; ^.:|^^mi^^|^I^H 
 
 
 • '^'* ^^^^^^^ 
 
 
 •■HP 1 
 
 
CORNELL 
 
 UNIVERSITY 
 
 LIBRARY 
 
Cornell University Library 
 
 DJ 219.H73J35 
 
 K.F. Holle :Wat een Nederlander in indi 
 
 3 1924 023 011 830 
 
 K.F. HOLLE 
 
 Wm een Nederlander 
 
 in Indie doen kan. 
 
 -»W^$4B«- 
 
 EENE SCHETS 
 
 VAN 
 
 D^. C. ^^: JANSSEN. 
 
 ^HKLe^t '§<yiKx^t. 
 
 Amsterdam. — J. ¥L. de BUSSY. — i888. 
 
Cornell University 
 Library 
 
 The original of tiiis book is in 
 tine Cornell University Library. 
 
 There are no known copyright restrictions in 
 the United States on the use of the text. 
 
 http://www.archive.org/details/cu31924023011830 
 

K. F. HOLLE 
 
 Wat een Nederlander 
 
 in Indie doen kan. 
 
 **^^-4^*- 
 
 EENE SCHETS 
 
 VAN 
 
 D^ C. ^^. JANSSEN. 
 
 91^e-t ^otttci. 
 
 Amsterdam. — J. H. de BUSSY. — i 
 
i.i.i-i-AmAi.lAAAi.iLi.AAAAi.Ai.i.i.lAAAi.AA.Ai.Ai.AAAlli.i.i.i.i.i: 
 
 „Aan wien hoort toch al die koffie, vader? 
 
 „Aan de Regeering., 
 
 „ Plant de Regeering dan koffie? 
 
 „Neen, jongen, maar de inlanders op Java moeten koffie 
 planten en den geheelen oogst aan de regeering afieveren ; 
 natuurlijk tegen betaling. 
 
 „Is dat eene straf voor de bevolking? 
 
 „Volstrekt niet! het is zelfs eene weldaad voor haar. 
 AIs ze geen koffie hoefde te planten, dan zou ze in 't 
 geheel niets uitvoeren." 
 
 Zoo spreekt de Nederlandsche vader tot zijn zoon, en 
 zoo gaat het oude liedje, dat door onze voorouders in 
 de Preangerlanden van Java verzonnen werd, van ge- 
 slacht tot geslacht verder. 
 
 Ik verzoek den lezer, zijne aandacht te willen vestigen 
 op de toestanden, zooals ze in die oude tijden in den 
 Preanger heerschten. 
 
 De Preanger, het westelijke, bergachtige gedeelte van 
 Java, ') was toen voor particulieren zoo goed als gesloten. 
 
 1) De tegen woordige Preanger groot 379.1 iH Geogr. mijlen, met een 
 bevolking ad 1,655.000 zielen, waarvan 1290 Europeanen, 3229 Chineezen 
 en 99 Arabieren, strekte zich vroeger meer west-, oost-en noordwaarts uit. 
 
Dat heerlijke koffieland werd zorgvuldig bewaard in den 
 toestand, waarin de Oost-Indische Compagnie het ge- 
 vonden had. Deze was in de plaats van den vroegeren 
 overheerscher, den keizer van Oost-Java, getreden en 
 had diens regenten in hunne macht gehandhaafd. Reeds 
 spoedig hadden dezen de verplichting op zich moeten 
 nemen, om de koffiecnituur in hunne regentschappen 
 in te voeren en het product voor rekening der Compagnie 
 op te koopen. 
 
 In dien tijd werd de politick tegenover de inboorlingen 
 der wingewesten enkel beheerscht door de behoeften van 
 de Hollandsche markt. De dienaren der Compagnie in 
 Indie waren als het ware de pompwerktuigen, die door 
 de groote machine in Holland in gang werden 
 gehouden. 
 
 Zonder in hunne werkzaamheid aan regels gebonden 
 te zijn, maakten ze dan ook bij de uitvoering der 
 hooge bevelen gebruik van de toestanden, zooals ze 
 die op Java vonden, en daaronder bekleedde de voor- 
 naamste plaats de groote macht der hoofden over 
 de bevolking. 
 
 De koffiecultuur kon dus eenvoudig daardoor ingevoerd 
 worden, dat men de levering van koffie voor de regen- 
 ten zeer voordeelig maakte. 
 
 Men stond hun twee rijksdaalders als belooning voor 
 ieder aangebracht picol van 146 pond toe, gaf het 
 loon voor den planter in hunne handen en vergunde, dat 
 bij het afleveren der koffie door de bevolking het picol 
 ^222 pond berekend werd. 
 
Daarvoor hadden de regenten echter ook aan lastige 
 verplichtingen te voldoen. Ze hadden de berg- en trans- 
 portkosten der koffie te dragen en te voorzien in de 
 tractementen en ambtsgelden der Europeesche ambte- 
 naren, die bovendien nog dikwijls huldegeschenken 
 bij de zoo gunstig gestelde inlandsche vorsten kwamen 
 vragen. Het spreekt, dat al die lasten ten slotte op den 
 kleinen man, den koffieplanter, neerkwamen, maar al 
 voelden de dienaren der Compagnie dit, van moreelen 
 invloed op de regenten kon onder die omstandigheden 
 geen sprake wezen. Men liet daarom de zaak dan 
 ook maar zooals ze was en zorgde, dat men er zelf 
 niet bij tekort kwam. Het leven maken werd in de 
 diepste binnenlanden spoedig aangegeven als karaktertrek 
 van den blanken vreemdeling. De overal bekende uit- 
 drukkingen „sok godperdom" en, „de dronken Hollander" 
 kenschetsen het gehalte van dat leven maken. 
 
 In 't begin onzer eeuw werd op dit geb|pd niet veel 
 verbeterd. Wei veegde de groote bezem van Daendels 
 ook over den Preanger. De hoofden werden vrijgesteld 
 van de betaling der berg- en transportkosten en der 
 tractementen voor de Europeesche opzieners en admini- 
 strateurs, maar moesten nu ook het picolsl 126 &, 128 pond 
 van de bevolking aannemen, terwijl het Gouvernement 
 de koffie uit de magazijnen in picols van 125 pond ont- 
 ving. De regeling bleef echter voor de hoofden zeer 
 voordeelig en onvoordeelig voor de bevolking; de eerst- 
 genoemden ontvingen namelijk als belooning een rijks- 
 daalder zilver voor elk picol, terwijl aan de bevolking 
 
ongeveer hetzelfde bedrag als vergoeding voor alle moeite 
 toegekend werd. ("). 
 
 Dat die belooning voor den planter zoo goed als niets 
 beteekende, dat door die slechte betaling ellendige toe- 
 standen in 't leven geroepen werden, dit alles zag de 
 hervormer niet; het was genoeg, dat de ergste knoeie- 
 rijen de wereld uit waren. De cultuur ging alzoo haar 
 ouden gang: De bevolking werd door de regenten 
 gedwongen op plaatsen, die meestal uren van de dorpen 
 verwijderd lagen, koffie te planten en de geplante boomen 
 te onderhouden; de Europeesche opziener ging na, of 
 steeds het bepaalde aantal lieden voor dien arbeid op- 
 kwam. Was dit niet het geval, dan werd de burgemeester 
 door den regent gestraft. Zulk een arme kerel werd 
 dan, wel uren achtereen, aan de groote teenen opgehangen 
 of in den modder te pronk gezet met ontbloot hoofd enz. 
 Het spreekt van zelf, dat hij later geen gelegenheid 
 liet voorbijgaan, om zijn wrok aan de bevolking te 
 koelen. Zoo werd onderlinge haat in de dorpen opge- 
 wekt. In den oogsttijd steeg echter het kwaad ten top. 
 De bevolking moest eerst de vruchten naar het dorp 
 en daarna nog een 40 paal ^) verder in een pakhuis 
 dragen. En niet alleen voor de koffieproductie bediende 
 men zich van de krachten der bevolking, zonder op haar 
 huishoudelijke belangen te letten, — waar eenige arbeid 
 
 «) Volgens Dr. Wijnmalen in de Bijdragen van het Statistisch Insti- 
 tuut 1887 No. 2 biz. 319 werd tot en met 1836 fl. 2,43 aan de bevolking 
 betaald, van 1837 t e. m. 1858 fl. 3,12^/3- 
 
 ^) I paal == 1506,94 meter. 
 
9 
 
 te verrichten was, hetzij aan wegen of voor persoonlijke 
 diensten, de bevolking moest ze maar uitvoeren. ■*) 
 
 Hoe kon men tech maar zulk een exploitatiestelsel 
 verzinnen? zult ge vragen. De reden is eenvoudig ge- 
 noeg : men was ten voile overtuigd, dat het boendasche 
 volk geen betere behandeling waard was. De Neder- 
 landsche ambtenaren moesten wel tot die overtuiging 
 komen, daar zij met het volk zelf nooit in aanraking 
 kwamen, en bij de vorsten, met wie zij te doen hadden, 
 eene grenzenlooze minachting voor den kleinen man 
 aantroffen. 
 
 De regenten oefenden op het volk door middel der 
 mohamedaansche priesters eene onbegrensde macht uit; 
 ze behandelden de minderen als hunne slaven. De 
 paarden, die zij voor het gemakkelijk reizen door het 
 land noodig hadden, werden op verschillende plaatsen 
 door de bevolking onderhouden. De karren en bufFels, 
 die de bevolking voor het vervoer der Gouvern. kofifie 
 aanhouden moest, bezigden de regenten zonder tegen- 
 spraak der houders ook te hunnen behoeve. 
 
 Wanneer ergens een kampongman een mooi paard 
 bezat, dat in den smaak van den regent viel, stuurde 
 die eenvoudig een bode met eene schaar, om de manen 
 af te knippen, waardoor de naasting volbracht was. Ook 
 van mooie dochters maakten de regenten zich meester: 
 
 *) Waar men het wenschelijk achtte, voor de politie enz., schroomde 
 men niet, de vestiging van geheele gezinnen te gelasten en zoo werden 
 van lieverlede in de hooge meest afgelegen bergstreken, kleine nederzet- 
 tingen in het leven geroepen. 
 
lO 
 
 den ouders werd eenvoudig verboden, haar uit te huwe- 
 lijken, of, de schoone werd dadelijk naar de hoofdplaats 
 medegenomen. In de rechtspraak heerschte de grootste 
 willekenr. Het ,,kop af" was de gewone uitspraak van 
 den rechter, wanneer een gewoon man voor hem gebracht 
 werd onder beschuldiging van diefstal. 
 
 En wat vond men bij dat alles nog? Eene zekere 
 gehechtheid der bevolking aan hare hoofden ! Waar 
 een hoofd uitmuntte in ridderlijke oefeningen, toondc de 
 bevolking opgewonden vreugde, en verbazend voor onze 
 landslieden was de eerbied der bevolking voor de hoofden, 
 die slechts van ter zijde een inlander hoefden aan te 
 kijken, om hem dadelijk te doen nederhurken. 
 
 Was die slaafsche geest te vereenigen met het gevoel 
 van eigenwaarde, met vrijheidsliefde en economisch 
 vooruitstreven? Neen ! het Soendasche volk verschilde 
 te eenenmale van het Nederlandsche; de inlander 
 was eene betere behandeling, dan die men hem ten deele 
 liet vallen, niet waard. Met gerustheid mocht men dus 
 een toestand bestendigen, die het voor den kolonialen 
 beheerscher zoo gemakkelijk maakte, om aan de behoefte 
 der schatkist te voldoen. 
 
 Deze beknopte schets moest ik vooraf laten gaan, 
 om den lezer bekend te maken met het arbeidsveld van 
 K. F. HoLLE, den man, over wien ik het een en ander 
 wensch mede te deelen. 
 
 In 1844 op vijftienjarigen leeftijd met zijn familie naar 
 Java gekomen, die daarheen getrokken was, om in de 
 
II 
 
 theecukuur een bestaan te zoeken ^), trok hij reeds 
 in 1846 den Preanger in en wel als geemployeerde op 
 liet Residentiebureau te Tjandjoer. In 1847 girls' hij 
 over naar het Departement van Cultures en later naar 
 dat van Middelen en Domeinen. In 1857 verliet hij 's lands 
 dienst als eerste kommies en aanvaardde de administratie 
 der theeplantage Tjikadjang, regentschap Limbangan. 
 
 In den loop van zijn tienjarigen landsdienst had Holle 
 gelegenheid gehad, zich op de hoogte van de toestanden 
 in den Preanger te brengen en op zijne reizen doorge- 
 heel Java de zeden der Madoereezen, Javanen en Soen- 
 daneezen onderling te vergelijken, waardoor hem bleek, 
 in welken eigenaardigen toestand het Soendaneesche 
 volk verkeerde, dat veel minder dan de andere volken 
 van Java onder de Indische despotic had geleden. 
 Hierin verschillend van het meerendeel der toenmalige 
 ambtenaren had hij zijnen geest niet laten inslapen, 
 maar zich meester gemaakt van de inlandsche talen en 
 van veelzijdige landbouwkundige kennis. Al dat vreemde, 
 aantrekkelijke, belangwekkende, dat de jongeling daar 
 voor oogen zag, had hem tot ernstige studie gedreven, 
 en de nabijheid eener bij uitstek begaafde en liefderijke 
 
 5) Holle werd geboren 9 Oct. 1829 te Amsterdam. Zijn familie kwam 
 over te zamen met van der Hucht, 00m van Holle, die zijn laatste 
 reis naar Indie deed als gezagvoerder van de „Sarah Johanna" en zich 
 te Parakan Salak (Preanger) als theeplanter vesrigde. Holle's vader werd 
 mede-eigenaar en administrateur van het land Bolang in het Buitenzorgsche, 
 ahvaar de familie eerst verblijf hield. Na diens overliiden, in 1846, 
 vestigde zij zich te P rakan Salak en werd de theeonderneming later 
 door Holle's breeder van van der Hucht overgenomen. Thans nog is 
 zij de eigendom van de weduwe A. W. Holle. 
 
12 
 
 moeder had zijn hart warm gehouden en hem steeds 
 gedreven tot behartiging van het ware en goede. 
 
 Geen wonder, dat de eigenaardige, treurige toestanden, 
 zooeven beschreven, dezen man bezig hielden. Devraag: 
 is de Soendanees een lager georganiseerd schepsel dan 
 de Europeaan en is hij voor vooruitgang in 't geheel 
 niet vatbaar, liet hem geen rust. Hij begaf zich onder 
 de inlanders en bestudeerde hun huiselijk en maatschap- 
 pelijk leven ; hij luisterde naar hunne intieme gesprekken 
 en berekende den invloed, die door priesters, hoofden en 
 Gouvernement op hen uitgeoefend werd. Bovendien 
 verdiepte hij zich in de geschiedkundige bronnen van het 
 land, ontcijferde inscripties ") en oude manuscripten en ver- 
 geleek de resultaten. Wat was zijn slotsom ? Wij doen den 
 Soendanees bitter onrecht! Deze had onder de leiding 
 der Indiers in de i6de eeuw reeds eene hooge trap van 
 beschaving bereikt! hij had toen een eigen taal, een 
 eigen literatuur ! maar de invoering van den Mahome- 
 daanschen godsdienst, de overheersching door de vorsten 
 van Oost-Java en het monopolie der Compagnie hebben 
 op zijn verstand en ondernemingsgeest een verdoovenden 
 invloed uitgeoefend. Wat zou dus onze taak onder dit 
 volk moeten zijn? Het op te beuren, en zijne ontwik- 
 keling op nieuw in gang te brengen. 
 
 Toen HoLLE op aSjarigen leeftijd 's lands dienst ver- 
 
 8) HoLLE leverde de eerste aanneiDelijke vertolking van den Batoe Toelis 
 (ouden beschreven steen) nabij Buitenzorg, waardoor bleek, dat deze een 
 gedenkteeken was van de daden van zekeren Pareboe Ratoe Poerana, 
 vorst van Padjadjaran (het indische rijk in de Soendalanden, dat in de 
 i6e eeuw door de Mohamedanen van Oost-Java vernietigd werd). 
 
13 
 
 liet, waren het dan ook geen redenen van eigenbelang, 
 die hem er toe dreven, in de theekultuur zijn bestaan 
 te zoeken. Hij voelde, dat hij onder deze omstandigheden 
 de Regeering niet kon dienen en wenschte vrij te zijn, 
 om ten minste voor zijn persoon den plicht van den 
 Europeaan te vervullen. 
 
 Als ge het tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap 
 voor Kunsten en Wetenschappen, van Jaargang 1857 af 
 inziet, dan kunt ge tal van verhalen uit het leven vinden, 
 waardoor Holle bij de lezers van dat tijdschrift voor 
 zijne denkbeelden propaganda maakte. Ik haal slechts 
 eenige staaltjes daaruit aan. 
 
 Hoe de Soendanees over zijn lot denkt: van iemand, 
 die in de nabijheid van een hoofd is, wordt gezegd : 
 „hij zit tusschen de slagtanden des tijgers." De „gehecht- 
 heid" der bevolking heeft dus veel vanvrees! L' amour 
 c' est la crainte de deplaire. Voorts zegt de Soendanees : 
 „Die er goed inzitten, slaat men over, die rijkzijn, gaat 
 men voorbij, op de armen gaat het los!" en: „Als men 
 rijk is, wordt men rijker, als men in verdrukking is, 
 raakt men er nog meer in" enz. 
 
 De inlander weet zeer goed van een gunstigen samen- 
 loop der omstandigheden partij te trekken. 
 
 Een oud inlander zegt tot Holle: „Mijnheer, nu moet 
 U tabak planten : Eerst is er veel op gewonnen; toen 
 wilde iedereen tabak planten, hetgeen tengevolge had, 
 dat de markt overvoerd werd en de tabak met schade 
 verkocht moest worden. Nu zijn de meesten bang om 
 te planten en zal de prijs enorm stijgen." 
 
De pluksters in zijnen theetuin hoorde Holle aldus 
 redeneeren: „De padi kost nog altijd 15 duiten." Dus 
 bestaat er verschil in de padi-prijzen en kent men de 
 beteekenis van vraag- en aanbod ! concludeert Holle. 
 En voorts: „Voor het snijden van de padi betaalt men op 
 't oogenblik zoo en zooveel ; dan is het toch voordeeliger, 
 thee te plukken !" En nu gelooft men, roept Holle, 
 dat het volk geen besef heeft van het onvoordeelige 
 der koffieregeling ! 
 
 Getuigen deze staaltjes voor de juistheid van Holle's 
 beweren, dat men den Soendanees als een verstandig 
 schepsel in rekening meet brengen, eene andere reeks 
 staaltjes moge bewijzen dat de liefde, die hij den inlander 
 toedroeg en bij den Europeaan wenschte te wekken, niet 
 aan onwaardigen was besteed : 
 
 Al kent de Soendanees het treurige van den toestand, 
 waaronder hij gebukt gaat, zijne natuurlijke vroolijkheid 
 helpt hem toch veel onrecht dragen. In den tijd van 
 het strengste koffiemonopolie mocht hij geen koffie drin- 
 ken : de Regenten hadden dat verboden. Toch lustte hij 
 dien drank zoozeer, dat hij dien ten minste in zijne ver- 
 beelding wenschte te genieten. Hij noemde dus het warme 
 water, dat hij in de plaats van koffie dronk: „heldere koffie." 
 
 De gedweeheid tegenover de hoofden moet het wel 
 eens tegen de oude vrij^moedigheid van den Soendanees 
 afleggen : toen eens een hoofd bij eene jacht het hem 
 toegedreven wild miste, had hij dat te verduren met 
 een hagel van scheldwoorden, door de drijvers hem 
 toegeworpen. 
 
15 
 
 Op het punt van welbespraaktheid en beleefdheid wint 
 de Soedanees het verre van den kleinen man bij ons: 
 
 HoLLE vraagt eene vrouw, of zij het niet eenzaam 
 had, ze antwoordt: „Is het niet overal Gods aarde?" 
 Voor veel beloven en weinig geven, zegt de Soedanees: 
 „de manieren hebben van den pisangbloesem", die vol- 
 gens den inlander nutteloos is en afvalt, zondcr tot 
 vrucht te komen; voor : stille wateren hebben diepe gron- 
 den : „de manieren hebben van den koekoek"; voor: 
 van eene kleinigheid veel gedoe maken: „den kleinen 
 hoofddoek breed uitmeten". En nu zou zoo'n volk niet 
 voor ontwikkeling vatbaar zijn? roept onze vriend. 
 
 Ontwikkeling van sluimerende krachten ! — Welk een 
 genot, eene teedere plant door oordeelkundige behande- 
 ling sterk en frisch te doen worden, welk genot, aan 
 het zieke lichaam de spijs te kunnen geven, die het 
 noodig heeft, om aan de schadelijke invloeden weerstand 
 te kunnen bieden ! 
 
 HoLLE zag daar v66r zich de Soendaneezen, een goed 
 georganiseerd ras, door inlandsche leermeesters hooger 
 opgeleid, door Mohamedaansche en Europeesche over- 
 heersching neergedrukt. Hunne taal was reeds gedeel- 
 telijk door het Javaansch verdrongen, niemand dacht er 
 meer aan, in het Soendaasch verzen te maken. Nergens 
 vertoonde zich meer de oude ondernemingsgeest, terwijl 
 toch vroeger de Soendaneezen handelsbetrekkingen met 
 China hadden onderhouden. De rijstbouw, die onderde 
 leiding der Indiers eene betrekkelijke hoogte van ont- 
 wikkeling bereikt had, was reeds op enkele plaatsen in 
 
i6 
 
 verval geraakt. Zelfs het bijgeloof der bevolking- had 
 tijdens de verdrukking eene verandering ten slechte 
 ondergaan, terwijl men toch van de invoering van het 
 Mohamedanisme de uitroeing van bijgeloof had mogen 
 verwachten. 
 
 Het was den priesters Immers niet te doen geweest, 
 om den zuiveren godsdienst van Mohamed te ver- 
 spreiden, maar om macht over het domme volk te 
 verkrijgen. Daarom hadden ze het bijgeloof gehand- 
 haafd en versterkt en zoodoende den Soendanees aan 
 het verstand gebracht, dat al het goede van Mekka 
 moest komen. 
 
 Hoe groot waren dus de ellenden en nooden van het 
 Soendasche volk, maar ook wat voor een uitlokkend 
 arbeidsveld stond daar open voor een man, die dezen 
 toestand begreep en die in zich zelven de verstandelijke 
 meerderheid en de kracht der westersche wetenschap 
 voelde ! 
 
 Wei stond Holle als eenvoudig particulier tegenover 
 al die nooden, maar wat hij dagelijks voor oogen had: 
 het roekelooze vernielen van gezonde levenskracht en 
 goede kiemen, noopte hem zelf de handen aan het werk 
 te slaan, en meer en meer beschouwde Holle het 
 bestrijden der schadelijke machten en het opleiden der 
 bevolking tot hooger economisch en geestelijk leven als 
 zijne taak. 
 
 Laat ons nagaan, hoe hij zich van die taak gekweten 
 heeft. 
 
17 
 
 De kracht van dengene, die het goede wil, ligt in de 
 volharding. „Frappez toujours!" Als ge maar metfeiten 
 komt, zult ge ten slotte overwinnen. Holle volgde die leer 
 en de Regeering begon reeds spoedig na zijn zelfstandig 
 optreden in de berglanden te ondervinden, dat daar een 
 onvermoeide vriend van den inlander zat. Al de akelige 
 dingen, die daar ten behoeve van koffiecultuur en heeren- 
 diensten gebeurden en die men voeger niet had willen 
 zien, of niet had gemeend te moeten zien, ze werden 
 der Regeering stuk voor stuk opgedischt. Maar niet alleen 
 afbrekende kritiek moest de Regeering van Holle ver- 
 duren : hij wees haar ook onvermoeid op positieve plich- 
 ten en gaf ten dezen goeden raad: Als ge de koffie- 
 cultuur ingang wilt doen vinden bij de bevolking, moet 
 ge rekenen met de wenschen van die bevolking. De 
 Soendanees zoekt zijne vrijheid en zijn voordeel. Hij wil 
 vrij zijn in de beschikking over zijn tijd, hij wil niet 
 belemmerd worden door bemoeizucht van ambtenaren 
 en hij verlangt zelf huurder te worden van de bergtuinen, 
 die hij thans op hoog gezag der regeering moet bewerken. 
 En verder: Als ge het fanatisme der bevolking wilt fnuiken, 
 moet ge der bevolking iets in de plaats geven voor het 
 geestelijke brood, dat ze van hare priesters ontvangt. 
 Ge moet scholen oprichten; door onderwijs all66n kunt 
 ge het bijgeloof doen wijken, onderwijs in 't lezen is de 
 eenige weg, om nuttige kennis te verspreiden ! Voorts : 
 Ge moet den inlandschen landbouw, de inlandsche 
 nijverheid te gemoet komen ! De inlander is een onvol- 
 maakt, ja, een slecht landbouwer; gij moet hem wijzen, 
 
i8 
 
 hoe hij zijn akker dient te beploegen en te bemesten, 
 hoe hij nuttige gewassen kan veredelen, zijnen veestapel 
 kan verbeteren, enz. Gij moet er voor zorgen, dat de door 
 hem ontgonnen drooge yelden niet onvruchtbaar worden ! 
 Vele nuttige cultures kunnen in de Soendalanden nog 
 inheemsch gemaakt worden. De dadelboom teelt daar 
 zoo goed als in Algeria, de zijdeteelt kan er met goed 
 gevolg ingevoerd worden, merinoschapen komen in den 
 Preanger voort, het hert en de kidang kunnen gemak- 
 kelijk in huisdieren herschapen worden, met de teelt van 
 zoetwatervisch kan de inlander veel geld verdienen, ook 
 met verbeterd vlechtwerk, enz. 
 
 Al die raadgevingen, aan het adres der Regeering 
 gericht, zijn als vonken uit een groot vuur opstijgend. 
 De haard zelf is de theeonderne'ming Tjikadjang en 
 later de thee en kina-onderneming Waspada bij Garoet, 
 waar Holle zich vestigde, nadat Tjikadjang in andere 
 handen over was gegaan '). 
 
 Op zijn terrein was hij voortdurend bezig met land- 
 bouwkundige proeven, en in het district rondom werd 
 hij niet moede, de toestanden onder de bevolking gade 
 te slaan. Was hij dan tot eenig resultaat gekomen, 
 gauw bracht hij dit op een stukje papier en zond dien 
 snipper aan de Directien van 't bovengenoemd Bataviaasch 
 Genootschap of van de Maatschappij voor Landbouw en 
 
 7) ± Vier jaren, van 1862 tot 66, had Holle moeten wachten, voor 
 dat de Regeering hem de aangevraagde gronden toestond. Hij ging in 
 dien tijd handel drijven, waarover nader op biz.. 20. 
 
19 
 
 Nijverheid te Batavia, die ze dan in hare tijdschriften 
 publiceerden. 
 
 En deze vonken hadden uitwerking Menig lezer 
 voelde zich getroffen door de overtuigende waarheid 
 van Holle's betoogen en in de Regeeringskringen be- 
 gon men weldra Holle als een vriend te beschouwen 
 en veranderingen in de Preanger toestanden voor te 
 bereiden. Daartoe droeg veel de omstandigheid bij, 
 dat het gehalte der besturende ambtenaren allengs ver- 
 beterde en dat mannen met vrijzinniger beginselen voor 
 hooge betrekkingen gekozen werden. 
 
 Terwijl dus reorganisatie-plannen en nieuwe schep- 
 pingen in voorbereiding waren, vormde Holle onder 
 de inlanders een kring van vrienden, die hij met den geest 
 des vooruitgangs vervulde en die hij vertrouwen in- 
 boezemde jegens de bedoelingen van den vreemden 
 overheerscher. 
 
 Verdient Holle onzen dank voor den ijver, waarmede 
 hij het volk en zijne behoeften bestiideerde en bij het 
 bestuur geestdrift voor meerdere ontwikkeling van den 
 inlander wist uit te lokken, hij verdient onze bewonde- 
 ring voor den tact, dien hij in den omgang met den 
 inlander aan den dag legde. 
 
 Het verkeer met den inlander is volgens de meeste 
 Europeanen in Indie zeer gemakkelijk: men leert een 
 paar woorden der inlandsche taal en men heeft het veld 
 gewonnen. Tal van Nederl.-Indische ambtenaren breingen 
 het niet verder. Wat is het gevolg? De inlander 
 beschouwt hen als ignoranten en neemt elken raad hem 
 
20 
 
 toegediend, met wantrouwen op. Bij den Soendanees komt 
 daarbij nog de minachting voor den ongeloovige, die 
 klaarblijkelijk slechts wereldsche goederen najaagt en 
 hoegenaamd geen godsdienst heeft. 
 
 Waar is nu de weg, om binnen te dringen in het hart, 
 in het vertrouwen van den inlander? Holle heeft het 
 ons in de praktijk aangetoond. Hij daalde af tot den 
 inlander en kwam hem te gemoet, door het overnemen 
 van de inlandsche levenswijze. 
 
 Hij gaf aan zijne stem den klank, aan zijne zinnen den 
 vorm en aan zijne manieren den plooi, die den inlander 
 bekend waren. Van hun.ne spreekwoorden, van hunne 
 maatschappelijke beschouwingen en godsdienstige vor- 
 men maakte hij zich meester en de Etiquette volgde hij 
 getrouw. 
 
 Wij Europeanen, dacht hij, hebben er eeuwen voor 
 noodig gehad, om een weinig verlichte denkbeelden in 
 ons op te nemen, kunnen wij dus van dien inlander 
 vergen, dat hij onze manieren, onze gedachten begrijpe ? 
 Integendeel! de inlander kan van ons vergen, dat we 
 hem begrijpen, dat we ons door zijne vormen nietbang 
 laten maken ! En tot de verbazing zijner Europeesche 
 vrienden begon Holle, die er te voren steeds op uit 
 geweest was bijzonder netjes gekleed te gaan, minder 
 en minder acht op zijn toilet te geven en — o verloo- 
 chening van zijn Westersch vaderland — den fez, het 
 hoofddeksel des Mohammedaans, te dragen. Zoo, wist 
 hij, zou de inlander niet meer bang voor hem wezen. 
 Aan zijn kleinen vinger echter, liet onze menschenkundige 
 
21 
 
 vriend een grooten diamant prijken, om den inlander 
 nooit te laten vergeten, dat hij een „heer" was. 
 
 Gij in het kille, nuchtere Holland, noemt dit alles 
 wellicht komedie?! Holle's menschkundige tactiek had 
 in elk geval uitstekende gevolgen ! Holle maakte daar- 
 door de gemoederen van zijne Soendaneezen los. „Hij 
 is een der onzen!" dat was het gevoel, dat Holle wekte 
 en dat zijne werkzaamheid als leeraar op economisch 
 en godsdienstig gebied vruchtbaar maakte. 
 
 Het geluk diende hem, want, wat voor hem van het 
 grootste gewicht moest wezen, hij won een vriend en 
 bondgenoot in een geestelijk bijzonder ontwikkelden 
 Soendanees, en wel in een hooggeplaatsten Mohamedaan- 
 schen priester. 
 
 De Heer Levyssohn Norman heeft onlangs in Eigen 
 Haard 1888 No. 3 aan dezen vriend van Holle, den hoofd- 
 panghoeloe van Limbangan, Raden Hadji Mohamed Moesa, 
 eenige woorden van dankbare herinnering gewijd. We 
 lezen daar, dat die hooggeplaatste inlander, reeds in jonge 
 jaren met zijnen Vader te Mekka geweest zijnde, van 
 zijne prilste jeugd voor het priesterambt aangewezen 
 was. Voeg daarbij, dat hij uit een aanzienlijk Preanger 
 geslacht geproten was en we hebben een man voor onze 
 oogen, die de fine fleur van het moderne Soendasche 
 ras vertegenwoordigde. Hij bezat de eigenaardigheden 
 van zijnen landaard, aangeboren waardigheid en gehecht- 
 heid aan den Mohamedaanschen godsdienst. Van natuur 
 was hij daarbij van opgewekten geest en bezat hij een 
 krachtig denkvermogen. De vriendschap van dezen 
 
22 
 
 inlander was het beste loon, dat Holle ten deele werd 
 voor zijn afdalen tot het volk. De panghoeloe vond in 
 Holle een geestverwant, aan wien hij zijne godsdienstige 
 denkbeelden en zijnen schat van literarische kennis kon 
 mededeelen en tevens vond hij in hem een gids tot 
 hoogere opvatting van de Mohammedaansche dogmatiek 
 en van de taak der priesters en grooten, waartoe Jiij 
 behoorde. 
 
 Door Holle's invloed leerde de panghoeloe het kwaad 
 van het bijgeloof begrijpen en het onrecht beseffen, door 
 de Soendasche grooten en priesters den kleinen man 
 aangedaan. Vroeger had hij er geen kwaad in gezien, 
 dat men zich allerlei phantastische voorstellingen van 
 de natuurverschijnselen maakte en dat de kleine man 
 benadeeld werd ten gerieve der grooten. Thans werd 
 hem dat alles duidelijk: zijne oogen werden geopend en 
 hij erkende vrijmoedig, dat de Hollandsche overheer- 
 sching een geluk was voor zijn Soendaasch volk. En 
 die ontdekking riep nu weer zijn ijver wakker; voor 
 die overtuiging maakte nu hij weer onder de zijnen 
 propaganda, en wat was het gevolg? Holle werd, wat 
 hij thans is, eene soort van heilige, de man van vertrou- 
 wen voor arm en rijk der bevolking. 
 
 De proeven, door hem op zijne onderneming genomen, 
 het terrasseeren van hellende vlakten, het stelselmatig 
 bemesten van velden, het ijle uitzaaien van rijst, het 
 aanplanten van voordeelige voedingsmiddelen, groen- 
 ten enz., het werkmaken van de vischteelt enz., alles 
 kreeg nu voor den inlander bijzondere beteekenis. Het 
 
23 
 
 was geheiligd en men volgde het voorbeeld na. E6n 
 staaltje slechts van de wijze waarop hij omging met het 
 volk. Eenige bewoners van een vroeger stok- conser- 
 vatieven kampong, nu van den geest des vooruitgangs 
 doordrongen, komen bij Holle, om het toovermiddeltje te 
 halen, waardoor hij het klaar ge^peeld heeft, dat bij liem 
 alles een vruchtbaarheidis en 6^n bloei. Holle antwoordt, 
 door hen koperen en zilveren geldstukken te laten zien : 
 die stukjes zijn alle het toovermiddel, dat jelui bedoelt. 
 Voor geld krijgt men goed werk, en goed werk geeft 
 goede resultaten. 
 
 Nu was het dus voor goed gewekt, het nieuwe leven ! 
 Overal vertoonden zich teekenen van het ontwaken der 
 ingesluimerde volkskracht. Door de bemoeiingen van 
 Holle in gemeenschap met zijnen panghoeloe herleefde 
 de Soendasche taal als schrijftaal en werden de Javaan- 
 sche woorden verdrongen. Vertahngen van Europeesche 
 geschiedenisjes werden onder het volk verspreid, en 
 eene westersche, meer verlichte opvatting van gods- 
 dienst en recht onder het volk gebracht door scheids- 
 rechterlijke uitspraken, die men veelvuldig bij Holle 
 kwam halen. 
 
 Is het wonder, dat Holle al ijveriger werd in zijn 
 werk, dat zoo goed slaagde ? Hij maakte telkens nieuwe 
 plannen ten gerieve van den inlander. In den tijd dat 
 hij- op de aangevraagde gronden van Waspada moest 
 wachten, vestigde hij op tal van plaatsen in de Preanger 
 regentschappen winkeltjes met zetbazen, waarin voor 
 goedkoopen prijs lijnwaden door de bevolking konden 
 
24 
 
 worden gekocht, — de lijnwaden waren zoo verschrik- 
 kelijk duur! — een ander maal deed hij groote be- 
 stellingen van weeftoestellen, die hij onder de bevolking 
 verspreidde. Bij al die oiidernemingen dacht hij all^dn, 
 aan zijne taak, nooit aan zijti eigen belang, en leed 
 dientengevolge daarbij groote financieele schade. Ook 
 luisterde de Regeering niet altijd naar zijne voorstellen ; 
 bijv. op zijn aanbod, om Gouvernements-kofifietuinen 
 tegen garantie van fl. 14 het picol in bewerking te nemen, 
 gaf ze een weigerend antwoord. Dit alles kon echter 
 onzen vriend den lust niet ontnemen, om op den inge- 
 slagen weg voort te werken, en toen de Regeering met 
 reorganisatie-plannen voor den dag kwam, stond Holle 
 met zijn panghoeloe en een staf van vrienden onder 
 hoofden en bevolking gereed, om haar te helpen. ^) 
 
 Dit was het glanspunt in Holle's leven. Nu werden 
 de aanmatigingen van hoofden en priesters krachtig 
 weerstaan, nu werden eerlijkheid en plichtbesef van het 
 inlandsche bestuur op soliede grondslagen gevestigd, nu 
 werden de heerediensten beter geregeld en werd de 
 koffiecultuur pasklaar gemaakt voor de inlandsche samen- 
 leving. Nu werden ook scholen opgericht : Eene school 
 voor inlandsche grooten te Bandong ') en eene volks- 
 
 8) De, reorganisatie werd afgekondigd in 1870, doch werd eerst i Juli 
 1 87 1 ingevoerd. 
 
 ') Deze school in Mei 1866 geopend, gebouwd en ingericht geheel 
 naar de adviezen van Holle is bestemd tot opleiding van inlandsche 
 onderwijzers voor de Soenda-landen. Aan zijne krachtige volhardende 
 en vruchtbare bemoeienis met het inlandsch onderwijs vooral, had Holle 
 zijne benoeming tot Ridder der orde van den Ned. Leeuw te danken. 
 
25 
 
 school in elk distrikt. Wat Holle als zijne overtuiging 
 onder de inlanders verspreid had, dat de Hollandsche 
 overheersching een geliik was voor de Soendalanden, 
 dat werd nu door de Regeering zelve door wetten 
 bekrachtigd. 
 
 Gaarne zou ik eindigen met deze phase in het leven 
 van Holle. Het aanbod der Kegeering, oni hem Resident 
 van de Preanger te maken — dat hij afwees, — ^ en zijne 
 benoeming tot adviseur honorair der Regeering 27 Dec. 
 1 87 1, waardoor hem het recht toegekend werd, in elke 
 zaak den inlander betrefifende bij de Regeering het initiatief 
 te nemen, en ook ongevraagd alle voorstellen der Regee- 
 ring daaromtrent te beoordeelen, zo.uden een waardig 
 slottableau vormen voor eene schets van zulk een werk- 
 dadig leven. Maar ik moet nog voortgaan. De Holle, 
 dien ik U tegenover het titelblad doe zien, is geen met 
 lauweren gekroonde held — hij is een martelaar voor 
 zijne goede zaak. 
 
 In de eerste jaren na de hervormingen zag er alles 
 rooskleurig genoeg uit. De kofifieregeling werkte uit- 
 stekend '°). Men had den kamponglui de keuze der 
 gronden vrijgelaten, waar ze hun koffie wilden planten, 
 en hun toegestaan, de verafgelegen tuinen te verhuren, 
 mits de huurder, de merdika, maar de geoogste kofifie 
 aan de regeering voor fl. 14 het picol afleverde. Deze 
 regeling bleek geheel in den smaak der bevolking te 
 
 10) Zie daarover in het Maart No. van de Gids 188S, het artikel van 
 den oud-niinister van kcrlonien Mr. W. Baron van GoltstEin. 
 
26 
 
 vallen — trouwens, ze was volgens de wenscheii cler 
 bevolking ontworpen — en werd reeds weinige jaren 
 later, in 75 en 77 in de overige koffieplantende Residen- 
 ties van Java en 00k van Sumatra ingevoerd. 
 
 Het duurde echter niet lang, of de noodzakelijkheid 
 bleek, op de reorganisatie van 1872 voort te bouwen. 
 Door het opkomen van vele particuliere landbouwonder- 
 nemingen in den Preanger waren namelijk de dagloo- 
 nen gestegen en de merdikas zagen, dat ze voor 
 den prijs van / 14 het picol koffie niet meer met 
 voordeel konden leveren. Geleidelijke verhooging van 
 den koffieprijs was daarom aan de orde van den dag. 
 Maar ook de tuinen, door de bevolking in de nabijheid 
 der dorpen aangelegd, bleken meerdere ?org noodig te 
 hebben: de boomen begonnen daar te kwijnen, de nood- 
 zakelijkheid van meer intensieve grondbewerking bleek 
 en dit kon alM6n bereikt worden door den aanplant van 
 koffie voor de bevolking voordeeliger te maken en haar 
 met handleidingen voor de cultuur te voorzien. 
 
 HoLLE was dadelijk met voorstellen bij de hand. De 
 noodzakelijkheid van prijsverhoogingen had hij voorzien. 
 De Regeering had hem daaromtrent beloftengedaan, en 
 handleidingen in de inlandsche talen had hij voor de 
 pers gereed. 
 
 De Regeering wilde thans echter van zijne voorstellen 
 niets weten. De prijsverhooging werd geweigerd en de 
 intensieve cultuur werd verklaard niet naar den zin des 
 inlanders te zijn. Die reorganisatie, eerst zoo voordeelig, 
 begon lastig te worden. Wat kan ons het gemak van den 
 
27 
 
 inlander schelen? AIs hij den bergtuin niet meer kan 
 verhuren, laat hem dan maar zelf heengaan, om te wer- 
 ken en te oogsten ; op de bergen groeit toch de beste 
 koffie en hoe men 't ook wende, de dwang blijft toch 
 de ziel der Gouvernements-koffieciiltuur. 
 
 Een groote stap achteruit dus! Zou de inlandsche 
 huishouding tot grooteren bloei gebracht worden, dan 
 was het allereerst noodig, dat niet door de maatregelen 
 der Regeering de vrije beweging van den landbouwer 
 belemmerd werd. Door de belemmering- te bestendi^en 
 werd dus het geheele bouwwerk van onzen vriend in de 
 grondvesten aangetast. De hist tot arbeid en tot berei- 
 king van economischen voorspoed zou verlammen en de 
 leiders van het volic zouden weer beginnen, het Hol- 
 landsche bestuur niet als eene weldaad, maar als een 
 juk te voelen. 
 
 Het bestuur rechtvaardigde die vrees door de wijze, 
 waarop het de ontwikkehng van Iiet inlandsch onderwijs 
 behartigde. Ook iiier bleef men met een eersten aanloop 
 volstaan, en toen de eerste inrichting van het schoolwezen 
 minder doelmatig bleek te zijn, verloor men den lust 
 voor de geheele zaak. 
 
 Was het denkbaar, dat men in eene zoo moeilijke zaak 
 als het inlandsch onderwijs dadelijk de volmaakte rege- 
 lingf zou treffen ? 
 
 Teleurstellingen, voornamelijk wat het onderwijzendper- 
 soneel betreft, konden hier niet achterwege blijven. Maar 
 de Regeering, hoewel bij haar tal van deugdzame adviezen 
 omtrent de inrichting der scholen ingediend werden, 
 
28 
 
 bleef bij het oude sttlsel volharden en deed, als ze positiet 
 ging werken, niets anders dan inkrimpen. 
 
 Onze vriend, die op de hulp der Regeering had gere- 
 kend, voelde zich dus met zijne pogingen ten bate der 
 geestelijke ontwikkeling van den inlander, ter bevrijding 
 van het juk der Mohamedaansche priesters en ter vcr- 
 spreiding van nuttige kennis alleen gelaten en van de 
 mogelijkheid afgesneden, om zijn arbeid vruchtdragend 
 te maken. 
 
 Wat had hij bij zijne landgenooten bereikt? Een kort- 
 stondig opflikkeren van geestdrift voor het doel, waaraan 
 hij zelf zijn leven had gewijd. Dat waren nu de Euro- 
 peanen, waarop hij de hoop der inlanders had gevestigd. 
 Hadden zij niet juister gezien dan hij, door den vreem- 
 deHng met wantrouwen te bejegenen ? Holle kon niettegen 
 de reactie aankampen, al was hij tot groote offers bereid. 
 Toen de prijs van fl. 14 voor het pikol blijlcbaar te gering 
 werd voor de bevolking en deze bij hem kwam vragen, of 
 de Regeering nu niet zou willen verhoogen, watzij toch 
 beloofd had, kon hij niet nalaten, uit eigen middelen het 
 noodige bij te passen. Maar dat moest hij natuuriijkspoedig 
 staken en hij moest de bevolking verklaren, dat de 
 Regeering niet bij machte was, aan hare belofte te voldoen. 
 
 Het martelaarschap van onzen vriend begon : hij 
 zag het werk van lange jaren te niet gaan, zijn invloed 
 kwijnen en achtte eene reeks van teleurstellingen 
 onvermijdclijk. Daarbij kwamen andere beproevingen. 
 Eene zware verkoudheid had verlamming tengevolge, 
 waardoor het voor Holle moeielijk werd, zijne eigen 
 
29 
 
 cultures behoorlijk nategaan. Zijii vriend, de panghoeloc, 
 kwam te overlijden en door het daleii der theeprijzen 
 ging zijn financieele toestand achteruit. Toen hij zag, 
 dat hij met de oude loonen niet meer Icon voortwerken, 
 verzamelde hij zijne arbeiders en "decide hun mfee, wat 
 op de markt was voorgevallen. Ik kan jelui slechts nog 
 zooveel betalen. Wilt ge daarvoor blijven werken? En 
 ze bleven. 
 
 Bij dit alles blijft Holle in den ouden geest voort- 
 werken. Hij is nog altijd de raadsman der bevolking; 
 hij neemt nog altijd proeven en schrijft nog altijd snip- 
 pers. En, hoewel door de Regeering niet genoeg ge- 
 waardeerd, ja zelfs door haar gekrenkt werkt hij in zijne 
 betrekking als adviseur honorair voort te haren bate. In 
 intieme betrekking staande tot de priesters en hoofden van 
 den Preanger hoort hij alles, wat daar onder de inlanders 
 omgaat en menigen wenk heeft hij der Regeering kunnen 
 geven waardoor zij voor moeielijke verwikkelingengevrij- 
 waard bleef. Toen schrijver dezes hem in Juli 1. 1. bezocht, 
 was Holle juist bezig met het samenstellen eener taalkaart 
 van Sumatra, die thans als bijlage bij het Koloniaal 
 Verslag verschenen is, en tevens was hij aan 't verza- 
 melen van gegevens, die als weerlegging moesten dienen 
 van de in Holland geopperde bewering, dat de zuidelijke 
 Preanger geen spoorweg waard was. Menige provin- 
 cie in Holland, die spoorwegen heeft, is slechter be- 
 volkt dan de zuidelijke Preanger! Als ge in Holland over 
 Indie wilt spreken, zorgt dan eerst voor goede statis- 
 tieke gegevens ! was zijne slotsom. 
 
30 
 
 Het is een verkwikkende dag, dien de reiziger op 
 den heuvel Waspada bij den veelgenoemden profeet van 
 den Preanger doorbrengt, — geen bezoeker van Java 
 verzuimt een bezoek te brengen aan dien merkwaardigen 
 man. — Nergens in den Preanger beseft men de schoon- 
 heid van dit bergland zoo ten voile als op den 
 top van dezen heuvel, nergens ontmoet ge zulk 
 eene uitstekende verhouding tusschen werkgever en 
 „nemer als hier. Hier boven op den heuvel zljn zij zich 
 komen vestigen naast Holle's woonhuis, de lui uit de 
 omstreken : ze hebben een dorp Waspada daar boven 
 gesticht en beschouwen Holle als hun heer nietalleen, 
 maar als hun vorst, zooals de Sultan van Koetei, die 
 Holle bezocht, meende te ontdekken. En hoe aantrek- 
 kelijk is zijn persoon zelf! Ik geef u zijne photographie 
 die ik verleden zomer nam. Wat links op den grond 
 ligt, is zijn krukstok; op het hoofd draagt hij den fez, 
 den diamantring aan den kleinen vinger. Hij ontvangt 
 U in zijn slordig pak in eene voorgalerij vol boeken, 
 photographieen, afdrukken van inscripties enz. Reeds 
 spoedig heeft hij Uw hart gewonnen door het heilige 
 vuur, dat uit zijne oogen spreekt, door de cordialiteit, 
 waarmede hij U behanddt. Hij verhaalt U van zijne 
 ervaring met de inlanders, van het kinderlijk vertrouwen, 
 dat zij in hem stellen en levendig wordt in U het gevoel 
 wat voor een schat wij in dezen man bezitten en welk 
 een schande het is, dat zijn streven niet meer waar- 
 deering vindt. 
 
 Opwekking van sluimerende krachten door Europee- 
 
31 
 
 schen invloed ! Hoe dikwerf is daarmede geschermd door 
 personen, partijen, volken ! De op hare ontwikkeling en 
 instelliiigen trotsche Engelsche natie beproeft die opwek- 
 king in Voor-Indie en oogst haat in plaats van liefde. 
 De Regeering van Java heeft dat doel verkondigd en 
 is der bevolking vreemd gebleven. Holle heeft den 
 weg gewezen. De Nederlander, het kind der Westersche 
 beschaving, heeft voor uwe oogen een werk verricht 
 grootscher dan menig meesterwerk, dat hier te lande 
 werd volbracht en door U werd toegejuicht! Is hij 
 niet waard, dat ieder Nederlander met trots op 
 hem wijst? 
 
 Maar trots alle^n is hier niet genoeg ! Deze trots moet 
 practische gevolgen hebben ! Zendt de besten Uwer 
 zonen, de geestelijk meest ontwikkelden en best opge- 
 voeden als ambtenaren naar Indie en behandelt hier te 
 lande de belangen der Indiers niet en bagatelle ! Een 
 kleingeestig mensch kan de plichten van den ambtenaar 
 daar ginds niet begrijpen, en eene kleingeestige, krenterige 
 denkwijze is het bederf van koloniale politick ! 
 
 lets grootsch is daar ginds te bereiken ! En zou dat 
 grootsche niet menig jong Nederlander met nieuwe levens- 
 lust en geestdrift kunnen yervullen ? Menigeen laat zijne 
 vleugels hangen, als hij in Indie komt en in 't gezel- 
 schap van ambtenaren, die de vervulling hunner taak 
 slechts opvatten als eene lastige manier, om aan 't dage- 
 lijksch brood te komen. Gelukkig valt onder de lands- 
 dienaren daar ginds reeds eene beweging ten goede te 
 ontdekken. Reeds staan er velen onder Holle's invloed: 
 
ze leeren de inlandsche taal nauwkeurig, en bestudeeren 
 de inlandsche huishouding. 
 
 O, mogen alien, die nog naar Insulinde trekken, dezen 
 edelen man als gids kiezen bij de vorming hunner denk- 
 beelden omtrent den plicht, dien ze als ambtenaren in 
 de GoLivernementslanden hebben te vervullen. 
 
 Wat mij betreft, ik heb gemeend het mijne te moetcn 
 doen, om te helpen voorkomen, dat het volk van Neder- 
 land den dood van een zljner beste zonen afwacht, 
 om eerst dan de schuld van dankbare waardeering en 
 bewondering af te doen. 
 
^ .•'■7, r».a).f #^(».»-- / ' ' ,. ... 4f^ 
 
 Typ. J. H. de Bussy, Rokin 60, Amsterdami?