid aliud, & relate ad vera Saerificia, Deo tantum accepta. /MMuzus ergo in reQitudine eít verum , juftum & bonum, Deo congruum, & per fe ac natura fua gratum, debitum ac gloriofum. Quod amoena luce perfundi poflet ex primitiva vocis npw poteftate, in. reQo-risido fita, & ufu, quo veritc- itm que ac rectitudinem moralem, quam jufitiam adpellamus, denotat: fi prolixiori efle liceret. Quo eodem fenfu Sacrificia juflitig a, & unera pura, P occurrunt. In- tellizsitur vero , ut facile patet, univerfus cultus rationalis, five realis five ritualis, fub N. T. De quo fupra * nonnulla monui ; nec plura, in re vulgata, opus eft. S CXLIII. Subjungitur denique adproba- tio Jehovze, qua, munus illud ipfi gratum fore, declaratur. verf. 4. — E? /mave erit 3fe- bove munus qude € Hierofülyme , frcut dic- bus feculi, & temporibus anterioribus. Quae uno alterove tantum, quo illuftrentur, in digent obfervato. 1. Muzus , quod. modo: dictum erat a //iis Levi adducendum etre, nunc ad Judam & Hierofülymam , adeoque uni- . & Pf. 1v: 6, r1: 21. hb Malim — ec; nin 498 COMMENTARIUS univerfum populum, & metropolin ejus ac fedem religionis legalis, non fine ratione & emphafi, extenditut, cz/; ut, omnes fi- deles & regni Meffize fubditos Sacerdotes fo- rye, & munus adducturos effe, de quo mo- do dixi, indicaretur, /777 ut , ubique & non folum Hierofolymis effe offerendum, infinu- aretur, /7/7: denique ut, verum Judam & Hierofolymam fore Ecclefiam Metfize, ge- nuinum Dei populum, ac fedem religionis rationalis, ob oculos poneretur. 2: Com- paratio cum iebus feculi & annis anteriori- hus non tam ad zemuzera , acfi vetera & nuova ejusdem forent naturz , illa enim etiam erant carnalia & fymbolica, quam ad coemplacen- tiam Jehovse in illis, fpeciat; ut fenfus fit: repurgata hzc facra Deo zeque grata fore, ac olim legalia, quam puriffima etiam, & Dei voluntati omni parte congrua, imo ma- gis grata; uti mox notabo. Ea enim hic in- tenduntur tempora, quibus hzc facra pu- re,nec non ex fide & pietate, exercebantur; ut Patriarcharum fuerunt, ex. gr. , Davidis & Salomonis tempora. — Particula vero fimili- - tudinis, /feut, eam fubinde habet emphafin, ut, cujus modo memini, rem comparatam fuiffe excellentiorem , indicet: quo fenfu, ficut. diebus [éculi, erit, non minus tantum quam, fed & agis. Quod C1. Tillius rec- ; t3 d ?:w tc AD MAL. zr:4 —40oo €te quoque obfervavit. Fieri quoque po- tuit, facrificia illa Veterum, in primis gra- ta, proverbialem peperiffe locutionem, qua, cum Deo quid eximie gratum efle exprime- re volunt, dixerint, gratum eft ut olim fa- crificia veterum. . Qux Sanctii non eft in- epta conjectura. Sed 5. digitum in fpecie autumaverim intendi ad illuftria & extraor- dinaria complacentie Divinze figna, non nifi temporibus illis antiquiflimis reprzfentata, quibus, igni de coelo lapfo, aut ex fancto fanctorum erumpente, facrificia divinitus funt abfumta; uti témpore Abelis , Noachi, Gideonis , inaugurationis Tabernaculi & "Templi. Qualia favoris Dei figna extraor- dinaria, cujuscunque fintgeneris, denuo con- Ípicua fore declaratur, & fuifle in Ecclefia Apoftolica notum eft. Specialis vero a7- tiquilltinorum temporum mentio facit , ut hzec emphafis merito adtendatur. Non enim quavis praecedentia, fed antiquitflima, & primzva tempora hac phrafi exprimi folent. Sic Mich. v. r. - -- - egrel]us ejus , Mesfize , ab antiquo a diebus feculi ,h. e.fcaturigines ejus., feu ftirps & origo, unde Mesíias per mul- tas generationes oriretur, antiquisfimz funt, in fpecie duz, vel tres, Abrahami, Tu- dx, Davidis. Hunc enim verum effe fen- fum cenfuerim, Hab. 1: 12. 4oennue iu. wmpo Lr ab 410 COMMENTARIUS ab; antiquo Sebota Deus 1neus2. feu. ab. anti- quisfimo tempore, quo Abrahamo promiffa dedifti, &. nos populum. ex Aegypto libe- rafti, ac tibi adferuifti: qui 4/es o»p amii- qui adpellantur Pf. xr 1v: 2. $ CXLIV. 3 Altera refponfi Divini, quod Deus ipfe dare introducitur, ad expoftulato- riam queftionem, zi Deus judicii? pars habet, Deum, qua talem, jam adefIe in me^ dio populi prefentem,. & manifeíta jam dediffe ejus figna , daturum mox majora , mo- do a populo injecta obftacula, in corrup- tione morum fita, e médio tollantur. Qui genuinus eft confpectus & fcopus perico- ps verf. 5 -12. ex noftra hypothefi, a vul- vo recepta longe diverfa. Interpretes enim fermonem de Mesfie temporibus conti- nuari , verf. 5, 6. & judicium Dei in rebelles ac incredulos Judzos, Chrifti & regni ejus hoftes, depingi,novamque criminum repre- henfionem inftitui verf. 7. autumant. | Qui- bus adfurgere nequeo. 1.Cum enim Judzi hoc tempore fuper nimis dilato adventu Dei judicis & vindicis ad judicium de hos- tilibus gentibus fumendum, expoftularent, ut fupra expofüi, recte quidem, ad crimi- nationem illam retundendam , Mesfíiz ad- ventus certo futurus, ejusque verus con- fpectus, ob oculos fuit pofitus, ut fupra vi- ksnMIU Lugo ax vidimus: fed minus plena videri poffet re- fponfio refutatoria, nifi Deum intermedio tempore, hinc usque ad Meffiam , quin hoc ipfo tempore, adeffe, tanquam Deum judicii, fimul inculcaretur. Manebat enim expoftulandi ratio, Deum fe non fiftere 77- dicem , fed longe adhuc adventum illum dif ferre: cui ut nervi penitus fucciderentur, de prefentia Dei ad judicium jam hoc tempore quid addi debebat. Quod ex no. ftra fit hypothefi, non aliorum. 2. Verba pret. ac prwf. temporis, adpropinquavi , te- fis fui, ac fum, quibus Deus nunc utitur, cum antea dixiflet, veziet Dominus ille &c. in fut., de przfente hic agi manifeftatione Dei judicis, requirere videntur. 3.De alio Dei adventu hic, ac fupra, fermonem fieri, illud etiam evincit, quod, cum antea zz /o- mino & Zngelo foederis fe venturum dixerit, -& quidem in fpecie ad pa/atiuim tuum viti- tandum ac purgandum, nunc fe ipfe 275rs- pinquare, idque ad judicium expretle memo- ratum, declaret. | Quz ítyli mutatio aliam nequit habere, ut videtur, aptiorem ratio- : nem, ac quam noftra fuppeditat hypo- -thefis; maxime, cum, nunc Zire£ius ad. ex- ' poftulationem refponderi , ex eo elucefcat, quod verba expoftulatoria, zhi ef] Deus ju- dicij? repetantur, feu ad ea digitus inten- ETfo da- l 41:2 COMMENTARIUS datur 4. Momentum haud leve addit, quod, cum modo de filiis Levi, Juda & Hierofo- lyma, in tertia. perfona. verba fuiffent fac- tà; nunc, fermone ad eos verfo, Deus di- ferte dicat, fe aZ'eos.adpropinquafle, nec eos effe confumtos: «aZpropinquevi, inquit ad vos, € vos, filii Jacob, non eftis deleti. Non ad vos, fed ad eos, ut modo , dixiflet Deus, nifi preefentem intendiflet adpropin- quationem. Dixerat quidem verf. 1. veziet JDominus, quem vos que&ritis: [ed non, ad vos veniet; & cum ibi fui temporis Judzos adloquatur,a quibus poftulabatur Dominus , eos quoque & hic intelligendos efle, mani- feftum eft. 5. Nexus denique fermonis verf. 6, 7. non patitur, ut nova verf. 7. in- cipiat concio increpatoria; cum uno tenore fine ulla interruptione , fine novze reprehen- fionis indicio, decurrat. $ CXLV. . Habeatur itaque tota illa peri- copa, verf. 5--12. pro altera parte refponfi Dei ad expoftulationem populi, zZi Deus ju- dicii? indeque improbum ductum confe- quens, JDeum in malis fibi complacere; qua Deus teftificatur, fe jam nunc adefle ad judicium, & ejus fuz prefenti: pre- clara exftare indicia, mox infigniora danda efle, fi ipfi modo fe convertant; tantum igitur abeffe, ut noxium illud confequens di- iAjie] "MIA Eoorin $10 — 413 aliquid veri habeat, ut illud ipfum impe- diat, quominus Deus fefe populo przftet luculentiorem, patronum & judicem. Qua ratione. cuncta apte cohzrent, & expottu- lationis importunitas clariore in luce collo- catur, uti facile cernitur, & explicatio no- ítra docebit. Ribera & Sanctius aliquid jam vi- derunt, at minus recte expofuerunt. Verba hec funt, ex noftra verfione. 5. Etadpropinquaviad vos. ad gudictum,€9 fui teflis acer in prefligiatores , €& in adul- deros, € im penjuros, € oppre[[ores Ahercedis 10ercenart , vidue e pupilli, €& inclnautes peregrimi, € qui me noy timet ,. dixit Jebova ,. Dcus exer- ciuum. : 6. Quia ego SJebova mom mutor, € vos, Fi- oo li Jacob , mon effis confumti. | 7. d diebus, Patrum ve[trorum vrece[l lis a flatutis meis, mec obfervaflis ea: re- vertimini ad ane, € revertar. ad oos, dixit Sebova, Deus exercituum ; & dicilis, qua in re revertemur ? 98.. In defraudabit bomo Deum? nam vosfane me defraudatis , € dicitis, im quo te de- fraudamus? in decimis € oblationibus. 9 JMaledidionibus vos perufH effis, & tamen ine defraudatis, gens univerfa iffa. liue 1o. Jdd- ái COM'MENTARIUS 10. Zdferte omnes decimas ad domum tbe- fauri, ut fit cibus in domo mea; € ex- plorate qme queefo in boc, dixit Sebova, - Deus exercituum: fi mon aperiam vo- dis cancellos coelorum , €? evücuem co- bis benedichiónem ,. usque ad defectum capacitatis aeu , i1. €? increpem vobis coufumentem , ue cor- rumpat «obis frudum terre , nec abor- Hat vobis vitis in agro, dixit Sebova, Deus exercituum. 12. €? felices vos predicabumt omnes gentes : quia eritis vos ierra deledationis, in- quit Sebova, Deus exercituum. Qua in pericopa Deus e. fe in medio po- puli declarat pr:fentem adeffe ad judicium verf. s. init. £. Sigpa hujus fu: prefentize recenfet z. preterita & prefentia Zo vert. 5. 6. b. tertium mox futurum 5. modo ipfi ' tollant obftacula, verf. 7--12. Quse facillima - eft ejus & generalis analyfis. $ CXLVI. «.De prefentia füa ad Judi- cium in hzc verba loquitur verf. 5. /77 24- propinquavi ad vos, ad. judicium. h. e. Veniet "non tantum fuo tempore Dominus ille, & Angelus foederis, in quo ipfe me manife- ftum faciam vobis, fed ipfe vobis jam nunc adíum patronus, qui vos, tànquam popu- mun" in lum An. M' A L. iro 4$. aw lum meum, tuear contra hoftes, &ab eo. rum vindicem oppreffionibus , & felices red- dam ac fortunatos. Hac ratione cenfeo ver- ba capienda efle, & non, ut folent interpro- tes, de jz4icio Dei in Judzos, quo cos vu- niat. MKationes funt r. quia non dicit coz- ird, fed. ad vos; in bonum itaque veítrum: aqua vocule cs»*x 74 vos hic non eft dif- cedendum. ordinaria fignificatione. o. quia eodem fenfu. cenfendus. videtur Deus dice- re, fe adejje ad judicium , quo illi expoftulan- do dixerant,. ubi eff Deus judicii? adeoque de judicio in populos improbos, a quibus opprimebanturJudzi; ut füpra expofui. 3. de- nique, quia in feq. de populi Judzi & con- fervatione, & profperitatis in cum collatio- ne, agitur; ut mox patebit. Senfus ergo huc redit: querelas funditis, & expoitulatis mecum importune & contra conícientiam; quod .Deus judicii tton frt ip medio veflri, nec fofpitator ille. Dominus veniat: fed bic ve- niet fuo tempore fat cito, cum mifero amge- lum meum coram facie mea, uti modo decla- ravi: ipfe vero ego, qua Dezy Jtdicii , ad- fum, fui aliquamdiu modo fingulari, para- tus etiam ad vos majore libertate ac profpe- ritate donandos; quod utique non poteftis ignorare; &, fi diffimuletis, aut agnofcere nolitis, ecce, ad majorem convictionem, ma- 4166 COMMENTARIUS manifefta ejus figna & effecta! Quorum re- cenfio mox aptitfime fequitur. In quibus et- fi acquiescere poffim & malim, non poflum tamen, quin paulo alium verborum intellec- tum pandam, quo Deus fe Zi/cepiatorem fi- ftit cum populo 7z judicio, qui caufam fuam coram tribunali conícienti: nunc agit, «& a criminationibus fuperioribus , acfi zz4/is hominibus delectaretur, & populum fuum non recte tractaret ac fideliter , vindicat; argumentis inde productis , quod contra cor- ruptionem publice /7 teflatus , & populum multis bonis cumulaverit, & plura in eum conferre paratus fit. Qui fenfus, ficut feriei orationis non male,ita phrafi recte convenit. Zldpropimquare enim ad. aliquem. ad judicium pro litis conteftatione , & disputatione in ju- dicio , fumi folet ^;uti a Coccejo hic jam eft Obfervatum. Nihil hic praterea notandum habeo. Copulativum 1 €? recte ad füperiora de adventu Domini refertur, & alteram ret- ponfi partem fequi , ind:cat : ut fit, e//g;z , vel infuper. Quod tralaticium eft. S CXLVII.- 8. Signa przfentiz li me- morantur 4.preterita & prafentia a[- ierum in conatu Dei ad populum Maics E dum verf. 5., alterum in populi confervatione | per &- Jef. xri T. ubi vid. Cl. Vitringa, A» .-.M4A AK Loo oro.4. 4au7 per conftantem Dei in eum adfectum bene- volum verf. 6. Prius przfentizte Dei, tan- quam judicis :qui & jufti, fignum quzeri- tur in publica Dei teftificatione, nunc inpri- mis per extraordinarium legatum , hujus libri autorem, facta, in quoscunque peccatores , -eo fcopo ut vitia dominantia corrigantur, fimul publice ea ratione conftet, Deum fibi in peccatis & peccatoribus non complacere ; fecus ac illi ex dilato adventu Dei fatis im- pie collegerant, dicentes: ozis factens ma- lum ,. bonum facit 2n oculis Jebove. Quam falfum illud fit, &, quantopere Deus tan- quam J2eum judicii fe uberius.manifeftare velit; ex eo conftat, quod zefZi$ fuerit, fit- que etiamnum in quoscunque peccatores, ut eos ad meliorem frugem adducat, & pro- miffa fua ea ratione implere poflit. Quod his verbis exprimit Deus verf. 5. € fui &e[lis acer in prefligiatores, & in adulteros, & in ferjuros, & dei Hin nercedis tercenarii, vidue & pupilh , & tnclinantes peregrini , € qui me non timent , dixit Sebova Deus exerci- iuum. Quorum fcopum & nexum cum modo luci expofuerim ,nihil reliquum eft, quam ut hic illic phrafes & voces aliqua lu- ce, ubi opus fuerit, perfundam. Adpellat fefe Deus Zzeffem ww» proprie acrez, acu- tum, inde vebementem, & promptum. | Ner- Ggg bum 48 COMMENTARIUS bum in origine dicit acu/z; effe, unde & ftflinationis & promtitudimis fluxit intellectus ; derivatum vero ejus »m fignat /o/erzem, ia- geniofum, €& ad omnia promptum. | Teflis ita- que m»,geulus proprie, eft cum pezezrantis- f??555, quem nihil fugit, ne occulta quidem cordis latent, zum vebementil/tuus, qui mag- no ftudio id agit, & magna cum vi, cui re- fifti nequit, zzz promtillznus & ad agendum paratiffimus. Qualem Deus hoc tempore, & paulo ante, & nunc in prefenti, fefe preftitit per prophetas in medio populi, fed inprimis per autorem hujus libri, ex- traordinarium Dei ad populum legatum, in- de /Malacbiaun , angelum tueum ,a Jehova adpel- . latum, non fine reípectu ad azgeíuz pra- ceurforem Meflize, modo memoratum. Si- eut enim is, tempore fequente, Mefliam precederet, ut oig ipfi paret, & popu- lum ad fidem Patrum revocet, ut verf. 23. habetur; ita Deus hoc prefente tempore ,. antequam populum in libertatem & profpe- ritatem vindicet, ejusmodi virum przemi- fit, Scribe peritum & promptum, per quem ze//atus eft contra peccatores, cosque emendare conatus eft. dB efpicitur vero czzz ad paulo ante preterlapfa tempora, quibus Deus hoc egit, in primis per Ezram, Zuzz ?d prefentia, quibus in €o opere per eun- dem A BUOUNLGEDPB xn $76 04m dem adhuc perfeverabat: quare crimina par- tim przeteriti,partim przefentis temporis , mox recenfentur. Ezra; vero quaáfi digito mon- ftrari, titulus zeffi? 5», Ezrse proprius, qui fcriba »m 2 adpellatur, & officium, quod Deus fibi hic tribuit, Ezra precipue exfe- cutus eft, oftendit. Catalogus mox texitur peccatorum , qui variorum criminum rei erant, in medio populi, ut caz/z Dei judi- cis juftificetur, & ratio dilati judicii Dei in favorem populi in lucem proferretur, pe- nes ipfum populum quzrenda;5 quz eo im- pudentiorem reddebat expoftulationem , quod ipfi peccatores eflent, comtra quos po- tius, quam 27 quos, venire deberet Deus aZ judicium. Peccatorum fpecies, quz recen- fentur, parum obfcuri habent , nec noftra in- digent ope. Tantum notetur 1. w»z»5, qui primum hic tenent locum , proprie non efle, ut vulgo putatur, pr«efligiatores aut malefz- C0$,Íed divinos, & arcanorum gnaros, ac vevelatores, non veros, fed falfos; qui fi- mul aliquando preftigiatores erant & male- fici. De quo legi meretur Clericus ?». Ver- bum apud Arab. fpeciatim ufurpatur in 7e- :novendis , vel potius Zeffringendis velis; quod dein preffius adplicatur fazziliari commercio ac &a'Ezr,vir: 6, — ^ b'ad Ex. vir: t1. o Oo 88 2 410 COOM,ME,NT.ARuLU:S ac colloquio, quod quis cum Numine aut fpiritu Jactat. Falfi itaque vazes hic , ut puto, indigitantur, qui inter reduces Judzos non defuerunt: uti ex libris Ezrze & Nehem. fatis conftat. Forte ctiam, cum mox fe- quuntur ZzZulteri, intelligi poterunt fZ/ci- natores, qui in amores trahere norunt: quales yo:4c adpellantur Grzecis 4, & qQapuaxa venefici 5. Quemadmodum meretrix n*ya vov3 domina incantamentorum ignitur, tan- quam magiftra in nefanda arte, Nah. x11: 4. ubi /zcaztationes non funt przftigize, fed artes meretrici:e, quibus procos dementare & fu- riofum iis amorem infpirare norunt. 2. Vo- ces, vidua & pupillus, feorim ftant, ver- bo, quocum conftruantur, deftitutze: quod fuppleri vel ex praeced poteft verbo pev opprimentes , ut Zach. vir: 10. , vel ex feq. eo inclinantes ; ficut Deut. xxvir: r9. ubi, hoc ipfo verbo adhibito, plene occurrit, 7zc/:- "are judicium , vel jus peregrini, pupilli & vidue; quod hic concife dicitur, zzc/igare peregrinum. Locus fic dandus foret figu- rc, qui adpellari folet, UVespov zeértgev pofZe- rius prius, vel Synchyfis: cujus non defunt exempla «alia. Ceterum folet verbum pr, a propria Zzplicamdi poteftate , ufurpari pro in- a Vid. Pollux l. 1v, 5o. & 1x: 133. Hef. &. Suid. in yOw, *yoxrtvs» & "yonrtim, b Ap. xxr: 8. XXII: I5. & Vid, Glaff, Gr. f. 1, 1v. tr. 11: obf. 23. Am MaASELN nm € 421 implicatione in fraudes, G& defraudaiio- Ze rei aliene quacunque, ac cum *n fcindere lacerare bona hominum conjungi 4: alterum. vero. verbum ns» hac in con- ftructione de oppresfione in judicio ?, quo- cunque id fiat modo, & dicitzzc/izare facere, evertere, feu efficere, ut quis in caufa jufta condemnetur. S CXLVIIT. Poflerius proefentize Dei judi- cis & vindicis in medio populi fignum, in ejus confervatione ad hoc usque tempus, non obftante corruptione, fitum, ita habet verf. 6. Quia ego Sebova , mom mutor; € vos filii Sracobi mon e[ffis confumti. Quorum prius membrum, quia ego Sfebova mom mutor, al- quid de ambiguo trahit; cum ad p«ecedentia eque ac /equentia referri poflet : quod utrum- que recte admittitur; nec defunt exempla alia, quibus voces aliqu: cum feq. & prz- ced. fimul cohzrentz quorunr unum alte- rumve mox proferam; pofteaquam utrius- que conftructionis intellectum dedero. Cum pr«ced. conftructze voces rationem dant cun adpropinquationis Dei ad populum vindi- candum, 7/777 teftificationis contra peccato- res inftitute, inde petitam, quod Deus ett Jebova ,& manet izvarialiliter. Voces enim, CE S fi- a Deut. xxvil1:29. Jer. xxt: 13 xx11: 3. b; Det. XXYII: 19. Am: Y: 12; Prov. xvIII: 5... 92 COMMENTARIUS five,in duo membra dispefcantur, .2/erum , ego Jehova,. a/erum, mon mutor, five uno tenore legantur , ego- Jebova n05 tutor , duas continent veritates, Deum efle Jehovam , & manere ac fe praftare talem femper. — 7ebo- «am quum -fe adpellat, indicatum vult, fe Deum Israelis efle, veracez in promisfis im- plendis, jzf/4m in peccatoribus puniendis, denique eqguuz, «&. mifericordem iniis toleran- dis, ac refipiscentibus gratia facienda. Hic enim nominis Jebova verus eft intellectus & ufus , quo tres ill:e virtutes, quarum memini , exprimuntur, & obfignantur. Proprie di- cit eri , feu fe przftabit talem qualem vi promifforum debebat, uti in prima perfona Ex. nr ero qui ero, me illum fiftam, quem .promift; adeoque veracitatez Deiin promisfis implendis inculcat; quo cum & jz//itia & gra- lia pertincant, ut impleantur promifla , & ea ratione maxime illuftrentur, eas etiam virtu- tes hoc nomen comprehendit, quemadmo- dum Deus, nomen fuum Jebova coram .Mofe proclamans, & exponens, eas etiam. folas .memoravit ; . Exod. xxxiv: 6. 7. . Cum vero de fe teftetur Deus, 207 mutor , fignificat, . fe non ceffaturum talem fe femper preftare ,; qualem requirit nomen [s : : , Jebova ; fed. talem femper & conftanter manfurum, "fie ulla muütatione aut alte- "Tà- &» MAL gu £o oq ratione. Quod fi verum, ut profecto eft, luce meridiana quoque clarius, & certo cer- tius erit, Deum populo fuo adeffe prafen- tem, fimul peccatores impoenitentes ferre non pofle, fed contra eos ;z//gri debere, ut eos emendet, eaque ratione promiffa, po- pulo fa&a, impleat. Recte itaque & pro- no fluit alveo fermos edpropiuquavi ad eos, fs fui, & fum, contra peccatores; guia fum Jehova, nec me, qua talem, abnegabo, Íed pizítabo conftanter. Poffent etiam fe- quentis membri verba in eum fenfum flecti; ut fuperiori membro, ad fuüperiora relato, ipte fubjungantur, « ref/onez contineant, quare, falva Dei; qua Jehove ,immutabilita- teEeus dele Eingang vViudicerm populi ma- jore emphafi nen demonitrez; quia populus fefe a peccatis, contra quz Deus zeffabatur 2 non fiverit abftrahi , 1ed Patrum exempla fecutus a Deo pergat recédere; uti mox fe-- quitur. Vertenda itaque forent Verba, /eg vos , [ilii Jacob pon effis coerciti , «el mom com- pefcuiffis vos , intra ftatutos limites vos con- tnendo, fed libere pro arbitrio potius va- gati eftis. Quem fenfum verbum. sn? ad- mittit, fia w55 derivetur, ut Potelt, G Lxx Intt. accepiffe videntur, notànte Cappello, dum verterunt, 5553 w? gx dzéxerOe dzi suy édisidy gon abflinuiflis rece[tltis ad inpuflitirs.. . Qn 4334 COMMENTARIUS Concinit fere Syr. Sed cum verbum abfolute fit pofitum, eccatorum ,a quibus fenoncom- pefcuerunt, non addita mentione, commu- niori interpretationi, 7707 con/umti eflis, po- tius infifterem; qux egregium, & fcopo ad- commodatiffimum, fundit fenfum: modo prioris membri verba cum fequentibus con- nectantur, hunc in modum. — Quia ego 3fe- bova non muior, €, welideo, vos, /7/ii Ja- cob , non eflis confumti. h. e. Quiaego,Deus vefter, Tebova fum, verax in dictis & pro- mittis , fimul juftus, & bonus ac mifericors, femper idem, non alius & alius, conftans & invariabilis, vos quidem, 77/7 Sacob, & promifforum ejus heredes, fed qui pieta- tem & virtutem cjus etiam exprimere debe- retis, variis eftis poenis caftigatoriis a me adfecti, ut emendaremini, fed ad interne- cionem non deleti , quin multis bonis iterum cumulati; non veftra propter merita, fed unice quod Zebova fim , inmedio veftri verax & mifericors: absque quo effet, jam diu fuifletis ad nihilum redacti ; tanta funt ve- ftra, & patrum veftrorum peccata. Quid itaque expoftulatis mecum, quod non ad- fim inter vos judex & vindex? cum veftra confervatio & inftauratio certiffimum mex prefentiz apud vos fit fignum. — Quae para- phrafis , ex ipfis verbis, & ferie bu) : Q. 4n MAL r6 4:5; deducta cum luce fua fulgeat, nihil, quod addam, fupereft, quam utuno alterove obfer- vato verba & phrafes in vera fua luce co!- locem. r. Cum Deus dicit, mx w^ z0zmutor, ut verti folet, proprie fignificat, fe non efle duplicem , alium & alium, non inconftan- tem, & varium, fed fincerum, immutabi- lem, & femper eundem, imo fumma em-. phafi calem, ita ut ne z//ira quidem ;zz£a- Honisin fe locum habeat 4; quam emphafin adfert sw» 707, pro nihil minus quam, vet nihil mutor, ne minimum. Verbum ax proprietatem habet in Ze&ezdo , pIicando* ; un- de & irerandi & duplicandi ac mutandi figni- ficatio fluxit: oppofitum itaque eft & /zzce- ritatài, & confiautie; dicitque, qua phrafi Script. alias utitur, Deum femper efle ezz- dem; non alium & alium. 2. Copulativum €? in ew & vos connectit heec verba cum fuperioribus, tanquam effedum cum caufa; & recte vertitur 47eo , vel quam ob rem : prae- cefferat enim particula cau/alis *» quia ego Jehova &c. Quem ufum & alibi « habet, loco i» propter ea, vel per ellipfin ejus; uti & alibi 4, 5. Emphatica quoque phrafis eft, an^2 1 7707 e[His confutnii. Nerbum n*» fedem ha- . à Jac. 1:17. — b Schult. ad. Har. conf. 1. p. 28. e Vid. Nold, Part. p.297. — à Hof. 1v: 7. Y:- 10. Hhh - 436 COMMENTARIUS habet originariam in complicamdo ,. coriooleen- do ,, fecundariam in complemento & cóz/um- matione, qui quidam eft rei complicatio, per quam ab/ofoitur , perficitur , & ultimam ac- -cipit zagusr; uti verbo notavit Cl. Schul- tens ?, D'enotat itaque totalem populi de- ftructionem , qux finem reip. & Ecclefiae imponit. Sed i rem precipue eft obfer- vaffe, promiffum Dei, populo Israelis fac- tum, & hoc ipfo verbo exprimi folitum, quo explicatio noftra. haud parum confir- matur, habere, tale excidium ipfi, ütique ante Metliam manifeftatum & fpretum, dé quo poftea, non eventurum effe. Sic Jer. v: 18. Et illis etiam diebus , infpiraium Tebowwe, nón faciam: vobiscum. vi» confümrmationem. | Sicut & antea C. 1v: oz. — Oria Jie dixit Sebova , [i- deratio erit tota terra, vio at comnfummationem zon faciam. | Qualia plura exftant prómiffa - addo tantum c. XXX: ir. — Owia faciam con-- fümmationem inter omnes gentes, apud quas t6 difberfi ; veruutamen tecum nonfatianr v5 eon- fummationem; [ed caftigabo te cum equitate,, gec immocentem babebo. Quod repetitur c. xtvi: 28. Huic ergo convenienter dixit Deus aptiffime, guie ego Teboom ---- voy nom eflüs confummati, wn» x» imo vero plus à ad Prov. xv1: 25. A»! MAL. Dai: O0 0 ao dicit, quam verba directe continent; 05 enim eft, ut alias, nihil minus & contrarium potius , inon tantum non coz/ummnati , fed reftituti eftis, & inftaurabimini magis, mo- do obítacula non injiciatis obíftinate in po- fterum, ficut nunc: quod mox latius aDeo deducitur. Ceterum, quod hic fignificari dixi, populi coz/ervatiozem non ejus meritis , fed veracitati ac gratize Jehovze unice efle acceptam ferendam, cuz ut Deus fe talem preftet, 74/7 ne nomen ejus blasphemetur inter gentes, Scriptura ^ haud uno inloco di- ferte adfirmat. $ CXLIX. Subjungam nunc, quod modo promifi, unum alterumve exemplum vo- cum cum przced. & feq. conjunéctarum , acfi exdem voces bis eflent pofitze. Jer. xr. vir: 2. INibil eft amplius gloriatio Moabi im Chesboue acbinantur. contra eam malum h.. e., voce Cbhesbonis ad praeced. & íeq. relata, evanuit, & inanis prorfus facta eft radians ex alto dig- nitas & potentia Moabi in C/esboze , primaria & munitiffima urbe ejus tractus, nunc in hoftium manus redacta; in ipfa illa Chesboze machinantur nunc hoftes in Moabum mala &c. Rurfus verf. 31, 32." Propterea (prop- i ter & Deut. xxxt1: 27. Jef. xiviit: g. Ez. xx:g. 14, 22. XxxvI: 22. Pf. cxv: I, 2. & alibi. E Hhh 2 $8 COMMENTARIUS ter vaftationem Moabi, modo memoratam) fuper AMoabo ululabo (perfona fcilicet Moabi adfumta; Jef. xvi €? fuper Moabo , uuiverfà ejus, graviorem ciebo fonum (imo faper toto Moabo, non aliqua. ejus parte) ag viros Kircberefth | eftuabit: ex. fletu. Saezeris (fci- licet fletus ex fletu, voce 23 per feq. 220 ex fletu abtorpta, & verfuum divifione fubla- ta: fletus vero recte dicitur exeffuare, quae poteftas eft verbi mn,ut füpra verf. 5. ex«- fluat fletus. im fletum; ita hic, exeeffuat fletus. ex fletu Sjaezeris: tentus eft, fletum ab uno remotiflimo termino Moabi ad alium oppo- (itum, a feptentrione ad auftrum, a [Jaeze- re, in ultimo termino fcptentrionali , ad viros Kircherefcb , in ultimo termino. Auftrali , fcfe per totum Moabum diffüfurum effe.) £x lu&u Saezeris (voces enim ille, ficut cum przced. ita feq. coherent, acfi bis legeren- tur) flebo fuper te o viuea Sibma ! &c. Aliud addo exemplum ex cap. L: 4, 5. Zanzdo & flendo ibunt (Judsei exules) & Jebovam Deum ápforum querent Tone (quze vox fron, pra-- và verfuum diftinctione feparata, cum pra- ced. cohzret, cum ceteroquin locus non foret expreffus , 440 irent ,& zii Deum quz- rerent) 7Z/fionem rogabunt (voce ea cum feq. etiam juncta) via buc verfe facies eorum e- runt, veniemt & adjungentur Jebeve &c. Ch. : E AK D MA E I1): Q6. 429 e. Tfionis ftatus & falus ipfis curze cordique erit, qui in exfilio ad huc manferant , de illis enim hic fermo fit, rogazies Efionem, feu falutantes , & quavis felicia ei optantes; quod hic eft »wi; facies habebunt via 'Tfio- nem verfus, in fignum defiderii & unionis cum ea &c. Dan. xi: 39... Ez faciet tuu- uitionibus arcium. cum. Deo. peregrino pere- grinuum, voce 0 & ad Deum, quocum proxime cohzret, & ad facere, fefe porri- gente. De quo iun comm. ad eum locum differui. Pf. Lvr: 5. ./p Deo wn ww gloria- bor, celebrabo verbus: ejus, feu promiffum mihi faétum impletum: verbum "s cum praeced. & feq. conftruendum, acfi bis ex- ftaret, diverfo, fed propinquo, fignificatu; ut in verfione expretli. Pf. rvi: 5. nima 4Autd. (vita feu perfona) iz zuedio leonum (fit, per conceflfionem , vel // // futura, conditio- nate) recumbam (fecurus &. tutus, uti P£ Hr 6. 1v: 9. Lev. xxvi: 6. Ez. XXxX&. 25.) flammantes (fint, aut f1 fint) ///£éi bominis &c. (fecurus recumbam , verbo & ad fequentia hzc tranflato ) Pf. 1.xu. 11. ze frdite ad preece- dens zque ac fequens fefe porrigit. Jef. XL: 3. VOX 2322 27 de[érío cum feq. non tan- tum ,fed & praeced. cohzret: uti a Cl. Com- mentatore obfervatum quoque eft, qui ad- dit, //mrlia iu fuperioribus edam occurrif]e..— à Lihh.5 VI 1 43:0 COMMENTARTIUS SCL. P. Futurum propinquitatis Dei ad populum vindicandum indicium, certo & mox dandum, modo impedimenta,in po- puli depravatione fita, eliminentur, fufius reprefentatur verf. 7--12. hoc ordine , ut, pramifla generali propofitione totius perico- pz, 2. Deus impedimentum illud proferat & perítringat verf. 8, 9. 8. emendationem exi- oat verf. 10. y. fummam profperitatem mox futuram promittat verf. 11, 12. Dividitur itaque rectiffime tota pericopa in propofitio- "em, & ejus dedutlionem per partes modo memoratas. Propofttio generalis ita habet verf.7. usque a diebus Patrum vefirorum receffiÀfiis a flatutis meis , & non obférvaflis :revertimini ad ae ,C revertar ad vos; Qux verbaut faci- le patet, corruptionem populi perftrirgunt, eum ad cozverfionem adhortantur, & quz- vis profpera ei pollicentur; adeoque fumma- riam continent fequentium propo[fionem. Populi depravatio ,a longo arcetlita , his ver- bis exponitur: ique a diebus patrum ve- firorum. recelfiflis a flatutis meis €& non, vel - aut non, obférvaflis ea. Quse nihil habent difficilis, nifi in vocibus primis, p»n3w 5 usque a diebus patrum veflrorum. | Sic enim recte vertuntur, pref. » non prorfus redun- dante, fed terminum anteriorem figente. Po- teft tamen cum emphafi quoque bts: re- dun- Àk BMSBAIS C :É XO se dundare, five pro /aze, profecto, fit, five dicat, ipfis i//is a diebus Patrum.Similis eftlocu- tio Jer. vi: 7. o»w 4»^ a feculo ad feculum. oSam. VH: II. omn (95 Zzsque a die. 9. Reg. xix: 25. pm»^ usque, vel/ame, a longinquo. Sed ma- Joris eft, fenfum & fcopum vocum defini- viffe. Lxx. Intt. cum fuperioribus junxerunt ; verterunt enim, sx déméyerOw 29$ c6» ci- xidy rv zraTégov Uv , 70n ab[tinuiflis ab iniqui- iatibus Patrum veftrorum: qu: verfio vel in- de orta eft, quod legerint non "»»» a Ziebus , fed 55,2 mn /abes , macula ,vitium ,uti Cap- pellus opinatur, vcl potius, cum in plur. non Occurrat ea vox, nec nifi vitium cor- poreum denotet, quod ies Patrum fümfe- rint pro diebus corrupiiomis eorum. | Quod non adeo abhorret: ficut enim Z/es alicujus fubinde pro ca/amito/ó & ufurpatur, ita pro: corruptionis vel iniquitatis poffet. Displicet verfio quidem ifta, cum verbum sn*», quo- cum conftruxerunt ,. non dicat, a/ffinuiffis fed. confumti eftis, uti fupra vidimus; ferri tamen poteft vocum, diebus Patrum, cum fuperioribus conftructio, quie hunc fundit aptum íatis fenfum: quis ego Sebova mom mutatus [um , ideo: vos nom eflis confamti , us- que a Vid. Schult. ad Job. zt1, 5. & Diff. noftra Sel..ad Gen. VI: 3, 4: COMMENTARIUS que a diebus Patrum ve[lirorum ; per omne illud longiffimum tempus, quod a primis gentis veftrz progenitoribus, quibus me Obftrinxi, ad hoc usque tempus , fluxit; quo toto tempore me preftiti Jebovam invaria- bilem , uec vos coufumti e[iis. Sed inquiramus, qua ratione cum fequentibus, fervata ver- fuum divifione, cohzreant, & cujusque ju- dicio relinquamus , num utrumque , an alter-- utrum, five prius five pofterius, admitten- dum fit. Phrafis, « diebus Patrum , unde ]u- diorum defectio repetitur, vel /zziorem ha- bet, vel //ridiorem fentum. Prior eft, quo per Patres, vel progenitores , pii illi & Dei ti- mentes, intelliguntur, vel quicunque ma- jores, qui a Deo defecerunt. Priorum fi ha- beatur ratio, phrafis, « Z;ebzs, de illis fini- tis erit fumenda, adeo ut »,ex j^, in voce w» a diebus eundem. ufüm ac fof? habeat; quem haud raro adfumere notum eft 2. Com- mendat hanc interpretationem , quod pa- irum nomine frogezitores in hoc libro ? ve- niant, & Zies patrum fupra e ges feculi cenfe- ri poflent dicti. Senfus ergo foret, Israe- litas jam a periodo Patrum finita incepiffe a Deo deficere; uti in Aegypto & deinceps | eos & Vid. Nold. Part. p. 465. — b cap. 112 Io, III: 24. c verf, 4. Dh AUMD MTM EIL dup 433 eos feciffe conftat &. Sed, a diebus patrum, etiam ita accipi poteft, ut ipfi includantur, .& defectio populi, tanquam ab ipfis pazr;- bus incepta, & deinceps per varias vices -continuata usque ad hoc tempus, reprz- .fentetur. Quem fenfum vox Patrum quoque admittit, ut fupra ? vidimus, & emphafis pref. » redundantis aliquatenus confirmat ; cum fubinde tunc fit, ut dicitur , zre/u/fuum c. -Pofferior vero, vel f/ridior fenfus eft, quo - Patres funt, qui tempore deftructionis Hie- -rofolymze per Chaldzos, feu paulo latius durante periodo /abeztis reip. & ad finem - vergentis a morte Jofiz , fuerunt , & Zies pa- trum in fpecie erunt calamitofi, & dies ju- dicii Divini in populum, quem vocis diei ufum modo memoravi. Quo fenfu Deus iis ob oculos poneret, eos ne per graviffima illa judicia quidem fuiffe a pravo patrum exemplo imitando abfítractos ; fed ab ipfis illis diebus, feu poft illos, ad legum Divina- rum transgreffiones fefe continuo recepifle: quafi dicat, verba funt Ill. Grotii, 77a vivi- ds, ficut wvixiflis , cum deportationem | elis commeriti, € paria rurfum commereri vultis. Robur addit collatio prim: partis concio- num a Deut. 1x; 7. EZ. xx. 3 Reg. xxIU:Ig. /« bic. II: 10. c Vid. Cocc. in Lex. in 5. di lii 4344 GOMMEN TAR:LUS num Zach. 1: 4--6., qua reduces ad plenio- rem converfionem ad Deum, ut hic fit, ad- hortatur, & 2 patribus. illis imitandis, qui iram Dei experti erant, dehortatur, ea cum efficacia, ut fateri debuerint, Deum: ita: f/à- cum. feci[[e , ut deffinaverat , [éecundum vias & opera fud... Quod. deinceps, Zach. vir 11. &c. repetitur. Quicquid , fit & quocunque fenfu fumatur phraíis , 4sque.a diebus patrum vefirorum; eorruptio a longo, «4 diebus pa- irum, memoratur, ut modo dicta de po- puli confervatione, Deo qua Jehovz, & non populo, aecepta ferenda, confirmaren- tur gravitas defectionis , quippe tam diutur- nz & inolitze, caftigationibus fuperiorum temporum non fublatze, | fimul zecef[/zas ci- tx, fed plenarize & conftantis , converfionis inculcaretur, cum ferenda. amplius. non fit tanta, & tam inveterata ac obftinata , nullis caftigationibus fuperanda, pravitas: Eimpha- fi quoque non caret, quod. non. babeatur, patres rece[Jerunt ,. fed. vos veceffitis ab usque diebus patrum :fignificatur enim, eos patrum, qui aDeo defecerant, veftigia adhuc tenere , adeoque iisdem non. tantum poenis obno- xios, fed & dignos effe; qui Patrum fimul fcelera luant, & ita 24 confummuationem us- que deleantur. Quod ipfis eventurum fuo tempore efle; Jef. Lxv: 6, 7. predictum eft, 6€- Ab MALE tit 7.43 ecce fcriptum eft coram 18e, men filebo, fed ve- pendam, € rependam in finum. eorum trans- gre[fiones veftras, íermo fit ad reduces ab exilio Babylonico, & zransgre[fones patrum. veftrorum fimul, &c. ubi videatur Cl. Com- mentator. Imputantur itaque ipfis peccata quoque Patrum, quia unum cum ipfis cor- pus conftituebant, & in legibus Dei violan- dis, licet diverfo modo, pares. Quo ten- dere videntur verba; rece[]!ffis a flatutis sneis , € non obfervaftis. h. e. rece[ff]is in patribus, & zon obferoaflis ipfi. — Prius verbum eft pofteriore fortius, adeoque recte peccatis patrum adplicatur, ficut pofterius ipforum transgreffionibus: utrumque ipíis ea, qua dixi, ratione imputatur. Verbo «3», proprie ficclere, flectendo ftringere, inde inter alia recedere , totalis apoftafia 4a ftatutis Dei , quae idololatriam quoque involvit, fignificatur; cujus patres ante exilium Dabylonicum fefe reos egerunt, fed reduces ab exilio ftatuto- rum Dei quoque minus o//ereantes fuerunt; uti ex hoc libro, & aliis Haggai ac Zacha- rice, manifeftum eft: quare ipfis in fpecie tribuitur, quod «& ipfi non obfervarint. Qua emphafi augeri poteft * in w», ut fit, eliam , infuper, non obfervaftis quam & alibi habet. $ CLI. & Deut. VII: 4. ed xxxIv: 33. Job. xxx1v: 27. | ii 2 a6 COMMENTARIUS & CLI. Zldbortatio ad refipifcentiam , rever-- timini ad me, non eo tantum fpectat, .ut fta- tuta Dei, antea neglecta , obfervent, fed om- nia, idque ex recto principio, fimul! plene ac conftanter,faciant: non enim dieit Deus, : ad [latuta mea, a quorum obfervantia defci- verant, fed a4 ze revertimini, adeoque vult, ut poenitentes & veniam petentes ad: Deum veniant fupplices, fimul. Deo in //4e: & iimore ab omnem obedientiam fe obftrin-: gant de novo, & ex eo principio ftatuta: Dei omnia, non, ut antea, aliqua facientes, alia negligentes, & per varias viciflitudines: nunc przítantes mox violantes , fed exacte Gc conítanter obfervent. Tam late patere admo- nitionem , ficut ipfa phrafis , «7seredite , do- cet, ita fcopus requirit, qui eft, populum preparare ad promiffa confequenda, quz reducibus facta erant przclara: & fumma; Quo. eodem fenfu fumitur phrafis, ne alia proferam , Zach. 1: 3. Promi[Jum denique; ab hac populi plenaria & fincera converfio- ne fufpenfum, habet, 49 reverzar ad vos, fcilicet plenius & propius me vobis adjun- sam, vel me vobis adeffe przefentem, tan- quam Deum ve[irum , in favore & gratia ,lu- culentius demonfítrabo. Etfi enim Deus prefentize füze apud populum indicia in te- (tificando.contra peccatores , & populo huc- üus- A 50 ^MOA/Lz mu qoo 437. usque confervando , ac in terram promis- fam reducendo, ut modo dictum erat, de- diffet; ftatus tamen populi talis erat, pau- per, fervilis , & adflictus , fimul a profperita- te promiffa longe remotus, ut Deus cenferi potuerit a longo ftare ,, nec prope adefle po-- pulo; ita ut conqueri potuerint, zi eff Deus judicii?: promittit itaque hic, fe rediturum ad populum ,. fcilicet propius, & longe il- luftriore modo, ficut Ziebus feculi &. annis: anterioribus. xverí.. 4. adeoque prefentize fuae benevoke figna daturum longe plura &. majora, in plagis, quibus adficiebantur,. auferendis, operi & labori eorum. bene- dicendo , hoftibus opprimendis ,ad fummam. libertatenr, dignitatem «& profperitatem ,. eos evehendo. Qus in feq. exprefle rc- cenfentur.. S CLII. In propofitionis, quam expofui, dedudioge: «. Deus populum de corruptione ,. quam emendare debeat, fimul ejus atrocita- te, convincit, ae perítringit, uno tantum producto fpecimine, ad. importunam popu- li quzeftionem- de ea verf..8, 9.. Cum po- pulum introduxiflet quzerentem,. 4442. iz re reueriemur?. h. e. qua in. re non obfervavi- mus ftatuta Dei , ut neceffe. habeamus 7*- cerii ad obedientiam Dei? concifía enim eft locutio, ex precedente facile fupplenda;. Lus Deus: 438 COMMENTARLUS Deus ipfe refpondet, ita ut z.violatz legis fpecimen aliquod proferat verf. 8. P. illud adgravet verf. 9. z. Specimen his verbis effer- tur verf. 8. Zi defraudabit bomo Deum? nam «os defraudatis me; € dicitis in quo defraudavimus 102 im decimis C oblationi- bus. Crimen, quod ipfis impingitur, no- mine Zefraudatiomis Dei infignitur, vel, ut ad originem verbi vsp propius accedamus, nanticulationis facrilegae, qua Deus emungi- tur quafi & compilatur, non fine fpeciofo pretextu; aut clam. Hanc enim potefta- tem habet verbum vp, proprie capitium ine duére aliquem , inde fraudare, feu fraude & arte emungere adhibito criminis velamento aliquo. De quo confulendus eft Cl. Schul- tens 2, Quod crimen ne leve videatur, & ut animi Judzorum fortius pungantur, pra- mittitur, «az bomo Deum defraudabit'2 acf diceretur: ficut atrociflimum eft hoc cri- inen, ex hominis Deique perfonis ac relatio- nibus facile dijudicandum , ita inauditum fere & inufitatum, necnifiin depravatiffimos ac nullius religionis homines cadens, nun- quam dimitti folitum impunitum. Quam ienfus amplitudinem habet phrafis interro- gatoria, 47 bomo Deum defraudabit? idne au- debit? an facere folet? &, fi faciat, an in- pu^ & ad Prov. x&11: 23. ÁAbMSÁXKHLN:!:' Ir::5$8&, 7:439 pune? nonne graviflimum crimen apud om- nes cenfetur? uti revera eft, omnibusque .adparebit, qui, quid fit homo; quid Deus? . vel obiter adtendcrunt. | Crimen itaque effe infame, inufitatum, |. & 'gravitfime vindica- ri folitum, -fignificatur. Sed filentio non eft premendum, nomine »w ingenere quidem hominem, qua talem, a Deo creatum, & dependentem eique fummopere Obligatum , fed in fpecie, peculiari Script. ufu; gentiles fignificari, nullo fingulari foedere cum Deo conjunctos 2; ut & non facros b, viles, & vanos e, denique fervos 4, Senfus, hoc ufü nominis adoptato , itaque erit; ne. viles quidem ac peregrinos, nec gentiles illud fa- cere, quin deteftari, & graviter punire; li- cet falfa fint, quae colunt, zumiza,quodvos tamen mihi, vero. Deo , quocum arctiflime eftis uniti, agitis. Sic quoque exemplo Gentium adgravatur Judzorum perverfitas Jer. 11: L1. a2 mutavit: gens ulla: Deos y licet gon [mt Dii y & populus meus mutavit gloriam fuam in idolum , nibil juvans.. Vidit hoc quo. que Calvinus, & hunc locum contulit. Rie. tinendus itaque omnino eft ufitatus nominis Dn, .4 Jef. xirr 4. Jer. x: 14. xxxir: 25. Hof, vt: 7. P LXXVIII: 6o. Zach. 1v: I. exx1x: 2 Chr, vr. 29. b Exod. xxx: 32. € 1. Sam. xx1v: 1c, & Num, XYI 32. 440 COMMENTARIUS semx*, quo Jeum denotat, fignificatus, nec cum Chald. , quem fequitur Ill. Grotius, /z4i- ces intelligendi funt; cujus nulla eft ratio, nec bominis ac Dei oppofitio illud patitur: quae & alibi ? eo fenfu occurrit. $ CLIIL. Quod tam enorme crimen, in genere propofitum, cum a fe removerent .Judzi, rogantes, qua in re id committe- rent, ig quo defraudamus ie? Deus, fpeci- minis ergo , memorat Zecimas & oblationes prümitiarum; quarum he Sacerdotibus, Z/Le Levitis cedebant, eo nomine, quod Deó effent facri, & in ejus domo verfarentur, ac in cultu ejus occupati eflent: quorum itaque Zefraudatio erat ipfius Dei; eo etiam gravior, quod expreffze legis effet violatio, fimul facrorum ceffationem fecum trahat; cum facerdotes & Levitze in domo Dei hac ratione manere non poflent, fed propter alimentorum penuriam difpergi deberent: quod ficut antea, tempore prioris adventus iNehemize,ita deinceps hoc tempore quoque contigiffe , conftat ex Neh. x. & xii. 5. jo. 11. Licet itaque hzc defraudatio per fe fatis ef- fet damnabilis, atrocior fiebat, fi principii, & effectus ejus, habeatur ratio. Animum enim. prodebat Dei irreverentem, & cultus Dei & 2 Chron. xIx: 6. Jef. xxx1: 3. Prov. I11: 4. AQ. va. q Bg MCUUIDD ads QuO aue Dei intermiflionem producebat; adeoque populum in fua commodaefle intentum , Dei vero cultus aut nullo , aut levi, duci ftudio, arguebat , fimul ad omnia reliqua prazcepta ,. five ritualia five moralia, concupifcentiis carnalibus &eque vel magis adverfa, violan- da pronum demonftrabat. Quemadmodun: ex Sabbati manifefta violatione, ibidem Neh. xiir. memorata, elucefcit. |. Unum autem hic tantum profertur ípecimen, ut ex eo. de ftudio populi erga Deum, & legem, judicium ferretur: ficut eadem de ratione Jer. xvir: 21. &c. Sabbati violati mentio tantum fit. —Plura ad intellectum verborum non addo, cum nihil hic fit diffi- cilis. Ellipfis prz potit. 3 77, ante voces de-- cimarum & primitiarum ,fTponte fefe ex prz- ced. offert. Verba prophetz efle , ad fuperius. interrogatum refpondentis, manifeftum eft. De decimis & oblationibus ,feu donis de acer- vo decerptis, tributi inftar Deo dari folitis, in ufum facrorum, m»m,ita dictis, quod a;- ferrentur a fumma & zo/lerentur ,, abunde ab. aliis eft expofitum. S CLIV. P. Acceffit & aliud, quo atroci- tas criminis augebatur, quod in mediis Dei judiciis, & univerfaliter fere, ita inftituc- rent, uti verf. o. fubjungitur; zal/edido- uibus vos peru[li eftis. & me vos. defradatis , IK kk gens 42 COMMENTARIUS gens umnioer[a ifla. h. e. "Tantum abeft , ut ma- ledictionibus meis, quibus, tanquam fulmi- nibus, eftis percuffi, feu adflicta & pau- pere veftra conditione, irze mez in vos ac» cenfe figno & effecto , ad meliorem men- tem fueritis, quod oportebat, redacti, ut contra deteriores fitis facti, judicia mea non folum fpernentes, iisque non obftantibus in eodem crimine obftinate perfeverantes , fed & inde anfani me ulterius defraudandi captantes, & hoc paupertatis veftrze pre- textu decimas & primitias retinentes, & in proprios ufus vertentes; nec unus aut al- ter ita inftituit, fed univería fere gens in devia abrepta eft, ut crimen factum fit uni- verífale. | Expofui hac paraphrafi omnem fenfus latitudinem , quaxe adtento lectori, nunc admonito, fefe fponte fua offeret; in primis fi conferatur cap. 1: 13. & noftra ex- plicatio, ibi data. Quare paucis hic defun- gi potero. Crimen Zefraudatiomis Dei hic ex maledictionis divinze contemtu , nec non ex univerfalitate ejus , adgravari , facile adpa- ret, & recte nonnullis eft obfervatum: fed eos - ex ipfa hac maledictione anfam defraudatio- nis arripuiffe, & hoc pratextu crimen ob- velaffe, minus, ab uno alterove, ut Dieu , fi difcefleris, adverterunt, nemini, illud vers bo x»p defraudare involutum efle , quod Íciam, A». MAL ru 443 fciam, fuboluit. /zlememstum aliquod .de- fraudationis facrilegge verbum x»p compre- hendere, modo ex Cl. Schultens obfervavi.. Sed, quodnam fuerit, non nifi ex zaledic- tione cognofeitur, inde vero facile. Veríà- bantur Judzi in miferabili & paupere ftatu , malediclionem Dei in fterilitate & inopia, de qua verf. 11. agitur, fentientes: quod cum ad animum revocare, & ad mores emendan- dos adplicare deberent; illi contra propter- ea etiam fe a tributo facro immunes exifti-- xnarunt, & hoc velamento Deum fe impu- ne defraudare pofle opinati funt. Senfus ita- que eft, acfi haberetur: smaledictione ánufti e[lis., & tamen pergitis non tantum in me de- fraudando, Ííed & licentiam inde fumitis, hoc ufi pretextu, quod Zecimas & primitias offerre nequeatis: quemadmodum in alio. fed fimili , cafu palam confeffi funt, c: 1: 15. utibi expofui. Parum in verbis, quod no- ftram operam defiderat, íupereft. Ver- bum vw fedemtenetin z//iore, aduftione , un- de :Gibus abigere, feu srere flagello, nec non :/zfamia notare, quod eft /zurere notam infamie, denique zaledicere, quafi fulmine zremie percutere ,. & amaralenia , que urere dicuntur, infligere ,. denotat. Qui huc facile adplicantur. Grammatica- le/ obiervatum - fi£,"^ quod £I Schul. Kkk ao. tenis. 44 COMMENTARIUS tens ^ debeo, partic. Niph. o»w effe regu- lariter ab adfini radice »w ejusdem potefta- tis, unde m», & ;/z ow: fed ejusmodi ob- fervata non funtalias fori noftri. Structura fermonis, quz ita proprie habet, zmaledic- tione vos peru[li, & me vos defraudantes eftis, ficut indignationem loquentis fpirat; ita rei indignitatem, ac populi ftultitiam, manife- (tat, quod duo illa ita conjungant , ut in me- dia maledictione Deum pergant offendere, unde unice liberatio ab ea exfpectanda fo» ret, & per eam przterea fefe in Deo defrau- dando obfirment. Quze fumma erat infania, & populum Dei arguebat genie efle ftul- tam, & fana mente orbam. Quo forte etiam tendit, quod fubjungitur, *»» «n gens illa univer[a ifla. Quse verba criminis per totum populum diffufionem directe quidem comprehendunt, quemadmodum C. 11: 9. Sacerdotes & Levitze quoque viles dicuntur facti o»n *25 7o£j populo; absque ut ad unum omnes hujus culpz fuiffe reos , ftatuere neceffe fit; uti facile cernitur: attamen non fine ratione voce », & non », ufus vide- tur Deus; ut, populum Ifraelis, alias sy . adpellari honeftiore vocabulo folitum, fefe nunc talem praftare infinuaret, ut n, gezs ve- & Gr. Pp. 488. Ap^M S. ZAlLi "riu: 92 44$ verius quam t» populus adpellari mereatur. Occurrit enim nomen "» fere femper, pau- cis locis exceptis, pro gemzbus. Subinde etiam minus honeftum eft, & contemtus in- dicium , & in malum fenfum fumitur, etiam ubi Israeli 4 adtribuitur. Quo etiam facit, quod " zurbam populi ab honoratioribus, sy dici folitis, diftinctani denotet. Cui pro- pria vocis " poteftas, qua erroreum deno- tat, ut alibi ?» obfervavi, quoque concinit. Genus itaque recte ea augetur emphafi, qua con[iliis perditum, & infipientem «, & a fana mente aerrantem , fignificat populum , qua- lem fefe hic przíftabant Judei. Ceterum in conftructione tfanfitus a fecunda perf. ad tertiam ufitatior eft, quam ut moram injiciat. Sic Mich. 1: 9. audite populi à» omnes illi, & alibi?, Quodideminpri;za & zertia obtinet,uti Job. x: 16. & celfus ibat ut leo, venaris me, pro, eum me ,qzi cel/us ibat , venaris. Ubivid. Cl. Schultens, qui plura dabit. Addo unum, alte- rumve , hinc nova donandum luce, Pf. rix: 10. robur ejus apud te, con[lriugam , vwyssw Tos wy .(fü hec vera fit lectio, & non, alias non ipernenda, wem vow "ww, robur meum, de te ca- . à Deut. xXxIr1: 28. ubi vid. notz noftrz, Jer. v: 9. Pf. 11ix:6. A ad Deut.l.c. e Deut.l:;c. & ver. 8. d 1. Reg. xx11: 28. Obadj. 3. Job. xvi1r. 4. ubi vid. Schultens. Kkk 5 46 COMMENTARIUS cümüm , cujus priorem partem verfiones antiquee confirmant, utramque verf. 18.) h. e. cujus robur, per elüpfin ses ante wy, robur ejus apud te efi, ego confiringam me, cum ad opus meum faciendum , cum ad fta- tum ac locum meum firmiter tenendum, & cavendum: quod verbo w»wjproprie coz- firingere , inde laciniam fubftringere, & ita adgredi opus, & fibi cavere, ccomprehen- fum eft. Pf. xu: 5. ProfeQlo de excellentia ejus confultabunt depellere - --- h. e. profecto ego, quem de excellentia fua confultabunt de- pellere. ---- profecto Deo. [ile anima mea &c. Pf. uxvr: 6. zranfibunt fluvium pede ibi letabi- aur Nn te, h. e. nos, qui Zune bunt - - - - letabi- aurinie. Poflem alia fimilia proferre etiam ex autoribus exoticis, fi hic loci effet. S CLV. 6. Convictioni & reprehenfioni fubjungitur «44Pboriatio ad decimas & primi- tias offerendas, & alimenta fuppeditanda mi- niftris facris in domo Dei, ut eo faltem vel unico figno converfionem fuam ad Deum demonftrent: quemadmodum eo ícopo /ab- bati obfervationem, & /érvorum manumis- fionem xequifivit alibi Deus apud leremiam a, Verba ita fonant verf. 10. Zdferte umiverfr- iaiem decimarum ad. domum ibefauri & , vel ul. & C. XVII: AI. X1XIV: P; A» MAL mr 19 447 ui, fià carptura in. domno tea. Decimas non tantum, fed integras, non mutilatas , quales- cunque & plenas , fine ulla defraudatione, re- quirit Deus, & populum excitat, ut vel hoc fpecimen fua erga Deum reverentiz ac ftudii religionis edat in fignum emendationis fux , eaque ratione experimentum capiat fa- voris Dei, quo eum mox fit profecuturus. Nihil fere noftre curz hic relictum eft, nec, quod obfervem, habeo, nifi hoc u- num, vocem 3», quz alias predam fignat ac laniationem , hic, Gcalibi, ut Pf. cxr 5., pro cibatu fumi, origine a carptura ducta, quz primaria radicis poteftas eft, unde & /aziatio- Jis & cibatus ufus fponte fua fluxit; fed teri amat in 2abu/o & nutrimento quo£idiano, fi- mul teneri ac recente , adeoque grato 2, Quod huic loco gratiam conciliat & emphafin, in- fuper manu quafi nos ducit ad primizias de- cerptas de mefle, zQewptpaem , axpOiia, nom; quarum mentio modo etiam facta fue- rat; fed hic reticetur, forte quod lateant fub vOce qm, quz recentem carpturam fignifica- re [folet, alias nomine Zecimarum quz- cunque etiam aliz tributariz, ac lege requi- fite, oblationes comprehendi debent. / S CLVI. y. Hoc a Judzis preftito, & ob- & Vid. Schultens ad. Prov. xxxr: 14. 48 COMMENTARIUS Oobftaculo ea ratione remoto, Deus ^enezi- Gionem promittit in eos abundanter effunden- dam, manifeftum in fignum aZpropinquatio- nis Dei àd judicium, quo hzc fpectant: vult quoque ex hoc folo fpecimine ut cognofcant, quid exfpectardum habeant, fi toto ani- mo & plene ad Deum fe convertant; cum ftudium eorum in decimis & primitiis addu- cendis tam liberaliter fit remuneraturus. Hic confpectus eft & fcopus pericopz vert. ro-- 12. in qua cum formula, Z4ixi£ febova, ter occurrat, zres in partes recte dividitur. Qua- rum rima benedictionem, mox expromen- dam, connectit cum memorato fpecimine emendationis populi in Zecimis & prümiüüs prebito, quam Deus, tanquam hujus pro- ximum confequens certo & mox futurum, confiderari vult, fimul favoris fui erga Ju- d:zeos experimentum; oppofite ad eorum dif- fidentiam & expoftulationem, quum dixe- rant, uDi eff Deus judicii? ad quam expug- nandam provocat ad hoc experimentum propinquitatis fuze, fimul promtitudinis in- dicium ad eos vindicandos « felices redden- dos. Sicut itaque par pari Judzis retulit in defraudatione Dei per oblationes negatas, penuria omnium rerum puniendo: ita con- tra referret , eos , f1 oblationes adtulerint , di- &ndo: uti eft, Prov. 11x: 10. bonora Jebo- KIA A». M'AL s nz 1.- 449 vam de opibus tuis, & de primitiis otis pro- ventus tut: & diflendentur. apotbece tue [atu- ritate ,€ mulo lacus tui erumpent. Verbafunt verf. 10. J£ explorate t, queo, in boc, dixit Jebova, Deus exercituum. Quibus prz-. terea teftatur de bonitate fua, & ad populi infirmitatem, feu ditfidentiam, fefe adcom- modat, dum orat quafi, ut hoc experimen- tum capiant, explorate me 4z/?, dicens, & hoc folum ftudii fui in religionem edant fpe- cimen, non adeo moleftum, aut przeftitu difficile, 27 boc, dicens , explorate me, fcili- cet, vel in boc f/)lo, quo nunc ero contentus. Pertinet enim nw3 77 boc ad fupra memora- tum officium, cujus neglectum Deus repre- henderat. | . SCLVII. Secuzda pars continet ipfum promiffum fertilitatis terre, & abundantiz omnium bonorum ad vitam lztam & com- modam, caufis fterilitatis & penuriz e me- dio fublatis, oppofite ad modo memoratam 2naledictionem urentem , verf. 1o, 11.ff non ape- viam vobis cancellos coelorum , & effundatn vo- bis benedictionem usque ad defectum capacitaiis vacue; C increpem vobis confumentem, ut 320m corrumpat oobis fructum terre; nec abor- dat vobis vitis in agro, dixit Stebova, Deus exercituum. — Quz cum difficiles non prz- beant intellectus, moram non injicient, fed ; bre- 40 COMMENTARIUS brevibus expediam. t. Notari meretur fortis- fima adfeveratio, ad juramentum prope acce- dens, in particulis »» ex // o7, utique ejus- modi in cafibus adhiberi folitis; acfi habere- tur, 709 viuum ,[fi von fecero. Quod eft tra- laticium 2. 2. Phrafis, aperire cancellos coefo- rui, qua coelum confideratur tanquam au- la, per cujus feneftras folebant munera pro- jici, & figna alia favoris dari, ficut ad coe- lum refpicit, unde 7/;via & alia media abun- dantiie bonorum ad terram demittuntur , quare Pf. Lxv: 1o. rivus Dei adpellatur, quod facillimum eft; ita ordinaria non tantum fed & extraordinaria , & miraculofa , media com- prehendit, & populum certiorem de hoc effectu reddit, ita ut,fi ordinarie non videa- tur fieri poffe, extraordinarie & miraculo- fe fit futurum ; quod ad certitudinem au- gendam facit. Pollet fubinde hac emphaft phrafis, aperire cancellos. coelorum , qua mi- raculofum dicit effectum, uti 2 Reg. vri: 9. ubi praefectus, Eliffe promiffum de abun- dantia cibi die fequente obventura Samarize tanquam vanum traducens, dixit, ecce 9e- bova cataraQas im coelo facit, am boc fiet? h. e. fieri non poterit, nifi Deus miraculoíe hordeum «& triticum pluat, quod in gra- tiam A Vid. Nold. part. p. 71. &iDEJ MRARL. M18 dos ask tiam Samarize , tanta cum miferia luctantis , & a Deo defertze , futurum efle, quis tam in- eptus eft, ut credat? 3. Vox n»w Penedidhio, in phrafi, effundam vobis noa benedilionem , primo & directo fenfu largiffimam denotat plwviam , indeque oriam copiofam meflem & fertilitatem terrze reliquam , ag/zvia potiffi- mum dependentem in Cananza: uti ex variis locis Script ^ & aliunde in vulgus notum eft; cujus indicium eft cz; in cancellis, feu eataraüclis, coeli aperiundis a Deo, tum in verbo p», quod effundere, teu fHillare figni- ficat, a propria /2/vazdi , falivam ore demit- tendi, poteftate, unde //u/ie etiam ufus manavit, de $/vvia effufa, feu ftillatim de- miffa, adhibetur Ecclef. xr 3. /£ p/eue fue- vint nubes, imbrem fuper terram ww ejfun- dent; & liquoris etffufione Jer. xivur: 11. Zach. 1v: 12., nec non/azguinis apudArabes s: unde nata phrafis, 3»n pon non evacuare , fed effundere facere gladium, fcilicet fanguinem. sumitur quoque vox 231 pro abundantiffi- ma aquse copia, Ezech. xxxiv: 96. imbres n» benedidionis,feu pluviz , copiofze erunt: & Pf.Lxxxiv: 7. n» benedictionibus , proprie largiffima aqux copia, cooperiet m» p/zezs, Íci- & Deut. X1: 1r. &c. Joel. 11: 23. & aliis locis & Vid. Rev. Lette, ad Ex. xv: 9. I2: 42 COMMENTARIUS fcilicet Jehova ?/uvius, verus («c Veris, & 5 pep ÓO-, qui Jovis eft titulusapud Grzcos.. Unde etiam, n»3 pi/ciza, quia eft. aquarum: receptaculum. — Sed latius hic fefe ad ferti- litatem terrze & bonorum abundantiam, no- mine Pezedidiomis notam , cujus pluvia co-- piofa quoque erat precipuum medium cau- fale in Cananza , & folemne emblema, por- rigit: quod uberiore non indiget illuftratio- ne. 4.Phrafis, effuudam vobis benedictionem 4 *3 v proprie dicit, vsque ad defecum ca- pacitatis vacue , adeoque pleniffimam abuu- dantiam benedictionis denotat, tantam ut terra capere nequeat majorem; ut nulla am- plius fit capacitas vacua. Vox *»» exprimit abolitionem , a xad. n*3 feri, terendo minui, & fic coz/umi, ac ad nihilum redigi; unde particula 53, ^?» pro z0z & nihil. Altera vox 1,3 rad. ^ ex fono facta, cujus proprietas eft in /0zo ob/turo, qualis redditur e re cava aut intus exefa?, proprie fignat cavratem tnnientem, íeu capacitatem ipfo zizziu fe indicantem, inde exigeztiaz: Quam pote- ftatem retinet particula ^ cum 3, 3 & »; ita. ut "3 fit a eam, "a fecundum eam, & n ex vel pre ea; ügnificat & /patium capax , & vim & Vid. Schultens. ad Har. conf. 1v. p. 28. & excezpt. Ispah. p. 1$. T ApuyM AL. riz ! IO, 433 vim capacem. Senfus itaque eft, tantam fore abundantiam, ut capiendo amplius non fit terra vel populus. Aliorum conjecturas fuo relinquo loco. s.Per coz/umentem , ow, fructum terre, quem Deus zzereparet , feu juflu & potenda fua reprimeret, ac abige- ret, quod eft zzcrepare, ut c. 11: 3. habui- mus , intelligenda funt quzvis noxia animalia, aliave media, quibus femen & fructus abfu- muntur aut corrumpuntur , in primis /ocuf/e Joel. 1r. & 11r. Quod non ett ignotum: nec in reliquis eft quid difficilis, quare plu ra non addo. SCLVIIL 72rziz pars additbenedictionis, modo promifle, fuperpondium, in eo fi- tum , quod gentes , quzecunque hujus rei no- titiam fuerint confecutz , felicem fint przedi- caturz. populum Judzum ceo nomine, quod terram .acquiefcenti:e. & delectationis te- neat,& ea fruatur ;imo ipfe fit talis. verf: 12. Et felices. vos predicabunt omes gentes, quia eritis vos terra deledationis, inquit Webovd, Deus exercituum. ' Promittit Deus Judzis, eos fore zérram complacentie ,| & declarat; eos eo nomine feces efle pr«edicandos ab omnibus gentibus. | Quse preclara profecto funt & falutaria bona, quorum fpes Judzis hic fit, fi fe ad Deum plene converterint » & qua etiam fi ERU tempore in eos col- H3 ia^ 44 COMMENTARIUS lata funt. De quo agam, pofteaquam ver- borum dederim fenfutu. Singulare eft , quod Deus non dicat zerrzz eorum fore compla- centi ,fed eos ipfos fore eam terram ;non fine ratione profecto; quz? tamen fefe mox non prodit, fed adtendenti non erit longe quz- renda. Terram complacentie fi fimpliciter adpellaffet zerram ipforum, zerre foret, qua tali, adfítringendum hoc elogium, nec aliud denotaret, ac tetram fore frugiferam, paca- tam, & frequentem, quz Zefecabilia pro- ferret, & gratum praeberet Deo ac homini- bus fpectaculum, in quo Deus fibi compla- ceat, & quod gentium encomia ac defide- ria mereretur, ac confequeretur. "Verum cum habeatur, eos ipfos fore £erram com- placentie ; duo infuper de ipfis fignificantur, alierut, arctum ipfos cum hoc Zerra corm- placentie habituros commercium ,ut in com- munionem nominis ejusdem veniant, ipfi- que in hac terra lzete, pacate & frequenter degant, ejusque bonis gaudeant: adeo ut ipfi dicantur zerra delehationis , quatenus. terra ipforum eft, illi in ea verfantur, ejus bonis & privilegiis fruantur , € populus quo- que ipfi fint complaceniie Dei & hominum. Nomine itaque Zerze & ipti comprehendun- tur, tanquam qui eam, ut fuam, incolunt, & ea fruuntur quoque, qua tales , complacen- Lic Alp MUATE.S Dna (eO — 4g iie Dei & hominum objecta funt, adeoque uuum quid cum ea conftituunt. 7f/erz cft, eos ipfos efTe zerram complaceniie, feu ta- lem zerratz conftituere5 populum itaque efle, feu regnum vel remp. ac Ecclefiam, com- placent. | Zerre enim nomine ipfe populus in ea degens , & focietatem civilemac religio- fam conítituens, venire haud infrequenter folet; in fpecie TuZ«eus populus in Cananzea. De quo videndus eft Cl. Vitringa s: quem- admodum ipía Ecclefia Chriftiana fecun- dum ex£erza; íuam faciem, quam in terra prefert, eodem nomine cenfetur infignita Jet. Lxir 4. uti Idem explicat. S CLIX. Hac fenfus amplitudine admifra, promiffum , utin paucacontraham, fequentia complectitur 1.7erram Canancam ipfam fo- re fertilem , fructibus deleetabilibus abundan- tem, tranquillam, frequentiffime habitatam, & fplendide cultam ac zdificatam. 2. Popu- lum]Judzum eam, qua talem, inhabitaturum, ejusque bonis lzete, copiofe & fecure, frui- turum efle. 3. Remp. & Ecclefiam, feu fo- cietatem civilem & religiofam, in ea confti- tuturum fplendidam, profperam, & Deo hominibusque acceptam; ita ut Deus ipfein -€o acquiefceret, & favoris ac complacentiae ! iua & ad Jef. x1: 4. 446 COMMENTARIUS fuz multiplicia-fisna ederet ac effecta, ho- mines quoque reliqui, feu gentiles ,?7«eZica- rent: de quo mox. 4. Denique addere liceat, regnum Dei & gratize per Metfiamin hac ter- r3, & medio hujus populi, effe condendum, & gloriofum faciendum; in quo Deus fibi pleniffime complaceat. De quo prophetz fepe magnifice, uti notum,locuti funt. Ra- tiones, quare eo usque extendam promis- fum Dei, Judzis & eorum terrz hic factum; funt fequentes. z.Phrafis , qua Zerra com- placent adpellantur Judzei, & vera fua em- phafi , & ufu in Script. S. , requirit, ut homi- nes ia terra fint, qui Deo vere placent, & in quibus ipfe acquiefcere poteft, manifes- ta praterea (int gratiz: 4 favoris Dei indi- cia, non nifi in fpiritualibus benedictionibus vera fua emphafi quzrenda. Ecclefize quo- que Chrifti inter Judzeos primum erectze, dein inter gentes propagate, hoc elogium, tan^ quam proprium, datur Jef: rxu: 4.z0zentibi ümponetur n»-wen complacentia mea im ea, & terra tua maritata, quia complacet fibi Stebova in ie, € terra tua maritabitur: ubi idem oc- currit, quod hic, verbum yen. Nec im- probabile mihi videtur, quod CI. Coccejus quoque Obfervavit, huc in primis fuifle ad- "ufum in cantico Angelorum Luc. im: 14. Gloria im excelfis Deo, & in terra pax, &v av- (— Sp9- Am MPA L.C rts 2305 08585 Ogame &vDoxíac im bominibus beneplaciti , fen complacentie (fic enim legendum eft, & non éuJoxía, beneplacitum) ficut pax omnem bene- dictionem & falutem continet, ita Pbomiges complacentie funt, qui in terra fruerentur hac felicitate, eo titulo infigniti, quod fibi in Deo complaceant, . & angelum foederis amore complectantur flagrante, uti vert: i. habuimus eodem verbo yen, & Deus fibi in ipfis; cui, proxime convenit, quod hic di- Citur, eos £erram complacemtie futuros. Quemadmodum vero hic bomines adpellantur ierra complaceniie, itain hymno Angelico ferra & bomines complacentie permifcentur, & quod de zerra, pace gavifüura, dictum erat, mox, fine ulla copula, ad 5orizes be. neplaciti adplicatur, argumento, zerram & bomines beneplaciti efTe unum & idem. 7. Cum regnum Mefliz fit fundamentum & comple- mentum bonorum , quz populo Israelis con- tigerunt, profperitati quoque ejus modo memorate , qua fub Maccabzis gavifus in primis eft, arcte adhzreat, mox quippe ma- nifeftandum, de quo alibi « fufius egi , denique -conoer[ionem populi ad Deum, cujus mentio facta eft verf. 1, 5, 4., etiam fenfu penitiore habeat conjunctam; promiíffo de regno Met- ; (i- £ Diff, ult. ad vifa Dan. Mmm 46 COMMENTARIUS fixi? quin hic recte locus detur, dubium nom eft. Licet verf. 7. primo fenfu converfio fincera ad Deum ejusque legem, uti fupra expofui, intelligatur; nihil tameri impedit, quominus fenfu penitiore ad euangelicam converfionem extendatur, tanquam cum pleniffima Dei ad populum fub oeconomia $ratizte cozver[í/»ze conjunctam; quemadmo- dum Zach. 1: 5. quoque obtinet, fed direc- tius magis. & clarius Jer. 1v: 1, 2. De quo. hic plura, quod poffem, dicere non licet. 3.Denique majore quoque emphafi, hac: admiffa hypothefi, de Judzo populo dici, poteft, quod in precedente membro habe- tur, eum a ompibus gentibus felicem ee Bra. dicandum:; uti facile patet: De quo.nunc verbo reftat dicendum. Ness sg S CLX. Hac felicitate quum Judzi fue-. rint mactati , declarat Deus, eos felices, elfe. ab ommibus gentibus predicamdes: oppofite nimirum cz ad opprobrium, quod a genti- bus tempore calamitatis fuze fuerant paffi s, & ex parte patiebantur etiamnum 5, ipfis- que a prophetis fiepe erat denunciatum c, ium etiam ad offezdiculum , gentibus propter-.' ea objectum, quo a religione & communio-- Tie a 'T'hfen. 1: 8. 11: 15. 16. Dan. 1x: 16. b in libris^ Ezr. & Neh. c Jer. xxiir: 40. xxIX: 9. XxIx: I8. Ezech. v: 14, 16. xx1I: 4, s. & alibi. hi A DHMUNRA CL. frt: or 457 ne hujus populi fuerunt abalienati , & in po- fterum , nova ingruence adflictione, quz profpera illa tempora fub Maccabzis prz- cederet, abfterrerentur, uti Jef. xxxv: 7. prefupponitur, &' abolebit im monte. boc fa- ciem tegminis , obtegentis omues populos , & ve- lamen impofitum. omnibus. gentibus ;, ubi con- fulendus eft Cl. Commentator , 7;/ denique ad fubjectionem & fervitutem, ac oppres- fionem gentium, fub qua adhuc gemebant, & quam deinceps adhuc graviorem experi- rentur. Longe aliam, «& oppofitam for- tem, hac benedictione in ipfos collata , nan- cifcerentur inter gentes, qui eos tunc fe/i- ces adpellarent & celebrarent : & predica- buni, inquit Deus, «os felices omnes gentes. Quibus verbis fignificatur, oppofitailla, mo- do memorata, non tantum efle removyenda, fed przterea r.füummam populi profperi- tatem ei g/oriofam futuram, decus ac fplen- dorem conciliaturam. ».in notitiam gentium quaquaverfum | venturam 3.celebrandam effe ab ipfis, & prazdicandam. 4.fimul defi- derandam, ita ut ad communionem cum hoc populo, ejusque religione, ambiendam, ac ineundam, permoverentur. Quemadmo- dum Zach. vri 22. 95. luculenter eft prz- dictum: veziént populi multi ,& valide gentes , ad querendum Jebovam , Deum exercituum , Mmm 2 Hie- 4598 COMMENTARIUS Hierofolymis , & *febovam coram precandum : fic , dixit Sebova , Deus exercituum , erit diebus állis, quien. adprebendent. decem viri ex omni- bus hnguis gentitun , adprebendent, inquam, oram ce[His viri qudet , dicentes , ibimus vobis-. cum, quia audivimus Deum effe eobiscum.: Plura alia fimilia vaticinia, ubique obvia, mitto. 5.Denique non ab una ac alia, fed omuibus gentibus, majore minoreve vocis, om- nis, emphafi, qua vel omnes viciza$ gentes denotat, vel quascunque etiam remotiores , vel unicer[aliter omnes in orbe. habitato.. Quod fub Meffia factum eft. & CLXI. Quod ad émplementum , in primis partis poftremze , adtinet: licet conditiona- tum fit promiffum, a converfione populi ad Deum & ejus lesem fufpenfum; de condi- tione ipfa vero preftanda, nec ne? nihil adfirmetur; ex aliis tamen prophetiis, qui- bus hzc eadem promifla Judzis poft exfili- um Babylonicum faéta funt; ea bona vere in eos effe conferenda fuo tempore, liquet , hi- itoria quoque, ea fuiffe ipfis concefla, te-. ítatur; uti temporibus precipue Mlacca- baicis, & deinceps, Metlia manifeftato. Profperrima ficut fuit & gloriofa populi con- ditio poft adflictionem Epiphanicam, fub Simone & Joh. Hyrcano in primis, itaa Gentibus quaquaverfum, etiam remotiori- | bus Ab SUMPROACUE. 3 fir$/ 39 7) 4459 bus , honorati funt ac celebrati , & religio eo- rum. eft a multis adoptata, five profelyti fuerint facti, five Deum Hierofolymis, da- ta. occafione , venerati fint. iVlajore tamen emphafi illud factum eft fub Mefiia, quando euangelium per orbem eft diffeminatum, & gentes ubique Ecclefiz fuerunt adgregatz.. De quo hic non eft locus pluribus difleren-- di. Statuendum itaque eft, Deum, dum. hzec promifífa fecit, previdiffe, populum fefe in pofterum emendaturum efle ,. ficut ex parte fecit, majore quidem fub Macca- bxis, fed longe minore fub. Metfia; quz etiam promiflaà bona confecuta eft, reliquis. obduratis & rejectis. De quo poftea verf. 19. &c. pluribus agetur. Qua ratione promis- fum recte dicitur impletum, fimul manet. confpectus ejus conditionatus : cum co- rum tantum refpectu implementum obti- nuerit, qui fefe ad Deum .converterunt.. S CLXII. Superiorem fuam zerepatiouen , & ad refipiscentiam adbortationem , nova ex- ceptione & objectione,. ab antiquorum el przefentium temporum comparatione in pro-. bis & improbis diverfimode,. convenienter. juftiti:e Dei & utrorumque ftatui morali,. tractatis, defumta, elufam & irritam a Ju- dais redditam, ut putabant,. Propheta ube- rius aep & fortius adftringit, ipfis Mmm 3 Letis- 40 COMMENTARIUS teimpus ob oculos ponens, a Deo definitum, quo ferum , ficut fzepe antea, illud piorum & impiorum hac parte difcrimen adpareret longe illuftrius ; quod fimul , ut olim, in om- nium incurreret oculos. Hic fcopus eft & genuinus confpectus pericopz verf. r3. us- que ad finem libri. Cohzrent enim omnes pericope,partes manifeftiflime, male per capitum. divitionem in erfmnibus divelli fo- lite. Sunt vero Zzce ejus partes generales; quarum Z/tera exceptionem Judzeorum con- tinet verf. 13--16. a/tera refponfum Prophe- tz, vel Dei , refutatorium verf. 17--24. Prx- mittitur, pro more prophete noftri, de quo in fuperioribus faepe dixi, introductio, his verbis verf. 13. Stringentia contra me [uut ver- ba veflra, dixit Sebova, € dicitis, quid le- cuti fumus contra te? Sermones eorum ad- pellantur f/rizgestes, quatenus Judzis zz/es viderentur, & Deus quoque aliqua ratione eosacciperet, per ea quafi victus & permotus, validi fcilicet & victoriofi contra fuperiorem Dei reprehenfionem & adhortationem, ad eam omni fructu privandam, adeoque im- pediendum, quominus in animos penetret, & converfionem efficiat. Antea in fcenam fuerant producti, tanquam verba querula & expoftulatoria contra Deum effutientes, quibus Deus refponderat, addita ad feri- am A5 MAL. imr m 461 am refipifcentiam adhortatione , luculentis promiflis firmata: nunc vero verba ,Objectio- nem aut exceptionem comprehendentia contra illam adhortationem, ipfis in ore- dantur, tanta cum fiducia & jactantia ab ipfis prolata, ut ad ea refponderi non pofle puta- verint Hane enim emphafin habet verbum pn f/rinxit; cujus proprietas eft in vinculo vel nervo valide zZffricfo, & fortius vibrato , adeoque adítriétione cum. vibramine ; uti ex Ling. Arab. patet. Ufu autem , inter alia, pro /zrmiter contra adverfarium. Zezere irru- entem 42, (x obere tanquam: victorem: b. fumitur. De. verbis: vero: ufurpatum , in pecie quz judiciariam difteptationem, ut hoc loco, continent, verbna ftringentia & refutatu difficilia, verba victoriofa, denotat : folet quippe $335 peculiari, ufu.frequentari in. actionibus judicialibus.,. & controverfiam forenfem agitare , ac longius deducere ; fligni- ficat. c, a primaria //rzezdi. notione,unde Jot fluxit, a fermone longius: /'rucio& deducto ; ut Lat. /zr/mo a ferese., feu longa. ferie necte-- Te 5 Gr. ee.neio.. Occurrunt itaque Judzei cum Deo quafi dif: ceptantes;, ejusque oratio-- nem increpatoriam & adhortatariam refu- tan « a. Pf. xxxv; 2. b.IReg.xviz22; | c zSam. xiy: Io. XIX: 30. I Reg. 111. 22, PEL, 7. 11:6. Jer. v: 5,25. Xll: I1.XXII:21. NC, Al IV 4; COMMENTARIUS tantes, vel potius alio argumento fuperiorem expoftulationem, & meliore animo, urgentes, ità ut Deus ad eam tollendam adductus quafi fit, ut difcrimen piorum & impiorum in lucem proferat. Qua ratione 9» pm freva- lere fumitur 2Sam. xxiv: 4. | Ex quo de ne- xu hujus pericopze cum przecedentibus faci- le conftat. : S CLXII. Hac premiflà introductione, Deus eorum verba in medium adfert verf. 14--I16. 14. Dixiflis ; malum eft [ervire Deo: ecquid emolumenti, quod cuftodiam ejus cufla- diamus, & fqualide incedamus coram Sebova , Deo exercituum? is. Li nunc mos beatos predicamus fuper- bos: etiam cedificantur operatores. ini- quitatis, etiam probarunt Deum, & erepti funt. 16. Tunc locuti funt timentes Sebove ,. quis- que ad proximum. fuum; € adtendit Sebova €& audivit: efhque liber me- 200rialis con[criptus coram ipfo timen- tibus Sebowe, & nomen ejus eftimaau- zibus. T Que verba s.thefin, quam ponunt , com- plectuntur verf. 14. in init. ». ejus deductio- | nem ALDI AMUTAVE" jX1x/ m4. ^ 463 nem & vindicationenr verf. 14--16. s. Thefis - habet, cultum Dei infructuofum efle, & no- xium, verf. 14., his verbis , za/uz ett fervire. Deo, oppofite ad promifla, refipifcentibus & Deum ftudiofe colentibus modo facta. Quorum fenfus, qui in facili eft, huc redit: nullum a cultu Dei ad cultores redire fru- ctum, nullum in hac vita emolumentum, nec promiffa cultoribus Dei facta impleri; de quibus hic potiffimum agitur: nullam itaque effe rationem, quzxe eos ad religionem Dei obfervandam & exercendam excitare poffit, quin effe, quze abfterrere queat, cum fructu non tantum careat, fed infortunia adferat & mala. Quod, ficut mox in de- ductione thefios ipfis verbis, recte intellc- Cis , exprimunt, de quo mox , itagenuina vo- Cis «9 poteftate, & haud inufitata fignifi- catione indicant. Originalis vocis vis non eft inflabiliias vaga & vana, quod aliquan-. do fufpicatus eft Cl. Schultens 4, ea tantum ductus ratione, quod r5 mox /zr;itati opponi- tur, fed deformitas & foeditas, ut ex Arab. ge» & "9 colligo, pulcbritudizi oppofita; unde ad quamvis foeditatez, cum moralem in vitiorum, in fpecie mandacii, turpitudi- ne, dehoneftante quoque, fitam, tum phy- ficam, feu calamitatem & miíeriam, quz Nnn Jqua- & ad Tob. xv: 31. 464 C-O M:M E-NAT! A RcLU S Jaualoréir adfert ^at mox fequitur; tranfit. Quem pofteriorem fenfum nonnullis in lo- cis ^ exferit, & hic oninino| habet: . ut fe- quentia docent; | Ceterüm nón ad' futurum, ied przfens hujus Vitte feculum refpicere, & miferias cum -eult Dci-in hae vita con- nexas eos in oculis Habere ,;; adeoque non Sadduccorum-. principiis inbutos fuiffe, de quo poftea, qui-hié/ loquuntur, fequentià extra dubium collócant.-* Uride quoque ma- nifeftum eft; non de cujuscunque Dei, fic dicti; & quocunque ejus éultü, feu quali- cunque religione, hic agi,. fed de;vera veri Dei , five Jebovc exercituum Dei Hraelis: quo titulo mox infigüituE^UO — sse l5 | $ CLXIV. s.In thefios' deductione,.. qua eam exponunt &' demonftrant, "z.flatum fuum, qui Jehovam colebant, triftem & adflictum, in medium adferunt,indeque ar- gumentum pro thefi fua petunt verf. r4. his verbis ecquid emolumemi? quod cufldiam ejus cuftodiamus , €& f[qualide incedamus coram Sebova , Deo exercituum ,h. e. ctenim , ut, in- utilem & damnofum efle nobis. cultum Jehovz ,adpareat, quantum quzfo & quale eft, quod inde carpimus? nihil boni, mul- tum mali: fervimus quippe Deo fecundum pra- ^a& Job. vr1: 3. Pf. 1xxxtx: 43. & alibi. A;D JM. A ,L.. rir, n, 465 prefcriptum ejus, &. legalem cultum ob- fervamus, nec tamen aliud inde ad nos re- dundat, ac quod miferi fimus & adflicti. Phrafin , cuffodiam Dei cuflodire, de epheme-! riis Sacerdotum , Levitarum, & viroruni fta-: tionariorum , vices fuas in Templo obfervan- tium, adhiberi, & inde ad cultum religio- nis publicum in Templo, omnemque reli- giofam legumritualium obfervationem, trans- ferri folere, notius eff, quam ut nos mora- ri debeat. "Negligentiam & przvaricatio- nem ]udseorum reprehenderat hac parte Deus in fuperioribus, proxime przeceden- tibus; & preclara promiferat bona fi in eo cultu effent accurati, & copiofi: quo re- fpicientes regerunt, nullum non tantum inde ad fe redundatle fructum, fed fefe, non obftante religionis exercitio, quo antc de- functi erant, /gualidos incedere, h. e. mife- ros, pauperes, fervos & adflictos.. Vox Hebr. »p non denotat, ut putatur, 2a72- ium ,, fed in genere /gualidum & fordidum immundum & :7zrbidum, oppofite, teftibus criticis Arabum, ad bo, quo zdities pura, nitida & limpida indicatur 4... Contulit Cl. Schultens cz ,33, fecundum litterarum o ó. vicinitatem '& permutationem , in. C/z- & Vid, Cl. Schult, ad Job. v1: 164... b& 32231 5i9va fl gileib iN ngo:82 1 i5 46 COMMENTARIUS vi ? demonftratam; fed ipfum ,9? «p figni- ficat coxi; iz olla, unde ad /qualorem facilis eft tranfitus; & inde quoque ufus, pro 4ef- zita menfura & potef'ate diftribuendi, mana- re potuit apud Arab. Hinc autem ad ftatum fervilem, lugubrem & miferum transfertur, fere quemadmodum in ne; & nsww. Radix enim ne fignificat, po/uit. ollam 1n foco , adbi- bito cbytropode vel tripode; unde ns$s pro /a- fidibus focariis, feu chytropode; & inde pro conditione abjecta & fervili ^, quia ejus conditionis homines ad culinam admo- vebantur, ubi atri & excocti reddebantur tanquam carbones c. Capiunt Interpretes no- ftro loco de ;ejuziis & publicis fupplicatio- nibus ac. humiliationibus, quod fermonem de actibus religiofis infructuofis. continuari male exiftimarint: fignum enim & argumen- tum hic producunt, quo probent, cultus Je- hovze obfervantiam effe inutilem & noxiam; quia /aualide pergebant incedere ejus rcligio- fi cultores. Senfus itaque eft, fe de cufto- diz Dei obfervatione nihil aliud lucrari , quam ut Jordide incedaut coram Jebova, ipfo vidente & ferente; nihil itaque utilita- tis non tantum inde carpere, fed multum damni: five vertantur voces, quid Iucri , quod cu- & pon b 1 Sam. 11: $. Pf. cxr1r: 7. & alibi c Vid. quz ex Cl. Schultens adtulit Rever. Lette. ad Jud. v. p. 6x. AR BO ONBIACE TII 144 46r euflodiam ejus cuftlodiatmus , && quod fordide am- bulemus? Quid quzfo hoc commodi? egre- gium profecto lucrum, fcilicet: five red- dantur, quid lucri? profecto cuflodimus cus- todiam ejus, €? profedo [órdide t1mcedimus: ut ^ quid, quod, cum emphafi abundet: Utrumque eodem redit. Commendat no- ftram interpretationem , quod 1.cceteroquin nullo demonftrarent argumento ,. infructu- ofum & damnofum cfle fibi cultum Jeho- vie: cujus indicium noftra hypothefis in phrafi ,. /ordide incedere ,. exhibet..2. nulla fit ratio jejunia, & alia humiliationis figna, ex- preffe memorandi, cum modo fefe ftudio- fos Dei cultores efle dixerint. 5. denique phrafis nusquam de /ejuzagute , fed femper de ignominiofo , & adfílicto ftatu , externis fignis demonftrato , adhiberi foleac, uti Pf. xxxvi: 78. JDiflortus [um, fub[fidi calde, admodum fqualidus dncedo toto die, quia lumbi mei plemi funt notis tpufits , C nibil integri in carne mea. h. e. tanta eft mea calamitas , tam ienomino- fa & dolorifica, inftar hominis contemtitli- mi & malefici, qui lumbos notis ürentibus habet inuftos , & toto corpore Iaceratus cft, ut mentis inops, quo me vertam, neíciam , in profundam immerfus triftitiam, & animo depreflus fqualide in publico procedam. Pf. xri: 10. dicems ad Deum petram neam ; iNnn 3 qua- 48 COMMENTARIUS quare oblitus es mei? quare [qualidus ambulaboig oppre[roue bof?is ? Jer. xiv: 2. Flaecidus emarcuit Suda , & poric ejus languide futt, ywh wp fqualidi funt,velinzerram procumbentes, fenfu. preegnante, vel propter zerram aridam & infru-. giferam: nifi quis legere aufit , yos--?». Tp /qua- [idum efl totum terre. Miaamitto. Nefpiciunt, ut facile cernitur,ad praefentem fuam condi- tionem fervilem , tenuem & adflictam, multis- que modis miferam; cujus mentio fucrat facta. in fuperioribus. Denique verbo notetur em- phatis phrafios , yya nw (9, (feu ezegig ; ut fit tüperioris dicti confirmatio & demonftratio) quid lucri? five mo quid fimpliciter fit infrcianiis, uti in omnibus linguis 44/47 , interrrogatione prolatum,& n» alibi? occurrit; adeoque dicat, nullum eflelucrum, quin 272724777 potius cum lucrum noftrum fit, /gualide incedere ; five cum aliqua ironixz fpecies quid /ueri, quod cuflodiam ejus cuflodiamus? hoc fcilicet egre- gium & magnum lucrum; quod /7ualide incedamus; quo fenfu pofterius ^» (9 guod erit quafi refponfio ad prxcedentem interro- gationem, & : € redundabit cum emphafi explicandi, pro, fcilicet , id ef: cujus ufus varia proftant exempla, quorum multa jam a Noldio ; producta funt. | Unum alte- rum, 4 Jer. vill: 2I. Job. v: rx. - b x Sam. x: 27. Job. IX:2. & alibi. — c Part. p. 293. ; ; U&inU IMGAVL.S üriyp2r$4.) - «469 rumve addam,unde aliquid lucis oritur. ? R eg. VIII: 9. Joit Chdfael im occurfum ejus (EAitze) &Pcepitanunusin manu fua , y & omnemubertc- tem Damaf[ciypro , eimirum omen e&c. Jer. xx: 19. fic faciam loco buic ,2n[piratum Sebove, G iu- colis ejus nn €? , pro. fcilicet, ad dandam ur- bein, eu dare urbem hanc f/cut Topbet. x11: 21. & non aufultaveritis voci Taboo, 2» € omni, quod, vel quo, zu 1e ad-vos, ícilicet omm. s SCLXV. 8.Secundum argumentum a profperitate fuperborum contumacium & improborum, oppofite ad fuam miíeriam ,. derivant verf. 15. JE mumc ipf nos bealos gredicamus fuperbos;, etiam eedificantur. ope- ratores | iniquitatis y, etiam. probarunt. Deuur & erepti funt... Quorum fentus non eft, im- pietatem & fuperbiam contumacem a lo- quentibus adprobari , & eligi fectandam , fed fimpliciter, Deum pios inter cjus cultores & impios abnegatores non, ficut oportebat ,, hoc utique tempore , diftinguere, ut i77 flo- reant, & i mifere agant, verum contra- rium accidere, adeo ut fz/ices fint non 7//i ,, 4ed bi predicandi. | Preicamus itaque fe- lices, eft, videmus, agnoícere & confiteri debemus , eos profperitate gaudere , nom nos pios Dei cultores, quibus propheta id promiferat. Refpicitur enim manifefte ad verf. 21., ubi dictum erat, nomine Dei: & ^ i beg- 4o COMMENTARIUS begtog vos dicent omnes gentes , & illud nunc retorquent, ac de Gentibus a fe dicendum effe declarant: argumento inde ducto, quod edificentur operatores improbitatis , fimul Deum tentent €? eripiantur. Quos modo /fuperbos adpellaverant, mox operatores impietatis cog- nominant, ut eorum lineas accuratius du- cerent: fuperbi, ew, proprie Zumidi & fervi- di, (propria enim radicis poteftas eft in fzr- vorà intume[cente, Nel tumore efferoe[cenie, a & de olla Pullieute ^, ac aquis altius :zzu- anefcentibus * , ufurpatur unde transferri folet ad faftum .& fuperbiam non tantum, fed & audaciam infolentem & coziumaciam , a tu- more quoque dictam,indomitam 2) ftiloScript. funt, qui fibi & viribus fuperbe fidunt, cu- piditatibus fervide litant, Deum ejusque le- ges & cultum fpernunt, hominum jura proterve violant, nullis denique vinculis fe conftringi patiuntur. De quo ex locis, ubi- que obviis, facile conftat. Quem inflatum & contumacem animum cum per improbita- Zi; exercitium demonfltrent, operdatores in- pieiatis mox adpellantur , quatenus ei toti in- cumbunt, & per improba graflantur facino- ra, irrequieto cupiditatum motu agitati , omni . tor- & Vid. poft Cl. Schultens Rev. Hackman ad Gen. xxv:ig. b Gen. xxv: 29. c Pf.cxxiv:s. d Vid. Cl. Schroeder Disp. felect ad orig. Hebr. c. 4. Am M' Aribk:s zt; i. 471 torquent & turbant. Verbum vr,inorigine - £exit , operuit , ufu dicittotum efle in re facien- . dajincumbendo, ac veluti eam operiendo:vox vero r6» a radice, quz proprie denotat jaciatutn , & irriquieto motu circeumactum , in- ter alia fignificat pravam illam adfectionem, qua quis oeftro cupiditatis percitus in quz- vis fcelera importune ruit, & ficut ipfe Jac- tatur, ita alios exagza£, & vexat. Hi cum - edificari dicuntur, eosin ftatu firmo , florente & profpero, verfari, & talem habere pofterita- tem, fignificatur;uti Job. xx 11: 93./ comverfus fueris ad omnipotentem , edificaberis, nempe, inquit Cl. Schultens, /De, re, prole, fortunis omnibus. ln fpecie de fortunata & copio- fa familia ac pofteritate adhibetur, ut Exod. I: 21. C fadum efl, cum obfletrices timerent Deum ,G Deus iis domos faceret , ut preeceperit Pharao &c: hac enim ratione fermo eft con- cinnandus , ut tautologia, in verf. hoc & prze- cedente, vitetur, ac facere domos ad Israeli- tas referatur; ad quos relativ. mafc. onm 75//s omnino pertinet : ex quo manifeftum eft, facere domos , S multiplicare populum , eodem redire; cum modo dictum erat, populum valde fuifle per pia illa obftetricum facinora multiplicatum. Qualialoca plura funt,etiamin quibus Deus dicitur «ef/care domum, quae Ooo in- 42 COMMENTARIUS infra ? citabo: fed eodem etiam fenfu Deus adpellari. poffet Zif/cator populi fui Jef. LXI: 5., fi cum eruditiflimo Viro, Lowth,b pro py /7/ulegere, punctis mutatis, fas fit, T3 cedificatores tui: quod omnem diffi- cultatem, alias infuperabilem, plane tollit, & egregium fundit fenfum: verba ita habent, quia, [icut turget. maritali adfedu qwoenis in virginem, turgebunt in te (non. y Zi iui, quod abfonum eft, fed q3 cifecatores iui (ut. fef. 11v: 5. mariti tui funt factores tui) & cujusmodi eff gaudium fponfi, ita enim. per- gunt, //c gaudebit [uper te Deus tuus, vel Dei tui. Latius fefe porrigit Jer. xri: 16. ,ubi po- puli vicini dicuntur cZifrcandi in qmedio popu- li Dei, quatenus per communionem religio- nis & morum cum eo in terris fuis, quas recuperarent, feliciter degereut, & multi- plicarentur, | Additur, eos zeztare Deum eripi h. e. experimentum juftiti:: Dei pec- cando fumere, Deum, fitne talis ? explora- re, fed nihil mali pati, ac manibus Dei vin- dicis elabi: capto itaque experimento mae nifeftum facere, Deum peccata & peccato- res non vindicare ,aut punire amplius. Forte in.oculis habent loquentes id, quod modo di- & 2 Sam. vIY: 11.27. I Sam. 11:55. Pf. exxvir. r. Deut, Xxv: o. Ruth. 1v: ix. ^ b de poeti Hebraa praled.. XXXI: p. 301. Am MAE, :ebi, 473 xerat Deus. verf. ro. explorate me, etiam in boc , dixit febova , ft nom aperiam vobis. Cui opponunt explorationem contrariam , ab improbis factam, qui per fcelera nihil mali fenferunt, fed contra eZi/rcati funt. Denique emphafi non caret 1. quod dicant, umm 70; beatos praedicamus 74725405; ícilicet , nos ipfi, qui populum Dei conftituimus , eum- que ftudiofe colimus, quibus illa bona, in tumidos collata, competunt, quique a gen- tibus eflemus beati przdicandi, fic zs ipfi hoc elogium, eheu! illis dare cogimur. 2. quod ni efiam praemittatur utrique membro, eia zedificantur, e£ig; elabuntur. Putem utro- bique vim ad/eéverandi , & admirandi , exte- rere; a.dictum praecedens adfirmat, & ve- rum efle fortiter declarat, hoc fenfu: /ea- os predicamus fuperbos , & hoc ex vero ;fuüt enim tales, zdificantur & eripiuntur: uti, ut uno exemplo defungar, Gen. xxvrr: 53. benedixi ei, etiam benedidus erit. b.fed ad- feverat cum aliqua admiratione ac indigna- tione loquentis: qui ex particule ez/az conftructione cum fequente fefe fponte of- fert, hac ratione, etiam «edificantur operatores improbitatis ,etiam eripiuntur Deum tentantes , quam hoc mirum, fítupendum, abfonum! emphafis itaque eft in operatoribus improbi- tatis, ac Zeutantibus Deum ,. & mirum ac Qoo 2 ftu- 4j COMMENTARFUS (tupendum in eo, quod illis nihil male, om- - nia bene fiant Sie Deut. r: 37. Eam mibi fuccenfuit Sfebova propier vos; quod mi- rantis fpeciem habet. 1. Sam. xxi: 7. £ziam omuibus vobis dabit früus lHíai agros & vineas? quam illud incredibile, & abfurdum! Zach. vir 6. Etiam in oculis meis mirabile? Qua- lia plura funt. c. Addere liceat emphafin, ex originaria radicis e»: poteftate, in g/oera- tione , & jugi fluxu repetitis vicibus continuo. facto , fita «, oriundam , qua augmenturm dicit & fluxum continuum ; hoc fenfu, eam copiofe, iterum iterumque , «Z//frantur ope- ratores improbitatis; ezigzi, variis & repetitis vicibus, Zeptaut Deum , & eripiuntur. 3. De- nique quid fibi vocula nw: & usc velit, mox exponam; ubi de particula : 7c verfu feq.5 cum ilke voculz fibi refponde- ant. $ CLXVI. Sed qui funt, quos loquentes in primis in oculis habuerunt? partim, opi- nor, populi vicini, Jehovze ejusque populi profeffi hoftes , & oppreflores , titulo fuper-- borum & Z/nproborum paflim. infigniri foliti in verbo Prophetico 5, partim eorum fau- tores in populo Judzo, & Divini ac huma- ni & Vid. Cl. Schult. ad Prov. xrx. 2. b Ex.xviris EL P. cxxiv: 5. Hab. 1: 13. Je. xxvi ID PL x: ÀpE MK! Mfh i163 474 ni juris conculcatores, quorum linez fupra. erant duétz ,;pii in emphafi adpellari foliti. Qui utrique, & gentiles & Judzi, ficut hoc tempore pacate agebant & florebant, ita pro- greffü temporis magis adhuc, donec capita tuperbe erexerint temporibus Andochi Epi- phanis & Maccabzorum s; quando divinis judiciis funt repreffi: de quo verf. 19. &c.. agitur. Significant itaque loquentes ,. ejus- modi homines & nunc effe,& futuros dein- ceps, qui profpere agerent, dum timentes Dei opprimerentur, ex prefente rerum fta- tu de futuro conjectantes. S CLXVII. ». IHuítrant & confirmant thefin, fupra pofitam, ulterius ex fuorum temporum cum preteritis comparatione ,. quibus Deus longe aliter, quam nunc, cui- tores fuos tractavit, ut, Deum nunc vide- ri curam populi fui abjecitle, adeoque va- num effe Deo fervire , evincant verf. 16. dunc adlocuti funi timentes "ebooce quisque proximum fuum ; € adtendit. Yebova, & agy- divit ; eflque liber memoralis coufériptus. co- ram ip[o timentibus Webowe, € momen ejus magii facientibus. h. e. Longe aliter ac nunc Deus olim inftituit; nunc florent füperbi & impii, & cultores ejus fqualidi incedunt ;. fed olim timentes Jehovz fefe folantibus ,,. & ad cultum Dei excitantibus, verbis adlo- Ooo 3 qui: 46 COMMENTARIUS qui poterant ac folebant; nec fruftra: Deus enim ad eos peculiari adfectu & cura adten- debat, eorum facta continuo ante oculos hnabens, ut iis remuneraretur, inftar ejus, qui libro memoriali omnia habet inícripta. Interpretes, particulas, fibi oppofitas, zuzc verf. 15. & £uzc hoc verfu , minus ad animum revocantes, verba ad pios proefentis tempo- ris retulerunt, &.pro verbis Prophetz ha- bent, vel Dei,quibus pii opponerentur im- piis, qui modo erantlocuti, eo fcopo, ut longe aliter effe pios animatos & loqui, ac impios modo memoratos, indicaretur. Quse hypothefis. gravibus premitur incommodis , ;. Particulae, any zuzc vert. 15. & m zuzcno- ftro verfu, praeterquam quod aptum non fe- rant fecundum hanc interpretationem fen- fum, fibi clare ita refpondent, ut przefentia & preterita tempora defignent: uti mox clarefcet. o.//pios effe & /uperbos, quorum verba modo erant recitata, quod hzc hypo- thefis requirit, nullo non tantum conftat indicio, de quo mox, fed, contra, fe ab illis diftinguunt, & inter cultores Dei referunt, ipfe Propheta eos in feq. cum piis confun- dit,& tanquam timentes Dei adloquitur. 35. Se- ries orationis omnino poftulat, verba lo- quentium continuari, cz;;7 quod nullum in- dicium prophete aut Dei loquentis fefe of- ferat, À 5M TALES Mri 160 477 ferat, 7; quod pii prefentis temporis op- pofite ad impios nimis abrupte introduce- rentur loquentes, fluxus orationis turbare- tur,nec, quid fibi velint heec verba inferta? adpareat, 777? quod verf. feq. 17. formula, dixit Seboos , diferte occurrente, Deus demum cenferi debeat fermonem incipere. S CLXVIIL Pergant itaque ezdem per- fonze loqui, & thefin fuam éx praeteritorum feu antiquorum temporum longe diverfa conditione uberiore luce perfundere ac. cor- roborare ceníeantur; cuncta prono fluent alveo, . Verfü przced. cum expreffe dixit- fent, nw "unc beatos praedicamus fuperbos , &c. apte fübjungunt m zzzc, ad antiquiora tempora provoeantes. Solent enim ille particule;' guzc & 142c, ea ratione con- jungi, ad prefentia & preterita, etiam an- tiqua tempora, defignanda. Sic 2 Sam. xv: 34. Servus Patris tui, verba funt, quee Chufat coram Abfolomo proferret, & eso. mo a £ugc Cfui antea) nmn C punc & ego fervus tuus ero. Ruth. 11: 7. Fenift ifaque € fetit, Ruth; 2 Lunciane, nny wT C ysque nunc, ad hoc pr:fenstempus. Jof. xiv: rr. Sfeur vis Ji04 "w iunc, inquit Caleb, Z/z vis meg nn "HHc; qualis fui oZim , exploratum Cananz- am miffus, talis. 2oZiedum fum. Jef. xvt: 13, t4. Hoc eff uerbum, quod locutus ef? Seboua: de y$ COMMENTARIUS de Moabo wo» a tutic, feu pridem antea, olim; amn fed nunc. dixit ebova &c. Hof. 11: 9. bo- num mibi anyo ww £unc pre nunc. Job. 111. 13. uam o munc recubarem , & tranquillus fubfi- derem , dormirem , ve. tunc. quieta fuiffet [latio med , Ácilicet & olim , ab utero ipfo, & zunc. Alis miflis, vocem ow zuzc Pf. LXXXIX: 49. fub nm /z latere, & per eam vocem fimilis pronunciationis effe fupprefíiam , repeto, cum manifefte refpondeat vocule? m Z7gzc verf. 2o., ubi habetur, Zzzc dixifli im vifione io tuo Davidi, quando dicti & promitli Je- hovz prolixa fequitur defcriptio, & tandem verf. 3o. fubjungitur, mw &, velat, 74 repulifli untum tuum, pro nw mw» 4f nunc tu repuliftü &c... Occurrit etiam Zuzc , ac wo a tunc abfolute pro pridem, olim, tempori- bus antiquis. Jef. xrv: 21. quis audire fecit boc. epo ab auiiquo, wo a tunc, jam pridem, publicavit illud? &c... Yta & alibi apud Je- faiam 2, & alios 5. 7zzc itaque & noftroloco idem eít ac ante, pridem, olim, antiquis temporibus, oppofite ad nm 74/c pradica- mus felices &c. Forte referri poflent verba ad tempora antiqua verf. 4., quibus Deus adeo (ibi in piis, & eorum oblationibus , compla- cue- & C. XLVIIE; $, 7, 8$. — b Pf. xctr1: 2. Prov. vir: B2. ALEM UHMECALDES Drrr (0210 4 po cuerat; hoc fenfu: 7/zzc temporis, cujus modo meminifti, quo Deus acquiefcentiam fuam in fanctis preclare & palam demon- ftrare folebat, timentes Dei fefe confolari & excitare poterant fpe remunerationis, fe- cus ac zunc , quum impii vigent, & pii fqua- lidi incedunt. — zc locuti /ugt, inquiunt, timentes Seboue, vir ad proximum fuum , teu alter ad alterum , ufitato fatis & noto lo- quendi genere: fed quid locuti funt? feu , quid illud /ogzi ad f invicem , denotat? Sunt, qui verba fequentia pro materia colloquii habent, ita ut alter alteri dixerit, a4Z/ez4i£ Sebova , & audit &c. Non fperno equidem, modo :»,in asp" C2 adtendit ,prolitteraredun- dante habeatur ex przccedente voce mw», in eadem littera definente, orta: ejus enim alias minus aptus foret locus. Nec defunt exem- pla litterarum fuperfluarum, ex vicinitate fimilium natarum. Sic, ut duo tantum proferam loca , inde illuftranda, Jer. xxxvi: 21. principes dicuntur j»» 5yo mao», pro qm 5y own [lantes juxta regem, feu intimae admiflionis; 5» enim intimam involvit fa- miliaritatem & adhzfionem : » itaque ex precedente littera manfit, & plane fuper- 1lua eft: cum non »» fed *»» eo in cafu ufur- .petur. c. xLvur 30. Ego movi, in[biratum Jfebovc, qm way, pro q2-55 wy Zumoren * Ppp ejus 4o COMMENTARIUS ejus efferoefcentem mibil minus quam frrmum, & ftabilem, ac folidum, » in &» abundat ex precedente » in. 2»; nec occurrit Jef. xvr: 6. in loco parallelo. Exiftimem nihilominus tenori fermonis , ufu copulativi » &? fervato, convenientius effe, veríum in duo dividi membra, quorum fri; piorum ífolantia colloquia continet, his verbis, tunc /ogue- bantur timentes gebove alter ad alterum: poft- eriug$ verba eorum, qui a Propheta intro- ducuntur loquentes , comprehendit, quibus , timentes Jehovze fefe ea ratione olim recte & cum fructu potuiffe adloqui , declarant, eum Deus tunc adtendere ad pios foleret. Nec videtur abe(fe potuiffe mentio optati eventus verborum , quibus timentes. Jeho- ve fe mutuo confolari folebant, ut fic, non vana fuifle eorum verba, adpareret. S CLXIX. Prius itique membrum his abfolvitur verbis, zuzc locuti fümt timemtes Sebove quisque ad proximum fuum: a quo non difceffiffent forte Interpretes, fi ple. num his verbis fundi fenfum intellexiffentz deeffe enim videtur, quod defiderari non poterat, quid gz4/eve fit? quod alter ad al- terum dixerit. Sed illud, licet non expli- cite, adeft implicite, verbi s: ufu pe- culiari involutum, indeque eruendum. De- notat enin fingulau ufu aliquem /ü/agriebus Ver- às MAL xr 1& 481 verbis adloqui , loqui ad cor slias dicitur; quem ufum Lat. a/ogui ^ quoque haud infrequen- ter habet. Unum alterumve locum, ex hoc ufuü exponendum, proferam. Jer. v: 13. &? jropbete erunt, vel fimt, ?m venium (verba eorum 9472, & ipfi illi in vazu , vel per- niciem: loquuntur improbi, veros Dei prophetas fpernentes, & eos in malam rem ire voventes) &?' qui loquitur , am, zoz, vel nibil, eft in spfis (h. e. Spiritus, qui verba bona & conífolatoria loqui folet & deberet ad populum Dei, oz ef? in ipfis, adeoque veri non funt prophetz , qui gaudent Spiri£u Dei, cujus eft non mala, fed bona & pro- fpera inprimis adnunciare. Quemadmodum Micha fuit ab Achabo rejectus , quod zz zif alum: proferret 1 Reg. xxi: 8.) cap. xxur 17. Dicunt contumacibus meis rebellibus (fci- licet falfi vates, quorum caracteres ibi dü- cuntur) »3 /ocutus eff Tebova (blanda fcili- licet & folantia) pax erit vobis &c. Eandem emphafíin exferit nomen 3m verbum feu ad- loquium, Jer. xv: 16. ?uventa funt verba tud), C comedi ea, fuerumtque subi verba tua gaudio € Leite cordis mei &c. h. e. fi con- folantia. & pacifica mihi contigerunt verba tui, qu: mihi revelafti, & , ut proferrem, in mandatis dedifíti? tunc avide & cum de- Epp. e lec- .^& Vid. Bentlei ad Horat. epod. x111: 19, 4$ COMMENTEARIUS lectatione recepi, & in animo gavifus fum &c. opponit mox huic lzto adfectui, quo verba Dei ad populum folantia recepit, iriflem , fi mala & inprofpera (ibi contigifTet revelatio verf. 17--propter mauum tuam folita- vius fedi, quum elu efferuefceute implevifli ze h. e. quum fevera «& terribilis mihi facta eft prophetia, de excandefcentia tua erga populum teftata, manu tua gravi incuni- bente, & plagam minitante, gravi adfectus fum triftitia, feceffum quasfivi, & triftitize indulfi &c. Propheta diverfum fuum adfec- tum, pro diverfa revelationis materia, ex- ponit, ex amore populi ortum & de eo tef- tantem; ut, fe immerito a populo odio ha- beri, & ad necem quzri, tanquam. male erga eum adfectum , demonftret. Rurfus c.xLvi: 27. INonmme ludibriumfuit tibi (Moabo, cui novum hoc crimen in Israelem imputa- tur) Jsrael? an inter fures inventus? (nonne objectum rifus & infultationis fuit tibi Israel adfliéttus & expulfus? 70 am mon (w» ex precedente repetito) fuit tibi Israel coz£ezz- - ius , tanquam qui inter fures in furto depre- henfus eft) guia "mnn po33 "5 prve vacui- tate. verborum iuorum ad ipfum ,| qua[lafii ie Cveriffimum eft, quod, te interrogando, tibi imputavi: 477, plus quam zz confblari commififi, capite etiam qua[JafAà ad ipfum : in AL DESEMP ATE, Pus s. 483 in fignum contemtus «& irrifionis acerba. Facuiids, ea enim eft vocis ** fignificatio, verborum ad Israelezm. eft defectus verborum folantium, cujus fefe reum przítitit Moab ; jJef. xvi 34. Sed hoc non tantum negave- rat Israeli , ab Affyriis adflicto & expulfo , quo hic refpicitur, verum przterea zz/z/taverat ei, capiie qual]ando, quod eft , 1n fignum contemtus, & adilludendum,»veroin "» di- cit, uti notum, ?/zsquam , preter.) | Alia alibi « produxi exempla, & plura poffem; fed hzc fufficiunt Senfus itaque eft, hoc admiffo, timentes Jehovz fefe olim potuit- fe mutuo verbis folantibus & jucundis ad- loqui, & ad eultum Dei exhortari, quando Deus eorum peculiarem habebat curam, eui zz7zc renunciafle videtur. $. CLXX. Quo fequentia tendunt verba ,, & adtendit Jebova, & audivit, & confcriptus erat liber tuemorialis coram Srebova timentibus Jebeve , €& «c[limantibus nomen ejus. — Nerba iunt, non mentium Sebhove, fec inviceni adloquentium, fed eorum, qui nunc cum Deo difceptabant , ut modo obfervavi, & eo. collineant, ut, pios fefe olim hac ratione ad- loqui recte & cum fructu potuifle, evin- eant, quia Deus eorum :;zzc fpecialem ha- bebat rationem, ad eorum preces & defideria: Ppp 3 pur. &. ad Gen. xLIX. $. 201. 44 COMMENTARIUS purgatas praebens aures , & bene eorum facta libro memoriali infcripta habens , ut fuo tem- pore recordaretur, & remuneraretur. Quod ut eniteícat, mente repetenda eít particula tw UZC, & copulativum : reddendum , ut fze- pe alias , quia , etenim , ut fits etenim tunc adten- dit Sebova &c. . Verba adtendere, audire, & librum. 12emorialem fcripium coram fe& babere, fingularis adfectus benevoli Jehovs erga pios demonftrationem, more humano, fed emphatice, exprimunt; nec habent, quod moram injicit. Notetur tantum verbo 1. duo priora verba, adtendere C9 audire, ita conjungi, ut prius poflterioris qualitatem denotet, & adverbii vicem gerat; quod non eft infolitum 45; adeo ut dicant pzregata au- re, Íeu adtente admodum, azZire. Verbum y'vpn addita vel intellecta voce pw aure, pro- prie eft emunmdavit aurem , pro-aperiam, patulam , adtentam prabuit 5. 7/udire ett cum rece; , tum Zefmeria, cognofcere, & exaudire; quod tralatitium eft. 9. Metaph. libri gmemorialis, iumta a commentariis re». gum,in quz bene meritorum nomina «& fac- ta referebantur , ne oblivioni traderentur, & ut compenfarentur fuo tempore, Efth. vr, XI. tva Vid. GIasT. Gf; S. 1. 111. €r. I1T. Can. $5. '5 Schultens clav. p. 3or. k pcm n Lo UISIE 156,-' 485 XII. & impiorum nomina ac facinora, ut purirentur, Jef. Lxv: 6. Dan. vr1: to, quod in vulgus notum eft, accuratam Dei ícien- tiam non tantum, fed & certam voluztatem piis remunerandi ac impios puniendi, ipfo facto demoníftratam ,. vel demonftrari foli- tam; fignificat. 3. Quam emphafin verba fut. temp., etiam cum 1cozverf/vo, ut dici- tur, preferunt, qua confuetudinem & mo- rem agendi , uti notum, denotant; ficut mox verf. 17. in »em 0//em fe prxberefolet. s. Ad- ditur, zemtibus Seboowe & momen ejus «[li- matitibus, at, in eorum commoda hxc om- nia cedere , fignificaretur , oppofite ad illud ; quod modo de prefente tempore dixerant ,. fuperbos ejfe felices , € cedifrcari. Selecta eft. & emphatica phrafis, «effimare momen Dei , proprie & vi originalis verbi »in poteftatis,, in'perpoliendo fitze ^, fumma rationis & ratio- cinationis fubtiliffime & exactiflime perpolita ac fubduécta, maximi facere, reverenter ha- bere, fubmiffe colere, & ei unice fidere; op- pofitee ad zumidos ilos & comtumaces, De- umque Zez/42i£$5 quorum modo memine- rant. | S CLXXI. Senfü & vero confbpectu pe- ricopz expofito, fupereft definiam, quales ! "nt. &. Vid, Schult. ad Prov. vI: 18- xv: 22, 2v1: 3, 9.. 436 COMMENTARIUS fint,qui hic fiftuntur loquentes. Profanos,vel Atheos, vel Epicurzos, fimilisque farinze fuifle, cenfent communiter Interpretes, quibuscum Prophete hic res eft, utique qui Providentiam Dei, praemia & poenas hujus & futurz vitz negantes, fefe libidini fuz: dabant, & religioni ac virtuti nuncium mittebant. Cl. Tillius poft Coccejum , hypo- thefi fux» litans, ad Zadduczos vertit ocu- los; plane abs re, cum de futura hic non asatur vita, fed hujus praemiis & poenis per Providentiam, ut ex dictis liquet, quibus Zadducsi non renunciarunt: nec illis con- venit dicere, cuum "febove efle vanum ac malum, aut fefe /gualidos incedere, cum illo defungerentur ftudiofe, & ipfi potentia abundarent ac divitiis: ne repetam , hypothe- fin de argumento libri ad Metfize tempora pertinente efle. falfam. | Sed quid huic hypothefi refutandze immoror? ne impios quidem & profanarum opinionum homines, verum Dei cultores, & in piorum fe refe- rentes claffem , hic in fcenam produci, fe- quentes mihi perfuadent rationes. 1.Quia fefe cultores Jehovze profitentur, a f/zperbis & improbis diferte diftinguunt, & de fua, qua talium, forte mifera ac impiorum for- tunata conqueruntur. 2. Cum Zigeztium Je- hove longe meliorem antea fuifle conditio- ' nem A^p^ 7MDCACL,.— a5. 16. 482 nem declarant, fe ad eorum claffem perti- nere haud obfcure utique indicant. 3. Ipfe Propheta, fermonem in feq. ad eos vertens, eos cum Zzentibus Jehovse permifcet, verf 20. 4. Qui etiam non eos, fed /uperbos ac ope- ratores improbitatis a Deo efle delendos, de quorum profperitate cum Deo expoftula- verant, nomine Dei diferte & nominatim declarat, verf. 19, 21. 5. Nec obftat queru- la eorum expoftulatio, modo, ut fecimus, commode explicetur: cum « alios pios in eam incidifle fubinde, & impiorum pro- Íperitate ac piorum infelici forte graviter commotos fuiffe, abunde conftet: ut Jer. xi. Hab. 1. Pf. rxxir. & alibi... Cum itaque fimiles expoftulationes, a deterioris indolis Judaeis profectas, in principio cap. repre- hendiffet, ad melioris animi virorum que- relas & oppofitiones, quz magis ?ringeztes erant, & fuperiorem refutationem enervare poffe videbantur, nunc apte hac pericopa refpondet, & ei recte przmittit, f/rizgentia Juni verba ve[ira: uti explicui. S CLXXH. Vertamus nos nunc ad Z//e- 74m pericopz partem, feu refponfum Dei per Prophetam; quo querelze & objectiones fuperiores refütantur, verf. 17-24. Cujus duce tunt partes ,propofrtio nimirum contraria, & ejus amplificatio , ir MP x, Propofi- qq uo, 488 COMMENTARIUS tio, expoftulationi oppofita, ita habet verf. 17, 18. 17. Et erunt mibi, dixit jebega , Deus exercituum ,. die illo, quo ego facio, peculium; meque mollem prebebo erga €0$ , [icut Pater fefe amllemprebebit erga filium, quà ipfum colit. : 19. Eit redibitis €? videbitis inter juflum && improbum , inter eut, qui colié Deum y € qui non colit eum. : Qux verba comprehendunt e.adfevera- tionem Dei verf. 17. C.iteratam ejus mani- feftationem & demonftrationem verf? 19; a. Ad/everatio Dei, fuperiori expoftulationi advería, generalis eft, ad omnia fefe porri- gens tempora, quibus Deus judicia exer- cet fingularia, preterita prefentia & fu- tura , habetque , timentes Dei femper quidem. effe peculium Dei, Deo curz & cordi , fed. fingularibus. cafibus illud. tantum , |; quum; fuerit opportunum, patefierl, quibus tem- poribus non antea tantum, fed & nunc ac - in pofterum Deus demon(trat fideles & pios fub. peculiari fua. tutela. efTe... Sunt autem ad[everationis Dci duo membra ,aZerum.the-. fin, alterum ejus explicationem. complecti-. tur. 2. T hefis eft, G /uz£, vel erunt, zibi, T die CArDS JM^AXL.- iix r7 489 "die illo, quo ego facio , peculium. Exmphafin. ha- bet copulativum » €? in rm & /zzt; conne- étit enim haec verba cum fuperioribus, pro- xime przcedentibus, dicitque, verum qui- dem efle, quod, o/zz fuifle factum a Deo dixerant, fed non olim tantum, verum om- ni tempore, &in pofterum quoque zque verum fore , adeoque idem illud, quod o/iz agnoverant factum, zzzc non amplius ani: madverti dixerant, in pofterumilluftri modo, quum tempus opportunum fuerit, iterum adpariturum. —.£7 erunt , fcilicet,ficut olim, ità & nunc & poftea. Studio dictum ett, »m in przt., quod & przfens involvit cum : concger[roi, ut adpellatur, poteftate quoque pollente, ut de omni tempore cogitaremus; adeoque, quod de antiquis feu anterioris bus temporibus dixerant, confirmaretur fi- mul, fimul ad futura extenderetur, & ea ratione expoftulationi eorum occurreretur, Futurum omnino, quin precipue, intendi, ex fequentibus manifeftum eft. Adfevera- tur itaque, falfum efle , quod objecerant, cultores Dei ante quidem ipfi curz fuifle, nunc non efle amplius, contra, ficut olim , ita & nunc efle, ac fore femper; fed tempore opportuno illud femper demonftrari, ficut ante, ita rurfus in pofterum. Quam ipfam publicam anifeflationem verbo effe omnino Qqq 2 TT" cen 40 COMMENTARIUS cenfeo comprehenfam effe,ut , € eruzt , fimul fit, eos eff adparebit, ac palam fiet. Quem fenfum pregnantem ficut verba, quz fieri effe vel agere quid fignifieant, frequenter ha- bent a, ita nofter locus omninorequirit ; cum alio. fenfu reftringi nequeat dietum Dei de piis peculio ejus ad dier illum, quo Deus fa- cit, hoc fenfu egregie; quod enim femper funt, illud 7zzc maxime adparet, & in pu- blicam datur lucem. — Preterea. fequentia omnia eo tendunt, ut difcrimen piorum & impiorum publice manifeftandum efle indi- carctur. & CLXXIIL Sed quid funt, ac erunt 77- mentes Srebove , wel eos effe adparebit? de illis enim fermonem continuari , . quorum mentio modo facta erat, dubio caret. Arun mihi, inquit Deus, n» peculium. Yl enim voces, per alias intermedias divifz, ut fiepe alias ^, conjungendze funt, fecus ac illi opinantur, qui peculium cum facere con- ftruunt, & voces, erunt mibi, feorfim ac per fe ftantes, fumunt. r.Phrafis, facere. peculium ,abfolute ,' ut hic fieret, pofita , in- folens eft; fed de 4ie in feq. verf. 21. re- peritur, & fenfum fundit, ut mox patebit, e- & Vid. Glasf. Gr. S. I i11. $r. III.can.1j. — b Vid. Íupra adc. t1: 11. A p MIA EE iiir. 491 egregium. 9. Pecu/ii Dii epitheton eft de po- pulo Dei ufitatum;quod haud uno in loco€ €i datur, quo hic refpicitur; adeoque nec hic ab eo divellendum, eo minus quod phra- fis, erunt mibi , zlias foret incompleta, quae fenfu careret commodo 35. Accedit, 4e in hac pericopa Zerribilem efle, & judicium Dei in improbos continere; quo Deus non Jacit peculium ,fed populum inftarpecu/ii con- fervat: ut mox patebit. Declarat itaque "Deus, zimentes Dei effe peculium fJaum, & ita efle tractandos. Vox Hebr. »*: ufu fuo fignificat zbe/gurum , de ceteris bonis de- cerptum, fepofitum & cuftoditum; ut ex duobus locis 5 elucefcit. Sed Origo non- dum ad liquidum perducta eftt. Radicem, apud Arab. fuperftitem, proprie dicere /7- "aot, [ivillavit, indeque ortum effe fignifi- catum thefauri, proprie accurate fervati , & (illo adpofito muniti, cenfet Clodius c, qui & inde fgz//um Lat. , adliterationis lubrico fun- damento nixus, derivat. Greci etiam xeréxAusc) VOcant, quicquid ita pretiofum eft, ut c/aufum teneri mereatur. De quo videatur Salmafius 4. Alius vir Doctus eex ea- : dem a Exod.x1x: 5. Deut. vr1:6. xtív:2. xxv1:18. P exxxvz 4. b 2Chron. xxIX: 3. & Ecclef. 11:$. c in Lex. Seled. — d adTertull. de palliop. 176. — e Relat. Gez- 1 ng. fafc, x11I. p. 48. Qqq 3 4; COMMENTARJIUS dem lingua Arab. propriam fignificationem duxit ab zz/cripto nomiue beri. kadix Arab. jx utique dicit /crip/7? quid , frszavitque ju- dex, in fpecie judicii feu fententize libellum; & derivatum occurrit pro epitheto Angeli, qui rerum humanarum tabulas conífcribit;nee non de lapidibus, quibus nomina inícripta funt. Sed exftat & radix Je confricuit , le - vigdvit , dolavit , ftringendo detraxit fuperio- res partes, Zecorficavi£; unde naíci potuit notio rei aut perfonz a communione reliqua- rum rerum vilium feparate , «« polite; quemadmodum ubi Israel n» peculium ad- pellatur , addi folet, eum fuifle e gentibus /e/ec- ium & Qued ex ipfo illo verbo ^n» e/igere aliquid lucismutuari poflet. Proprie enim eft, difkudere, unde offa diffindere ad emedullaa- dum , & mox emedullare , & fic excerperetan- quam opzimum opiimumque y. Verbum ma e/i- geudi ufum inde quoque recepit, quod fit decerptum,. & in ufum aliquem fepoficum. Proprie enim /ecare denotat, unde ma /eg- mentum agri ,&; ma foedus ,a fecandis anima- libus. Addo, figgandi ufum, quem radice vicina. »» apud Arab. effe involutum modo notavi, hinc sque oriri potuiffe, ac in emn, cujus. primaria .poteftas eft /ricare, fricaudo ! ) 4 j Íer- gp Ex. xix: ;..Deut. vri: 6. xiv: 2. Pf. exxxvi a —— b Vid, Cl. Schult. clav. p. 195. Sii M,A E . tin xz, 493 Pergere, unde ad [imulacrum , feu fignum ex- preffum , fricando & tergeudo vem mollem, tuanfüt, &- //27//o impreflo exprimere deno. tat. Quicquid fit, populum Dei hoc epi-- theto infigniri conftat, quod populus fe- lectus fit, preftanuilimüs , Dco dicatus, ejusque peculiari gaudens cürà & tutela ZU Deus nomen fuum inícripfit, & figillum adpofuit. Quod nobis hic fufficit, nec ubc- riore expofitione indiget, maxime cum ab- aliis illud alibi abunde factum fit, S CLX XIV. Sed quid fibi volunt verba ,. die illo, quo ego facio, crunt mihi peculium ? fic enim rectius vertuntur, quam die, gzez facio; ut alis placet. Phrafis enim. facere diein,.folens eft, fed Jacére np», abtolute pofitum, ufu & emphafi fefe commendat. Facere enim eft, illuftre opus facere & magnificum, in fpecie opus jz/Lirie & Judicii, quo impii puniuntur: habet utique fubinde fenfum judicidlem, & cu actionem foren: fem,difceptationemquej udicialem, Job. xxii: 9. dd finifiram vado wsy3 ig agere eIHy., vt agam cum eo, actionem cum eo inftituens 2 tum judicis actionem, qua jus dicit, & jutti- tiam exercet, denotat, ut Pf. cxix: 156. Tempus wey» faciendi gebooe, freserunt foedus. Jef. xxvii: 21. — Qwia tenqguam in monti Peratfom [urget Seboua ----.- wife yr j Youss j 494 COMMENTARIUS fun &c. Jer. xviir: 23. ---- die ire tue oni n?y gge i7 €0s, judicialiter & in malum, c. xx11E: 20. --- 4700 refidebit. uafus. Sebovee (zftuans & commotus, ira non ceffabit) wey w donec fecerit, íeu Judicium executus fuerit. Ez. xvi 14. Zi fbianimus con[la- bit2an firme erunt manus tuc? diebus , quibus ego ww ne? facio tecum ; eodem fenfu. Nec emphafi caret pronomen *« ego expreffum, cum fingulare & divinum opus judiciale fi- gnificetur, in quo manus Dei luculenter confpiciendam fefe przbet, & juftitia ejus mirifice illuftratur; quare & Zies Sebove ad- pellatur, isque zerribi/is veri. 25. Confir-- mat denique fequens textus, tempus judicii Divini, & quidem illuftris ac gravis, intel- ligi. Hoc vero Zie quum Deus declarat ti- mentes ejus fore zpfi peculium, primo. «& di- recte intendit, eos effe fervandos, liberan- dos ac felices reddendos, impiis fingulari judicio proftratis, ut eos Deo cur: cordi- que effe, inftar pecu//;, publice conftaret, imo inftar rei vel perfonz, /7770 & figillo Dei munita, cujus z0;zez ipfe libro fuo in- fcripfit. Hanc enim emphafin, quam fupra adtgi, fi adfümere fas foret, egregie illu- ftraret Jiber Dei memeorialis, modo memora- tus; nec non quod aliis in locis cum no- mina eorum legantur infcripta libro, Dan. NIIT: A». MAL. rm d. 49 XIILI.& f/gnuim frontibus infcriptum Ezech. IX: 4. Ap. VII: 3. qui judicio Dei eripiuntur. Provocat autem Deus ad talem sz fingu- laris judicii , quod indubia, & omnium ocu- lis expofita, zzzc fit cura Dei erga zzmeztes ejus, quam Judsi, fupra loquentes, op- pugnaverant. Non itaque negatur, quin ad- firmatur haud obfcure, eos femper efle pe- culium Dei, fed, illud non tam continuo, quam illuftribus in cafibus palam manifeftari, indicatur: cujus rei caufa pii dicuntur 7// die e[/e peculium , quatenus tunc fingulari modo efle demonítrantur. | Quem ufum pregnantem verbi e//e fupra adfirmavi. Ex quo fimul elucefcit, ev» non recte verti, a quo alienus non eft Cl. Coccejus, a4 Z//um diem, hoc fenfu, erunt mibi pro peculio usque ad illum. diem , b.e. cuftodiam tllos ut cimelium , $:0 ui oculos qmeos , usque ad eutn diem: dein- de clementer cum illis agam, ut. Pater cum fiio, fed reddi debere i// die, ficut mox, ev3 /5 illo die, verf. 21. cum quod emphafi careat, & ad fcopum parum faciat, adfeve- rare, pios ad diem judicii usque effe pecu- lium Dei ,;z;; quod de fingulari, & in ocu- los incurrente, manifeftatione piorum, qua $e Dei, hic agatur, ut fupra vidimus, ium quod ufu loquendi am» & o3 idem denotent, & hic etiam alternentur.:*» in bv» Err in- 496 COMME NTARIUS infigni cum emphafi redundat, ut fzepe alias: in verbis & vocibus per omnes cafus; de- notat autem Zu ipfum illum diem, zum im-- minentiam ejus. -Quod nunc pluribus ad- (truxifle nihil adtinet. ( «i & CLXXV. /. Diem illum , de quo hicagi- tur, antequam definiam , thefios expofitio verbo eft adtingenda, cum nihil difficulta- tis habeat; € mollem me prebebo, ita pergit, Deus; erga. eos , quemadmodum mollem fe pre- bet vir erga filinm fuum , qui ipfum colit. "Xe- nerrimz adfectionis & cure verbum eft wn, cujus primigeniam poteftatem efle in anollitudine, illudque cum 5», ut hic, con- (tru&um dicere zem fefe-przftare erga aliquem, lenem itaque, & mitem, docuit Cl. Schultens 4, & ex conjectura jam vide- rat Avenarius. Hinc zzduísere denotat, a dulceo, dulcefco , unde ad lenem & dulcem adfectum tranfit, in fpecie quoque zrcere, feu non finere cum aliis perire, fed eripere ac confervare 5, Significat itaque Deus, fefe cum timentibus fui midiffime & indulgentis- fime acturum, eosque tempore judicii. effe tutaturum, & liberaturum. Addit, majo- ris emphafios & amplificationis ergo , qze7- ad« a Chv. p. 228. b 1Sam. xv:1, 5. 2 Sam. xxT: 7. Je. ix: 18. & alibi. $ 1:7. ]e£. AD MAL rrr 17. 497 admodum vir [efe tmollem seret, feu gerere folet, (qu vis futuri eft) erga filium fuum , qui ipfum fubmilJe colit. Quo infuper decla- rat Deus, zimentes Dei ette filios fuos, & fc eorum patrem indulgentiffimum, & aman- tiffimum, qui tenerrima in eos fertur mol- litie, fed fimul ab iis requirere, ut ipfum fubmiffe ac religiofe colant: quare exprefle fubjungitur, erga filium, ww "3 qui ip/u colit; ut lineze verorum filiorum & timen- tium Dei ducerentur, & illi officii fui ad- monerentur. (Non dicitur, ut c. 11: 6. 23a bouoraus , fed. av Jfubmifz coles; , ut Limor & fubmiffà veneratio, quz fervo erga Dominum propria eft, fimul exprimeretur, & relationi Patris ac filii ea Domini & fub- diti, majoris emphafios ergo , adderetur; ficut utriusque exprefla exftat c. 1: 6. men- tio; ubi eam expofui, Radix ox proprie- tatem tenet in Zepre[frone & fubattione, unde fubigere. terram pro colere, exercere, & intranfitive premendo fubigi feu fervire 4. Su- mitur etiam abfolute pro religiofiffime vi- vere, & fefe directioni Domini fponte füb- mittere ,oppofite ad /zperbientem, & in Deum . fefe contumacius efferentem, Job. xxxv1: 11. Quod ab hoc loco non eft alienum, cuin | | | gu .. & Vid, Schultens ad Job. r: 5. n Rrr 2 198 C Ó MM E'N T À R/I/US pt zumidis & fuperbis , fupra memoratis ,op- ponatur. MMollem ergo fefe przbere dici- tur Deus erga Z/ium.,.qui majeftatem Dei (imul Domini, tanquam /ervus & tubditus, fubmiffe veneratur, fefeque vo/zsian ejus, feu disponenti, feu jubenti, cum timore & reverentia fubmittit. S CLXXVI. Ceterum, ut de 7epore , quod hic intenditur, quo Deus declarat fefe mollem gerere erga mentes Jehovze , aliquid in genere moneam, futurum- illum ;zZicii diet poftea accuratius definiturus 5 quale- cunque fingularis judicii Divini : tempus, feu przteritum, feu futurum, etfi in gene- te comprehendatur , füturus tamen 7/e dies, mox memorandus , precipue intenditur; ut fequentia docent. Sed voces.ea ratione funt ordinate, ut generalem exhibeant the- fin; Deum fingularibus judicii temporibus confpicuum folere reddere piorum & impio- rum difcrimen,aliis temporibus non ita mani- feftum,minus,quibus Deus longanimitate uti- tur erga improbos, aut pios fubinde cafti- sat, vel explorat. Quam generalem thefin opponit fuperiori piorum expoftulationi; ut, difcrimen illud proborum & improbo- rum non femper effe omnium oculis ex- pofitum, doceat, fed aliquando adeo ob- icuratum, dum impii florent, pii fqualidi in- AB AA ME ASIA lai COE 499 incedunt, ut, pios Deo non effe cura, vidca- tur: effe quidem & manere pios temper pe- culium Dei , verum non nifi fingularibus tem- poribus illud in publicam proferri lucem. Quod ficut olim fuite factum, utipfi fuerunt fatli, deinceps, tempore opportuno , rurtus adpariturum efie, Deus hic adfirmat. $ CLXXVII. 8. Cujus adíeverationis pu- blica manifeftatio, quae omnibus perfuade-. re debeat, pios, tanquam peculium, Deo cure efle fingulariifimz, fubjungitur verf. 18. €& redibitis €? videbitis iuterflitium, ieu difcrimen, jufi ad improbum 5. interflitium colentis Deum ad eum ,. qui ipfum mon colit. In quibus parum, noftre curse relictum, occurrit. Phrafin, vs» ps r2,quam verti inter[Htium feu difcrimen jufti adimprobum, recte illuftravit Dieu 4 ex vero intellectu vo- cule ps, quz proprie nomen eft , & izzerf[li- donem ac diflindiouem denotat. | Addo tan- tum, ut ratio iftius fignificationis adpareat, radicem pra vel p». propriam habere fedem in re per medium fecanda , vcl fitfione, vel divifione; ^ unde interioris & diflintke intcl- ligeziie, qua mentis acies rem quafi pene- trando fecat, ufus quoque fluxit. Altera phra- & ad h.l. — b Vid. Schultens ad Har. conf, 1r. p. 753. & clav. p. 242. Rrr3 $0 COMMENTARIUS phrafis, bmw" on:v' C7 redibitis € videbitis, duo fignificat , Zerum , & tteratis vicibus , vi- dere. Prius vulgatum eft, & ex variis Script. locis a teftatiflimum,a Cl. Dieu huc quoque recte adplicitum :. po//erivs minus obferva- cum, & ex fpeciali verbi »& ufu,quo in //z maris identidem , & 1tatis vicibus, recurrente, teritur, p eruendum. Quod utrumque huc recte quadrat; cum ad tuperiorem objectio- nem, qua o/iz; quidem , fed non zzzcamplius, pios ita a Deo tractari dixerant, manifefte refpiciatur; & Deus in feq. diem illum fz- pius efle iterandum, ut fuo loco patebit, declaret. Regerit itaque Deus, difcrimen illud erum, non e/im tantum, fed & zzzc rurfus , imo iterum iterumque , effein oculos incurfurum. Sed quos hic adloquitur Deus? fuperbos & impios refpondent alii, alii z;- mentes Jehovse 5 quod. pofterius folum;verum eft, cum /Zperbi mox declarentur puniendi 5 quod illi, ad quos fermo dirigitur, oiZerez: uti fupra c. 1: 5. habuimus. Ex quo hypo- thefis noftra, ?/os, & non impios , effe, quo- rum verba fupra erant prolata, haud paruin corroboratur; cum ad eos ipfos fermonem dirigi, clariffimum fit ex nexu cum przceden- | ti- a Gen.xxx: 31. Pf. vr: 11. .xxxv: 7.. Dan. 1:25. Ezech, vI1I: 6. Zach. 1: 6. & alibi: . b Vid. Schult. ad ex- cerpta Ifpah. p. 6. | i AUbnI AMA 'ÉK VLES iubeo $ot tibus:refpondet enim Deus ad eorum obiec- tionem, quos. modo introduxerat loquen- tes, & fecunda perfona erat adlocutus: alii itaque ac illi efle nequeunt, qui erum illud difcrimen coram intuerentur. Denique, cum juflus & improbus non tantum, fed & Deum colezs & uon. colens ,, exprefíe memo- rentur, & fibi opponantur: Judaeos & genti- les eorum adverfàrios in priore membro in- telligi ,. & in pofteriore Judzos in Deum timentes & non timentes diftingui, autu- maverim; nontantum, quod oratio hac ratione nihil füuperflui habcat, fed inprimis cum quod & Gentüles & Judzi improbi hic in cenfum veniant, ut fupra obfervavi, & mox patebit, zz; quod phrafis, colens &2 "op colens Deum , manifefte refpiciat ad pro- xime praecedentem, //um colegtem Patrem: adeo ut noftro verfu, ister coleuiem € non coleztem , fit plene, inter /Zivs colentem & non;voce i3 ///join pa zzierlatente,& abforp- ta. Cujus lacunz fupra varia dedi exempla. Jufius itaque & impius fant in genere 37- d&i , veri Dei notitia ac religione gaudentes , inter quos etiam multi erant 7z///;/;.e ftudiofi,, qui proprie hic intelligendi ,ac Gezz//es, eo- rum oppreffores , quorum illi, comparate & relate ad hos, « alibi jufti adpellantur, ut hi improbi uti Hab. 1: 13. quare [Heres , quum Iu $9: COMMENTARLUS impius fe jufHiorem abforbet. Sed Judzorum, qui /// Dci titulo infignes erant omnes, alii Deum religiofe obfervabant, alii non; ?/i colentes Jehovam , hi contra zoz colentes , imo nihil minus quam tales, alias & Zmprobi ad- pellati. Hanc enim emphafin habet phrafis 4» s» non /érvire, pro nihil minus quam hoc. Qui vocule w» zo7 ufus haud eft in- frequens cujus aliqua exempla produxit poft Noldium 2 Cl. Vitringa ^: quibus plura addi poffent, fi necefle foret. $ CLXXVIIL a. In propofitiogis deductio- ne, que Z/iera pericopz refponforiz pars eft, per pravam capitum diftinctionem in verfionibus avultz:e a fuperioribus, Prophe- ta diem judicii, quo impii delerentur, pii vero - eriperentur & florerent , ficut modo dixerat, fufius depingit, eumque Zi; efTe manifeftan- dum, uti modo infinuaverat zzerum iterum- que videbitis dicendo, declarat verf. 19-- 24. Duplex enim hic defcribi judicium, 2/7 terum wert. 19--29. alterum veri. 23, 24. ex eo r.colligere licet, quod particula mmn ecce bis occurrat, verf. 19 & 23, quz repetitio alias fruftranea foret; nec ecce in pofteriore parte emphafi polleret. 2. ipfius judicii Ziver- [itas evincit ;nam prizs feriret impios & ido- lo- & Part. p. 4a, b ad Jef. xvi: 6. | ASDPUANIC AP VEA reU 18.2) $09 lolatras , & profperam Judzeorum in Cananzea conditionem, produceret, poflerius ipfam terran Cananeam azatbemati daret. 3.& illud confirmat, quod cum prioreconjunctum foret ftudium legis Mofaicze , & pii eo tunc flagrarent; poferius vero przecederet novi KEliz: adventus , & populi przparatio ad no- vam oeconomiam. Qu:e omnia ex ipfa trac- tatione clariora evadent. | Confideremus itaque I.97iz$ judicium, a Deo in favorem piorum « legis ftudioforum, ac impiorum & idololatrarum perniciem, exercendum, verf. 19--?2. his verbis propofitum. 19. Ovia, ecce! dies ille venit ardens in- ftar formacis; erumtque omnes fuperbi omnisque faciens impietatem paleas quos comburet dies ille, qui venit, dixit Sebova , Deus exercituum , qui ipfis nog relinquet radicem aut ramum. .9eo. Et vobis, timentes Webove, exorietur f01 juflitie , im cujus alis eff [anatio , & exibitis C turgebitis ,. ut vituli fagi- nati. ot. .Et calcabitis impios , quia erunt pulvis , |22.vel cinis, ub: plantis: pedum. ve[iro- vum ,die, quo ego facio, dixit jebova, Deus exercituum. | .92. ARecordemini .legis dMofis ,. fervi emet, SSUN quam X m. * :4; COMMENTARIUS quam ipfi im. Horeb precepi fuper. toto. /fraele - flatuta € judicia. ^ es SCLXXIX. — Quorum explicationem antequam. intituam, | /zZitiut; , de quo hic agitur, definiendum eft; maxime cum In- terpretes fecum nori tantum diflentiant, fed mihi priva fedeat opinio; cujus ratio eft reddenda. | Interpretes in duas fere partes: fcinduntur, quum alii z//ium & auiver[ale judicium in fine mundi, alii particulare in Ju- daeos , per Romanos executioni mandatum ,. & cum plenario reip. Judaicze excidio con* junctum, intelligunt; pauci utrumque co- pulant. ^ Sed ex mea fententia, neutrum hic locum tenere poteft. De z/zi judicio , | preterquam quod prophet2 , qua tales , quo- rum erat fata Ecclefiz.prenunciare, nus- quam directe agant; ;cógitare nos vetat. 1. quod ad /copum minus faciat. —Pios inter & impios nullum efie in hac vita difcrimen, utique hoc tempore, objectum erata Judaeis ,, & a Deo rejectum, adeoque demonftran-. dum, impios in hoc feculo effe puniendos. 2. Felicitatis piorum, éx hoc judicio oritu- r , defcriptio ea eft inftituta ratione, ut non nifi de florente" eorum. in bac vita ftatu intelligi queat: uti mox patebit. 3. Adhor- . tatio. ad legis Mofaicse accuratam obfervan- E Tie tiam Ap MAL ir ! so; | tiam ficut pro hypothefi habet, eam ad fe- licem. illam conditionem pertinere, & ad eam durabilem reddendam facere; ita eam ad banc vitam manifefte reftringit. 4. Diver- fitas hujus & fequentis 4jei judicii, vert. 25. 24. memorati, modo adferta, fi vera fit , nullus judicio ultimo, noftra in pericopa, relinquitur locus; cum poft illud nullum fit aliud. $ CLXXX. Reip. Judaicze- excidio per RKomanos quo minus locus detur, multa quoque obftant. 1.7udicium diferte dicitur deleturum /zperboes ios, ac operatores im- pietatis, de quorum profpera fortuna con- quefti erant Judai, & ipfos, qui fe /gzafi- dos adpellaverant, in ftatu felici collocatürum: praterea /4Zicii prienunciatio eo collineat, ut ea querela ac objectio Judzeorum retun- deretur, ac tolleretur: adeoque in populo- rum hoftilium & impiorum perniciem, & Judzorum legis ftudioforum falutem, exeat necefle eft; cum ceteroquin ad fcopum, & in rem , minus faceret. Accedit, Zi;/eztes ebo- v ,ad quos fermo dirigitur, effe ipfos illos, quorum fupra facta fuerat mentio, Judzos, quibus /?/ jufHit&e oriretur. 9. Inptorum con- cülcatio, a ümentibus Dei facienda, ficut a Chriftianis, .qui Judzos non oppreflerunt, aliena eft, ita profper ftatus externüs, quem Sif phra- «6 COMMENTARIUS phrafes omnino requirunt, in Chriftianos, poft Judzeorum excidium, non quadrat; uti facile cernitur. Nec 3.magis in eos con- . venit adhortatio ad legis Mofaicze obfervan- tiam , quze tàmen ad pios, nunc liberatos & in profpero. ftatu pofitos, dirigitur. Precari- um enim cft, pericopam, verf. 22.-, epilo- gum totius libri conítituere; cum, vi ne- . xus, ad timentes Dei, modo vindicatos, manifefte pertineat. 4. '"Meffize manifeftatio per exorium folis. jufHitiee ,1alvahac hypothefi, intelligi nequit; quia precefiit, non fecuta cft judicium Dei in Judzos per Romanos; cum tamen J//is orius judicio in improbos hic fubjungatur, tanquam tunc demum fu- turus. s. Denique dies terribilis ,' verf. 23, 24. memoratus, qui terram anathemate fe- riret, extremum in Judzos judicium fine dubio reprefentans ,.fi fit 2 ie, hic occur- rente, diverfus, ut modo obferva wis Judi- cium excidii. per Romanos hic intelligen- dum non efle, clariffimum eft. $ CLXXXI. Ex noftra hypothefi jz4i- . dicium hac in. pericopa depingitur terribile in impios, cum hoftes populi Judzi extra- neos, tum foedifragos ex ipfis Judzis , cem- pore "Maccabaico, quo exftirpàrentur , ejus- que lzetum ac gloriofum, refpectu Dei ti- mentium «& legis ftudioforum, confequens : in KJ» AM OA: E Thi 19. 4597 in reip. & Ecclefiz Judaicz fplendida in. ftauratiorc ac profpera conditione; tanquam illuftre admodum juftitize ac gratize Dei fpe- cimen,quo, difcrimen efle piorum & impio- rum, manifeftum fieret, & querulz jJud:o- rum objectioni nervi fucciderentur: ita ta- men, ut irr hoc judicio, tanquam emblema- te vel typo, przfiguratum fit aliud, quod impiis Judzorum fub Meftlia infligeretur: quare ejus mox exprefi fit mentio, & inter duo illa judicia interferitur promiffum de fole jullitie , in Metlia emphatice demum im- plendum; quippe quod priore foret poíte- rius, & cui e/ferz illud fuccederet , in quo etiam felicitas iMaccabaica confummaretur. Quam hypothefin commendat. I.quod, ea admifla , cuncta recte cohzreant, & facilem ac amplitlimum. nanciscantur fenfüum 5. ut explicatio docebit. ». difcrimen illud piorum & impiorum tunc luculentiflime ítfe ip omnium ingefferit oculos , nec ullum fuerit, flante reip. Judaica, quo illud clarius adpa- ruit. Quod itaque ad íÍcopum pericopz, qua objectio Judz:orum ex piorum infelici , & impiorum felici, forte refutatur, egregie & directe facit. 3. Accedit , cataftrophen illam tempore Maccabaico illuftriorem efte & in verbo Prophetico frequentius, etiam imi füb emblemate t OCCUITeTe ,. quam | 5 TUS TEL $08 COMMENTARIUS ut hic filentio videri / poflit involvi potuif- Íé | .SCLXXXII. Partes pericopz, ut fecun- dum hanc hypothefin eam exponam &« illu- ftrem, ires funt, quarum «s. prima terribile in impios judicium depingit verf. 19. 3..Se- cunda florentem Judzorum, Dei reveren- tium & legis ftudioforum , ftatum, inde ori- turum delincat, verf. 2o, 2r. 1. 7777;j2medium monftrat, quo illam profperitatem & confe- querentur, & durabilem redderent , in legis Mofaüicze accurata obfervantia fitum, verf, 29. s. S'udicium his verbis defcribitur. verf. 19. Qnia ecce! dies ille venit ardens inftar forna- cis: eruntque omnes fuperbi, e omnis faciens dnpietatem , palea; quos comburet dies ille, qui venit, dixit Jebova , Deus exercituum, qui ipfis nom relinquet radicem & ramum. — Qui- bus verbis «. medium caufale deftructionis f. objectum , & y. effectum vividis depingi- tur coloribus , metaphora ab ctu ferventitti- mo, paleas comburente, & in cineres redi- gente, petita, & in verbo Prophetico ubi- que ? obvia. «. Caufa feu medium eft Zies iz- flar fürnacis ardens Nehementiflime, five ad zeítum folis, five ventum urentem , five tem- 5 & Jef. 1: 31. V: $. VI: 13. IX: I7. X: 17. XXVI: II.XXVII: 4. XXIX: Ó. XXX: 23- XXXIII) II, I4. XXXIV: 8, 9. Pf. XCVII. AD MAL. | IIbÁ 19. .509 peftatem tonitruantem & fulminantem , re- ífpiciatur: utique, cum mox .$0/ benignus ac. falutaris memoretur, & ipfe ies adpelletur urens inftar fornacis, ad diem zítu combu- rente plenum dubium non eft quin digitus intendatur. ipfum nomen Hebr. »* quo ' dies fignatur, ab «//4 eft derivatum. Radix. enim ge», cui concinit wv, apud Arab. di- cit, flazravit ce[fiu; unde Ziei notio orta eft, quod apud orient. //zsre£ «effu, feu luce &? ardore folis: ad quem ardorem Ziei inten-- dendum additur v5; proprie v cffuazie tu- mult,inde fagravit; ut dies vehementioris wítus fignificaretur: quem infuper auget comparatio cum /orzZce , cujus intenfiffimus eft zítus; unde wn videtur quoque acce- piffe nomen. Chald, eft sm px forzox iggis,. . ex mn Zendere, & ignis, ut probabile eft. Sed videri quoque poflet, in forzacis men- tione digitum ad Ziei iftius confpectum qui, de probatione piorum aliquid haberet, intendi, cum. forzacis ufus etiam fit probare metalla, & a fzcibus ac fordibus purgare: ut fupra verf. 2. habuimus. Verum, licet ifta imago a temporibus Maccabaicis tempore adflictio- nis Epiphanice non fit alienus, de quo ad. Don. xi. 35. egi; el hic locum: dàre mon aufim, cuz quod non v» proprie vas zouz- dioris & conduplicatz forma , in quo uen E sro... C/O M'M EN /T^À RcLU S fit metallum, fed «n forzax fumi & ignis hic occurrat, cujus ufus non eft in contlan- dis metallis ,z777 quod palearum tantum men- tio fiat, quze in eum conjectze comburuntur: Hlud forte rectius ftatuitur, forzacis emble . ma fuifle adoptatum, ut przeter ignis & ar- doris vehementiam, terribilis Majeftatis Dei judicis manifeftatio, cum formace fumante & igni ardente comparari folita e, indicaretur, & judicii feveriffi mi, tunc exercendi , cogi- tatio fimul fufcitaretur: cum in ufu fuerit Chaldaeis poena forzacis ardentis, qua Llzefze Majeftatis divinze aut humanz rei adficie- bantur, ut ex Dan. 111: & Jer. xxix: 22. pa- tere videtur. Preterea Z/e$ ardere dicitur 27- flar fornacis per eam figuram, orientalibus 5 non tantum , fed & aliis in linguis * ufitatam, qua Ziei & tempori adtribuitur, quod in eo fit, quatenus ftatuto illo tempore ardentis- fimus flagraret zeftus,feu feveruminftituere- tur judicium Dei, quo impii inftar palec conflagrarent. Dies itaque Zempus denotat definitum, fingulare & illuftre, quare, Zies - dile ova. adpellatur, & vezire in emphafi dici- tur, przmifTa quoque particula adtentionem excitante ecce, tempus vero graviífimze ad- flic- a Gen. xv: 17. Ex. xix: Io. ubi vid. disf. noftre felec- tx ad Gen. xv. b Vid. Schult. ad Job. 111: 3. £ Gronov. obf. 1, 1: c. 2. A:Dn. MAL rir r9. $1 flictionis,quaimprobi ad internecionem usque delerentur , ?/j purgati nitidius efflorefcerent & felicius degerent, /0/e benigniore ipfis exor- . fo. In quale calamitatis tempus apte etiam convenit verbum 3, quod peculiari ufu dicit /zpervezire, cum magno inpetu hoftili- ter irruere 2. Comparatur autem adfílictio cum igne forgacis ardentifimo , quia gravitli- ma foret, & de Dei juftitia ac fanctitate te- ftaretur, ejusque 7zZicii feveriflimi confpec- tum ferret, quo hoftes extranei & improbi Judzorum inftar p4/ee , inter acerbistfimos cruciatus, plane exftinguerentur. Quo fub emblemate tempus adflictionis Epiphanicz, & deítructionis impiorum per Maccabzos, pasíim venire folet apudiProphetas; utin nonnullis locis, fupra citatis . S CLXXXIIL |. 8. Objecum | deftructionis per hunc zgze conftituunt /zperbi & omnes operatores improbitatis cum palea comparati , quod nullius fint frugis, nihil habeantfolidi , apti preterea ad combuftionem ; quales, uti notum eft, cum 2a/ea & f/ipula confer- ri folent. Radix evp proprie dicit zre/cere, idque ad f/repitum usque; unde wp palea, ftipula, prz ariditate ftrepens cum agitatur; 8 Jer. xtl: 13. XXVIP 29. Dat. x1: 7. PL xL1v: B)? XXXVi$8. XXX, I-12, XXXYIIe S. ——— :QT Ttt 3 COMMENTARLUS unde notio fecundaria co/ligegdi ftipulas, vel ligna arida, inScript. S. quoque obvia. Vi- cina vox eft vsn ejusdem originis & pote- ftatis, hoc tantum, ut videtur, cum dif- crimine, quod wsp graciorem, van leniorem ftrepitum exprimat; utrumque verbum eft évoparezreity à. f/ozo fictum: conjunguntur ideo, non fine emphafi, du: voces Jef. v: 24. & xxxitr 11. quibus locis eadem occur- rit metaphora, & impii cum palea ac pluma comparantur, Recenfebo verba, ut aliquid luminis fimul iis infundam. Jef. v: 24. ha- bent; propterea , quemadmodum vorat flipulam lingua ignis (ignis flammans) & g/umam flam: mas flacceftet radix tpforutn (hee enim voces; SU) nav, fecum conftruendz funt, accentu male feparatz 5) ficuz tabes crepams erit (fci- liet raZzix eorum, quz inftar z/ceris, prae tabe & purulentia abundante crepantis , disfi- liet, & cum foetore evanefcet: quam vim exferit pp, cujus origo eft in erepatiore , qua quid,in fpecie z/czs, cum fonitu repercufTo 2idk disfilit; voce a fono facta.) € f/os eortam iuflar pulveris commoti &oanefcet. c. haud abfíimiliter ut noftro loco, ubi radicis & ramo- rum fit mentio. Alter locus c. xxxi: 11, 1I, I2. eft in rem noftram notabilis, cum de iisdem improbis, populi Dei hoftibus, Sy- ro-Macedonibus, « eorum inter Judae ad- AD MAL. ur m. /— 55 adfeclis,agat, de quibus noftra in pericopa. INunc [urgam ,ait Yebova ,nunc exaltabor , nunc efferar (h. e. tempore hoc admodum opportz n0, 4d gloriam meam gloriofiffime illuftran- dam apto, quo terrepetitum zzzc tendit , /7- gam ad vindictam, & gloriam majeftatis, potenti; & juftiti:e, mec manifeftabo, ut publice celebretur, quod noftro loco quo- que, ut fupra expofui , indicatur , ) cozcepifis galeam , parietis f[Hpulam (h. e. leves vos effe & vani confilii homines, ipfas etiam 2/ezs & f'ipulas , patebit) /piritus ficut ignis confumet vo$ (h. e. quod c. xxx: 33. occurrit, Pa/irzs Sebove in[lar torrentis fJulpburis accendet , feu ífpiritus igneus & urens vorabit eos: pro vom /piritus veffer , quod tolerabilem non fun- dit fenfum, vocibus divifislegerim 1» mw /pj- ritus [icut ignis : ficut & Pf. X1: 1. quare dicitis de anima mea eam vagari was v5 n per tn0d- £em inflar avicule,uti legerunt verfiones an- tique omnes, pro «sy v»w cujus nullus eft fenfus.) & eruut populi velut combu[liones calcis, ut [pine erafze, que igne fuccenduntur (h. e. ut /apis, in fornace conclufüs, magno igne accenfo, in caleem comburitur, & íÍfpinz, in ignem immiff:e, ingente cum fo- no «& ítrepitu fuccenduntur: ita populi hoftiles & improbi inutile non tantum , fed & noxium hominum genus, judiciis publi- Ttt 2 ! cis CU n0* *371 XE ANE c ; ::4, COMMENTA R'T'U S cis & gravibus , quorum fama late fpargitur, in nihilum redigentur. Quod noftro loco egregie refpondet ,. quo forzacis ; palez , & combuftionis , mentio fit.) Alia metaphora, a paleis quoque defumta, improbi dicuntur inftar g/z«e difüpandi, ut Pf. 1: 4. — og firmum impii (nihil minus, quam quid firmi; quam emphaün habet jw») /ed ficut gluma (proprie minutiflimus palez pulvis, qui, frumento preffo & triturato, exprimitur , quod dicit p», unde y» preffura) quam con- culam excutiet ventus (1eu freut palea ,. que turbine propellitur ab area Vlof. xui: 5... em- blema levitatis improborum, judicio Dei fubito & pleniffime deftruendorum.) [ta Pf. xxxv: 5. [int inflar glume coram vento, & Ztugelus Sfebouce impellens & disjicieus eos (h. €. hoftes, omni virtute casfi, cum claris judi- cii Divini fignis ab Angelo Jehovz , Goele meo, judice totius terrd, in poenam crimi- num fubito dispereant. | S CLXXXIV. Subjungam denique nota- bilem locum Zach. xi: 6., quo vicinorum . populorum fubjugatio per Maccabzos Zzo- bus fimilibus fere emblematibus foci 2gzis in- zer gua, & facis ardentis inter fégetes, his verbis reprzefentatur: 2//o tempore ponam da- ces Jude ficut focum ignis (fornacem vehe- mentisüime ardentem) igzer /gga (virgas x trun- r -: M 3 E A p^ MA T. Tu T9; PI trunco precifas & arefactas; quem ufum 'vox rp» frequenter habet apud Arab., ut & Hof. rv: 12.) € ficut facem ignis (facem ar- dentem) izter acervos (fatciculos fpicarum, Gmergites Lat. dictos, quod portantem quafi 4Hergünt; qus propria eft rad. *»»» poteftas) & confumet ad dextram & fiziffram (proprie quidem Septentr. & Merid.,fed hiclate undi- quaque) oues populos circum. Quorum fen- fus eft, Maccabzeos, in fpecie Simonem,Hir- canum , Ar/ftobulum, & Jannzum, quorum temporaibi intenduntur;qui Zzcumudee titulo: ornantur, fefeprzftituros populis vicinis fo- cum & facem ardenteminter ligza arida & acer- vos, materiem facile combuftilem ; eos magno ftudio corripientes, & brevisfimo tempore fubjugantes ,ac fibi, ut fic dicam ,Zzcorporaz- ies, in Ecclefize fuze corpus quoque trans- ferendo, & fic penitus abfüumentes. Quo etiam fenfu de Idumzis Obad. 18.,a Macca- bzis fubigendis , eodem emblemate, 7ritque domus Syacobi iggis, Gc domus Srofepbi flamma , € domus Efau palea. S CLXXXV. Ex quibus & aliis fimilibus prophetis ficut zedig difcimus , quibus Deus , Ze illo seftuante, in hoftibus & impro- bis delendis uteretur, ita /7perbi & operato- res mpieiaiis facle eruuntur. Sunt enim. nili ipti, fupra memorati, populi vicini , tt3Sbiv ic * 1x a0, $6 COMMENTARIUS hoftiles & fortunati, de quorum profperita- te conquetti erant Judzi ; eorumque fimiles, qui eo tempore, de quo hic agitur, flore- rent, uti Syro-Macedones, in locum Per- farum fuffeeti & Judzos acerbisfime adfli- gentes, fummo gradu zz//zti & /uperbi, fi- mul zzprobi; de quo alibi diflerui. Vicini vero populi funt Idumsei, Moabitze , Ammo- nite, Philiftzi & Samaritani: de quorum deftructione, tempore iMaccabaico, pro- phetize clare funt vaticinatz : uti conftat. Sed 2.ipíi quoque fuperbi & improbi ex po- pulo Judzo cum hoftlilibus illis gentibus fa- cientes, & earum mores exprimentes, hic locum omnino inveniunt: ozz;ze$ enim in ge- nere memorantur /zperbi & operatores impró- bitatis; & alibi in verbo prophetico ? hofti- libus populis adfociantur, tanquam eodem judicio auferendi. Adpellantur etiam pasfim in hiftoria Maccabaica 4vzuei , detGeis xo) £oya- QSpevot 1?) adiméaw improbi C operatores iniquita- 7is 1 Macc. 1x: 23. & alibi,fic G &y2eeg Aoi, zrapdtyojti C. X: 61. $ CLXXXVI. y. Effectum judicii eft to- talis & terrifica exftirpatio, his verbis expret- fas comburet eos dies lle, uec relinquet iis ra- dicem aut ramum; inftar arboris itaque de | E coe- ü comm. ad Dan. xr. b Jef. xxiv, xXv11I: 2r. xxxiii: r4, ad que loca vid. Cf. Commentator, Pf x. Da, x1, x11. ubi vid. comm. nofter. ^m IM$ERE:JSmnuig:)5 gm coelo tactz vel fulgurite, aut igni vehe... mentisfimo combuftz , que nec radicen,. unde enafci denuo posfit, nec ramum, ite- . rum plantandum, relinquit. Quz figura , fu-- periori fa/ee addita, imaginem pingit excidii: improborum cum univerfa domo , ftirpe, propagine, opulentia, felicitate, fama quo- que & exiftimatione fpeciofa, aut populo- rum feu regnorum penitus deletorum, ut nunquam renovari posfnt | De quo Viri preclari,. Cl. Schultens ?^ & Vitringa, 5 a- bunde expofuerunt. De implemento vero in Syro-Macedonibus, & populis vicinis; ipfis quoque zzpis Judzeorum , cum Cl, Vitringa. € fufe egerit, «& nos alibi 4 diffe. ruerimus, non eft, quod ei immorer. . ! S CLXXXVIIL 2. At longe alia foret 7- pentium Jebowce, ejusque legis ftudioforum, conditio, hoc terribilejudicium fecutura , fe- lix admodum & profpera; quz e, proponitur. verf. 20. Q.amplificatur relate ad improbos: verf. 21.«. Propofitio, feu defcriptio fortunati ftatus , fit his verbis verf. 20. £z, velat , vobis, timentes "Tebouce! exorietur Sol juflitie ; in cu- jus alis eff fanatio s € exibitis & iurpebitis , uk vituli faginati. Qus gloriofum; abundan- UA | ; in. t£emg .& ad Job. xvrir: 16. b ad Jef. v: 24. — c [bid. C. XXIV. XC. XXVI: 14. XXVII: 4. LXV. & LxvI1. ac alibi. 4 ad Dan, vaticinia emblematica, ac c. xi, x1. ^ $$ COMMENTARIUS tem, & pacificum, ac felicem, populi Ju- dzi, cultus Dei ftudiofi, ftatum, quo lze- te,fecure & profpere, degeret, duplice me- tiphora depingunt, a/era folis benigni & falutaris, quo fruerentur, z//era vitulorum turgidorum & faginatorum, quibus fimilis foret in vita hilari, ac omnium bonorum copia abundante. Prior imago, quz glorio-: fam ac Lhetam reip. ac Ecclefi€ conditio- nem, aprzfentia Dei in ejus medio oriun- dam, reprzfentat, a /o/e benigno petita eft , & refocillante, corpusque fanum ac vege- uim reddente, oppofite ad Ziem wrentem , & omnia confumentem, modo memoratum, Sol. juflitie itaque fenfu litterali poteft pro benigno & munifico fumi, qui terram, ejusque incolas, illuftrat, & refocillat; cu- jus radii, hic zke, ut alibi 4 ake aurorze , dicti, non ferirent, & vulnerarent, fed vi-: tam vigoremque darent, & partes folutas, vel fciffas, refarcirent; quod proprie eft xa», ut mox obfervabo. ' Sic Prov. 1v: 22. verba mea vita funt imoenientibus , €& omni carpi cu-: jusque [anatio. | Vox itaque np eum hic exferit ufum, quod Drufius jam notavit, . quo «quitazem & benignitatem ,ac largitatem- in egenis fublevandis per eleemofynas, & & Pfcxxxi€ Q; 070000 düicuty nho DR o | Ac SMDAIL. rik. 29). 419 alia charitatis opera, defignat. Quem viri Docti ? abunde adfirmarunt nec enervarunt, ex mea opinione, alii, qui fefe oppofue- runt ?, De quo hic non eft disputandi locus. Addam tantum locis, a Drufio *^, Grotio 4, Vitringa, ac Dieu *, citatis, unum alterumve, cui eum ufum adplicuerim. Deut. Xxxir: 19. in benedictione Zabulonis & Iflafcharis in fignum opulenti: modo celebrate, addi- tur: pepules ad montem vocabunt, C ibi mac- dabunt facrifrcia gw ju[litie , h. e. lauta & opi- para , ac liberalia, convivia in laudes Dei in- ítruent tribulibus fuis & agent. Ita 3» 'nx Prov. xvi: i. (funt zaationes, feu epulae Opiparz & dapes opima, quibus immixta eft concu[]io & collifro. Jer. 1v: 9. —..Ez jurabis, vivat Jeboud, im ueritate, judicio & npw ja- flitia h. e. juratus obftringere debebis te Je- hovas non ad externum jam & legalem cul- tum, verum ad longe meliorem , Dei naturz convenientiorem , fitum in exercitio verZa- lis , judicii (proprie dicte juftiti:e) & cbari- idis ac müfericordie: quse a judicio diftinc . ta hic npw adpellatur; plane ut Matt. Xxüur 23. Dominus nofter graviora Legis Vvv me- a Cl. Vitringa Syn. V. L 111. p. 1. c. 12. Schultensad Prov.x:2. xiv: 34, ne aliosmemorem. — b Cl. Alphen. ad Dan. 1x. p. 199- & Anonymus in Bibl. Brem. cl. vr. c Quzít. Hebr. i; 4. d ad Rom. 111:25. — e ad Pf. €xii, & Dan. 1v. | $10 C OMM EUN RIUS memorat Jdicium y^ mifericordiam: &' fidem, feu veritatem «& finceritatem , & Apoftolus. Ephef. v: 9. frutas : [piritius recenfet. benefr- céutiam,. ju[iitiam & veritatem; qui-imagi- nem Dei quoque c.' 1v: 2a dixerat fitam effe ig juftitia & pietate , éeiévem (vel ftudio bencfaciendi) «& eX49e& & overitdte :- fic enim, ut MfI. nonnulli habent, legendum, & non ze ZA49:íae, Loco vero Jeremiz non juramesii qualitates, ut putatur, fed. veri & Deo digni cultus, phrafi jzrere JDeo. nonnunquam 2 propofiti; qualitates & ca- racteres exhibentur: uti ex nexu & fcopo facile demonftrari poflet. Sicut itaque f/z- via juflitie pro larga fatis, & benigna Joel. 11: 93. & /feminare in juf'itia pro larga & li- berali fatione Hof. x: 19. manifefte occurrit; ita /0] ju[litie recte. eft beneficus ac munifi- cus ,z::quo & fufficiente calore omnia fovens. Cui robur addit cum earum [anamntium men- tio, tüm manifefta ad diem zreziem &-com- burentem , modo memoratum, oppofitio. Quibus non adverfantur, fed recte concinunt, fimullucem infundunt, quz Cl. Vriemoet^ de - moderato & rite temperatofolis calore, & nomi- ne jzflitie eiaptato, erudite difleruit: quze, his fcriptis, mihiopportune fub manus redierunt. S CLXXXVIII. & Jeí. xLV: 23. XLVIII: I. LXY: 10. — b Obf. Mifc; E 13.0.4. AMA Lh -ai:mo29. 521 $ CLXXXVIII. In quibus fi quis acquie- Ícere nolit, ei fas fit epitheton z/7//i« Soli ad- dicum ftatuere, ad /o//s intellectum definien- Qum, & cavendum, ne in /7/e naturali, & proprie fic dicto, hzreatur, fed ut emble- maticus ejus confpectus in lucem prodeat: five /0l ju[liti idem fit ac f/0/ verus, qui illud vere & fpiritualiter praeftat, quod /?/ natu- raliter & emblematice , uti Cl. Vitringa accc- pit, five /0/ juflitie fit, qui juflis tantum exoritur, oppofite ad folem naturalem, qui f'per. bonis & malis oritur Matth. v: 45. Si- cut porte jufliie adpellantur, quod juflis íantum pateant, & illi per eas 7zzregz ^5 nec non /ux feminata dicitur juf?o ». Quo ipfo ad folem benignum & jucundum , /7//is con- gruum, oppofite ad zrez£ez , improbis con- Íentaneum, refpicitur. | . SCLXXXIX. Sed mox quxdam accura- tius. proferam, in fenfu emblematico vel myftico luci exponendo; de. quo agere in- ftituo. In genere 1i.fignificari opinor fta- tum Judaorum gloriofum , profperum & pacificum , ftatum . perfectze | iz//aurationis rerum :collapfarum, .ex. die judicii modo memorato, natum, & eum fecutum: qua- lis fuit reip, & Ecclefize Judaicz fub Simo- ne inprimis, & Joh. Hyrcano , Maccabzis; in "ac 2 Vvyv 2 "xs VeLr a Jef; xxvi: 2. Pf, GXVI1I:19.21.:. b Pf xvin: nie i2 COMMENTARIUS verbo prophet:co fzepe delineatus, & ex his- toria notus. Cujus Zzffauraiiosis rerum fciffarum intelle&tum quoque fügsgerit ver- bum se», proprierem K/Jam refarcire , fedem enim originariam tenet in arte fartoria, cum partes fciffie & folutze acu junguntur & re- concinnantur; 9 refpondet Gr. pazrew, & paQis acus: quod non fugit Avenarium: un- de inter alia ad fortunas dirutas , quze inftau- rantur , tranfiit , ut Lat. /zrcire damga:necnon ad omnia corrupta, quze reftituuntur in inte- crum, ut Gr. éxeicS«ai ab dx» cupis, unde axerrüe Jürior. Quo etiam facit, quod ke- tiffima illa reip. inftauratio Maccabaica no- mine & emblemate cum recollediomis 5 dit- perforum & divulforum, zum refufcitationis ac vivificationis * veniat: quod a lucis figura- to fenfu quoque non abhorret, cum de c;- ia adhibeatur, & videre pro vivere tumatur 4: imo pro zevo die exorto habetur periodus Miaccabaica /7of. vi: 9. vicifrcabit sos poft biduum , die tertio fu[citabit nos &c.primus dies eft ad exilium Babylonicum , /ecuzdusinde ad adflictionem Epiphanicam, « Zerzizs inde - ad Meffiam. Sicut preterea //x emblema i eft & Vid. Schultens clav- p. 191. & ad Prov. in ind. b Mich. 11i: 12. € Jet xxvI: I9. Pf. Lxxzxv: 7, Dan. xir: 12, ubi vid. comm. nofter. d Vid. Ga- taki ad Anton, ,. 1,34. & Columna ad Eun. p. 331,52: à DM IAWLETOaib 208 5523 eft ufitatum & notum cujuscunque felici- tatis, pacis & profperitatis , in fpeciefcientize & [fapientiz , fanctitatis, copizte omnium bonorum ad lete & jucunde vivendum, pacis, glori: & celebritatis 2: ita ampliffimo eo fenfu hisce quoque temporibus aptatur; uti Pf. xcvir: 11. Lux fpanfa. eff juflo, && ketitia redis corde; qus verba luculentze judicii Dei in hoftes populi Judzi, quo cla- ris cum juftiti:& & potentize Dei fignis de- ftructi erant, defícriptioni, plane ut hic, fubjunguntur; fimul copiofam, «late dif- fufam lucem denotant: verbum enim yw" a ferendi ufu ad folem tranfiit, radios fuos quaquaverfum fpargentem. $ CXC. Sed longe illuftrius eft & alto incedens cothurno , vaticinium, ad hoc ipfum tempus primo fenfu pertinens, Zach. XIV: 6. 7. paucis hac occafione illuftranduim. Adflictione Epiphanica, & hoftium , ejus autorum, proftratione defcripta, propheta cloriofam & profperrimam reip. & Ecclefize Maccabaicz conditionem his verbis incipit depingere. JErque ille tempore, ut mon [it futura. lux fblendida €& coagulata (h. e. una non erit lux fplendida & coagulatio, non lux radians, craíffo aere intercepta & obícu- j rae & Jef. r1x: 9. Pf. cex11: 4. Job. xxx: 26. NUS «s4 COMMENTARIUS rata, fed fine aeris craflitie fplendebit cla- risfime: idem eft, acfi legeretur, € eri; lux fplendidiflnma & " mon coagulatio, feu fine ulla aeris fpisfitate, radios inhibente. Pro- prie & ad verbum habetur , zoz eri? zx pre- Hofitatum, € coagulationis. Prior vox nmp proprie graeviratez fignat, dein quicquid eft pretiofum, gloriofum & majeftuofuüum, ut 7122; ad lumen vero adplicita denotat fplen- dorem ?regravautem quafi , & preeponderan- tem, íeu fplendidum & magnificum: uti Job. xxxi: 26. f vidi lumen quum fplenderet , é? lunam Ym sp magnifice incedentem. |. Alte- ri vox Qwep exprimit coggulationetn , comcrerio- "eg , & inde /piffiateim ; quee non luci, fed aeri vel nubibus eft adtribuenda, & /zzi ad- dita fignificat lucem nebulofam , qui ae- rem craflum, quo obícuratur, habet con- junctum.) erizque dies unus (h. e. fingularis, in fuo genere z7zicts$ , eximius , fimuluniverfa- lis & continuus, in noétem non definens, Quam emphafin agnofcit vox "m« zzus, fty- lo Script.y//e immotefcet Sfebove (fcilicet dies, voce illa per ellipfin intellecta; ut verf. r. dies venit Stebove , fcilicet ut Zies Jebov« : dies itaque Z/vinus, & longe gloriofus, quo Jehova agit & operatur, feu figna Majefta- tis dat: qua talis publice zzzote/cez hic dies) con dies & gon nox , C tempore ve[bertino Ml i: ux Ai» ZMACÉ WEG Mp 390 4214 lux (h. e. dies unicus füpra ordinarios dies lucidus & fplendidus, fimul continuus, qui in noctem non tranfit, fed tempore vetpoer- tino lucere perget. Phrafis, 707 dies nom 20x, denotat z.diem illum unicum & exi- mium non fore vulgarem , qui ; ut vox 2rjeocv, ex die & nocte conftat, ut Gen. r. fuit vof- pera, fuit mane, dies primus &c. diem taque hunc fingularem fore, in quo non fit Zies & Hox. 9.ditm illum unicum fore zoz diem noz uocem, fed plusquam diem, & nihil minus quam noctem; pro diverfo vocule »* 707 ufu, quo & g/usquam, & nibil minus quam denotat. Dies itaque zz Zies eft die longe major & illuftrior , ut ebria €& non viuo 4,1eu fupra. ebrios vino, airatus non fole 5 magis quam ferventiffimo fole aduftus, /272em,€? non famem panis ^, longe vehementiorem. | Dies itaque, ubi /»x folis eft uz lux ptem dierum, fimul fumtorum Jef. xxx: 26. "Verum zoz 70x eft nihil minus quam nox, ut zoz Deus, non [üpiens &c. quem diverfum ufum ele- gantiae cauta hic captavit propheta:fed,ne hze- reremus, addit, & ce/peri erit lux : uti Jef. .l €. Jux lume, ut lux folis): Quse omnia huc tandem redeunt, illo tempore, de quo ibi agitur, /zcem fore /Dlendidam, puram, futn- & Je. i1. a31.. b Job, xxx: 38. — € Am. vii: ir 436 COMMENTARIUS fummam ,comtinuam & divinam ,feu fummam reip. &Ecclefiz profperitatem,eamque lzttam ac gloriofam, przeterea durabilem, denique, quia Zies Sfebovce adpellatur, cum multis di- vinz preíentize fignis conjunéctam. S CXCI. Pramifi magnificam hanc de- fcriptionem, ut anía daretur locum noftrum accuratius tractandi , & nativam ejus indolem ac amplitudinem explicandi, aloco Zacharize haudlonge remotam: utique emphafi pollent phrafes haud abífimili. ^ Adtendatur itaque 1. Origo verbi m", in /Parfioze fita, ejusque emphafis in fparfione lucis rzZ//zzze. . Radi- ces mir, mi,zw uti litteris, fic fignificatione haud multum diffident, eandem habent in f[hargendo primariam fedem: fed rw de /czi- ne m» venlilatione & m de /uce adhibetur, & lucis fparfionem cum rutilatione, ut ex lingua Arab. patet, continet: Claram itaque, fplendidam & copiofam,involvitlucis effufio- nem, quaquaverfum factam 2. Diffufionem radiorumlucis, undiquaque c/zgeztiugm eos, in quos emittuntur, quoque adfert mentio /a- —vumoli tributarum. Radix enim 45apudAr rab. dicit cizgere , circum[ipire, íepto circumdatum includere; unde as/arum fluxit fignificatus, quod cingant &/ipiant. Quo fenfu noct alas 1ribuit Poeta 4. INox ruit , &fuf[cis tellurem ampleiitur B i a Virgilius Aeneid. ]. vIII. verf. 396. AUD OAMCACES ^rnf 2077427 Alias etiam ad celeritatem adtenditur , utapud Euripidem ;. Ilcyauépig dij 6A TrTépuya Doy Quotidie cum folis ala celeri. 6. Epitheton denique np juflifie, proprie retto-rizidi , folem pingit radios abundanter , :equabiliter, penetrantiffime, conftanter & in- fuperabiliter fpargentem. — Proprietas enim vocis eft in reQo-rigido , & inde ufu fuo complectitur cz;zsji vigorem, & vim pene- trantem , inflexilem & infuperabilem, zz; majorem rei gradum & copiam abundantem, tum rectum , perfectum omni numero , & ap- tumrei zzodum, tum denique veritatem ac vera- citatem in dictis & promiffis, & jufZitiam ac zquitatem, nec non liberalitatem in factis. De quo confulendus eft Cl. Schultens. ? Sol itaque reQo-rizidus, refpectu radiorumlucis & caloris, in bonum fumtus, ut ex addita alarum vifananite manifeftum eft , adpellatur, quatenus r.copiofam, & fplendidam, lu- cem late fpargit cum calore congruo. 2. pu- Te & fincere, feu vere,nullis admixtis tenebris, id facit. 3. penetrantiffime quoque & inflexi- biliter , nullis nebulis, nulla coaegu/atione, feu fpiflitate aeris, ut eft Zach. l. c. , fe im- pediri paffüs, fed per omnia perrumpens Xucx ob- & Ion. ver 1x22. | b De DefeG. ling. Hebr. $. 2 17 &c, & vindic. orig. p. 183. p COMMENTARIUS obftacula , dispulfis nebulis, tanquam 2z- vilius beros a; adeoque 4. conftanter & perpe- tuo, qui vi lucis fortiore, ut Prudentius* inquit, z0Qem cogit cedere, ita ut dies fit (ine noie, ut apud Zach. 5.Denique, ftatui &. qualitatibus: terrze. ejusque. incolarum cons venienter, fefe quafi veracem & juf?um prae- ftans lucis & caloris difpenfatorem: quam emphafin hic, refpectu fenfus emblematici , omnino addendam cenfuerim; cum /?/ my- fticus ea, quadixi,rationelucem efrundens , veracitatem Dei,& juflitiam vemuneratoriam manifeftet, adeo ut fol /z/Atie fit, qui fe- cundum promifla, ante facta, & ad remu- nerandum piis ac juftis, eos illuftrat ac re- focillat. S CXCII. Hac ratione. ficut emblematis elegantia & ampliffimus fenfus confervatur, ita convenientia cum loco Zachari:e, modo explicito , manifefta eft. iNec defunt fimilia exempla alia, quibus idem, quod protuli, ob- tinet. Jer. xxu: 5. Germen pos redo rigidum, Davidi fuícitandum, eft erectum, aquabi-. le, firmum, inflexile, ex veracitate, & ju- ftia Dei benevola, ortum, ac utriusque virtutis plenum, & promum-condum. J^or- 4e pw Jjufliiie Pf. cxvur.. funt recto-rigidze ,. al- & PÍí. x1x: 6. & hymn. 1: 69. Ap MAL rmnr oo $29 altze, fortes & infuperabiles , veritati ac jufti- tie Dei & fanétorum congruz. Jef. rxr: 3. quercus pn Jjufltie, proprie reQlo-rigide , altze, zequabiles, firme , durabiles , & myfti- ce, homines commendabiles robore frdei ; dura- bilitate firmitate , con[lantia excrefcentes in al- Htudinem menfure fibi a Deo dellinatee, ver- ba funt Cl. Commentatoris ; addo , veracitatis «& juftitii&e Dei in Chrifto effecta, & utri- usque virtutis exercitio infignes. Denique, ne plura copgeram, orbit px Pf. xx111: 5. redi ac rigidi tenoris, funt, litteraliter, zequabi- - les, non finuatz: & intorcze, figurate, veritatis ac juftitize euangelicze, cumrigiditlima inno- centia ac virtute conjunctze; ut Cl. Schul- tens ^expofuit. Sic npw mw 77er reci rigoris, in quo incedit /zpieutia Prov. v11:55., eft via rectalinea tenfa. Incidit adhuc elegans Da- vidis fatum Pf. xvirr: 15. quo vitam bea- tam & szeternam , quam exfpeéctabat , his ver- bis defcribit: ego pura iz re&o rigore videbo faciem tuam &c. h. e. recto-rigido oculo & intuitu , oculis irretortisin' eam rigide defixis; quod fummze fiduciz , intimze familiaritatis, & flagrantis amoris , eft indicium: addi po- teft, i2 veritate, eu vere, & fummo vigoreac gradu, oppofite ad vifionem fymbolicam fu- pra a.1. c. $ 231: jd XXX2 330 COMMENTARIUS pra arcam, Pontifici conceffam, aut per f/peculum , € enigma, uti in hac vita, phra- fj Pauli 1. Cor. x111: 12. G^éze we (ficenim, vocibus feparatis , & non G^ézepey , legendum, cum in fing. de fe loquatur, & mox 2: fequa- tur; uti legit quoque Theodoretus 47) video quidem nunc ài &rümps & iiy mami per [pecu ctlare (àinftrumentum, per quod videmus) 7z «Higmate, ieu obfcure, cére à& £uzc vero, in vita futura, facie ad faciem, vere, plene & immeditate; uti hic, 27 veritate videre fa- ciem Dei,eít, eam ipfam videre; imo lucu- lenter & perfecte. S CXCIII. Ad implementum in periodo. Vcclefiz? Maccabaicze fupra definita demon- ftrandum, de quo pluribus alibi p differui, unico nunc ero contentus teftimonio hifto- rico, 1. Maccab. x1v.,ubi delibertate, pace, omnium bonorum adfluentia, gloria reip. Tudaicze & civium lztitia, fub Simone Eth- narcha, fermo fit. Viguit preterea , uti conftat, eo tempore, «& deinceps, ftudi- um legis; fynagogarum, in quibus cultus . magis fpiritualis exercebatur, ingens coepit efle copia; cultus quoque ritualis magno ftudio & fplendore eft in Templo exercitus; imo — . ad Cant. Cant. oper. t. I. p. 1oI$. b In Dist. ad vifa Dan. emblematica, & comm. ad Dan. x1. & xrz. jid hM XLI liri: O20 521 imo donum prophetiz aliquatenus refloruit, & Píàlmi nonnulli conpofitt funt; celebri- tas denique populi & religionis per orbem fuit notabilis, ita ut honoratus fuerit ubique populus, & multi, five profelyti facti funt, five Deum & rcligionem ejus venerati, Sed, ne quis ad. amplitudinem fenfus emblemati- ci, modo in lucem protractam, obhzerefcat , nec tantam fuifie tunc temporis lucem, nec tam puram ,aut continuam , opinatus , notari velim. 1.non abfolute, fed reítricte ac relate ad tempora przecedentia, hzec capienda effe ; quare Pezedidi fupra Patres dicuntur Deut. XXX. & dies Zach. xiv. futurus dicitur 9/z;- quam dies , /éu fupra alios przeteritos 2. con- venienter nature & ftatui Oeconomisx Ve-- teris, falva femper g/oria excelleutiore N. 'T.. 2 Cor. 111., re ipfa requirente, intelligen- da efle; nec non 3., ad fummum, , durante oeconomia V., non ultra: quod per fe fe- quitur. 4. conditionate quoque, nifi populus fefe hac profperitate indignum przeftiterit ; quo & titulus zimentium Sebove, monitum de lege Mofis obfervanda verf. 22. tendit. 5.denique refpectu complementi in Eccle- fia Chriftiana: de quo mox. S CXCIV. 2.At enim, cum /oZis expreflà fiat mentio tanquam caz/z lucis, & per eum fubinde foleat Deus , & Angelus Jehovz, AX OS ac: 332 COMMENTARIUS ac Meffias depingi: generali expofitioni, modo datz , addendum «& ezz efle cen- feo, tanquam inftaurationis ac profperitatis reip. & Ecclefi;z autorem, ac confervato- rem. Quemadmodum Pf. exviir: o7. de hoc ipfo tempore,fenfu primo Deus ef? Tebova, qui ///uxi£ nobis; & Jehova fiftitur tanquam qui fe con[piciendum pr«eberei fuper Maccabais , cosque protegeret Zach. 1x: 14, 15. Michaeli vero Angelo Jehovze, qui ipfe Filius Dei eft, tanquam autori diferte adtribuitur libe- ratio & vivificatio populi Dan. xtit: rz. ad quem locum fufius de eo egi. Sed majore pollet emphafi phrafis, exoriefur vobis fol ju- flitie, de Deo & Angelo Jehovz intellecta ; quippe qua Jehovam fpeciali fenfü, & ma- gis ac illuftrius quam antea, tunc fefe mani- feftaturum regem populi Judz gloriofum ac potentem & beneficum, fignificetur. Quod Zach. xiv: 7. phrafi, zzzofefeet ille dies tan- quam Zies Tebove , quoque innui, fupra ob- fervavi. Sie de hoc ipfo tempore Jef. xxiv: 23. regnat Tebova , Deus exercituum ,in monte Jfonis & Hierofolyme ;. & coram feénioribus ejus erit gloria. Obad]. 24.--& erit Sebovee reg- uum. Which. 1v::7. fin. & 8... Et regnabit Se- booa füper vobis. d nunc in feculum: & fu ,tur- ris Eder , Opbel! filia TIonis ad te veniet: & veniet dominatus prior (icilicet regnum Dei, quod "v DuM-AYX.- 115,229..." $33 quod. antiquis fuit temporibus ante reges in Israele exortos) reggum filie Hierofolyuze, Cujus loci fenfum dedi alibi & Zach. xiv: 9. Eriique Jebwoa rex [uper tota ferra: iwepc alibi; & in Píalmis, in primis xci11. & feq. De quo qui plura velit, adeat Cl. Vitringa? & Differt. noftras ad Danielem c. Solem autem effe emblema regis , fumma fulgentis majefta- te, populum luce fua illuftrantis, foventis ac protegentis, notius eft, quam ut adftru- am. | S CXCV. 5. Denique, cum felicia illatem- pora Maccabaica cum Meflize manifeftatione in carne, & oeconomia euangelica, cohz- reant, ejusque fint prenuncia, przeambu- la ac preparatoria, & ad eam, tanquam fundamentum, ícopum & complementum fuum , refpiciant, de quo alibi 7 quoque pro- lixius egi; Meffiam, tanquam fummum Prophetam, Sacerdotem & Regem, per hunc /?/eg) recte intelligimus , & de ejus Rez- no /o/is ju[Hiti«e oxtum illuftriorem, &/anatin- uem in alis ejus, apte & ex mente loquentis interpretamur. Przterquam quod cüm /oje & luce in verbo Prophetico comparari folet , uti & Disí. viii. ad vifa Dan. $. 19; | b ad Jet. xxu 23. XXXIII: 22. & alibi. c Disf. vr1r. ad vifa Dan. Yr. d in Disf, ad vifa Danielis, & comm. ad c. xz. C XII. 444 COMMENTARIUS .uti notum eft, & ipfe fefe in Euangelio /z- cem vel folem mundi adpellet ;; emblema eft illuftrius, & oratio nimis emphatica, quam ut in Ecclefia Maccabaica veritatem invene- rt. Que cum fatis facilia, & ab Interpre- tibus abunde confirmata & illuftrata fint, iis immorari neceffe non habeo. "Tantum, ad regni Dei Maccabaici ac Chriftiani nexum, cujus modo memini, eaque ratione utriusque defcriptionem fecum permixtam in verbo Prophetico , illuftrandum, verba Davidis ultima, quibus argumentum /erzeris Domi- zi, cujus meminerat, exhibet, proferam, & paucis exponam, cum prophete noftri verba iis fere refpondeant , nec hactenus rec- te intellecta fint. Dominator, ita habent o Sam. XXIII: 3, 4.24 bomines (non itaque Is- raelem tantum, fed & gentes, genus huma- num, b», in genere) Juftus (avzexparcpixis quidem, premendi & imprimendi , quze verbi ;v» poteftas eft, potentia & autoritate fum- ma gaudens , attamen 77//z/s & «quus ipfe , & ejus virtutis exactor) domlnuator timoris Dei (fuper quo quiefceret Spiritus reverentic e- bové, quique fimul oderabitur timorem Je- bove, Jef. x1: 2, 3. & eam in fubditis requi- yet qualitatem) & zzfhar lucis matutime orie- Zur (he enim voces conjungendz funt, ver- & Joh. III: I9. VIII: 12 IX: 5. XII: 46. 4» MAL ut co. $35 verbo mw orietur cum Dominatore, & non, ut folet, cum fequente v»; /)/e, conftruc- Cto, cu quod ceteroquin hiaret fermo przecedens zz; quod voces , frcut lux matuti- za orietur [0], fenfum commodum non fundant, £4z quod mm & non mw tunc fuiffet, fic cum z»/ cohreret, uti noftro in loco: opus itaque non eft cum nupero Critico, viro erudito & ingeniofo, DB. Ken- nicot ^ ex Mf. & rxx. Intt. inferere nomen mm Jebova poft mr exorietur. Senfusitaque eft, dominatorem & juftum in timore Dei, & inftar lucis matutinz , oriturum) inftar /?- lis matutini [fime nubibus (Acandit oratio, &,/cis ?natutine tanquam przenunciz facta mentione, mox /ifis, & quidem in ortu fereno & in- nubili, emblema additur. Ante wzP itaquc repetenda eft ex przcedente particula fimi- litudinis » //czz , inftar, ) ex /plemdoreex pluvia berba teuera ex terra, (Ácilicet orietur , verbo nv repetito. Herbze copia derivatur a/2/ezdo- re €& pluvia, velfplendore poft pluviam, quod cum fuperiore phrafi /0//s zmatutini frue nubibus eft conjunctius , nifi per pluviam fit ros intelligendus: ficut Pf. cx: 3. Populus iuus lboutaneitates tempore potentie iue in "nag- - & Disf. fuper ratione textus Hebraici V. T. p. 453. edit. Lat. XY 346 COMMENTARIUS magnificis ornamentis fautiitatis: ex utero au- rore fluat vos juvéntutis tue , vel plenius, fi- cut ex utero auroree fuit ros, fluat , vel fluit, ros juventutis tue: 9f, enimnon eftzili, ut ver- ti folet, quo oratio redditur impeditior , fed pro "P vel 921,2 1» ire, etiam fuere, vt de melle, lade, & aqua ^3 nec fine exemplo eft eo fenfu "t: uti! conftat 5.) Senfus oraculi eft, r.Illuftrem regem fuo tempore fefe confpiciendum praebiturum, qui fumma cum autoritate dominium jufte & pie fit in- ter homines exerciturus, 2. eumque cum regno & civibus, ficut juftitia & fanctitate - preftantem, ita felicem, profperum & pa- cificum futurum, fimul longe lateque reg. naturum. — Quo /9/is matutimi. [re nubibus emblema ducit. 3. denique hujus regis direc- tione & cura, per fingularem Dei benedic- tionem , populum valde efle multiplicandum; & letiffime acturum ,. omne genus bonis abundantem. Quod 7Zerbe ortus per //ez- dorem & plwciam expingit. Quze ficut non nifi in Metfiam ejusque regnum inter homi- nes quadrant, ut facile cernitur, & ab Inter- - pretibus fatis evictum eft; ita duplicem ejus: periodum , alteram litteralem, umbraticam & & xSam. xiv: 26. Joel. 1v: 18. & alibi b Nuny XXIII: 13. Jud. xix: 13. 2 Chron. xxv: 17. & alibi Süd OT ce m A Du MIA nie £$5. «3 & preambulam fub Maccabzeis, alteram vc- ram, fpiritualem,& perfectiorem fub Euange- lio, ob oculos ponunt, plane ut noftro loco fi. Ad quam duplicem periodum referri poteft emblema /ucis tmatutime, prenuncia & preambul folis , & /7/;s eam fecuti ; quod idem in /apide, in montem verto, in imagine INebucadnezari oblata, Dan. rr:., obtinet: uti ibilate expofui. De quo hic plura pro- ferre non licet. S CXCVI. Supereft, de altera imagine, qui pios fub radiis iftius folis degentes ex- pingit, paucis abfolvamus: 49 eprediemini, dicitur, & zwrgebitis inflar vitulorum fagina- ioruti. Ductum eft emblema a vitulo opi- mo,in liberum campum emiflIo & lafciviente. Vitulus opzzus adpelatur pxw proprie in area collo revinctus & triturans , inde fagina- tus & opimus; ut ex Arab. lingua & loco Jer. 1: rr. luculenter evicit ac illuftravit Bochartus ?5 qui adeundus eft. . Hujus generis vitulorum inftar dicuntur timentes Jehove egreffuri & turfuri, h.e.in liberum & pafcuum campum emittendi, ac abundanter & hilariter, ad exfultationem usque, acturi, Radix we & v» ferocire ac fuperbire deno- tat, a propria zurgezdi poteftate, quod u- truni- & H. p. I. l. II. C. 31. Y yvto a$ COMMENTARIUS trumque docuit Cl. Schultens «3 unde cum ad lafciviam & exfultationem, 7; ad opi- mitatem transfertur :cujus utriusque hic rec- te habetur ratio. Senfus itaque eft, Judzos, legis ftudiofos, hoc tam lIztto tempore, quo fol juftiti:e radios fanantes late & copiofe fpargeret tempore Maccabaico , fupra defi- nito I.Opibus & divitiis abundaturos, o.in magnam molem, inftar zzrgizi animalis, efle excreturos , feu fummopere zz/tip/i- candos, partim per zribules, partim per prof- elytos, iis addendos, 3.fecure ac pacifice acturos, & bonis fuis gavifuros: quod hic ctiam per w* egredi fignificatur: uti Mich. 1V: lo. parturi C erumpe frlia Tfonis inflar garturientis (h. e. ne fis inftar parturientis, qui pre defperatione nifum remittit, & flaccefcit, fed dolores partus perfer animo- fe, & educ partum, quod eft m 5, fruftra- neus non erit nifus, falutis partum brevi in lucem edes) quia nunc egredieris civitate, & babitabis. im agro (h. e. urbs Hierofolyma omni metu & obfidione liberabitur, terra ab hoftibus derelinquetur, tibique exezzdi & ingrediendi libera erit facultas, & agros fine- metu fecure incoles. Pertinet vero hzc pro- phetiz pars ad obfidionem, feu infeftatio- nem & ad Jer. 1:11. & Job, xxxv:1;5, — 5 Pf. xxir: 1v Á n^ MOAGLOS. c art z929^ $39 nem Hierofolymz per Senacheribum, & li- berationem ab ea promittit. Quo etiam rc- fpicitur Pf. Lxvi: 12. € eduxifli gos. (vwsm proprie emicare sos fecifji, fecundum pro- priam verbi sv, ezicuit ignis, poteftatem, & ufüm peculiarem de exitu in libertatem & felicitatem 4) nm» 77 irrigationem (ftatum jucundum & abundantem, oppofite ad /gzcu urentem, & aguas inundantes)) — Sic & Jer. vr: 98. se egrediaris in agrum, € in via ne ambules , quiagladius amimici , pavor undi- quaque; íeu de gladio inimici dictum pro- verbiale, in generali confternatione tritum, adhibebitur, ac in omnium ore erit,, pavor: undiquaque.. 4. hilariter & jucunde victuros ad exfultationem usque. Quo ctiam facit ufus verbi sx', quo lzetitiam & pompam ad- fert ? 5. denique fortes & animofos futuros, ac de hoftibus & improbis facile triumpha- turos: de quo mox. Que omnia ficut in Ecclefiam Maccabaicam, convenienter pro- phetiis, recte, tefte hiftoria, quadrant, de quo alibi, locis citatis, diílerui; ita ad Ec- clefiam Chrifti fenfu myftico fefe facile trans- ferri patiuntur: quemadmodum àb Interprc- tibus abunde factum eft. Quare nihil addo. . $ CXCVII. 6 Ex. xIr: 31. z Reg. x:25. Ezech. xv:z,. — b Exod:. Xv; 20, Jud. xt: 31. 34. YYY S 440 COMMEN TA RjALU S $ CXCVII. 8.Propofitiionis amplificatio ex timentum Jehov:ze in felici ftatu verfanti- um comparatione cum impiis, judicio Dei proftratis, ac in cinerem redactis , inftituitur verf. 21. his verbis. 7 calcabitis improbos , quia erum cimis [ub plantis pedum vtr: die, quo ego facio, dixit Tebova , Deus exerci- iuum. Quorum fenfus, qui fefe faeile pan- dit, eft, impios , five hoftiles vicinos, five ex ipfis Judzis eorumfimiles, eo, quo Judzi, Dei timentes & legis ftudiofi,florerent, tem- pore, in ftatu mifero , fervili & ignominiofo, futuros,ac piorum dominio & imperio fub- jectos; metaphora a pulvere, vel porius ci- "ere pedibus fubjecto, & conculcari folito, ducta. Quse facillima eft intellectu, & ufi- tata.- Adias Ted: fimilis ,. figura: eft. o Neg. XIII: 7. ferdidit eos , Israelitas fub Joachafo, rex Syrie € pofuit eos ficut pulverem ad tritu- randum. '"Tantum notetur. 1r. verbum ov» calcandi , & conculcandi fignificatum habere, unde ow zum, vel fuccus calcando ex- preffus. Quod non eft ignotum. 2.In voce 4x, que cigerem. denotat, proprie cum fer- core micantem, quiz primigenia eft radicis poteftas ; adeoque /avi//am , manifefte ad 77- cendium , quo conflagrarent impii, ut modo dictum erat, refpici; quare etiam fubjungi- tur. Jie quo ego facio , die ardente ilo, 4 ür- onu" e miss e Nube. Sgen" ADM AL. RIIss 2f. $4t fruacis: uti de Tyrio Ezech. xxvrr1: 18. emicare faciam ,; quod proprie eft szw, 7572/7 e medio tui, qui abf[umet te, & ponam te cine- regn, "wewo, fuper terra. Quo ipfo florens Jud:xorum conditio cum impiorum excidio, tanquam mox vel brevi fecutura, connectti- tur. Statim enim ac in c/zerezi eflent redac- ti, cum adhuc recens & fervezs quafi effent cinis, eo ipfo tempore, a ludzis concul- carentur. Ceterum cum improbi hic fi- ftantur, tanquam in cigerez jam redacti ju- dicio Dei, cum a Judzis cozculcarentur 5 de ulteriore fubjugatione eorum a Judzis , jam profpere degentibus,hic in primis cogitandum videtur. Quod hiftori;? Maccabaicz quo- que recte congruit. De quo alibi 4 jam egi; nec ignotum eft hiftoriz non ignaro. S CXCVIIL x.Subjungitur denique, quae tertia pericopas pars eft, adhortatio ad legem, per Mofem aDeo latam, ftudiofe & adcura- te obfervandam, verf. 22. — Recordemini legis Mofis [eroi mei , quam ipft in Horeb praecepi fuper toto Israele, flatutorum. & fudiciorum.. Quorum /ezfus magis quam /copus cum pas- fim fuerit perfpectus, hunc potiffimum in lucem dabo , pofteaquam de /zz/z uno altero- ve obfervato defunctus fuero. X. Primum ett. ( no-- & ad Dan. I. c; ;42 COMMENTARIUS nomine /egi;, nw», omnium legum comple- xum in genere comprehendi, «& //a/uta ae judicig earum generales denotare partes. Lex enim Mors , ftylo Script. , vox generalis. eft, quz:e quicquid per Mofem populo in- junétum eft, ambitu fuo continet. uti Deut. XXXIII: 4. Jegem nobis precepit Mofes, 1 Reg. i11: 5. David Salomoni injungit, ut obfer- vet fA/atuta , precepta , judicia & teflimonia Dei , ficut fcriptum ef? im lege Mofis. Alia loca 4 mitto. Keliquz veces, f/atuta & judicia , quicunque & qualiacunque przcepta /egis defignant,five naturalia fint aut pofitiva, ut adpellantur, five vitam & mores, five reli- gionem, five privata vel publica jura & ju- dicia ordinent; alias etiam , precepta , flatuta & judicia dicta Deut. v: 28. vt: 1. etiam //a- zuta , judicia, nmwm C leges Lev. Xxv1: 40. Quae voces generales funt, & ad qualefcunque leges fete adplicari patiuntur, ac promifcue etiam ufurpantur; absque ut certam legum fpeciem vel claffem dicant: epn enim adpel- Jantur leges , quod in zs infculpifolerent,& - publice figi, adeoque edicta publica, a ppn proprie cavazdo incidit, [culpftt ; quod in le- ges decalogicas ac fundamentales oecono- mie legalis proxime quadraret: mweszo /5- di- & Jof, 1: 7. Dan. 1x: I1. Ezr. II1: 2. v1r: 6, & alibi. dece T Ee ADU MAL. nmiiimg^ 543 dicia vero quascunque leges 7zf/as & «quas fignificaret, fecundum quas cuigue fuum jus dandum & dicendum eít; fuaque offi- cia quisque dirigere debet. Quz latius non exfequor. 2. Secundum cíl, voces, quam precepit ipfi [uper toto Israele, fic enim om- nino vertend:z funt, fignificare legein fuiffe Mofi a Deo praceptam ad [sraelem obli- gandum, fífeu ut ab Israele obfervaretur. Verbum mx precepit & ad Mofen & ad po- pulum fefe extendit, fed ad zZ//zi, ut mini- ftrum, qui leges ad populum deferret, ad Israelem vero , tanquam cui inftar jugi impo- neretur: quam ob caufàm Israeli przefigitur $ /uper; ut ei legem fuiffe injunctam a Deo per Mofen fignificaretur. Que conftructio ex propria verbi poteftate fluxit. In origine enim mx eft arius junxit, inquit Cl. Schul- tens ^, unde 9?» mx izjungere alicui aliquid , pro precipere, aique andare; addo, inftar oneris, aut jugi, quod portandum füper humeros imponitur, ac injungitur: quare Lex cum onere & jugo comparatur ?, Similis vero conftructio verbi precipere, ac qux hic reperitur, fefe & alibic offert; fubinde edam pro nm/» ns habetur ng» v3 nana, vel H"i- a Clav, p. s10. . b AG. xv:1o.& alibi, ^ c Eev. XXVII: 34. I Chron. xx11: 13. Efth. 1v: 1c. | ZZ 44 COMMENTARLIUS siniflerio , Mofis, uti Num. XXxv1: 15. &alibi a. Tertium eft, Leges ad montem Horeb, vel Sinai, exprefle memorari, non ut reliquz., ante vel poft latte, excluderentur, quod. facile liquet, fed, nifi divite fenfu, a4 onte Horeb, fit ibi & deinceps;uti Num. XV. 25. plene habetur, ozuze quod precepit e- booa vobis per manum Mofrs (. mo va aw mx. quod hic eft, precepit 4Mofi a») a die quo precepit. Sjebova wr && deinceps im generatio- ues ve[iras, quia partim: fundamentales & precipuzg tunc preícripte funt, parzim ío- lemnis & Majeftatis Divinz pleniffima fue- rit legiflatio ad eum montem facta, partim denique foedus quoque [fuper iis publice pactum, & fancitum, populus quoque fefe id obfervantiam clara voce obftrinxerit. Exod. xxiv. Qus omnia, quod 4. notari velim, Deus hic vult, ut populus animo recoleret,eo fcopo,ut in lege hac obíervan- da fefe ítudiofum «& adcuratum przftet. Cum enim /egis Mofis,. fervi Dei , expreffe meminerit, & eam in monte Horeb fuiffe latam addat; dubium non eft, quin cun- €ta, qux: ad perfonam Mofis, & per eum a Deo facta in favorem populi, pertinent, quaeque cum legiflatione conjuncta fuerunt,. ad animum ita revocata velit, ut ad legis Obfervantiam magis excitarentur, & in ea Cog- 1 -— ——A—A^Kt— ——— à n M'rAws E. Xr; o 45g cognofcenda, inculcanda, ac facienda fint conítantes, ftrenui & copiofi. Que verbo 1! récordari quoque involuta funt. Pro- prietas verbi eft in acri vigore & fragrantia, unde per metonym. z7emümnile, recordari, etiam commemorare, propric, mentem & linguam habere acrem, «& vigentem feu pollentem acri vigore, quas quf! fpirat, fragrat & halat, oppofite ad obiteratam vel fugientem, quz quafi ezarcefcit 4. INon fine ratione addidi linguam , cum apud. Arab. etiam pro 7/6/40! "re, comHemorare , cele: brare, fumatur, uti Cl. Schultens 2 notavit, nec in Script. illud fit inufitatum; uti Job. IV: 7. mx- o3 memora. quefo, dum quis ille in- HoceHs perierit, Jer. i1: 2. "nw commemoro Zibi ftudium. juventutis fue , feu meum erga juventutem tuam &c. inquit Deus, recenfens beneficia favoris fui in Israelem olim collata. Alia produxit Coccejus v. Recordemini ita- que /egis eft. r. recentem femper & vigentem habete ejus memoriam, in animo eam con- tinuo prefentem. 2.eam omni loco & tem- pore commemorate, .docete & inculcate. 3.ad eam in omni vita & converfatione ad- vertite. 4. denique ipfo facto id demonftrate, eam a Vid. Cl. Schultens ad Prov. x: 7. & ex ipfo Rev. Lette. ad carmen Caab p. 128. —— b ad C RTTA Iv: 7. c in Lex. Voriys up. 46 COMMENTARIUS eam ftudiofe & adcurate obfervando, & ita faciendo, ut bonam fragrantiam fpiret & celebretur lex. 3 j $ CXCIX. Sed quorfum hzc admonitio ? quid hue facit, & quare tam ferio hic infti- tuitur? Interpretes, in verum pericopae confpeéctum non penetrantes, fefe hic vix expedire potuerunt; cum legis Mofaicae proprie fic dictze, eam enim efie intelligen- dam,quz promi[fori gratie olim fuitaddita, omnia clamant, ut audiendi non fint, qui latius extendunt, aut alio vertunt, mentio aliena videri debeat a defcriptione oecono- miz euangelicee, quam modo factam effe putant. Equidem hic non tantum non hz- reo, fed argumentum pro hypothefi, fupra Jacta, petere poflüm, cum in eam unice quadret hzc adhortatio , fuo plane loco facta. Precarium vero plane eft, eam a proxime precedentibus divellere, & pro claufula totius libri, quin cazozis propheti- ci, quod vulgo creditur, habere; nec ali- unde ortum, quam quod cum hypothefi conciliare non potuerint. Generalem ver- borum /copuz/ , ut ,a legis obfervantia vel ne- electu felicem vel infelicem populi condi- tionem pendere, inculcaretur , & z/z/z , om- ni tempori , etiam przfenti, & perfonz au- toris hujus libri; adcommodum, equidem non 1 —— — - € A 5/7M TAMVIE Ia1$ :225 | 547 non negaverim;fed, quare in hac orationis ferie locum invenerit, peculiaris danda eft ratio, quam noftra hypothefis de przce- dentis pericopz:e vero conífpectu pandit ap- tilimam. Eo itaque collineant verba, ut Judzis ob oculos poneretur , 1.fervens legis ítudium, quo tempore Zies i//e Yebove exo- riretur, maxime fore neceffarium 5 quod in- gens tunc foret populorum hoftilium ac im- piorum Judseorum in /egez Mofis impetus, ad eam e medio zo//ezdam ; uti ex perfecutic- ne Epiphanica patet. 2. nunquam magis, quam tunc, legis amorem fore confpicuum. Ejus enim caufa tot mala & pericula fubje- runt. /Voz obedio editio regis, dixit unus fep- tim filiorum 2 Macc. vI1I: 3. preceptum au- dio legis Patribus date per Mofeg. s.hujus ipfius ftudii, quo timentes Jehova tunc flagrarent, refpectu & cautà 7zZicium illud Dei efle exercendum, quo impii apoftatze delerentur, & legis ítudiofi, Chafidzi , in glo- riofan ac profperam conditionem inmitte- rentur. A4.ipfum illud legis ftudium tunc temporis, Rep. & Ecclefia inftaurata , füm- mopere efle urgendum , magis quam un- quam; adeo ut pro temporis caractere fit habendum, longe fecus ac antea factum erat, & nunc etiam fiebat; adeo ut eorum exemplo Judzi fefe & hoc tempore Prophe- ZZZL39 toe 48 COMMENTARIUS tze ad illud excitare debeant. 5. denique, cum Deus prazvideret, ipfum illud legis ftudium in fuperftitionem tunc degeneraturum , adeo ut legi fefe non recte tenerent adligatos , fed tradiiionilus fuis eam partim adgravarent, partim corrumperent quod viam ad majo- rem corruptionem & calamitatem fterneret; Judzos ferio admonet, ut, ti felices efle ve- lint, & ftatum fuum durabilem, ZJegez ac- curate feé(tentur, non docendo folum, fed & obfervando, nec hanc ilamve partem, fed £otaÀm] cum omnibus //atuiis ac. judiciis , preterea eam /)/47:; nihil dementes , nihil addentes; ne eam traditionibus 2rria , ut fecerunt, reddant. |6.Proftremo, cum o- tus foólüs juflitke WMlefli:e manifeftationem , quacum periodus Maccabaica cohzret, & in quam exiret, quoque complectatur, ut fupra vidimus, & mox novus Elia, tan: quam novz oeconomize Meffize przecurfor, qui Patriarchalem fidem & pietatem populo inculearet, promittatur: admonitio de lege Mofis ad animum revocanda eo quoque indirecte & penitiore fenfu fpectafle vide- tur, ut Judaei de /copo & /rzi legis fanum ferant judicium, «& ejus ita recordeztiur , vt totum ejus complexum, & quicquid Mofes preterea docuit, animis recolant, ac fefe ad id componant, ne pretextu legis fefe 5 fa- 2A 54274MELX:Si:mImz 349 ífalutaribus folis radiis fuübducant, novum Eliam & Mefliam repudient,. & graviflimo obíftringant reatu , qui totalem ruinam fecum trahat reip. & Ecclefiz. /4o// enim fi credant crederent. quoque Chriffo, de quo ipfe fcripfi. - Joh, v: 46. C? lex preedagogus.eft ia Chriflum Gal. 111: 24. £ramsgre[honum caufa adjecia , donec venerit [emen illud , cui fada efl promi[]ro ib" 19. qui fnis efl legis Kom. x: 4. 2 Cor. III: I3. à quo aberrare non poflent, fi Mo- fen fine veamize cordi impofito. legerent 2Cor. nr: 14, 15. Recordamini itaque legis lMofis erit quoque , totius & folius legis , in vero fuo fenfu & (copo, eftote memores, & vos ei conformes prazítate, vobisque ab ejus abufu in perniciem veftram cavete; & litteram legis obfervate, wzec novus Jf juflitie vadios fuos inter vos fpargat, ad quem vos recipere debetis, ad id per Zia preparandi, ue terra anaibemate feriatur..—.— $ CC. II. Alterum. «& pofterius, fimul ultimum, in Judzos judicium , quo jufto- rum «& impiorum difcrimen Z/erzz fieret confpicuum , his verbis reprafentatur verf. 293.24. 3. Lcce me mitieniem vobis Eliam, Pro- phetam. ilum , | antequam veniat dies: Jeboue magnus ifle & tremendus: JEZ o4 :s0 COMMENTARIUS o4. Et comvertet cor Patrum ad filios & cor füliorum ad Patres, me veniam €? terram banc feriam anatbemate. Quz ut in vera fua luce, inprimis quoad ftopum. & nexum, collocentur, fequentia probe adverti velim obfervata. e. Prizum ett, diverfum ab eo, quod modo erat defcrip- tum, intelligendum efle judicium: cujus rationes funt. r. Quia zexzs fermonis illud exigit; cum fuperiori fubjungatur, & poft exortum /o/is jufliti inter Judeeos ponatur, cui fuperius praemittitur. 2. Quia repeti- tur exprefle particula mn ecce; qua ficut verf. 19. fuperiori, ita & huic. przmittitur judicio; indicium haud obfcurum zov ju- dicii, quod fupra jam obfervavi. 5. Quia non Zies, quo Sfebova facit , ut antea, fed dies Sebove adpellatur zagnuus ille && terribilis, quo ipfe Jehova veziret. Quod phrafium difcrimen non fine ratione captatum eft, ut diverfum indicaretur judicium. 4. Quia im- pios non fimpliciter de terra auferret, ut fuperius, fed Zerram, & quidem hanc, feu. Cananzeam folam , excidio devotam vaftaret. s.Denique ante mitteretur Elias ad popu- lum convertendum, non jam ad /egezz füpra inculcatam ; fed fidem & religionem Pa- trum, feu Patriarcharum. De quo p : CT. 1 OADINMEA ITE IE 7937/9400 551 $CCL 5B. Secuudum ,| quo zexus cum fuperioribus in lucem prodit, habet, novum hoc judicium przcedenti aptitfime füubjungi, non tantum quod ordine temporis fit pofte- rus, ipía quoque /0/is jufHitie, de Metfia intellecti , manifeftatione, verum etiam , quod fuperius fuerit hujus imago & przenuncium, in quod exiret , nifi populusad fidem Patrum fefe convertat, nec diu, fed brevi poít, ut premitti potuerit, ecce :e tüittentem Eliam &c. quz forma loquendi fubinde rem brevi fecuturam indicat,uti fupra? vidimus: przeter- ea quod a florente reip. ftatu , modo depicto, in abufum verfo, & admonitione delege Mo- fis ad animum revocanda , modo data, fufque deque habita, in fpecie /0/e ju[litize, in Meftia exorto , fpreto , originem repeteret. Sepzima quippe &ultima Ecclefize Judaicze periodus, quas Maccabaicam, proprie dictam, exci- peret; cujus caracter eít cz;7 nova & ine- -mendabilis populi corruptio fumma , 7; no- và fubjugatio Romanis, quzque ab altera parte in plorum liberationem per Mettiam manifeftatum, & occononiam novam euan- gelicam exiret, ab aera vero in plenarium totius Populi, qua talis, excidium per Roma- nos, vero íuo confpectu eft Preparatio , par- & ad verf. 1. Aaaa 6s: COMMENTARIUS partim ad populi rejectionem ac deftructto- nem, adeoque oeconomiz veteris abolitio- nem, quo totalis populi a lege & doctrina Mofis defectio, & nova fubjectio Romanis pertinet, partim ad Ecclefie? Chrifti erec- tionem. Quse omnia ex verbo Prophetico facile demonftrari poflent, ficut ex hifto- ria conftant; fi hoc nunc ageretur. S CCII. y. Ipfa hec pericopa, quam fub manibus habemus, quod. zerzium eít obfer- vatum, hac nititur hypothefi, licet non. ex- preffe memorata, populum Judsum, antea Dei timentem. & legis ftudio flagrantem, eamque- ob rationem gloriofe: liberatum, improbis deletis , & fumma profperitate do- natum, deinceps fummo Opere-effe dege- neraturum ac depravàndum, ut/ nova opus fit reformatione; & , fi eain vanum ceciderit, ultimo fit tradendus judicio excidii totalis & perpetui. Quam hypothefin ,' przter- quam quod adhortatio ad legis Mofis fe- dulam recordationem nos ultimo ad eam du- xerit, ut modo vidimus , miflio Eliz pro- phet:e ad populum convertendum extra controverfiam ponit. 'Cui robur infuper addit collatio ?7ize hujus capitis pericopze verf. 2, 3.5ad quam noftra, ut mox ulterius patebit, omnino refpicit. MDepingitur uti- que hec periodus in verbo Prophetico, An MAL 1: 23, 24. 353 & paftorum, feu doctorum ac rectorum, & gregis , feu populi, refpectu corruptitfima. Pa[iores in fpecie defcribuntur, tanquam qui partim, clavi cognitionis ablata, popu- lum ineptis doctrinis & inftitutis pafcerent, vanis quzítionibus vexarent, gravibus onerarent, & in fervitutem compellerent, traditionibus, hypocrifi quoque «& propria juftitia inflati animam religionis corrumpe- rent, fefeque multis peccatis contamina- rent, qui P/arifcorum tunt przcipui carac- teres, pariim, fpe melioris vit:e abnegata, profanis de religione opinionibus infecti, fefe. concupifcentize carnali fecure trade- rent, quod Sadduceorum & Herodiamorum eft criterium. Loca pracipua Prophetarum, huc pertinentia, infra ^ fignabo. De fervili, mifero, & corrupto populi ftatu, prater loca citata, exftant & alia», quiz eum vel directe depingunt, vel pro hypothefi ha- bent. De quo pluribus non licet diflerere. S CCIII. 3. Onartum tenet obfervatum , pericopam efle concifam, quz initium tan- tum & primam partem eorum, quz Jeho- va ante tremendum illum judicii diem face- ré, à Jef. xxv1II: 7, 14, I5, XXIX: I6, I$. LII:2--5 Ezech- EXXIV: 19-25) Zach. xi$g,2. Pf. rxxxtr; b Jef. vr 9;5VAIIIY S4. 41:53.-0007 XLIXIS 223) QC. XLEXQS. L: LII* ,LIIDI,5. LXV, LXVI, Aaaa 2 i44 CO MMENTARIUS ret, non omnia, qu: antecederent, come plectitur. Memoratur folum £/e miflio ad populum convertendum, ipfius: Domini mox fecuturi nulla facta mentione, fed ejus adventu lectori relicto fupplendo: quod non erat in difficili, cum Elias fit ipfiffimus ile Angelus, ante Dominum mittendus, ut viam coram ipfo pararet verf. 1., quem Do- minus mox exciperet, ad filios Levi pur- gandos venturus; antequam zzemegdus judi- cii 4ies adpareret. Dies enim zzaggus, & terribilis, qui hic pranunciatur, non eft, quod bene adverti velim, cum vulgo aliter ftatuatur, Meffize adventus in carnem, fed judicii in. Judzeos incredulos '& carnales, quod ex epitheto zerribi/is non folum, fed verbis verf. 24. fin.,4/e ventam G terram anda- zbemate feriam , manifeftum eft. Dies enim eíty quo vezire Dominus, verre autem ad terram vaftandam. . lpfius Dormizi adven- tum, feu manifeftationem inter Judzeos, re- ticuit propheta, ?recurforis fatta mentione contentus, non tantum quod fub emblema- te folis juflitize exorituri, fenfu myftico, late-- -bat, ut fupra expofui, fed in primis, quod in principio capizis ejus exprefle meminiffet , & lineas duxiflet, quo hic digitum intendit, & nos per E/ke, feu precurforis, mentio- nem ducit, Eftitaque hzc pericopa, vile ; uo Ws JMhATEF rx 23, 0245 0955 fuo confpectu, prime partis capitis repe- titio & uberior explicatio, & freecurforis & judicii refpectu. | Quz fufriciens eft ratio, quare zzi/ium iftius pericopze folumrepetat , cetera vero, inde fupplenda, filentio invol- vat. Quo àdmiflo, difiicultas, ex filentip Domini venturi nata ,. haud levis alias , fpon- te fua evanefcit.. | S CCIV. «. Quintum obfervatum,. quod fcopum. & verum conzfpeum pericopz pan- dit, eft, non tam jzZ/cium ilud terribile depingi, quam r./7z7z/7 ejus prenuncium in Elie adventu & munere, & 2». veram ejus caufam in irrito Elize conatu, feu. incu- rabili populi corruptione , quzerendam, ob o- culos poni3nec non 3. quali£ates eorum defcri- bi, qui judicio forent eripiendi,in Elize mo- nitis àdmitlis & przftitis fitas: adeoque eo tendere pericopam, ut vix:e Dei cum popu- lo juftificentur, earumque juftitia & zequi- tas circumfulgeat, fimul populus admonea- tur ad judicium per feriam poenitentiam & converfionem aut avertendum , aut effugien- dum; difcrimen denique fortis juftorum & impiorum novo « illuftri fpecimine in lu- cem proferatur: cujus ícopi fupra memini. Eo, quo dixi, collineare pericopam, ipíà ejus lectio facile docet, & hinc eft, quod Eas dicatur zmitendus ante quam veniat Adqgqgdg 4 dies; 456 COMMENTARIUS dies terribilis, nec non /copzs miffionis me- moretur converfio Judzeorum , ze forte veniat Deus: quo adventus judicialis non redditur dubius, fed a cozverftoze pendere indicatur; quam Deus non fecuturam przvidebat. Par- ticula enim 15 zeeft cauzelatz commendantis, ac confequentiam oftendentis: uti conftat. S CCV. s.Sextum & poftremum obter- vatum eft, judicium hic intendi in Judzeos, qua remp. & Ecclefiam in Cananza diftin- étam facientes, feveriffimum & ultimum, quo terra Canazea, tanquam reip. & Ecclefix Judaicz: fedes, cum publica exfecratione funditus & in perpetuum fine fpe reftitutio- nis exfcinderetur inftar azatbematis , feu per- fons vel rei Zevoze ad excidium. | Quod per Romanos eft inflictum; uti a Prophetis & Domino noftro clare prz:edictum, & in hi- ftoria defcriptum eft. Cujus indubia eft demonflratio in zexz cum precedente peri- copa, cui immediate fubnectitur, & phrafi, . terrai banc percutiam anatbemate, Nullum enim "aliud fuit judicium poft adflictionem - Epiphanicam, & inftauratam remp. per Mac- cabzos, praeter hoc Romanum , quod phra- fibus fatisfacit: in hoc vero cuncta. exactitli- me conveniunt, De quo cum Docti Interpre- tes, noviflime in primis Cl. C. Ikenius 4, vir ex- & In Disfert. Academ. ad h. f. "wes M ARTE — — 77 Pt P UN e OR ur ocAvpi M À. E. i111: 23). 24-7557 exquifitze. eruditionis, abunde egerint; vix eft, quod addam. Paucis itaque defungar obfervatis 1. Cum propheta Zieg Sebove fimpliciter adpellet, & per epitheta zi & £erribilis diftinguat, digito mihi monftra- re videtur 4iezz, eo nomine & epitheto in verbo prophetico notum. Eft autem ulti- mum hoc in Judzos judicium hoc caracte- ritico nomine infignitum a Prophetis. Appellatur enim Zies vizdid« Dei Jet. 1x1: 9. , cui refpondet Z/e$ vizZide Luc. xx1. 92. & dies Sebowe magnus ifle & terribilis Joel. 111: 4. lisdem vocibus, quibus hic. Quem lo- cum Propheta nofter in primis in oculis ha- buifle videtur. Duo funt judicia in Judzos notabilia, nomine 4e? Jebouc xar s£exivapud Prophetas infignita, aZerzz per Babylonios & Afílyrios ^, alterum per Romanos; fed pofterius dies Jebove non tantum nec zz;ag- Zu$, ut prius, fed & zerrililis vocatur, ut Joel. 111. & hic. 2. Phrafis percutere anatbe- "ate mihi fignificare videtur non, anathema- tis ferre fententiam, nec «czf/atioge inducta percuiere, fed, decretoria devotionis ad ex- cidium lata fententia, & fécundum eam ad ejus executionem faciendam , percutere , feu , qui verbi »9 genuina poteftas eft, ictu va- & Jocl, 1: 15. Am, v: 2o. Tfeph. 1: 7, 14;] $8 COMMENTARIUS validiffi mo & omnia perfcindente ? vaftare: occurrit eadem phrafis Jef. X1: 15, — ££ devo- vebit, ownm, Sfebova linguam maris. Aegypti, & agitabit smanum fuam [uper Fluvio (Euphra- te) :z robore fpiritus fui vom € percutiet illum &c. ubi membra elegantize caufa divifafunt, hac ratione conjungenda: «9 Zevovelit ac percutiet febova linguam maris dfegypti --- & fiuvium: quod idem eft, ac 4evorione, feu anathemate, percutere. Sed rxx Intt. pro pm legerunt an», cum verterunt, épyuscs: vaftabit, feu //ccabit, quod Jef. 1: 2. & aliis locis concinit. Vox wm itaque non figniti- cat ipfam va[latione; , ut putatur , fed fenten- tiam devotionis, qua quid excidio addici- tur; nec alium fert fignificatum: verbum own: uti Jef. xxxiv: 2. devovit eas , dedit gen- tes ad matiationem. Devovere eft antecedens , & Zare confequens, feu anathematis exfe- cutio. Deus itaque declarat, fe terram, 4e- votaüm afe, excidio efle penitus cozcifurum, & deftrueturum. | Quo totalis non tantum, fed & perpetua, (ine fpe reftitutionis , defo- latio fignificatur: qualis nunquam antea Is- raeli contigerat; nec usquam legimus Israe- lem Zevotu:n , aut eam vocem de ullo judicio precedente adhibitam fuiffe a Prophetis: ni- & Vid. Scbultens ad Job- 11: 7. X11: 5. auch n ML ES. eue EN 02 RNC MEET EN AD MAL 1 23,24. $59 nifi quis eo trahere velit Jef. xv111:28. £z; profanabo principes [antfuarii ,& tradam Sraco- bum wm gnatbemati, 9 Israelem comitiis. Sed wm eo in loco nihil aliud dicit, ac fta- tum publici contemtus & opprobrii , quo Is- rael inter Gentes tanquam capita devota & abominabilia ab iis tractarentur , & quibusvis convitiis profcinderentur, tanquam, quie Pauli ? eft phrafis, sregixaSZenuara T£ xicpz , -zrávroy vsphpupe purgamenta agnundi & ommniug vramentum, uti ex fequente, € Zrraelem con- Vili, ad fuperioris expofitionem addito, manifeftum eft. Quo etiam fenfu Deut. VII: 96. z0/ inlroduces domum tuam rem de- - teflandam , idolum, se fis, ut illud, ow exfc- crabile abominaberis illud, quia aw exfécran- dum eft. aud multum abfimili fenfu forte Hierofolyme, per Maccabzos inftauratz, promittitur zoz futurum amplius ewm devotum ac dereflabile , Zach. xiv: 11., quod Dan. xr: 31. abominabile. [iderans , feu obftupefaciens & vaftans , adpellatur, Hierofolymis fub Antio- cho E piphane ftabilitum. S CCVL | 5. Terra, fine dubio Cananza, "propterea Zerra bec adpellata, & eo nomine in Script. S. ubique obvia, 4evo/z a Deo, 4 per eam fententiam decretoriam, ac fe- | cun- & 1 Cor. 1v: 13. Dbbb 46» C'O:M ME N' T A'R-«LU S cundum eam, féreu[a ac confcilJa, non tam eft ipfa regio, per fe confiderata, licet non excludenda, cum triftiflima longe ejus facies "fuerit poft. excidium Romanum faeta ,. de quo :confuli meretur Cl. Ikenius 2," quam qua fedes reip. ac Ecclefiz? Judaicee; quae proprie hoc terribili judicio penitus & in perpetuum ita deftrueretur, ut irze & male- dictionis figna ubique circumferret, & prór- fus deleretur, absque ut usquam reftitua- tur. Ceflaret. itaque hzc terra fingulari gaudere privilegio ,. quo populo Dei feu 1s- raeli, tanquam tali, fedem prebuit; & Is- rael, graviffimis plagis adfectus, extra ter- ram fuam oberraret, ubique Zevorionis divi- nz figna in omnium oculos ingerens; abs- que ut unquam in opalum diftinctum & li- berum, feu remp. & Ecclefiam feparatam, ut olim , coalefcat. Hanc enim emphafin habet ex» devotatio, hoc fenfu, ut hic, u- furpata. -Sic urbs idololatrica in Israele ju- "betur devovenda, & deftruenda, ut zuz- quam reedificetur ,. Deut. xin: 17. Conf. Jof. vr 26. Cui aliz prophetize concinunt: uti Dan. rx: 27. ubi aefoatio huic populo denun- -ciatur m» confummata & perpetua , eig A» tTheíl: 11 16. perfecle & perpetuo, Quod | alias. & Disf. citata. — "—- ss e m E An; MAL . 1r 23,24... s6t alias in prophetiis de duratione gentis ad il- lud usque tempus exprefle negatur; ut ad verf. 6. vidimus. Sic Jef. xxvn 292. /Vugc jpüur me exerceaiis irriftonem ,' me firmiora fiant vincula ve[lra , vnu mh3^3. quia confun- amatum quid €& precifum (decretoriam & ir- revocabilem pleniffimze deftructionis fenten- tiam) audivi a cum, Domino (fcilicet fixam, & certo deftinatam apud ipfum) /uper totam terram. Quale quid. cum fingulare plane e- rat, & inauditum, relationibus Dei ad po- pulum Israelem minus, ut videbatur, con- ientaneum, premittitur, opus ejus, hac par- te, elle peregrinum , cujus fimile nunquam antea factum erat Israeli. Quo etiam ficit, quod ficut Dominus alibi « dixit, /zzzui-. nem omuem juflum , im terra effufum a fan- guine Zdbelis venturut fuper banc gene- " ralionem ,ita Deus apud Jef. Lxv: 6. adfir- mat, ecce fcriptum eff coram 1e , nom filebo. Sed rependam dnm. finum. eorum transarelfiones «e[tras , & iransgre[ones Patrum veftrorum fimul, ai Jebooa, qui adoleverunt fuper amon- L0$.------- GC ddmeliar mercedem illorum primam in [inum ipfrum ;. fecundum exactam itaque proportionem culpe & poene, fe- cundum regulas juftitize 5 ut in judiciis com-- ple- $& Matth. xXIi1; 3$. — , Bbbb 2 £2 COMMENTARIUS pletoriis & peremtoriis , finito gratize & lon- canimitatis tempore ;quo ipforum & patrum peccata, adeoque populi per omnia tempo- ra precedentia, fimul fumta , diu tolera- ta, tandem difítricte punit: argumento, a-. étum tum plane fore de rep. & Ecclefia Ju- daica. ! SCCVII. Quo etiam pertinet, quod Deus Deut. xxxir 26. 'interminatus eft, quodque tempore exfilii Babylonici ob przg- nantes rationes fe exfecuturum efle negavit , fed , nifi populus res fuas fapientius infti- tueret, tempore fuo, quum finis populi ad- venerit, efficeret. Dixi, inquit Deus, emsss fcindendo eos. (in omnes angulos, feu partes mundi) Ziffpabe, ceflare faciam eorum amemo- vidi -- -- -9 ---- Ulinam faperemt , dntelli-- gerent boc, diftincte perciperent, exfremutn fuum: uti modo verf. oo. occultabo faciem. eneatn ab ipfis , videbo , quis fit exitus eorum fu- iurus?2 Ubi not noftra 5, fi tanti videan- tur, confulendz funt:. quarum me nondum pomnitet. Eveniret itaque etiam Ju4eis, quod Deus Ephraimo feu Israeli denuncia- vit Je: vir: 8. frangetur Epbratm eys. ue fri populus , iciicet remp. faciens feparátam ; ^& Subjunüe comm. Cl. Vitinge ad Deut. XXXIB AD^MAT/. fns3, |: 363 & Judaei in genere omnes, zerra percu[Ja a- naibemate, in perpetuum hoc privilegio or- barentur, nunquam reftituendi. Sicut enim Israel demum effe ccepit o» fopzíus, ex Ae- gypto liberatus , cum antea eflet /ervorzt multitudo, ut recte alibi a Ill. Grotius; ita talis pleniffime defiit efle poft excidium per Romanos, /ervorum rurfus multitudo fa- €tus, zemoria eorum, qua populi , ut Deut. xxxi11: 26. Deus interminatus eft, plane de- leta. $ CCVIII. Superftites quidem femper, a- liis non permixti populis, manerent Judzi, fed ante converfionem ad, Chriftum fub finem feculorum nec c ?opu/rs ,nec populus Dei, unquam forent , nusquam in verbo Propheti- co audiunt. Quare Jer. xxxr: 36., ubi de jJudzis fuperfuturis luculentum exftat pro- miffüum, non » fed " adpellantur: non ita- -quepopulusliber, & in focietatem coadunatus, ac remp. diftinctam faciens; fed gezs, diver- fa quidem religione & inftitutis a reliquis populis orbis, fed vaga , & disperfa, imo erro- "ea & perdita confiliis Deut. Xxx11: 29. 4, Ex : quo à ad Sirach. xxxtr: 17. «4 Nec alium fenfum babet fimilis phrafis Jer. xxx111: 24. übi defperabundz ac contumeliofz incredulorum Saone ,« voces, de plenaria duarum familiarum , feu Judzorum & Israelita- rum, exítirpatione exhibentur, quibus inter alia dicun- tur Dbbb.5 564. COMMENTARIUS quo fimul elucefcit inter alia, quam male ad judzos in przfente exfilio adplicetur perico- pa Deut. xxx11: 36. & feq. Quz ipfa ratio preter alias, hic. non proferendas, me ab hypothefi- Cl. Vitringa, quam alibi « meam feci, de prophetia Jefaize c. Lx111: 7--Lxiv. ad przfentem Judzorum ftatum, eorumque converfionem , pertinente, abítraxit. —Ju- dxi ubique in verbo prophetico, tanquam populus , confiderantur a Deo abdicati , & zoz populus facti, quorum rupes non amplius eft Deus; ficut in cantico Mofis Deut. xxxt1: 51. diferte habetur loco notabili, nec fatis bene intellecto. Cum pii e populo & Chri- íti adfecle dixiffent, rzpem Judaeorum. eos vendidi[[e , & Sebovam eos dedidilJe conflridios , fubjungunt; quia mom ficut rupes moflra.rupes ipforum ef? , h. e. Deus non eft amplius rzpes zpforuim , quippe-quem, qua talem in Filio, abnegarunt, & a quo rejecti funt; /icur eff g0lira rupes. De quo alibi ? mentem expo- j fui. tur, populum Dei contumaciter rejecisfe, (h. e.a Deo rejedum declarasfe & palam pronunciasfe) ne fint am- phus, inquit Deus, tomus» 3 gens coram me ipfi (h. e. lane deleti, ut nen amplius in mundo, nequidem rep. deftru&a ,. fuperfint.- Vox t&me^ ex duabus confiata eft, & legendum ,t271 39. coram me , ut Lütherus vertit, ipfi. Qua ratione omnis tollitur difficultas). .aà Disf, S. 1. r. c. 1T S21. C. 12; $ T3. b not. &d Deut xxxt1; 3. in Comm. Cl, Vitringa. —— A — AMET REPRE, E Ap MAL, rt 23,24: 565 fui. Sicut vero in Aegypto leguntur facti "b gens wuigna Deut. xxvi. 15., deinceps in populum ov formati ;1ta in przefente exfilio " gems funt, non uw populus ,ut Jer. 1. c. ha- betur. Depingit quoque Apoftolus, celebri illo cap. xr. ad Roum., incredulos & obdura- tos Judzeos tanquam a Deo aLjeQos , a vadice patriarchali avulfos, & fractos ra/705, deni- que in eundum nunc ftatum redactos, in quo antea fuerant gezríles. verf. 30, 51. hoc folum cum difcrimine, quod vi promiíli, Abrahamo facti, tanquam ejus pofteri fecun- dum carnem, in ftatum, unde exciderunt, fint revocandi, & in 0/27 , olim fuam, infe- rendi. Quod etiam ipfum tantum intendit verf. 16. f primttie [ande , etiam ma[fa, & fi radix [aucia, etiam rami. Vox fancti ibi dicit rei vel perfonz fanctz coz/eerationem Deo. Quod cum in priziizias,, credentes Judzo- rum tempore Apoftoli, & zrzzcum vel ragi-- €&i2, primos Patriarchas , in fpecie Zbraba- "mum, apte quadret, eos ominis & exempli inftar confiderat , unde de populi converfio- ne futura fperare liceat, & colligendum fit, malam & ramos ad eundem ufum efle fepo- fitos, ut fuo tempore /zzdi fiant , ficut primi- He, & radix, olesw fuz denuo inferendi. Quod explicatius tradit verf. 28. /ecunmdum: quidem euangelium , (ab iis fpretum) izimici prop- 56 COMMENTARIUS propter vos (unde veftra falus) fed fecundum eleQionem dilecti propter Patres (perabfolutam & irrevocabilem electionem, & in Patribus, feu Patriarchis , Z//e£&; Deo ,itaut Deus eorum aliquando fit miferturus, verf. 31.5 non ita- que in fe & nunc, quippe modo tx9eà pof- ?es adpellati, fed in Patrum ad Deum rela- tione, & vi promiflfi Patriarchalis , poftea fuo tempore Z//e&iogis objecta & ipfi per converfionem futuri. Quo etiam fere fen- fu Jef. vi: 13. arboris Jude gentis excifze radicem effe relictam in fanctis Patriarchis , unde denuo reflorefcat, traditur, additur explicationis ergo, /zuen fandum elfe fB'batumen ejus. Ubi vid. Cl. Commentator. S CCIX. Convertentur quidem Judzi fub finem feculorum, fed Ecclefize Chriftia- ne, ex gentibus & Judzxis olim collectze, ita infert, ut unum cum ipfis populum Dei conftituant, ipfi denuo non facti populus, ut olim. De quo alibi 2 diflerui, pluribus hic poffem, fi neceffe foret. llludtantum, quod in rem noftram eft, obfervo, terram Cananzam nunquam ea ratione efle ab 274- tbemate, quo percufla eft, liberandam, ut, qualis antea fuit, terre fancte & peculiaris Israelitarum hereditatis confpectum denuo | rud & Disf. S. 1. 1. c. rr. A DiMJA E./11i:|334. 244.2 367. gerat, & fedem Israelis tanquam diftincti a reliquis , qui Chrifti nomen praferunt, & feparati popu/; , proprie dicti, conftituat. De quo alibi ^ mentem expofui ,fed dubitantius, quam nunc, cum Jef. Lxiv: 1o., qui locus tunc fcrupulum injecerat, nunc non obftet amplius: uti modo declaravi. $ CCX. Sed hac occafione non poffum, quin luculentum Jeremize vaticinium , quod moftro ex parte refpondet, «& de generali Judeorum converfione clarius, quam ul- lum eorum, quz alibi ? produxi, teftatur, in medium adferam, eique quid lucis foene- yer Bxftat(ciXxXXo 93. 93. G6 XXXI: /Iigiqui verfus male per capita divulfi funt, & cla- riffime cohcrent: uti ab aliis jam eft ob- fervatum. Prophetize de Metlia per pasífio- nes confummando & exaltando, novoque foedere cum credentibus Judzorum erigen- do verf. 21. & 22., illuftre fubjungitur va- ticinium de fatis Judzeorum poft Mefliam, ab ipfis repudiatum, primum 7ri/Zibus , dein leiis, usque ad finem feculorum; de quo Cl. Coccejus & Altingius recte in genere egerunt: cujus Prizu pars feverisfimum de- pingit judicium in impium populum Judzeo- rum, poft Mesfiam & foedus ejus fpretum, cjus- «obf. S, 1. T.e 13.6. 12 216 (ODcc 9: COMMENTARIU:S ejusque continuatiorrem ad usque operum & moliminum Dei confummationem; his verbis verf. 23, 24. . cce! turbo ardens fe- bove, ira efiuans emicabit (procella urens y ira nimirum zeftuans Jehovee ,in medium om- ni vi erumpet: comparatur 7rz Jehova ,. ut fepe alias, cum ZurDize: urente; quem vox yw$ denotat) /zrbo vwno caudam grauem tra- bens (molem fulminibus, tonitrubus, & imbri- bus gravem 5 quze verbi Hebr. genuina eft poteftas €) /uper caput improborum diverfabi-. iur, (feu in improbos decidet, & ibi mane- bit: quod per Romanos eft executioni man- datum.) non rofdebit «flus uafr yeboue , donec perfecerit illud, & donec flabiliverit cogitatio- aes cordis. [ui (judicium ; modo memoratum ; longum tempus duratura habebit effecta, do- nec omnia, a Deo judice decreta, fuerunt preftita, imo reliqua Dei confilia, . ad Ecclefiam. Chriftianam ípectantia, quae hic reticentur, pro: more prophetarum V. T.; de. quo alibi » differui; fuerint confecuta implementum) Secunda pars converfionem Judzeorum generalem tunc futuram, eo- rumque admisfionem ad foedus gratize euane gelicum, reprzfentat in haec verba verf; 24. Exe & & Vid. Schultens ad Prov, xxi:7, à Disf, ultima ad vila Danielis, ij AD MAL rr e52& 569 & 1 feq. cap.s i frue dierum diflintte intelis- getis illud (1cilicet omne, quod Jehova an- te fecit, cum in Judaeis ea ratione tractandis, zum in hominibus falute donandis, ac Eccle- fia gubernanda: qus cuncta, Judzis nunc occulta, tunc clare & diftincte intelligent, in veritate, caufis & finibus , ac admittent, fefeque ad eam normam component, ad "Deum & Mesfiam fefe convertentes uti c. XXXI: 18. exponitur) 2p/? i//o tempore (quo Deus molimina perfecerit, & populus Ju- deus fefe converterit; uti modo erat dic- tum) di&um Tebowe, ero in Deum omnibus familüs Israelis (non itaque paucis, ut in pri- mo Chrifti adventu, de quo verf. 22. aé(tum eft, fed nsziverfó populo, ficut phrafis, a fuperiore divería, indicat: quando 4Zoezzs 4sraecl, phrafi Pauli hinc forte petita, Rom. X1: 26., f/érvabitur ) & illi erunt tnibi in popu- lut. (foedere itaque gratize & amoris cum Israele erecto, foederé novo, a Sinaitico diverfo ; quod deinceps c. xxx1: 31. - - de- Ícribitur. j S CCXI. Quz pericopa,cap. XXX1: 31, cum duo habeat in rem, quam ago, notabilia, nec fatis animadvería, ea paucis illuftrabo. Prizs eft,quod rz7/e novifoederis pangendi cum po- pulo Israelis.& Judze detur Zzp/ex , alterá vio/a- iiomis ejus a populo, altera abo/itiogis a Deo (ccc 2a ue d fac- $70 COMMENTARTIUS facte, his verbis verf. 39. fin. quod ipfi freae- ript foedus meumy & ego turferim in eos. h. e. quia, vel propterea quod , foedus illud Si- naiticum czzz ab illis, & majoribus , & pofte- ris, fepiffime & multipliciter, noviílime tempore novi foederis erigendi fub Mletlia fummo gradu, ruptum eft, 777; a me abjec- tum. eft, ac abelitum, una cum populo re- pudiato. Vocula ww fignificat hic quia vel' wx *5y propterea quod , ut alibi fzepe, & non quod foedus , ut accipi folet, cum quod ma foedus tneum 1ubjungatur , 7z/ quod: ultimze voces ,ego £urft in ens ,ab hacipfavocula quo- que pendeant. Confirmant Lxx. Intt. & Apoftolus Hebr. v111: 9. radio itaque foe- deris Sinaitici imputatur populo in conplexu fumto ,zeque pófteris ac majoribus , quorum mentio modo facta fuerat, & aboelitioni prze- mittitur tanquam antecedens, & cam meritu- ra: abolitio inde orta, Deo adfcribitur, ver- bo wa turgendi emphatice exprefia: ego zurfg in eos h.e. omnem zelotypi: mez zftum in eos effudi , & vinculum matrimonii , quo- | cum mihi conjuncti erant, plane rupi , foe- dere. abolito, & ipfis res fuas habere jufíis.. De qua verbi ?»» emphafi, & fenfus ampli- tudine;. quam etiam habet Jer. 111: 14., pro- lixe differuit Cl. Schultens €, Ex quo tota- . lem & ad Prov. xxx: 23. A b MEATLV rniá 3,2560 471! lem foederis abolitionem, ac Israelis, qua populi foederati , rejectionem , hic exhiberi , adeoque quam: male ad peccatum idololatriae in deferto, & legem ritualem inde ortam, adplicetur, manifeftum eft. S CCXIIL Pefferius,, quod probe advertit velim, pertinet ad Ze//pzs, quo novum foe- dus, veteri fubftituendum ,. in univerfo Is- raele locum reperiret. Z0oz4 hujus foederis recenfiturus Deus, (nulla conditionis, qua przeftita foedus initur, fic mentio, non quod careat, ut ex pervería de Teftamenti natura in divinis opinione multi exiftimant ,, fed quod fuperiore phrafi, pengam foedus cum domo Israelis € Hude vert. 29. fuerit compre- henía , adeo ut/oedus confidereturjam initum,. & bona in foederatos conferenda exhibean- tur) premittit, cum ut 4//ud a vetere Sinai- tico fore indicaretur, tum zezpus, quo vim in univerfo Israele exfereret, definiretur, verf. 31.. Quia boc eft foedus , quod pausam cum do- 3o Israelis po[ft dies bofce, in[piratum Jebovce. Ubi fingulare eft, quod, cum verf. 51. dictum eflet, ecce dies veziuzt, hic habeatur, pof? dies bofce ,. utique Zies modo memoratos; cum alio.referri nequeant. Dubium. mihi . non eft,. nec alia ratione difficultas ,, quam pauci tantum tetigerunt, non folverunt, tolli poteft, quin hic infinuetur, foedus, Ziebus ("ceca pro-- ;: COMMENTARIUS proxime futuris erigendum tempore Mes- fim, quo verf. 31. refpicitur, univerfalem inter Judzeos & Israelitas non habiturum ef- fectum, nifi fub finem ?/orum dierum , quan- do zolimina Dei intelligerent, & ad Deum fefe converterent; ut modo ex c. XXX: 24. vidimus. . Quod collatio cum ipfo illo loco evincit, & ex Rom. xr: 27., uhi Apoftolus hoe fundamento, ut probabile eft, nixus, verba ad ultimam ac univerfalem converfio- nem retulit, confirmatur. i $ CCXHIL Hisce premiflis & admiflis Obíervatis, difficile non erit definire perfo- nam, nomine Ze Propbeie infignitam, nec, quid fit, cor Patrum ad filios, & frlio- rum ad Patres comoertere , explicare. Sed cum Interpretes, noviffime quoque egregie CI. Ikenius ^, ea fufius pertractarint, nec vix aliquid mihi fuppetat, quod iis addam; le- videnfi brachio , ut dicitur, perftringam. Elias, xav tzexo propbeta adpellatus, alius efle nequit, ac Z/zgelus Dei ad viam Domi- no preparandam mittendus, verf. 1. memo- ratus; adeoque Zobannes Daptifla, prophe- ta excellentitfimus & 2s venturus Matth. - XI: IO, 14., quod alter quafi foret Elias 77 Spiriku €? virtute Elie Luc. 1: 17.,. nec no- | |. mie & Disf, eit. OU IM gULO E6623 2&0 3473 mine multum diverfus, fi, quz Tkenii con- jectura eft, 797* fit ex "*» cum * mobili beneficentia, graiia, apud Arab, & w vel w',adeoque fignificet gratiam ieu beneficen- tiam Dei ; uti Iedwss ex mv; quem Deus gra- £v donavit, aut graziefe conceílit. Sed, in- geniofa licet fit conjectura , ei fidere non au- fim; cum infolitus fit ifte vocis *w fignifi- catus: nec ratio, quare ex ^w virzute & ro- bore, qus ufitata ejus eft fignificatio, cen- feri nequeat compofitum nomen, quia da- ges eft in *, fatis valida eft; cum non fit ex *"w fimpliciter & mw, ut fignificet robur Dei vel Sebov« , quz communior eft opinio, ied ex "w* & m; unde elifo * recte oritur. »*»5; qua ratione erit, robur meum Jebova: uti n Uzzza,robur meumffebova,mpn Chizkia, fortitudo. mea S'ebova: & qu: alia funt fi- milia: unde etiam eft, quod non ?^?9*, ur deberet, fi robur Dei denotaret, fed "?* ;. bur meum Deu, punctetur. Quo etiam refpici videtur Luc. 1: 17., quum Johannes in fpiritu. € virtute Elie dicitur. venturus. iNec ea ratione nomina //ie& Sobanunuis ni- mium diftant, modo robur &. virtutem di- vinam in Elia fefe exferentem comparaveris: cum /piritu Johannis ,. qui oeconomi:e gza- iie erigendz, tanquam przeco prenuncius, inferviret.. Lex per dMofén. data. eff, gratic. e e $4 COMMENTARIUS & veritas per Chriffum fada eff, Joh. 1x: 17. dex autem € propbete usque ad Soban- nem propbetarunt Mlatt. x1: 15. Elias, /egi inferviens, /piritu roboris animatus fimplici- ter fuit, & nomine fuo pratulit, fed 5o- baunes nomen & omen habuit fpiritus & ro- boris gratie, homines ad oeconomiam non legis, fed gratie & veritatis preeparaturus. Posfit preterea nomen n'» reddi, Dezs seus efl Sebova , & refpici fimul ad molimina LEliw, quz eo tendebant, ut populus agno- fceret, non Zaalem , quem colebat, fed Zeo- vam eiie Deum ; uti ex 1 Reg. xvii: 21. conftat: cui convenit, quod Johannes z/- tos filiorum. Israelis dicitur ^ comverfurus ad Dominum, feu Jehovam xvgiy adpellari folitum a Judzis, Deum ipforum. $ CCXIV. Quz converfio, a novo Elia efficienda, ne ignoraretur, aut male intel- ligeretur, ac cum ea, quam verus Elias fuo tempore intendit, confunderetur; additur, eum cor Patrum ad filios, & cor filiorum ad Patres reducurum; non itaque ab Idolola- tria, proprie dicta, ad 7ebove, veri Dei Israelis, cultum, minifterio Mofis inftitu- tutum, fieut Elias fecerat, & Deus etiam modo inculcaverat, populo injungens, ut ré. &kuc. 116 | -— | | Ln Ag WAT, YE 524 £75 recordaretur legis IMofis: fed a pravis doctri- nis & moribus ad fententias & inftituta pri- morumiPatrum, feu populi progenitorum, Abrahami, Iíaaci, & Jacobi, quibus /ezen promiffum erat, iz quo fibi benedicerent gemn- £e$ , quique, ut de Abrahamo dicitur, cre4j- derunt ,C ipfis imputatum efl in jJu[litiam a, diem Chrifti defiderarunt videre, & «viderunt, ac ketati funt ? , quando inter homines adparuit, falutem Srebove, ut de Jacobo * habetur, ex- fbeclarunt; denique pietate & virtute fefe illuftres przeftiterunt, non externa & typica, fed vera, & Dei naturz ac imagini confona: uti notum eft. Quemadmodum Deus Abra- hamo injunxit, ambula coram facie mea, & eflo integer 4. Ad hanc normam qui fe ex eo- rum pofteris compofuerint, 47, feuapud, eos. recte dicitur cor eorum efle, & vice vería cor filiorum ad Patres. Phrafis eft felecta, quz arétam animorum & unionem & communio- nem, cum fidei & vitze, tum bonorumrefpe- &u , reprafentat, adeo ut pazres non pudeat * filios illos fuos non tantum, fed eos agno- fÍcant, diligant, & bonorum feu promiflo- rum Dei hzredes faciant; /7/j rurfus eos amore & reverentia profequantur, exempla imis & Gen. 1v: 6. b Joh.vii: 56. c Gen. xL Ix: 18. 4 Gen.xYIG Y. — e 5 XXIX: 22, ddd ;6 COMMENTARIUS imitentur, & fefe dignos ac genuinos filios preítent, Pafres itaque funt Patriarchze, populi progenitores, & promifílorum Dei, ipfis factorum, pofleflores; eo nomine in Scriptura «4 noti: & ///ij funt corum pofteri fecundum carnem; quorum funt paires Rom. 1x: 6. & promi[]o Act. 11: 38. 111: 28. De quo fupra »íatis egimus. Hunc genui- num efle loci noftri fenfum , & non exilem ilum de familiarum tunc florentium har- monia civili aut religiofa, qui [udais & multis Chriftianorum placet, ab aliis dudunx eft demonfiratum, & nuper ab Ikenio, fu- pra laudato. "lantum commentarii inftar fubjungo verba Angeli ad Zachariam de Jo- hanne Luc. r 17. ££ me preecedet ante ip- füm. (tanquam azgelzs. przecurfor ante Do- minum adventantem Mal. 11: 1., quo refpi- citur) i» Spiritu & virtute lie, (non do- ni miraculorum refpectu, fed virzutis , intre- piditatis & conflantia ) ut comvertai corda Pa- irum ad filios , «ay &z «See &y Qeovic ei xciv GC. dilfidentes immorigeros ad prudentiam juftorum (loco verborum noftri loci, & cor filiorum . ad Patres) argumento, ///jos fecundum car- nem intelligi, fed Patribus diffimiles, & ab | il- & Exod. I1X: 12,15. Rom, IX: 5. & cap. II: IO: HIE 7. | An MAL ru: 23, 24. $77 illorum doctrina ac inftitutis multum dege- neres, & Patres effe ,— qui 7z/Pforum titulo infigniri folent, quales funt Patriarch, & fancti V. T., aut antiqui temporis, a Pro- phetis diftincti, ut Matt. xir: 4. zzi pro- phete C ju[li defiderarunt videre, quze Apo- ftoli videbant &c. Nec alio fenfü Matt. X: 41... Qui propbetam recipit nomine propbe- áíg------ & jufium recipit nomine jufli &c. 4 Cor- 4 Verba Domini, verf 40-42, qui vos recipit me TéCipit ------ qui recipit propbetam im momen propbeta, mercedem propbete recipiet: &» qui ju[lum, recipit in no- men ju[ii , mercedem juli accipiet ; €? qui fi potum dederit uni ex bis parvis, poculum frigide folum , amen dico vobis , 820n perdet mercedem fuam , hac ratione coharent , ut prio- res duo verfus protafin, ut dicitur , feu antecedens, can- quam concesfum & evidens quid , comprehendant, ter- tius vero & ultimus verfus apodofin , feu adplicationem ad fubjedam materiam, quam Dominus proprie inten- dit; acfi haberetur; ficut qui os recipit , me recipit: ----- qui propbetam , qui juftum , in nomine prophete & jufli, mercedem eorum confequitur ; i/a , profecto dico vobis , qui frigidam dederit vel discipulo uni minimo, non per- det, fed nancifcetur mercedem magnam. Ex quo mani- feftum eft, juflum, xque ac propbetan, este talem in emphafi di&tum , norum ac ornatum eo nomine in Script. & iüfignem; uti Matt. xi11: 17. Interpretes verba capiunt, acfi una ferie officia Apoftolis, prophetis, ju- . ftis & parvis Chrifti difcipulis exhibenda, fingula cum fuis diftindis premiis ,inculcarentur , & eo fundamento nonnulli hic gradationem admittunt apo/Tolorum ,. propbo. tarum ,juflorum & parvulorum in Domino , qui omnes fo. reut Dddd 2 ;j$ COMMENTARIUS Cordis vero filiorum rebellium & degenerum converfio ad Patres juffos illos hic exponi- tur per eorum eonverfionem ad prudentiam juftorum, feu, ut idem /apiagt, quod eft Qgnüv, qued jufti illi Patres, idem itaque in rebus fidci & religionis fentiant, ac agant. Quem verum loci fenfum exiftimem effe) ad preparandum Domino populum phe n qui- rent difcipuli Chrifti. Quz hypothefis fe tueri nequit, 1. Quia non dicit Dominus, qui vos ,qui prophetam reci- piet, aut receperit, fed qui recipit, cum de parvis di- cat, qui iis dederit frigidam; argumento, officium parvis przftandum unice urgeri, & reliqua premitti , tanquam nota & concesía, cum quibus Dominus of- ficium erga parvos comparari vult; & inde deduci acex- tolli. 2. Que Dominus verf. 4o, 41. memorat, non nunc docet & inculcat, fed tanquam nota adíamit; uti Zug; ex [firu&ura orationis patet, tum inde firmatur, quod. de Zpoflolis recipiendis jam ante egerat verf. 13, 14. de propbetis recipiendis hic monere non poflit, cum, abfolute fic didi, fint V T. intelligendi. 3. Parvorum Chriftihic unice haberi rationem & officium charitatis erga eos tantum commendari , vel ex adfeverationis formula , amen. dico vobis, qux hic tantum occurrit, clare elucefcit. 4. Denique exponi ex hac hypothe4 vix poteft, qui fint parci illi a juflis diftin&i & prophetis , cum parvoruin titu- lo non infantes in Domino , vel recenter converfi, uti - volunt ,fed quivis Chrifti difcipuli ingenere hic veniunt , non quod /cientia , fide & virtute parvi fint, verum mode- fti, humiles animo, viles prxterea & abje&z fortis, ve- xati infuper &adflicti ab hominibus. Quo nos, ne alia. proferam, ipfa vox spé parvus ducit, & collatio alio- zum locorum Matt. xv111: 5. Marc. Ix: 41442. Can MEA ES 0zM $4 $79 quibus exponuutur verba Mal. 111: t. Ecce me mittentem angelum meum, 2 complauet «iam aute gteé, de quo fupradixi. Solent Scriptores IN. T. duo vel plura loca Vet. T. fubinde conjungere, & permifcere) Ccte- rum negligenda non erat eimmphafis particulae 5», qua propheta ufuseft,pro *w; nonenim particulas illas , quod fubinde contingit, fim- pliciter permiícet, & pro *"x 247 dixit or fü- geríine ratione & emphafi. Sed ad peculia- rem vocule *» /uperrefpexitfignificatum,cu- jus fupra ^ produxi exempla aliqua, quo in- timam conjunétionem , cohsfionem & fa- miliaritatem denotat: qui quamapte huc qua- dret, fponte fua eluceícit. Qua, vel fimili, emphafi augere quoque aliis in locis licet phrafin, 5» aw. redire ad, vel uper: ut Jer. XI: IO. Ubi , cum dixiffet Deus prophetze , 4e- grebenfía eff. (examine fcilicet inftituto judi- ciali) comjuratio im. viris Wude € incolis FHierofolyme (univerfalis & o^ffizata defectio , quippe, qu: vis eft vocis ps compacta & conflrida) fubjungit, mx» 5y sss redierunt ad iniquitates patrum &c. (ita fcilicet, ut in- time & firmiter fefe iis adligaverint) Prov.. XXVI: II. 4f cunis wp "v ow reuértens qd vo- mitum [uum (eum reforbens ac involvens) elumbis. duplicaus cra[fitiem fuam. — Xa & d Dddd-3. eum 4 Cap I. 5. $0 COMMENTARIUS cum 5» Jer. iu: 18. Diebus illis x» dbuné dotuus Sudee ad domum Israelisoenienique uniter eterra féptentrionali &c. quorumfenfus eft, Israelem hanc reftitutionem e captivitate acceptam la- turum efle Judae, & cum eo effearctereduni- endum, adeo ut a Juda invita, & cum eo adíociati, reverfuri fint, quotquot ex Is- raele redirent. Addo Jef. xiv: 1. €? adjun- getur peregrinis on adilos,C adslutinabun- £ur và » ad domum Sacobi , ita Ícilicet , ut in- tima focietate, & animorum conjunctione, iis adhzrefcant. $& CCXV. Hanc fententiarum & ftudio- rum primorum parentum & Judzeorum, tempore Meflie, unitatem & paritatem z; efficeret , alter hic Elias a Deo mittendus erat: hic ejus foret /copus , hic cozatus , qualiscun- que etiam efleQus effet & eventus. INon enim tam quid efficeret, quam intenderet & conaretur, flructura fermonis, quod non erat negligendum , repraefentat. /cce me mir- teniem , inquit Deus, vobis Eliam. propbe- Iam ------ »wm (C reflituet , vel reducet cor Patrum ad füiog, €? cor filiorum ad Patres. - Ubiié2, in adm € reducer, Ícopum, & cona- tum defignat, & 4; verti debet: quemadmo- dum habuimus c. 111: 1. £ce sue miltentem "Ingelum meum, vw & pro utcomplauet viam córül: Se. Effectum non pro voto & cona- M 3:4 tu &n MAL. t: 23, 24.7) &fBa tu fecuturum haud obfcure indicatur, quum fubjungitur, ze veziam & percutiam terram auatbemate , nimirum, ne, fi fefe reduci non patiantur ad unionem & communionem Pa- triarchalem , zerram defiruam penitus cum exfecratione, id quod certo certius fiet, fi miflio- hzc fucceffu careat. Ceterum non fine emphafi hzc zeZuciio animorum Patrum & filiorum ad unitatem exprimitur verbo wn, cum reftitutio in integrum & inftauratio fa-- lutaris, oppofite ad przfentem fervilem & miferabilem ftatum,in quo Judzi eo tempo- re forent, fimul comprehendatur. De ejus- modi enim reZaüctione, & inftauratione re- rum adhiberi, uc notum, folet. INec illud a ftilo prophetarum abhorret, aut ftatu popu- li, tempore, quo Meflias adpareret, alienum eft. Sufficiat nobis unus Jef. locus, in rem prefentem egregius C& LII: 5. Ef mumc guid mibi bic? infpiratum Sebove ,. quia populus "eus gratus inflar prede captus. ef? (contra jus & fàs pro dz inftar a praefectis & docto- ribus fuis abductus a vera religionis doctrina, & vi detentus in fententiis falis , & erroneis prejudicis de regno Dei & via falutis, ea- que ratione /eroituri legis ritualis magis ad- ftrictus;uti expofuit Cl. Commentator ) Zoi- uatores ejus ejulagt (vw én. dominator. ejus ejulabunt habetur pro. '»?n v*€» utlegi debet, quod: ;$2 COMMENTARIUS quod ex parte jam obfervarunt Maforethze ; litteris » & » in r»we» loco motis, * adhzefit fequenti verbo, cui non convenit, ) € jugi- ier omni die momen meum blasphematur (prae- fecti & doctoresinactibus fuis religiofis , vera fide & pietate ac virtute caflis , nil nifi z/u/ant , & peccatis ac criminibus fuis nomen meum proftituunt. Subjungitur deinde quid Deus in gratiam populi faceret, ad ftatum ejus refor- mandum, & legem cum euangelio permutan- dum , adhibito etiam hoc ipfo ref'ituendi ver- bo: de quo confulendus eft CI. Vitringa. $ CCXVI. Denique, ut finem imponam, cum Spiritualis hzec populi converfio & in- ftauratio Meffize zeque ac Johanni fuerit cu- re cordique, & uterque eo opere occupa- tus, ut Johannes inceperit, & viam przepa- raverit, Chriftus perfecerit; a/Zerutrum íta- tuendum eft, vel Elize misfionem involvere Mesfie manifeftationem, & hanc tacite in- cludi, vel verbum, €? cozvertet , five ut re- dueat ,1inchoative effe capiendum, pro , id fa- cere incipiet. Quod utrumque recte admitti poteft. £/i2 enim mentio Dominiadventum, cumeo connexum,quippe cujus foret precur- fór , una comprehendit, ut fupra notavi. Ver- baquoque completiva, ut dicitur,/zcboative a- liquando intelligi , in fuperioribus quoque habuimus. f ES IN ADS. /CATALOGUS LOCORUM SCRIPTURAE SACRAE | QUAE In hoc Commentario illuftrantur, aut - explicantur. | GENES Vers. — Pag. Cap: Vers Pag, XXIIIT. 33. 174 XXXIL i 564 XO XXXIII. 19 '519 21. 471 J a, XXIII, 18. 164 XXIV. 26 255 E. V. JU XVIII. 18. '.,999 H J E XXVI o1& 27.197 XVI 12 '" 947 M. 13 335 XVIII 19. 176 BTUAIL:' 16. 56 ^O. 198 XXIII 10. 153. III 17. 33 XXIV 10,19. 55 L.SAM. XXIV IQ. 51 1f. I5. 379 XXV Yo eU EOZ IV. 1 391 D E£ U T. IV. I. 347 VI ae 240 XIL. 14. 174, Vu 26 559. XIV... 202 XVIII 22 173 XV. 35. 391 19. 33 XM." - "Age ^ adm AXIL "'" 1:766. 66 XVHL **^ 96. 39t XXXIL ^ 6. gar GOWIIIL «5*5 135, 5" 216 XXXIL . 26. a55 WVHL (315 7 fd» JOUUl ^ 36&fíeq.564 | | Cap. Vers Pas. Cap... .. Weg Das. : | j XXIV. i E I; SA M. 6 212 VII. IL. 431 XXV. 2,6,18. 393 XVII. 23. 116 XXVII. IO. 200 XXIII. I. 65 XXXV. A 514 XXIII. 5. »54 XXXVII. 99.. 536 XXIII. 2,4. 5934. XXXVIII. , .7, 8. 467 DUUURCO. XL'. Ier 176 IX 9. 935 XLV. 6 36 XI II Bip LV. 14 XIV IO 275 LV. 16 256 II. , R; E. G LVI 5 429 IV 7 535 LVM 5 VII 2 450 XLIV I1I,12. " 595 VIII 9 469 XLVII 10 2.54. IX. 32 rig LIX IO 445 XIIT 7 540 LX. - 248 XIV IO 275 LXIV 8. 337 XIX 25 431 LXV 6 275 XXIII 13 142 LXV 12,13. ^ 840Ó XXIV. , 29. 5; — 65 LXII II 429 I," C HR O N. ;, LXII. 5 446 VI 5. 174 LXVI 6 446 N E. H. ROC POS M ES 12, 539 V. 234 LXXIE 1 187 1V. 1e. $45 LXXXIV.,. 6. . " 198 V "IO. 173 LXXXIX. . 23. 236 . *XIIL — "13,14. -a16 LXXXIX..' 89. 337 XXIX. 5. 3. ^ 343g1 LXXXIX. /|49. ..478 "6 oc poSeAD M: dac SOLES DEO QUE CUN i fe SM ueVils c. T. q4:9523 XI. cep Ilo deu 108048 d TRAE ZXIIL ol154 386529 5 FART 535 RXNL .. 3 CXVIH. 92, 0; 10M YCOAD d] CXVIII. Cap. Vers CXVIII. -" CXVIIT 27. CXIX. 35. CXXVI 3: CXXXI d y | PROV VH. 25. XVII. I XXVI. II XXVIIL | 26 Q EGQUCLES VH cA cn TX. 3- . XI. 3- j E S. 9. m- 14. IV. I. V. 24. V1 I3. VIT, 8. XI. 1. XIZ 15. XIV. I. XIV. J. XVI. E.u6. KIX. 13. XXI. I2 XXVI. 6, 21 XXVI. 7 XXVILU 22 XXX 33 XXXIII u^ I 1. LXII. LXIIT. EXV. d. QU S Sb Qvi) d» cous INN QUÀ ZiLXIV.! 4e. 6. V XXIX. XXXI. OXXXL XXXII. XXXIIT. XXXIV. XKXVI. XLI. XLVII. 337 XXX. ssa RO DOU. 567 HA B ]. 12. IT. r H. 14 TSEPIH I. 17. HAGG I. 17. 4I. 4. 5. II. 16. ZACH X. 56. III. 2 VI. I5. IX. '9. JX. 14,15. XII. 6. XIV. 6, 7. XIV. 9. MATT 20. Peg. Cap. | Vers. XXIII, 293. 409 L U C. 199 I. 17. 149 II. 14. ROM 8s III. go XI. 8 XI. 2r. 9 l € 0R I34 XIII. 1. XIII. 12. 330 GAL 51 III. 20. 174 EPHES 146 IV. 24. 532 LTrFTM 514 II. 5. 53 JACOB 239 IV. 5. 6. l] TPEIE 4942» V. 8. 577 CORRIGENDA & ADDENDA. JPag. 26 lin. 3. add. Taxat quidem Philo de Sacerd. hon. p. 644. sonnullorum incuriam, qua facratis viris adlata efl pauperies: fed in genere loquitur, ommi- bus, íeu genti unrver[e, ut hic, non mmputandum di- ferte addit; nec de 4ozo Dei propterea deferta ali- quid habet. . 40. l. 2. Pic leg. ffeut. Jacob . 61. 1. 8. adde, factum etiam eft 1 Macc. 1v: 24. i25. 1, 02. 9 Reg. xvr 19.-add. Pf. rxvr: r5. 157. l rr. adde 1 Sam. xr: 2. Job xxxvir: 1. . 212. 1l. 9. add. Ita quoque capi poteft Pf. rxix: 27. anxc3 DIO nnw3s3 4/4 ficut, quemadmodum qgwem tu. percuffifla perfecuti funt h. e. tamquam fceleratum, plaga divina percuffum, perfecutifunt: quod ex feq. membro confirmatur — — P. 256. in fin. not. &. add, & Pf. 1xvi 3. 444 er» PIO ptpyp3. P. 269. 1. 16. 7ebove leg. Jehova. P. 271. l. 12. duxit leg. dixit. pO. 1 19. 78. leg. 7,:9. P. 470. l. ult. omui leg. omnia. P. 472. l. 9. 2 te (non leg. 72 te, non P. 495. 1. 2. eripiuntur. add. Sic & Pf. rxix: 98. deleantur de libro vite , C cum juflis ne fcribantur h.e. ne eripiantur, ut Zibro memoriali Dei infcripti. ich -h- E Jo3sb wo go aA. 4A E dnd Mea nist Xubbi. ir Bi ce UM prose IE sso 0 Es .E npvXxx de[ RARE avs M f. cepe mul peto [L: "e tmitilre arci Muopnt h 4 E X9 bou dos Hir 10; insi ena M 454 P gs shuts 3H 5 EA d^ - NEN A : "us iN Vr T AD SYN E . "wer 2 : j EE P og . 3 L a "s xs d 9 jeg dur. [s Een & . AÉ y^. A ftQi) *3á "i QU £e uuxr4035 s» Dos. -— P 34 YER ss ETC QS or qs ) (EN tiir bp barato n ui n P ftt OEC NOUS EG H B BRA VOCUM EARUM QUARUM Genuina fignificandi virtus :& ufus in hoe *: COMMENTARIO "explicantur & illuftrantur. N *3N propr. sarcéfcere. 162 l"* derivandum eft vel a f" notatque /zpremum pen- fatoresm , vel ab l'* at- que tunc fignificabiteum, penes quem eft auoritas & /oliditas ftatuendi fo/do Tixa fundamento 00 C jin fp. notat gentes, non /acros, viles & vanos denique /ervos 439 fux propr. adfpiravit , Jp rando adpetiit 265 - --- etiam de illis adhibe- tür, quiin gratiam ama- fiarum fe fe Daal-peori adglutinarunt 265 -.-. diftin&um eft a ov3 264 cY3"N jin fpec. quoque di- cutitur amores furtivi 265 '"" étiam exclamationi infer- vit 103 'S pro zr ym propr. feindere , lacerare "* ejus originaria virtus eft in zexu velfuze quo quid ligatur 243 7h notat & usum & aequi cujus eadem eft ad omnes relatio. 239 ---- étiam eximium ^ 318 "C Go UN b;arad "S five TY N eadem cum "YN. mw. propr. Ze, inclinari inde defiderare appetere —| 339 T'" yb; eft, aliquando cft formula cum irrifione ac provocatione negantis 2359 z"* aliquando per ellipf. ed intelligitur cós Ffff we '" vartieula, eadem ac "'& pro I" vel *? zoz ^ 359 * nomen Dei vel derivan- dum ab "* *?* /5jffo, Jfpis- fando roborato., etiam prae- eminentes vel ab ""*-pro "OW. VN adürinxit, —con- ftrinxit in fpec. juris ju- randi vinculo — , 24$ n"'* nomen propr.ex ED non fignificat gratiam feu beneficentiam Det , fed ro- bur tneum jebova 573 q?N familiarif[anus & cangun- iffmus factus 176 DS propr. derafi. diffridis 135 "9* gliquando valet zz ez» 5o dicere , aliquando idem ac cauere, Origo eft in- viotione- leni & fenfua flu- ente 6o ---- faepe per ellipfin fub- intelligitur, quod non obfervatum interpretes in errorem induxit 246 »?5. propr. fita eft in f£rmi- tate. greffus G& inde. notat veritatem füliduus & fuan- datiffamam. 19 "5N cinerem denotat propr. cumfervore micautem. ade- oque favtllam . 540 "W propr. eft in z/fione-adu- Jlioze, unde idibus abigere - feu «rere flagello nec non: infamia notare 144 & 445: "v G "NU aliquando (unt inter fe permixta ac con- fufa aIE- Voculam P* pro fubftanti- vo nomine fümfiffe vide- tur paraphr. Chald. cam reddens per portionem 166: d 3 aliquando reticetor 256 713 propr. fovere inde coz- Jhflere ,. comiorari, & ad: fraudem & perfidiam tanflatum vi originis fig- nificat: iniquum. occulte fovere animum, & no- cendi propofitum data oc- cafione exferendum | 243- D" 3.1mmanisbellua 90. N'3 propr. Zezdere, zntende- re hinc vezire & nonnun- quam /apervenzre 378: W12. 772. 15 & "2 hae radices omnes funt fororiae., no- tantque propr. zraGatio- uem G.vaptationem 72. ^n3 propr. Ziffgdere — 492. T3 per manum ro per mi- niflerium. Nulgatiflimum eft IIO: l'^ propr. zsterfLitium & di- Jlindio a verbo |? cujus- propr. cpropr. eft in fiffore per medium —— A ai 499 *?3 propr. ebolitioa 53. ze- qi 452 152 gonnunquam fpeciem negationis praefert — 55 372 propr. Zgére, reiigare "dónde aedtfzcare 49 /&T?N 72 quare dicti fint fe- thithae vide 267 79?3 propr. zurgere de. zelo- typia adhibetur 570 ---- gb hac origine ad im- perium translatum notat dominium gravius & im- periofius 91 "W3 propr. vi aeffuante -tu- euuit 509 P3 propr. frivit, -terendo fibegit 2IO ---- hinc ad preces txans- fertur, quibus vultus quafi zeritur 883 73 friticum dtà dicitur ob puritatem 09 DUE yes purgatrtx. poliens nitidans 395 ^3 propr. fignificat 7a- dendo polire & ei vicina eft radix 395 $"3 propr. fignificat exa/cz- are edolare 214. ---- hinc non tantum fig- nificat creare fed & for- "ure, ut quando Deus m3 Itraelitas fibi in populum formafe legitur 240 eligere propr. fecare in- de 77?? /;edus nomen ac- cepit a /e&is animalibus 492 "2" aliquando notat abzs- "dantif//mam | aquae copiam | : J 451 3215w n3 filia Dei peregrini quid fit vide 266 3 wi 008 551 sidentur radi. ces fororiae eandem pri- mariam poteftatem haben- tes fitam in corvolutioze & rotatione in orbem , hinc aliae fignificationes | in verbo 7*ideducuntur 86 ?*M eftpropinquus, qui fa- | miliam czreumit, rem aut perfonam .alienatam col- ligit, fibique adferit, fed Lir quoque dici poffet vindex, qui caefi percus foris fanguine. fe quafi polluendo vindicat 88. M) etiam de graviflima ig- mnomirnia adhibetur — 91i 72 rerminis notat aliquan- do rotam regionem termi- nis inclufam. | :. 52 ?" de Deo ufürpatum, ejus Ffff2 fum fummam & praecellentem vim, potentiam ac omni- fufficientiam defignat 61 '» faepe pro gentilibus OC- currit, fubinde etiam mi- nus honeftum eft, propr. notat erroneutn 445. ---- Oppofite ad C" p gens vaga G& erronea . 563. 2n apud Arab. fedem habet in violenta fehione — Y35 pna pruna domus, dicitur is, qui reli&us eft ad do- mum de novo quafi exci- tandam per poíteritatem 51 ?! habet aliquando. ufüm adfeverandi Gu. admirandi 474 derivatura P3 g/omerare 474. $73 propr. notio eft in /e- <oue praefediione 184 T "T peculiari ufu frequen- tatur im actionibus judi- cialibus 366 ---- aliquando valet folan- tibus verbis aliquem al- loqui 490. p ES LES propr. cavitas £in- niens 452 1" vi originis notat via. ageeflam, lam, Q re- giam qua quis grandiore greffu incedit a Y? propr. volvere plicando & inde glomerare 1p. greffus. 375. Hn "' in fine verbo additum ,. aliquando non eft femin fed mafcul. cum parag,: & empli. 254 '* paragogic. empliafeos gra- tia nominibus aliquando additur 256 quiefcentia tertia " & * non raro permutantur — 168. TW ugs s/Te faepe eft ex;- seius ac fiugularis omnibus. fuperior, unicus — 317 m" effe fubinde dicit /74b:- Jem & penu ex iflentiam D'UN DY J?D qyjbilzye vid Deo, duo folet, fed ad- finia, fignificare, Deo fa- miliariffime uti. & opus » ejus, tamquam focium & miniftrum agere adeoque prophetico suunere fungi 196 ---- ambulare coram. Deo, eft coram eo ambulare ut zn/pectore & judice 196 "3" ecce, diverfos ufus ha- bet 369. Saepe. Saepe infervit attentioni excitandae 970 o" propr. «ostusdere de aedificiis & urbibus ad- hibetur, quae diruuntur & quorum partes: diffi- pantur | PU" propr. /Z/zware, fahi- vam ere demittere — 451 ]: ' Cumparticulàe hujüs pro- prium officium fit antece- dentia & confequentia in- ter fe quocunque modo connectere, nemni mi- rum videri debet, eam diverfos adeo ufus , quin & directe oppofitos, ex nexu: potiffimum eruen- dos, habere, quorum. nonnullos, per hunc commentarium fparíós, colligere jam incipio "pro £usc 57 & 377 ---- faepe. valet s 373 ---- nonnunquam. locum Ts 2 particulae fimilitu- dinis fupplet 402 «--- pro ideo, quam obrem --- pro an-etíam? vel ad- buc? 91 & 108 ---- aliquando cum em- phafi redundat 131 ---- vim comparationis ad- fert fignatiflimam , & red- di poteft & zames — 143 ---- liabet ufüm coscefci- vum & adverfativum - fibi oppofitum 146 ---- emphafi adfeverandi gaudet 152. ---- otiofe in- initio fer- monis ,. tamquam ejus in- choativum ponitur | 152 ---- vicem «s "V fubinde. tenet 165 ---- aliquando admirationis & zndignationis iudicium eft 215 ---- litera.! per vicinita- tem fequentis * nonnun- quam eft abforpta 316 ---- litera ! aliquando re- dundát, orta ex praece- dénte voce in ! definen- te | adi rz 9 quemadmodum id quoque in aliis contigiffe literis duobus clariffimis exem- piis oftendituribidem 479 DN' hoc frequentatur de gra- vif//mo malo, five morali, five phyvfico, pro diver- fo fermonis contextu 111 Ritt num PM"! emphafin habet, no- tans boc tam infgne! 151 O"" 575,4; quales fint vide. 470 32 ejus propr. eft in acr; vigore & fragrantia due ^ m ---- etiam zzermerare figni- ficat 545 DV* propr. /pumare 50 PP' propr. erdare, ar&ius .confiringere inde — colare percolare .. £, 405 mW & UU vicinae funt radices , habentes eandem primariam notionem f/rzz- gende diflrabend? [pargen- dique 526 ---- ex hac originaria no- tione eft ea ventiland: in verbo T" I61 ---- hinc "" quoque no- tat /pargere & de lucis fparfione cum rucilatione adhibetur 526 ----. V" de fole adhibetur radios /pargente 523 ---- VU ex[ffringendi origi- ne notat /erere, quatenus . femen brachio diirido& jacto fpargicur 161 VU ones non tantum, fed o fisetem imo non /ata "tantum, fed & p/antata comprehendit. 159 n "H^" propr. coagmentari , can- Jeri de mtima familiaritate in fpec. zuptizss adhibetur 297 3 propr. ffexus contortus- que fuit cum gyratione 165 T feflum vel nufquam vel non nifi addita aliqua no- ta, & ferie orationis exi- ente, pro vA272 feítali umitur X63 P frixit ejus propr. eft in vinculo vel nervo for- tius adieu X. vibrato 461 ML MIEL "n propr.-ecoagmen- tare'óin unum compiugere 175 B"T propr. coagmentationes vitales , etiam coettis cogg- mentatus 175 p & P" apud Arab. notant cingere, ambire 342 Pn feu uus viri quare mu- lier dicatur vide 342 mo2" vi formae J/ammam fa- » pientiam notat 00 D propr. ferere adterere inde ad morbos graviores & lethales transfertur 96 DB nn propr. zerere faciem fre- frequentátur dé füpplica- powibus & obteffatiamibus af dii & flaerantiffmis 107 "on propr. folvit 245 P?" propr. pelivit 241 DP propr. erwdidas 384 uriam & vexationem. duram deno- tat 3P" propr. acefcere 9o ?on propriet. eft in mol/itu- dine: tenera. 496 DP propr. ufurpatur deani- malibus práé soy« ftri- dentibus 108 parva pn propr. fonum feridu- lum notat, & inde cum gratis, fruflva, vum za- se, vanwn, ommi folido VACUUE II9 DOT confugit, recepit: DYODY. ora veftis apprehenfa 342 Y?^ exprimit adfe&wm pro- penfum ac cum obleétatio- ne fe zsmclinantem | propr. eft inflexit Upra ppP propr. cavardo zn- cidit ,. fculpfit. 542 2"h propr. ffsdere lacerare inde vaffare 49 7?W non fignificat zp/am va- flationem ,. fed. fententiam devotionis, qua quid exci- dio addicitur 359 JU haec radix vicina eft ro 343 395 VTP eumleni difcrimive 5i r ^ S SI» &n" 3 propr, friciali tergen- - digée fignificatione ad" /7- mulaertm tranfüt — 492 P^" propr. frizre, & linc cum ad deffrucizonem, tum dd mentis. con[lernationema tranfit: 190 ría DW $5rg77 DrODf. e/7gua- tum , inde sitidum mitide einndum .195 "€ recedere propr. f'eendo fringere 215 "P? etiam pro eibets fümi- Aur, Ofi9ine a3 carptura duéta 44? bz UJ cui concinit !'? propr. biare ,. biafcere, biante ore AG | "e66 T" quas Dei virtutes ma- xime exprimat vide 422 D" dies.ab aeffu nomen ha- bet 509 ---- utieximie fepe notat diem calamitofum , Ya duo- que dem corruptionis & iniquitatisfignificare poffe videtur 431 xn WP' exire eximie Vberam exe- -undi & ingrediendi faculta- £7; dicit ; atque. inde por- ro de omm:moda pace. & fecuritate ufürpatur |.538 ---- propr. eft in .»icando | 539 mv" propr..notatgravitatem .& inde jquod pretiofum , gloriofum , & majeftuofum eft atque haec vox ad lu- men applicita //endorem praegravantem exprimit . 524 NU propr. eft-in.vibratione & motu.tresuulo 75 ?V' origo eft in aeguatione, & hinc tranfit ad. reum curvo Ooppofitum 199 ---- facere PY? corp] ag ?10n05 DIO pact & compla- satiomi effisiendae | operam dare 202 3 ? particula fimilitudinis ali- quando.mente addenda eft, maxime ubi ? proxi- me praecedit. 21l 722 propr.zgravet & ponde- rofum effe 4 92? cuirefpondet 22? propr. - » Valet pre/fit calcando , inde Jiibjuzavit quafi pedibus fubfternendo 724. 2--- de ulteriore dedecore :quoqueadhibetur | $35 I2 /acerdos propr. adpropiz- qtrator 176 '? faepe orationem fimpli- citer.inchoat ut Gr. &v;, vcl.adfeverandi vim ha- bet 128 ---- pro quamvis 143 772 propr. complicare, con- volvere, hinc.confumma- re 42: 72a 793 propr. eft x tiig fubft. notans complicatio- nem, lhDinc eniverfetatem 225 D522 fma contumelia 9o "P? apud Arab notat cizgere, hinc alae nomen habent, quod cingant 526 DUN "22 feeundurgs guod 9921 T? excifronis Judicium quid fit docetur 270 2U2 propr. adpa&us baefit , unde 020 offendiulum 217 ]?? apud Arab. adhibetur de .removendis vel potius de[fivingendis velis — 419 5 ? voci temporis praemis- fum, poteft ejus termi- num mum anterior: indicare 430 W) non pro sibil mitius quam, qe Hiit -425 ---- Dro plusquam || ..525 vX? ijdem ac "W*? z;5 minus quam Deus 66 TWO & MW? arenam fignat 3nexplicabilem , — inclufto- -gem. & conflri&iionem ine- - Iulabilem 133 jn UW5. certum. & notabilem virum definit 271I v2? velis feu pallium a&io- num & morum folet effe emblema, -quin -& pro ipfa vzze apud Arab. in ufu. eft 339 -.2-- UXOr-vefZis' nomine a- pud Orientales infigniri folet 339 £T? panis à propr. ferendi motione notat qualem- «cunque cibum, qui pro ftomachi fultura zz/erztur in fpecie fatum & zerrae grosucdum 904. ---- de carne etiam apud Arab..teritur, &in S. S. de quibusvis oblationibus cruentis &incruentis 95 [a 5 fubinde genitivum for- mat 109 I? 3 propr. f/endendi notio- ne notat profuftonem teme- rariam & impudentem 120 7? interregatione prolatum aliquando eft zegantis 468 !» propr.iquida fpecies 116 Y" unde? propr. preffz. ra 514 '9 quis fubinde eft guicun- 4"ce, qualiseunque 115 *---aliquando vocibus per compendium -& contra- €ionem ita adnectitur, ut earum fignificationem in- tendat 133 T? abfolute .pro qwodcum- 'que 116 N"P cum & aeque dodorem notare poteft, ac ^"? cum ", radices enim * & 7" ejusdem funt ori- ginis & faepe permifcen- tur 107 -:-- eft autem 8"? propr, qui Jaculandi artem docet, figuratedoor.qui fcopum adfequendi fcientiam tra- dit. 198 P2722 propr.non funt prae- JUgiatores aut malefici , fed divtni GC arcanorum guari , ac revelatores non veri fed falfi 419 no» J41 eft notiffimum ami- citiae & familiaritatis fym- Gggg bolum bolum, unde foedus falis 176 '2w55. de ejus compofitione veraque lectione 2 --- hominiquoque datur 5 --- non eft nomen propr. fed officii 4 --. nec tam: mere appel. lativum, fed in formam nominis proprii transla- tum, & inftar tituli libri hujus auctori datum — 5 ^mo2. propr. acris inde vebe- mens & promtus a? pro- pr. acutum effe 417 ATYD qoa propr. Zbera- lia ^Y? -vel fuper notat, eftque etiam dzgnitatis dominii S. familiaritatis 63 vel defuper . '64- ---- de fummo 69 órn propr. /cindere - ebfcin- dere Ípec. vincula atque nexum abrumpere inter res . & perfonas, & ita v;o/a- re omnia facratifima |. 4u- Ya 250 "YD propr, zgfima penetra- ve 195 (? origo eftin erepaztone 512. P? propr. vitulus dicitur ' in area collo revinctus, & triturans 537 7D propr. premere — 594 cO5U5 [funt judicia juffa & aequa 3542 WUD in genere fertenziae poi- derofae prolatieuem. figni- ficat - E i4 bir ege! 7823 aedrficari proin ftatum profperum &. felicem collocari. USATE p? P? propr. teruntus in deliciis, quae /zzuwtur & - demulcent . 996 02) propr. :Z«- validiffimo , . & omnia perfcindente. va- ftare 957 721 propr. viweire, & qui- dem fub repagulo, vel Obice , atque hinc ad fzau- dem & poenam txansfüt 144. ""? propr. eft in agite: exculfa :996- n»? poteftas ejus eft in ja-. tu tumido, origine.a fo- no, quem edit, arrepta, vicina eft radici 4 ^139- .-SIUPD proflaye nomen Dei, | hoc eft facere ut nomen Dei magnificum & illu- . ftre omnem- fuam vim, auctoritatem & gloriam perdat. ^ 137- WU in Hiph. "UU propr — bagulavit in Niph. portare fecit I7- fecit fpec. clitellas, far- cinum , metaph. decepit & fübyecit I45 & 256 vel etiam dici poteft, quod NUJ propr. fit e/2tzo. 7z «/- 4m atque inde pro 4eci- pere invaluerit, quum quisvana opinione elatus graviori lapfui imminet -utverbo notat p. Abrefch. in fpec.phil.in obadj.p.2 8. fic eximie occurrit. Gen. 3: 13. Jef. 86: 14. eodem prorfus modo Graeci fu- um ézaíee» ufürpant He- rod. 1. 1. p. 36. izea«c spi ospxleies)ai, & p. 37. fic quoque 1. 9. c. 78. p. 538. Polyb. Ll scc. 72..1. 4. c. 49. l. 5. c. 46. & apud alios paffim B'V) femina ita dicitur a soli . Jaxatione I4I OW. /2] aere. ^ 395 D 23b owibire hinc euflódire & transfigere 067 3b eft zbefarus, de caete- ris bonisdecerptus 491i - -- deorigine difputatur --- — T pr. federe , flelendo ffrin- gere inde recederea35 "V? furbo uress ; $68 D» 73V. fumitur etiam abfolute pro re/;ezofrffne vivere 497 --- Linmorem involvit 75 2v propr. eft fubft. notans ocum & fitum fiuperiorem vel füperioritatem , étiam de familiaritate adhibe- tur 62 n7? fedem propr. habet in - bilancibus,. quum lanx in alteram partem. pro: pendit, inde transfertur ad njuflitiam 194. PW propr. fempus jogna- tum 54 V propr. di/f/or/zo 204 vocula ». vera fua forma nominis refumta, non- nunquam /fumeuun gloriaé & feireitatis gradum defi- gnat 65 C aliquando fubintelligi- v" tür 260 TV notat populum liberum , diftin&am habentem rem- publicam oppofite ad." 562 7D? mercites Yjotat 515 "PV opibus abundans -— 279 DOV calcare, conculcave &40 TW propr. £exz7 , operuit , Gc - inde rei incumbere — 471 --- faepe notat facere opus Ggzeg a3 uluftre Hluflre & ssagnificum 493 - pU?propr. zmplicare , hinc implicare in fraudes — 420 ^W vel rei confequentiam fimpliciter. denotat, & reddendüm per z/4que, vel eft nota temporis praefentis fignificans susc Io6. & 107 5. ^B GL VP propr. ta7gere 537 725 propr. facere, ut fit facies adverfa, & aperta» laeta & compofita — 374. --- de via adhibiuum notat eam eomplanare 374. yw 003 pofpexit ad inferre fo- let adfelionem A benevo- lentiam- 208 02 faciem accipere , & gva- :um babere differunt 102 own» /jbito fubinde valet inopinato. 379 p'oUn ma2^N DN DP perire caucellos coelorum adhibe- tur de. effecu miracu- Jofo. A450 3 "p^* notat-quoque aequita« tem , benignitatem , ac lar- gitatem. 518 --- propr. fignificat redo- vigiduto G& hinc. comple- &itur ufu fuo cum vigo- rem & vim penetrantem, inflexilem & infuperabi- lem, tum rei majoreny gradum, tum rectum & omni numero perfectum, denique veritatem ac ve- racitatem 527 TW propr. arius 2unxit.hinc cum ?/ conftructum ;z- jungere alicuialiquid fpec. inftar oneris 543 1'»* eft nomen fymbolicum Hierofolumae fignificans umbraculum 393 9* ejus proprietas eft in afciando oco V3P propr. ecapitium znduere aliquem; indefraudare 438 "P. non atratum fed in genere /goalidum &. for- didum notat 465 "OP origin. habet in /2///az- ; do, & gurtatim fluendo , unde duplex ufus, alter f'ffendi aromata, alter caruem adipo[am eremandt - 125 DNPR. efb coagulatio , . concre- zio, & inde /p/ffites | 524 WW arceffere evocare nuntiis, mandatisve 171 TN y ? D" ————— T OP de boffil eecurfz ieu zncurfatioge a. P. propr. rea tetendit 197 ebuD? 2'P adpropinquare ad judicium pro itis. conte- Jffatione & disputatione in judicio A16 a XUp eft 3VpD emundavit fpec. aurem 494. VY? propr. erefcere ad. ffre- pitum ufque. 511 des DRY pr. vibrare | 593 0'7, quae vox /7;ffos figui- ficat, etiam popu/um in genere ,.feu aniverfatatem. defignat 217 TU" ventum feu flatum notat, unde inter alia ad vezzo/as. animi adfediomes tranfit 322 m" pro /gzritus donis, íeu bouis operationibus Gu ad-. féctionibus frequentatur 310. y? & VV? propr. quarere , quaJare. 97: DD" jI5fücere, proficere 44cu-- lari, inde zu fraudem com- pellere 145 S85" propr. rem feffam. re-- fércize inde tranfiit ad for- tunas dirutas, quae in- ftaurantur, & corrupta, quae emendantur 73" propr. adbaerefcere 102. VU" pronr. 72&4tts inde ad impium transfertur 471 UU" propr.z7riit5 , diffolutus fuit. funis 48 522 [^ "MÜ cum 7? permifcetur & pro ozmi, univerfo , fumi- tur, poffet etiam ?' ita capi 2 Chron. xx: 29. 514. ONU. "UN 3liguando .com- funduntur. Q eBTS D'U propr. figere apud Arab. etiam firmam & ummotam poftiiouem comprehendit NW" propr. /eve & vanum , atque. inde pravum & «:- tofum in fpec. falfun. & "hendax amo --- ejus vis eft in deformitate & foeditate- -.463 DV 3]iquando abfolute pofi- tum nomen Dei lIfraelis proprium '"?" defignat 73 DDU' propr, /ierar: 42 ?"" propr. /Zbffrisg; con- firuiturcum j|" &? 323 . N-ponnunquam valet non odio babere, fed suimus di- Iigere 37 "M propr. ffedere, inde Gg222 5 ierare "erare , duplicare , miuta- re 425 nno : coryupipere de 1dololatri- co cultu nonnullis in locis adhibetur I4I TU uirtere in fpec. mittere telum Nel fulmen ^ X56 --- füittere praeceptum pro mittendo injungere — 171 h3U pofuit ollam in foco .466 ^ j mov" ejus radix in Kal no- tat fordidum & inquinatum effe in Pih. fordidum pro- nunciare, inde abominar: 256 --- de conjugis cum pere- grinis adhibetur 257 abominatio fada eff in freto eft phraf. proverb. 250 2n tortuofiffimus & maguus draco 9o QUh ey TUn &p 35 $09 nn 3 [D vaflo biatu psy t propr. zesd;? , apud Arab. ingen. omine monftrum no- tat 40 a ) ! | - v E. D A. J V3) MP À 4d V EM C T