JsiJS'sS'Jiss'Sii. 
 
 t 
 
(K^arttell Httittecaitg ffiihrarg 
 
 BOUGHT WITH THE INCOME OF THE 
 
 SAGE ENDOWMENT FUND 
 
 THE GIFT OF 
 
 HENRY W. SAGE 
 
 1891 
 
Cornell University Library 
 arV11308 
 Latin selections. 
 
 3 1924 031 242 153 
 olin.anx 
 
Cornell University 
 Library 
 
 The original of tiiis book is in 
 tine Cornell University Library. 
 
 There are no known copyright restrictions in 
 the United States on the use of the text. 
 
 http://www.archive.org/details/cu31924031242153 
 
LATIN SELECTIONS 
 
 ILLUSTRATING PUBLIC LIFE IN THE 
 
 ROMAN COMMONWEALTH IN 
 
 THE TIME OF CICERO 
 
 BY 
 
 ALBERT A. HOWARD 
 
 GINN AND COMPANY 
 
 BOSTON ■ NEW YORK ■ CHICAGO ■ LONDON 
 5 
 
COPYRIGHT, 1915, BY ALBERT A. HOWARD 
 
 ALL RIGHTS RESERVED 
 
 5IS-2 
 
 Kit gtftenanm grtgg 
 
 CINN AND COMPANY ■ PRO- 
 PRIETORS • BOSTON ■ U.S.A. 
 
PREFACE 
 
 r^HE SELECTIONS included in this book are in 
 no wise intended to exhaust the possibilities of 
 Roman public life, but merely to furnish a lim- 
 ited amount of pertinent reading matter supplementary to 
 the study of that subject, and to direct the attention of 
 the student to the great mass of information, both con- 
 scious and unconscious, relating to it which is scattered 
 through Latin literature, in the hope that he may be stimu- 
 lated in his further reading of Latin authors to observe 
 and utilize similar allusions. 
 
 While not all of the selections refer directly to occur- 
 rences in the time of Cicero, the details of public life 
 depicted in them, the rules governing procedure in the 
 various public assemblies and in the senate, the powers 
 and the ceremonies of the magistrates as here shown, are 
 theoretically, and even practically for the most part, iden- 
 tical with those of his time. 
 
 In order that any teacher who may use the book may 
 be absolutely free to emphasize only such points as have 
 especial interest for him, no explanatory notes have been 
 added ; in order that the student may not be unnecessarily 
 confused by the numerous abbreviations and by a text dis- 
 figured by critical apparatus, the Lex lulia Municipalis 
 has been printed without any indication of the additions 
 made to it by scholars, and with most of the abbreviations 
 expanded. The Lex Quinctia de Aquaeductibus has, how- 
 ever, been printed in the regulation form, to give the stu- 
 dent an idea of the extent to which abbreviations were 
 
 [iii] 
 
used in such documents, and also of the extent to which 
 these documents have been corrected by scholars. 
 
 The editor is indebted to his colleagues, Professors 
 George L. Kittredge and Carl N. Jackson, for sympathetic 
 interest, and also for assistance in reading the proof. 
 
 ALBERT A. HOWARD 
 Cambridge, 
 
 Massachusetts 
 
 [ivl 
 
CONTENTS 
 
 PAGE 
 
 Livy's Preface i 
 
 On Forms of Government 3 
 
 Origin and Growth of Laws 4 
 
 History of the Roman Commonwealth 6 
 
 Cicero's Ideal Constitution 6 
 
 Various Definitions of Lex g 
 
 Quid sit Rogatio, Quid Lex, Quid Plebis Scitum, Quid Privile- 
 
 gium; et Quantum Ista Omnia differant 10 
 
 De lure Civili et Naturali 11 
 
 Method of Freeing from the Patria Potestas 14 
 
 Quid sit Municipium et Qiaid a Colonia differat 15 
 
 Magistratus Maiores et Minores 17 
 
 Terms of OfBce Holding 18 
 
 Cursus Honorum 19 
 
 Leges Annales 20 
 
 Cicero's Candidacy for the Consulship (65 B.C.) 21 
 
 Cicero's Competitors 24 
 
 Caesar justifies his Candidacy for the Consulship 25 
 
 Letter in Support of Milo's Candidacy for the Consulship 
 
 (S3 B.C.) 27 
 
 Cicero's Criticism of the Power of the Tribunes 29 
 
 Side Lights on the Power of the Tribunes 32 
 
 Decree of the Tribunes restraining an Aedile (i 50 B.C.) • ■ • 33 
 
 Tribunes may Arrest but not Summon 34 
 
 Decrees of the Tribunes 35 
 
 Political Power of the Augurs 37 
 
 Populares and Optimates 38 
 
 Proposed Platform for the Optimates 38 
 
 Quid sint Proletarii, Quid Capite Censi; Quid item sit in XH 
 
 Tabulis Adsiduus 40 
 
 Aliud est ad Populum Loqui, Aliud cum Populo Agere ... 42 
 
 The Comitia and the Concilium 43 
 
 Formulae used in Convoking the Centuries 44 
 
 [V] 
 
PAGE 
 
 The Ballot 46 
 
 Comitia Centuriata of Servius TuUius ... .... 49 
 
 Cicero's Account of the Comitia Centuriata (Reading of the 
 
 First and Second Hands) 51 
 
 Vote of the Comitia Centuriata (44 B.C.) ... ... 51 
 
 Procedure in Connection with the Law for Cicero's Recall 
 
 (Comitia Centuriata) .... 52 
 
 Election of Aediles in the Comitia Tributa . . . . 53 
 
 Another Election of Aediles 54 
 
 Lex Quinctia de Aquaeductibus (Comitia Tributa 9 B.C.) . 55 
 Trial of C. Cornelius for " Maiestas," illiistrating various 
 
 Powers of People, Senate, and Magistrates . . . 57 
 
 Varro's Commentarius Isagogicus (71 B.C.) . . ... 61 
 
 Pedarii Senatores 64 
 
 Ordo Sententiarum Rogandarum .... . . . . 65 
 
 A Question as to Senatorial Procedure . . 66 
 
 Meeting of the Senate (Jan. 13, 56 B.C.) ... 70 
 
 Motion of Cicero in the Senate (Dec. 20, 44 B.C.) . . 72 
 
 Cicero seconds the Motion of Servilius ... 73 
 
 A Vote of the Senate (January, 100 A.D.) .... 74 
 
 Senatus Auctoritates (51 B.C.) . . . .... 75 
 
 Meeting of the Senate (April, 43 B.C.) .... 78 
 
 Meeting of the Senate (Dec. 43 B.C.) . . . . . 80 
 
 Senatorial DeUberations preceding the Civil War (49 B.C.) . . 81 
 Caesar's Law regarding Debt, and its Enforcement . . .86 
 Verba Senatus Consulti (161 B.C.); Verba Edicti Censorum 
 
 (92 B.C.) 88 
 
 Fragment of the Lex lulia Municipalis (49 B.C.) 
 
 Police Regulations for the City of Rome . . -89 
 
 Regulations affecting certain Communities .... 94 
 
 Various Edicts of Magistrates -99 
 
 Notae Censoriae loi 
 
 Definitions from Paulus and Festus 103 
 
 Abbreviations 113 
 
 [vi] 
 
LATIN SELECTIONS 
 
THE ROMAN COMMONWEALTH 
 
 LIVY'S PREFACE 
 
 lACTURUSNE operae pretium sim, si a primordio 
 H urbis res populi Romani perscripserim, nee satis scio, 
 
 nee, si sciam, dicere ausim, quippe qui cum veterem 
 turn vulgatam esse rem videam, dum novi semper scriptores 
 aut in rebus certius aliquid allaturos se aut scribendi arte ru- 
 dem vetustatem superaturos credunt. Utcumque erit, iuvabit 
 tamen rerum gestarum memoriae principis terrarum populi 
 pro virili parte et ipsum consuluisse, et si in tanta scripto- 
 rum turba mea fama in obscure sit, nobilitate ac magnitu- 
 dine eorum me, qui nomini efficient meo, consoler. Res 
 est praeterea et inmensi operis, ut quae supra septingen- 
 tesimum annum repetatur et quae ab exiguis profecta ini- 
 tiis eo creverit, ut iam magnitudine laboret sua, et legentium 
 plerisque baud dubito quin primae origines proximaque 
 originibus minus praebitura voluptatis sint festinantibus ad 
 haec nova, quibus iam pridem praevalentis populi vires se 
 ipsae conficiunt. Ego contra hoc quoque laboris praemium 
 petam, ut me a conspectu malorum, quae nostra tot per 
 annos vidit aetas, tantisper certe, dum prisca tota ilia mente 
 repeto, avertam, omnis expers curae, quae scribentis animum 
 etsi non flectere a vero, sollicitum tamen efficere posset. 
 
 Quae ante conditam condendamve urbem poeticis magis 
 decora fabulis quam incorruptis rerum gestarum monumen- 
 tis traduntur, ea nee adfirmare nee refellere in animo est. 
 Datur haec venia antiquitati, ut miscendo humana divinis pri- 
 mordia urbium augustiora faciat, et si cui populo licere opor- 
 tet consecrare origines suas et ad decs referre auctores, ea 
 
belli gloria est populo Romano, ut, cum suum conditorisque 
 sui parentem Martem potissimum ferat, tam et hoc gentes 
 humanae patiantur aequo animo quam imperium patiuntur. 
 
 Sed haec et his similia, utcumque animadversa aut ex- 
 istimata erunt, haud in magno equidem ponam discrimine ; 
 ad ilia mihi pro se quisque acriter intendat animum, quae 
 vita, qui mores fuerint, per quos viros quibusque artibus 
 domi militiaeque et partum et auctum imperium sit; labente 
 deinde paulatim disciplina velut desidentis primo mores 
 sequatur animo, deinde ut magis magisque lapsi sint, tum 
 ire coeperint praecipites, donee ad haec tempora, quibus 
 nee vitia nostra nee remedia pati possumus, perventum est. 
 Hoc illud est praecipue in cognitione rerum salubre ac fru- 
 giferum, omnis te exempli documenta in inlustri posita 
 monumento intueri; inde tibi tuaeque rei publicae quod imi- 
 tere capias, inde foedum inceptu, foedum exitu quod vites. 
 
 Ceterum aut me amor negotii suscepti fallit, aut nulla 
 umquam res publica nee maior nee sanctior nee bonis ex- 
 emplis ditior fuit, nee in quam civitatem tam serae avaritia 
 luxuriaque inmigraverint, nee ubi tantus ac tam diu pauper- 
 tati ac parsimoniae honos fuerit ; adeo quanto rerum mi- 
 nus, tanto minus cupiditatis erat. Nuper divitiae avaritiam 
 et abundantes voluptates desiderium per luxum atque libidi- 
 nem pereundi perdendique omnia invexere. Sed querellae, 
 ne tum quidem gratae futurae, cum f orsitan necessariae erunt, 
 ab initio certe tantae ordiendae rei absint. Cum bonis potius 
 ominibus votisque et precationibus deorum dearumque, si, 
 ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, 
 ut orsis tantum operis successus prosperos darent. 
 
 [2] 
 
ON FORMS OF GOVERNMENT 
 
 ''AM cunctas nationes et urbes populus aut primo- 
 res aut singuli regunt : delecta ex iis et consociata 
 rei publicae forma laudari facilius quam evenire, 
 vel si evenit, baud diuturna esse potest. Igitur ut dim 
 plebe valida, vel cum patres pollerent, noscenda vulgi natura 
 et quibus modis temperanter haberetur, senatusque et opti- 
 matium ingenia qui maxime perdidicerant, callidi temporum 
 et sapientes credebantur, sic converso statu neque alia re 
 Romana quam si unus imperitet, haec conquiri tradique in 
 rem fuerit, quia pauci prudentia honesta ab deterioribus, 
 utilia ab noxiis discernunt, plures aliorum eventis docentur. 
 Ceterum ut profutura, ita minimum oblectationis adferunt. 
 Nam situs gentium, varietates proeliorum, clari ducum exi- 
 tus retinent ac redintegrant legentium animum : nos saeva 
 iussa, continuas accusationes, fallaces amicitias, perniciem 
 innocentium et easdem exitu causas coniungimus, obvia 
 rerum similitudine et satietate. Tum quod antiquis scrip- 
 toribus rarus obtrectator, neque refert cuiusquam Punicas 
 Romanasve acies laetius extuleris : at multorum, qui Tibe- 
 rio regente poenam vel infamias subiere, posteri manent. 
 Utque familiae ipsae iam extinctae sint, reperies qui ob 
 similitudinem morum aliena malefacta sibi obiectari putent. 
 
 Tac. Ann. IV, 33 
 
 Cum penes unum est omnium summa rerum, regem 
 ilium unum vocamus et regnum eius rei publicae statum ; 
 cum autem est penes delectos, tum ilia civitas optimatium 
 arbitrio regi dicitur ; ilia autem est civitas popularis — sic 
 enim appellant — in qua in populb sunt omnia. 
 
 Cic. de Rep. I, 42 
 [3] 
 
ORIGIN AND GROWTH OF LAWS 
 
 ^^A RES admonet ut de principiis iuris, et quibus 
 H modis ad banc multitxidinem infinitam ac varieta- 
 tem legum perventum sit, altius disseram. 
 
 Vetustissimi mortalium, nulla adhuc mala libidine, sine 
 probro, scelere eoque sine poena aut coercitionibus agebant. 
 Neque praemiis opus erat, cum honesta suopte ingenio pete- 
 rentur : et ubi nihil contra morem cuperent, nihil per metum 
 vetabantur. At postquam exui aequalitas et pro modestia 
 ac pudore ambitio et vis incedebat, provenere dominationes 
 multosque apud populos aetemum mansere. Quidam sta- 
 tim, aut postquam regum pertaesum, leges maluerunt. Hae 
 primo rudibus hominum animis simplices erant ; maxime- 
 que fama celebravit Cretensium, quas Minos, Spartanorum, 
 quas Lycurgus, ac mox Atheniensibus quaesitiores iam et 
 plures Solo perscripsit. Nobis Romulus, ut libitum, impe- 
 ritaverat : dein Numa religionibus et divino iure populum 
 devinxit, repertaque quaedam a TuUo et Anco. Sed prae- 
 cipuus Servius Tullius sanctor legum fuit, quis etiam reges 
 obtemperarent. 
 
 Pulso Tarquinio adversum patrum factiones multa popu- 
 lus paravit tuendae libertatis et firmandae concordiae, creati- 
 que decemviri et accitis quae usquam egregia compositae 
 duodecim tabulae, finis aequi iuris. Nam secutae leges etsi 
 aliquando in maleficos ex delicto, saepius tamen dissensione 
 ordinum et apiscendi inlicitos honores aut pellendi claros 
 viros aliaque ob prava per vim latae sunt. Hinc Gracchi 
 et Satumini turbatores plebis, nee minor largitor nomine 
 senatus Drusus ; corrupti spe aut inlusi per intercessionem 
 socii. Ac ne bello quidem Italico, mox civili omissum 
 quin multa et diversa sciscerentur, donee L. Sulla dictator 
 
 [4] 
 
abolitis vel conversis prioribus, cum plura addidisset, otium 
 eius rei baud in longum paravit, statim turbidis Lepidi 
 rogationibus, neque multo post tribunis reddita licentia 
 quoquo vellent populum agitandi. lamque non modo in 
 commune sed in singulos homines latae quaestiones, et 
 corruptissima re publica plurimae leges. 
 
 Tum Cn. Pompeius, tertium consul corrigendis moribus 
 delectus, sed gravior remediis quam delicta erant suarumque 
 legum auctor idem ac subversor, quae armis tuebatur armis 
 amisit. Exim continua per viginti annos discordia, non mos, 
 non ius ; deterrima quaeque inpune ac multa honesta exitio 
 fuere. Sexto demum consulatu Caesar Augustus, potentiae 
 securus, quae triumviratu iusserat abolevit deditque iura, 
 quis pace et principe uteremur. Acriora ex eo vincla, 
 inditi custodes et lege Papia Poppaea praemiis inducti, ut, 
 si a privilegiis parentum cessaretur, velut parens omnium 
 populus vacantia teneret. Sed altius penetrabant urbemque 
 et Italiam et quod usquam civium corripuerant, multorum- 
 que excisi status. Et terror omnibus intentabatur, ni Ti- 
 berius statuendo remedio quinque consularium, quinque e 
 praetoriis, totidem e cetero senatu sorte duxisset, apud quos 
 exsoluti plerique legis nexus modicum in praesens leva- 
 mentum fuere. ^^^^ ^^^ jjj^ ^^^ ^_^g 
 
 Usu probatum est, patres conscripti, leges egregias, ex- 
 empla honesta apud bonos ex delictis alioram gigni. Sic 
 oratorum licentia Cinciam rogationem, candidatorum am- 
 bitus lulias leges, magistratuum avaritia Calpurnia scita 
 pepererunt ; nam culpa quam poena tempore prior, emen- 
 dari quam peccare posterius est. .j.^^ ^^^ XV, 20 
 
 [S] 
 
HISTORY OF THE ROMAN COMMONWEALTH 
 
 TT "T^SEM Romam a principio reges habuere ; liber- 
 1 tatem et consulatum L. Brutus instituit. Dicta- 
 ^^s=/ turae ad tempus sumebantur; neque decemviralis 
 potestas ultra biennium, neque tribunorum militum con- 
 sulare ius diu valuit. Non Cinnae, non SuUae longa 
 dominatio, et Pompei Crassique potentia cito in Caesarem, 
 Lepidi atque Antonii arma in Augustum cessere, qui cuncta 
 discordiis civilibus fessa nomine principis sub imperium 
 
 ^^•^^P^^- Tac. Ann. I, i 
 
 CICERO'S IDEAL CONSTITUTION 
 
 USTA imperia sunto, isque cives modeste ac sine re- 
 cusatione parento : magistratus nee oboedientem et 
 
 . noxium civem multa, vinculis verberibusve coherceto, 
 ni par maiorve potestas populusve prohibessit, ad quos 
 provocatio esto. Cum magistratus iudicassit inrogassitve, 
 per populum multae poenae certatio esto. Militiae ab eo 
 qui imperabit provocatio ne esto, quodque is qui bellum 
 geret, imperassit, ius ratumque esto. 
 
 Minores magistratus partiti iuris ploeres im ploera sunto. 
 Militiae, quibus iussi erunt, imperanto eorumque tribuni 
 sunto : domi pecuniam publicam custodiunto, vincula son- 
 tium servanto, capitalia vindicanto, aes argentum aurumve 
 publice signanto, litis contractas iudicanto, quodcumque 
 senatus creverit agunto. 
 
 Suntoque aediles curatores urbis annonae ludorumque 
 soUemnium, ollisque ad honoris amplioris gradum is primus 
 ascensus esto. 
 
 [6] 
 
Censores populi aevitates, suboles, familias pecuniasque 
 censento, urbis tecta templa, vias aquas, aerarium vecti- 
 galia tuento, populique partis in tribus discribunto, exin 
 pecunias, aevitates, ordines partiunto, equitum peditumque 
 prolem describunto, caelibes esse prohibento, mores populi 
 regunto, probrum in senatu ne relinquunto : bini sunto, 
 magistratum quinquennium habento (reliqui magistratus 
 annui sunto) eaque potestas semper esto. 
 
 luris disceptator, qui privata iudicet iudicarive iubeat, 
 praetor esto : is iuris civilis custos esto : huic potestate pari 
 quotcumque senatus creverit populusve iusserit, tot sunto. 
 
 Regio imperio duo sunto, iique praeeundo, iudicando, 
 consulendo praetores, indices, consules appellamino : mili- 
 tiae summum ius habento, nemini parento : oUis salus 
 populi suprema lex esto. 
 
 Eumdem magistratum, ni interfuerint decern anni, ne 
 quis capito : aevitatem annali lege servanto. 
 
 Ast quando duellum gravius, discordiae civium escunt, 
 oenus ne amplius sex menses, si senatus creverit, idem 
 iuris quod duo consules teneto, isque ave sinistra dictus 
 populi magister esto : equitatumque qui regat habeto pari 
 iure cum eo, quicumque erit iuris disceptator. 
 
 Ast quando consules magisterve populi nee escunt, re- 
 liqui magistratus ne sunto : auspicia patrum sunto, ollique 
 ec se produnto, qui comitiatu creare consules rite possiet. 
 
 Imperia, potestates, legationes, cum senatus creverit 
 populusve iusserit, ex urbe exeunto, duella iusta iuste ge- 
 runto, sociis parcunto, se et suos continento, populi sui 
 gloriam augento, domum cum laude redeunto. 
 
 Rei suae ergo ne quis legatus esto. 
 
 Plebes quos pro se contra vim auxilii ergo decem creas- 
 sit, ei tribuni eius sunto, quodque ii prohibessint quodque 
 
 [7] 
 
plebem rogassint, ratum esto : sanctique sunto neve plebem 
 orbam tribunis relinquunto. 
 
 Omnes magistratus auspicium iudiciumque habento, ex- 
 que is senatus esto : eius decreta rata sunto. Ast potestas 
 par maiorve prohibessit, perscripta servanto. 
 
 Is ordo vitio vacato, ceteris specimen esto. 
 
 Creatio magistratuum, iudicia populi, iussa vetita cum 
 suffragio cosciscentur, optumatibus nota, plebi libera sunto. 
 
 Ast quid erit quod extra magistratus coerari oesus sit, 
 qui coercet populus creato eique ius coerandi dato. 
 
 Cum populo patribusque agendi ius esto consuli, prae- 
 tori, magistro populi equitumque, eique quem patres pro- 
 dunt consulum rogandorum ergo ; tribunisque quos sibi 
 plebes creassit ius esto cum patribus agendi : idem ad 
 plebem quod oesus erit ferunto. 
 
 Quae cum populo quaeque in patribus agentur, modica 
 sunto. 
 
 Senatori qui nee aderit aut causa aut culpa esto : loco 
 senator et modo orato, causas populi teneto. 
 
 Vis in populo abesto. Par maiorve potestas plus valeto. 
 Ast quid turbassitur in agendo, fraus actoris esto. Inter- 
 cessor rei malae salutaris civis esto. 
 
 Qui agent, auspicia servanto, auguri publico parento, 
 promulgata, proposita, in aerario cognita agunto, nee plus 
 quam de singulis rebus semul consulunto, rem populum 
 docento, doceri a magistratibus privatisque patiunto. 
 
 Privilegia ne inroganto : de capite civis nisi per maxi- 
 mum comitiatum ollosque quos censores in partibus populi 
 locassint, ne ferunto. 
 
 Donum ne capiunto neve danto neve petenda neve ge- 
 renda neve gesta potestate. Quod quis earum rerum mi- 
 grassit, noxiae poena par esto. 
 
 [8] 
 
Censores fidem legum custodiunto : privati ad eos acta 
 referunto nee eo magis lege liberi sunto. 
 
 Lex recitata est : discedere et tabellam iubebo dari. 
 
 Cic. de Legg. Ill, 6-11 
 
 VARIOUS DEFINITIONS OF LEX 
 
 ,^UID ? C. Cassius, pari magnitudine animi et 
 consilii praeditus, nonne eo ex Italia consilio 
 profectus est, ut prohiberet Syria Dolabellam ? 
 Qua lege ? quo iure ? Eo, quod luppiter ipse sanxit, ut 
 omnia, quae rei publicae salutaria assent, legitima et iusta 
 haberentur. Est enim lex nihil aliud nisi recta et a numine 
 deorum tracta ratio, imperans honesta, prohibens contraria. 
 
 Cic. Phil. XI, 28 
 
 Igitur doctissimis viris proficisci placuit a lege, baud 
 scio an recte, si modo, ut idem definiunt, lex est ratio 
 summa, insita natura, quae iubet ea quae facienda sunt, 
 prohibetque contraria : eadem ratio cum est in hominis 
 mente confirmata et perfecta, lex est. Itaque arbitrantur 
 prudentiam esse legem, cuius ea vis sit, ut recte facere 
 iubeat, vetet delinquere. ... Sed quoniam in populari 
 ratione omnis nostra versatur oratio, populariter interdum 
 loqui necesse erit et appellare earn legem, quae scripta 
 sancit quod volt aut iubendo aut prohibendo, ut volgus 
 appellat ; constituendi vero iuris ab ilia summa lege capi- 
 amus exordium, quae saeclis omnibus ante nata est quam 
 scripta lex uUa aut quam omnino civitas constituta. 
 
 Cic de Legg. I, 18-19 
 [9J 
 
QUID SIT ROGATIO, QUID LEX, QUID PLEBIS 
 
 SCITUM, QUID PRIVILEGIUM; ET QUANTUM 
 
 ISTA OMNIA DIFFERANT 
 
 -UAERI audio quid "lex" sit, quid "plebis scitum," 
 quid "rogatio," quid " privilegium." Ateius Ca- 
 pita, publici privatique iuris peritissimus, quid 
 ' lex " esset hisce verbis definivit : Lex, inquit, est gene- 
 rale iussum populi aut plebis, rogante magistratu. Ea defi- 
 nitio si probe facta est, neque de imperio Cn. Pompei 
 neque de reditu M. Ciceronis neque de caede P. Clodi 
 quaestio neque alia id genus populi plebisve iussa " leges " 
 vocari possunt. Non sunt enim generalia iussa neque de 
 universis civibus, sed de singulis concepta; quocirca "privi- 
 legia" potius vocari debent, quia veteres " priva " dixerunt, 
 qioae nos " singula " dicimus. Quo verbo Lucilius in primo 
 
 satirarum libro usus est : 
 
 Abdomrna thynni 
 advenientibus priva dabo cephalaeaque acamae. 
 
 " Plebem " autem Capito in eadem definitione seorsum 
 a populo divisit, quoniam in populo omnis pars civitatis 
 omnesque eius ordines contineantur, "plebes" vero ea 
 dicatur, in qua gentes civium patriciae non insunt. " Plebis 
 scitum " igitur est, secundum eum Capitonem, lex quam 
 plebes, non populus, accipit. Sed totius huius rei iurisque, 
 sive cum populus sive cum plebes rogatur, sive quod ad 
 singulos sive quod ad universos pertinet, caput ipsum et 
 origo et quasi frons " rogatio " est. Ista enim omnia voca- 
 bula censentur continenturque " rogationis " principali 
 genere et nomine : nam, ni populus aut plebs rogetur, 
 nullum plebis aut populi iussum fieri potest. 
 
 [lo] 
 
Sed quamquam haec ita sunt, in veteribus tamen scrip- 
 tis non magnam vocabulorum istorum differentiam esse 
 animadvertimus. Nam et "plebis scita" et "privilegia" 
 translaticio nomine " legis " appellaverunt eademque omnia 
 confuso et indistincto vocabulo " rogationes " dixerunt. 
 Sallustius quoque, proprietatum in verbis retentissimus, 
 consuetudini concessit, et privilegium quod de Cn. Pompei 
 reditu ferebatur, " legem " appellavit. Verba ex secunda 
 eius historia haec sunt : nam illam Sullam consulem de 
 reditu eius legem ferentem ex composite tr. pi. C. Heren- 
 nius prohibuerat. ^^^_ ^^^^ X, 20 
 
 DE IUE.E CIVILI ET NATURALI 
 
 OMNES populi qui legibus et moribus reguntur par- 
 tim suo proprio, partim communi omnium homi- 
 num iure utuntur : nam quod quisque populus ipse 
 sibi ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius 
 civile, quasi ius proprium civitatis ; quod vero naturalis 
 ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes popu- 
 los peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo 
 iure omnes gentes utuntur. Populus itaque Romanus par- 
 tim suo proprio, partim communi omnium hominum iure 
 utitur. Quae singula qualia sint, suis locis proponemus. 
 
 Constat autem ius civile populi Romani ex legibus, ple- 
 biscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, edic- 
 tis eorum qui ius edicendi habent, responsis prudentium. 
 Lex est, quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum 
 est, quod plebs iubet atque constituit. Plebs autem a populo 
 CO distat, quod populi appellatione universi cives signifi- 
 cantur, connumeratis etiam patriciis ; plebis autem appella- 
 tione sine patriciis ceteri cives significantur ; unde olim 
 
patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia sine aucto- 
 ritate eorum facta essent ; sed postea lex Hortensia lata 
 est, qua cautum est ut plebiscita universum populum 
 tenerent : itaque eo modo legibus exaequata sunt. Sena- 
 tus consultum est, quod senatus iubet atque constituit; 
 idque legis vicem optinet, quamvis fuerit quaesitum. Con- 
 stitutio principis est, quod imperator decreto vel edicto 
 vel epistula constituit. Nee umquam dubitatum est quin 
 id legis vicem optineat, cum ipse imperator per legem 
 imperium accipiat. Edicta sunt praecepta eorum qui ius 
 edicendi habent. Ius autem edicendi habent magistratus 
 populi Romani. Sed amplissimum ius est in edictis duo- 
 rum praetorum, urbani et peregrini, quorum in pro\dnciis 
 iurisdictionem praesides earum habent; item in edicto 
 aedilium curulium, quorum iurisdictionem in provinciis 
 populi Romani quaestores habent; nam in provincias 
 Caesaris omnino quaestores non mittuntur, et ob id hoc 
 edictum in his provinciis non proponitur. Responsa pru- 
 dentium sunt sententiae et opiniones eorum quibus per- 
 missum est iura condere. Quorum omnium si in unum 
 sententiae concurrunt, id quod ita sentiunt legis vicem 
 optinet ; si vero dissentiunt, iudici licet quam velit senten- 
 tiam sequi ; idque rescripto divi Hadriani significatur. 
 
 DE lURIS DIVISIONE 
 
 Omne autem ius quo utimur vel ad personas pertinet, 
 vel ad res, vel ad actiones. Et prius videamus de personis. 
 
 DE CONDICIONE HOMINUM 
 
 Et quidem summa divisio de iure personarum haec est, 
 quod omnes homines aut liberi sunt aut servi. Rursus li- 
 berorum hominum alii ingenui sunt, alii libertini. Ingenui 
 
 [I2j 
 
sunt, qui liberi nati sunt ; libertini, qui ex iusta servitute 
 manumissi sunt. Rursus libertinorum tria sunt genera : 
 nam aut cives Romani aut Latini aut dediticiorum numero 
 sunt. De quibus singulis dispiciamus ; ac prius de dediticiis. 
 
 DE DEDITICIIS VEL LEGE AELIA SENTIA 
 
 Lege itaque Aelia Sentia (4 a.d.) cavetur ut qui servi a 
 dominis poenae nomine vincti sint, quibusve stigmata in- 
 scripta sint, deve quibus ob noxam quaestio tormentis ha- 
 bita sit, et in ea noxa fuisse convicti sint, quive aut f erro 
 aut cum bestiis depugnarent, traditi sint, inve ludum cus- 
 todiamve coniecti fuerint, et postea vel ab eodem domino 
 vel ab alio manumissi, eiusdem condicionis liberi fiant, cuius 
 condicionis sunt peregrini dediticii. 
 
 DE PEREGRINIS DEDITICIIS 
 
 Vocantur autem peregrini dediticii hi qui quondam ad- 
 versus populum Romanum armis susceptis pugnaverunt et 
 deinde victi se dediderunt. Huius ergo turpitudinis servos 
 quocumque modo et cuiuscumque aetatis manumissos, etsi 
 pleno iure dominorum fuerint, numquam aut cives Romanes 
 aut Latinos fieri dicemus, sed omnimodo dediticiorum 
 numero constitui intellegemus. 
 
 Si vero in nulla tali turpitudine sit servus, manumissum 
 modo civem Romanum, modo Latinum fieri dicemus. Nam 
 in cuius persona tria haec concurrunt, ut maior sit annorum 
 triginta, et ex iure Quiritium domini, et iusta ac legitima 
 manumissione liberetur, id est vindicta aut censu aut tes- 
 tamento, is civis Romanus fit; sin vero aliquid eorum 
 deerit, Latinus erit. ^^^^^^ ^^^,.,_ j^ ^^^^ 
 
 [13] 
 
METHOD OF FREEING FROM THE PATRIA 
 POTESTAS 
 
 MNES igitur liberorum personae, sive masculini 
 sive feminini sexus, quae in potestate parentis sunt, 
 mancipari ab hoc eodem modo possunt quo etiam 
 servi mancipari possunt. Idem iuris est in earum personis, 
 quae in manu sunt : nam feminae a coemptionatoribus eo- 
 dem modo possunt mancipari quo liberi a parente possunt, 
 in tantum quidem, ut quamvis ea sola apud coemptiona- 
 torem filiae loco sit quae ei nupta sit, tamen nihilo minus 
 etiam quae iei nupta non sit nee ob id filiae loco sit, ab eo 
 mancipari possit. Sed plerumque solum et a parentibus et a 
 coemptionatoribus mancipantur, cum velint parentes coemp- 
 tionatoresque e suo iure eas personas dimittere, sicut inferius 
 evidentius apparebit. Est autem mancipatio, ut supra quo- 
 que diximus, imaginaria quaedam venditio : quod et ipsum 
 ius proprium civium Romanorum est ; eaque res ita agitur : 
 adhibitis non minus quam quinque testibus civibus Romanis 
 puberibus, et praeterea alio eiusdem condicionis qui libram 
 aeneam teneat, qui appellatur libripens, is qui mancipio 
 accipit, aes tenens ita dicit : " Hunc ego hominem ex iure 
 Quiritium meum esse aio isque mihi emptus esto hoc aere 
 aeneaque libra " ; deinde aere percutit libram idque aes dat 
 ei a quo mancipio accipit, quasi pretii loco. Eo modo et 
 serviles et liberae personae mancipantur. 
 
 Praeterea exeunt liberi virilis sexus de parentis potestate, 
 si flamines Diales inaugurentur, et feminini sexus, si vir- 
 gines Vestales capiantur. Olim quidem, quo tempore popu- 
 lus Romanus in Latinas regiones colonias deducebat, et qui 
 iussu parentis in coloniam Latinam nomen dedissent, desi- 
 nebant in potestate parentis esse, quia efficerentur alterius 
 
 [i4j 
 
civitatis cives. Praeterea emancipatione desinunt liber i in 
 potestate parentium esse. Sed Alius quidem txibus manci- 
 pationibus, ceteri vero liberi, sive masculini sexus sive 
 feminini, una mancipatione exeunt de parentium potestate : 
 lex enim XII tabularum tantum in persona filii de tribus 
 mancipationibus loquitur his verbis : "Si pater ter filium 
 venum duit, filius a patre liber esto." Eaque res ita agitur : 
 mancipat pater filium alicui ; is eum vindicta manumittit : 
 eo facto revertitur in potestatem patris ; is eum iterum 
 mancipat vel eidem vel alii (sed in usu est, eidem manci- 
 pari) isque eum postea similiter vindicta manumittit, quo 
 facto cum rursus in potestatem patris fuerit reversus, tertio 
 pater eum mancipat vel eidem vel alii (sed hoc in usu est, ut 
 eidem mancipetur) eaque mancipatione desinit in potestate 
 patris esse, etiamsi nondum manumissus sit, sed adhuc in 
 causa mancipii. ^^^^_ j^^^.^_ j^ „ 7_i 20 ; 1 30-1 32 
 
 QUID SIT MUNICIPIUM ET QUID A COLONIA 
 DIFFERAT 
 
 MUNICIPES" et "municipia" verba sunt dictu 
 facilia et usu obvia, et neutiquam reperias qui 
 haec dicit, quin scire se plane putet quid dicat. 
 Sed profecto aliud est, atque aliter dicitur. Quotus enim 
 fere nostrum est, qui, cum ex colonia populi Romani sit, 
 non se "municipem" esse et populares suos "municipes" 
 esse dicat, quod est a ratione et a veritate longe aversum ? 
 Sic adeo et " municipia " quid et quo iure sint quantumque 
 a "colonia" differant ignoramus, existimamusque meliore 
 condicione esse " colonias" quam "municipia." 
 
 De cuius opinationis tam promiscae erroribus divus 
 Hadrianus, in oratione quam de Italicensibus, unde ipse 
 
 [15 J 
 
ortus fuit, in senatu habuit, peritissime disseruit, mirarique 
 se ostendit quod et ipsi Italicenses et quaedam item alia 
 municipia antiqua, in quibus Uticenses nominat, cum suis 
 moribus legibusque uti possent, in ius coloniarum mutari 
 gestiverint. Praenestinos autem refert maximo opere a 
 Tiberio imperatore petisse orasseque ut ex colonia in 
 municipii statum redigerentur, idque illis Tiberium pro 
 ferenda gratia tribuisse, quod in eorum finibus sub ipso 
 oppido ex capitali morbo revaluisset. 
 
 " Municipes " ergo sunt cives Romani ex municipiis, 
 legibus suis et suo iure utentes, muneris tantum cum 
 populo Romano honorari participes, a quo munere capes- 
 sendo appellati videntur, nullis aliis necessitatibus neque 
 ulla populi Romani lege adstricti, nisi in quam populus 
 eorum fundus factus est. Primos autem municipes sine 
 suffragii iure Caerites esse factos accepimus, concessumque 
 illis ut civitatis Romanae honorem quidem caperent, sed 
 negotiis tamen atque oneribus vacarent pro sacris bello 
 Gallico receptis custoditisque. Hinc " tabulae Caerites " 
 appellatae versa vice, in quas censores referri iubebant 
 quos notae causa suffragiis privabant. 
 
 Sed "coloniarum" alia necessitudo est ; non enim veni- 
 unt extrinsecus in civitatem nee suis radicibus nituntur, sed 
 ex civitate quasi propagatae sunt et iura institutaque omnia 
 populi Romani, non sui arbitrii, habent. Quae tamen con- 
 dicio, cum sit magis obnoxia et minus libera, potior tamen 
 et praestabilior existimatur propter amplitudinem maiesta- 
 temque populi Romani, cuius istae coloniae quasi effigies 
 parvae simulacraque esse quaedam videntur, et simul quia 
 obscura oblitterataque sunt municipiorum itu-a, quibus uti 
 iam per innotitiam non queunt. ^^^ ^^^^ ^VI, 13 
 
 [16] 
 
MAGISTRATUS MAIORES ET MINORES 
 
 N EDICTO consulum, quo edicunt quis dies comitiis 
 centuriatis futurus sit, scriptum ex vetere forma per- 
 petua : ne quis magistratus minor de caelo servasse 
 velit. Quaeri igitur solet, qui sint magistratus minores. 
 Super hac re meis verbis nil opus fuit, quoniam liber 
 M. Messalae auguris de auspiciis primus, cum hoc scri- 
 beremus, forte adfuit. Propterea ex eo libro verba ipsius 
 Messalae subscripsimus : Patriciorum auspicia in duas 
 sunt divisa potestates. Maxima sunt consulum, praeto- 
 rum, censorum. Neque tamen eorum omnium inter se 
 eadem aut eiusdem potestatis, ideo quod conlegae non 
 sunt censores consulum aut praetorum, praetores consu- 
 lum sunt. Ideo neque consules aut praetores censoribus 
 neque censores consulibus aut praetoribus turbant aut 
 retinent auspicia ; at censores inter se, rursus praetores 
 consulesque inter se et vitiant et optinent. Praetor, etsi 
 conlega consulis est, neque praetorem neque consulem 
 iure rogare potest, ut quidem nos a superioribus accepi- 
 mus aut ante haec tempora servatum est et ut in commen- 
 tario tertio decimo C. Tuditani patet, quia imperium minus 
 praetor, maius habet consul, et a minore imperio mains aut 
 maior a minore conlega rogari iure non potest. Nos his 
 temporibus praetore praetores creante veterum auctoritatem 
 sumus secuti neque his comitiis in auspicio fuimus. Cen- 
 sores aeque non eodem rogantur auspicio atque consules 
 et praetores. Reliquorum magistratuum minora sunt au- 
 spicia. Ideo illi "minores," hi "maiores" magistratus 
 appellantur. Minoribus creatis magistratibus tributis comi- 
 tiis magistratus, sed iustus curiata datur lege ; maiores 
 centuriatis comitiis fiunt. , 
 
 [17] 
 
Ex his omnibus verbis Messalae manifestum fit, et qui 
 
 sint magistratus minores et quam ob rem " minores " 
 
 appellentur. Sed et conlegam esse praetorem consuli 
 
 docet, quod eodem auspicio creantur. Maiora autem di- 
 
 cuntur auspicia habere, quia eorum auspicia magis rata 
 
 sunt quam aliorum. . „ „„, 
 
 ^ AuL. Gell. XIII, 15 
 
 TERMS OF OFFICE HOLDING 
 
 ISDEM consulibus P. Dolabella censuit spectaculum 
 gladiatorum per omnes annos celebrandum pecunia 
 eorum qui quaesturam adipiscerentur. Apud maiores 
 virtutis id praemium fuerat, cunctisque civium, si bonis 
 artibus fiderent, licitum petere magistratus ; ac ne aetas 
 quidem distinguebatur, quin prima iuventa consulatum et 
 dictaturas inirent. Sed quaestores regibus etiam turn im- 
 perantibus instituti sunt, quod lex curiata ostendit ab L. 
 Bruto repetita. Mansitque consulibus potestas deligendi, 
 donee eum quoque honorem populus mandaret. Creatique 
 primum Valerius Potitus et Aemilius Mamercus sexagen- 
 simo tertio anno post Tarquinios exactos, ut rem militarem 
 comitarentur. Dein gliscentibus negotiis duo additi, qui 
 Romae curarent: mox duplicatus numerus, stipendiaria 
 iam Italia et accedentibus provinciarum vectigalibus : post 
 lege Sullae viginti creati supplendo senatui, cui iudicia 
 tradiderat. Et quamquam equites iudicia reciperavissent, 
 quaestura tamen ex dignitate candidatorum aut facilitate 
 tribuentium gratuito concedebatur, donee sententia Dola- 
 
 bellae velut venundaretur. t.^ a vt / - v 
 
 Tac. Ann. XI, 22 (47 a.d.) 
 
 [18] 
 
CURS us HONORUM 
 
 ^ERENDORUM honorum non promiscua facultas 
 est, sed ordo certus huic rei adhibitus est. Nam 
 neque prius maiorem magistratum quisquam, nisi 
 
 minorem susceperit, gerere potest, neque ab omni aetate, 
 
 neque continuare quisque honores potest. 
 
 Digest. 50, 4, 14, 5 
 Quaestura primus gradus honoris. 
 
 Cic. in Vei-rem, I, 11 
 
 Honorum populi finis est consulatus, quem magistratum 
 
 iam octingenti fere consecuti sunt. ^ . r,, ■ ^ 
 ° Cic. pro Piancto, 60 
 
 Magnum ingenium L. Luculli magnumque optimarum 
 artium studium, turn omnis liberalis et digna homine nobili 
 ab eo percepta doctrina, quibus temporibus florere in foro 
 maxume potuit, caruit omnino rebus urbanis. Ut enim 
 admodum adulescens cum fratre pari pietate et industria 
 praedito paternas inimicitias magna cum gloria est perse- 
 cutus, in Asiam quaestor profectus, ibi per multos annos 
 admirabili quadam laude provinciae praefuit ; deinde ab- 
 sens f actus aedilis, continue praetor — licebat enim celerius 
 legis praemio — post in Africam, inde ad consulatum ; 
 quem ita gessit ut diligentiam admirarentur omnes, inge- 
 nium agnoscerent. ^ic. Acad. Prior. II, i 
 
 Magistratus et maturius incohavit et paene iunctim 
 percucurrit, quaesturam, praeturam, consulatum. 
 
 Suet. Tib. 9 
 
 [19J 
 
Primum stipendium meruit annorum decern septemque. 
 Q. Fabio M. Claudio consulibus tribunus militum in Sicilia 
 fuit. Inde ut rediit, castra secutus est C. Claudi Neronis, 
 magnique opera eius existimata est in proelio apud Senam, 
 quo cecidit Hasdrubal, frater Hannibalis. Quaestor obtigit 
 P. Africano consuli, cum quo non pro sortis necessitudine 
 vixit. Namque ab eo perpetua dissensit vita. Aedilis ple- 
 bei factus est cum C. Helvio. Praetor provinciam obtinuit 
 Sardiniam, ex qua quaestor superiore tempore ex Africa 
 decedens Q. Ennium poetam deduxerat, quod non minoris 
 aestimamus quam quemlibet amplissimum Sardiniensem 
 triumphum. 
 
 Consulatum gessit cum L. Valerio Flacco. Sorte provin- 
 ciam nactus Hispaniam citeriorem ex ea triumphum de- 
 
 portavit. ,. „ . 
 
 ^ Nepos, Cato, I 
 
 LEGES ANNALES 
 
 .UID est enim, patres conscripti, cur eum non 
 quam primum amplissimos honores capere cupi- 
 amus ? Legibus enim annalibus cum grandi- 
 orem aetatem ad consulatum constituebant, adulescentiae 
 temeritatem verebantur : C. Caesar ineunte aetate docuit 
 ab excellenti eximiaque virtute progressum aetatis exspec- 
 tari non oportere. Itaque maiores nostri, veteres illi, ad- 
 modum antiqui, leges annalis non habebant, quas multis 
 post annis attulit ambitio, ut gradus essent petitionis inter 
 aequalis. Ita saepe magna indoles virtutis, prius quam rei 
 publicae prodesse potuisset, exstincta est. At vero apud an- 
 tiquos Rulli, Decii, Corvini multique alii, recentiore autem 
 memoria superior Africanus, T. Flamininus admodum adu- 
 lescentes consules facti tantas res gesserunt, ut populi 
 Romani imperium auxerint, nomen omarint. 
 
 [20] 
 
Quid ? Macedo Alexander, cum ab ineunte aetate res 
 
 maximas gerere coepisset, nonne tertio et tricesimo anno 
 
 mortem obiit ? quae est aetas nostris legibus decern annis 
 
 minor quam consularis. „ 
 
 ^ Cic. Phtl. V, 47 
 
 Indices a tricensimo aetatis anno adlegit, id est quin- 
 
 quennio maturius quam solebant. 
 
 ^ ^ Suet. Aug. 32, 3 
 
 Quid tarn singulare quam ut ex senatus consulto legibus 
 solutus consul ante fieret quam uUum alium magistratum 
 per leges capere licuisset ? (Pompey aged 35) 
 
 Cic. de iTnperio Pomp. 62 
 
 Eo anno (180 b.c.) rogatio primum lata est ab L. Villio 
 tribuno plebis, quot annos nati quemque magistratum pete- 
 rent caperentque. Inde cognomen familiae inditum, ut 
 Annales appellarentur. livy, XXXX, 44 
 
 CICERO'S CANDIDACY FOR THE CONSULSHIP 
 (65 B.C.) 
 
 CICERO ATTICO SAL. 
 
 BETITIONIS nostrae, quam tibi summae curae 
 esse scio, huius modi ratio est quod adhuc coniec- 
 Ji. tura provideri possit. Prensat unus P. Galba. Sine 
 fuco ac fallaciis more maiorum negatur. Ut opinio est ho- 
 minum, non aliena rationi nostrae fuit illius haec prae- 
 propera prensatio. Nam illi ita negant vulgo ut mihi se 
 debere dicant. Ita quiddam spero nobis profici, cum hoc 
 percrebrescit, plurimos nostros amicos inveniri. Nos autem 
 initium prensandi facere cogitaramus eo ipso tempore quo 
 tuum puerum cum his litteris proficisci Cincius dicebat, in 
 
 [21] 
 
campo comitiis tribuniciis a. d. XVI Kalend. Sextilis. Com. 
 petitores qui certi esse videantur, Galba et Antonius at 
 Q. Cornificius. Puto te in hoc aut risisse aut ingemuisse. 
 Ut frontem ferias, sunt qui etiam Caesonium potent. Aqui- 
 lium non arbitrabamur, qui denegavit et iuravit morbum et 
 illud suum regnum iudiciale opposuit. Catilina, si iudica- 
 tum erit meridie non lucere, certus erit competitor. De 
 Aufidio et de Palicano non puto te exspectare dum scribam. 
 De iis qui nunc petunt Caesar certus putatur. Thermos 
 cum Silano contendere existimatur ; qui sic inopes et ab 
 amicis et existimatione sunt ut mihi videatur non esse 
 ahiivarov Curium obducere. Sed hoc praeter me nemini 
 videtur. Nostris rationibus maxime conducere videtur 
 Thermum fieri cum Caesare. Nemo est enim ex iis qui 
 nunc petunt qui, si in nostrum annum reciderit, firmior 
 candidatus fore videatur, propterea quod curator est viae 
 Flaminiae f que cum erit absoluta sane facile eum hbenter 
 nunc ceteri consuli acciderim.j- Petitorum haec est adhuc 
 informata cogitatio. Nos in omni munere candidatorio 
 fongendo summam adhibebimus diligentiam et fortasse, 
 quoniam videtur in suffragiis multum posse Gallia, cum 
 Romae a iudiciis forum refrixerit, excurremus mense Sep- 
 tembri legati ad Pisonem ot lanuario revertamur. Cum 
 perspexero voluntates nobilium, scribam ad te. Cetera 
 spero prolixa esse his dumtaxat urbanis competitoribus. 
 lUam manum tu mihi cura ut praestes, quoniam propius 
 abes, Pompei, nostri amici. Nega me ei iratum fore si ad 
 mea comitia non venerit. Atque haec hoios modi sont. 
 
 Sed est quod abs te mihi ignosci pervelim. Caecilius, 
 avunculus tons, a P. Vario cum magna pecunia fraodare- 
 tor, agere coepit cum eios fratre A. Caninio Satyro de iis 
 rebos qoas eum dolo malo mancipio accepisse de Vario 
 
 [22] 
 
diceret. Una agebant ceteri creditores, in quibus erat L. Lu- 
 cuUus et P. Scipio et is quem putabant magistrum fore si 
 bona venirent, L. Pontius. Verum hoc ridiculum est de 
 magistro. Nunc cognosce rem. Rogavit me Caecilius ut 
 adessem contra Satyrum. Dies fere nullus est quin hie 
 Satyrus domum meam ventitet; observat L. Domitium 
 maxime, me habet proximum ; fuit et mihi et Quinto fratri 
 magno usui in nostris petitionibus. Sane sum perturbatus 
 cum ipsius Satyri famiharitate turn Domiti, in quo uno 
 maxime ambitio nostra nititur. Demonstravi haec Caecilio 
 simul et illud ostendi, si ipse unus cum illo uno contende- 
 ret, me ei satis facturum fuisse ; nunc in causa universorum 
 creditorum, hominum praesertim amplissimorum, qui sine 
 eo quem CaeciUus suo nomine perhiberet facile causam com- 
 munem sustinerent, aequum esse eum et officio meo consu- 
 lere et tempori. Durius accipere hoc mihi visus est quam 
 vellem et quam homines belU solent, et postea prorsus ab in- 
 stituta nostra paucorum dierum consuetudine longe refugit. 
 Abs te peto ut mihi hoc ignoscas et me existimes hu- 
 manitate esse prohibitum ne contra amici summam existi- 
 mationem miserrimo eius tempore venirem, cum is omnia 
 sua studia et officia in me contulisset. Quod si voles in 
 me esse durior, ambitionem putabis mihi obstitisse. Ego 
 autem arbitror, etiam si id sit, mihi ignoscendum esse, 
 
 iirel ov'X^ leprjiov ovBe /SoeirjV. 
 
 Vides enim in quo cursu simus et quam omnis gratias non 
 modo retinendas verum etiam acquirendas putemus. Spero 
 tibi me causam probasse, cupio quidem certe. 
 
 Hermathena tua valde me delectat et posita ita belle est 
 ut totum gymnasium eius avdOrjfia esse videatur. Multum 
 teamamus. CicadAUA,! 
 
 1^3] 
 
CICERO'S COMPETITORS 
 
 I EX competitores in consulatus petitione Cicero ha- 
 buit, duos patricios, P. Sulpicium Galbam, L. Ser- 
 gium Catilinam ; quattuor plebeios, ex quibus duos 
 nobiles, C. Antonium, M. Antoni oratoris filium, L. Cas- 
 sium Longinum, duos qui tantum non primi ex familiis 
 suis magistratum adepti erant, Q. Comificium et C. Lici- 
 nium Sacerdotem. Solus Cicero ex competitoribus equestri 
 erat loco natus ; atque in petitione patrem amisit. Ceteri 
 eius competitores modeste se gessere, visique sunt Q. Cor- 
 nificius et Galba sobrii (ac) sancti viri, Sacerdos nulla im- 
 probitate notus ; Cassius quamvis stolidus turn magis quam 
 improbus videretur, post paucos menses in coniuratione 
 Catilinae esse eum apparuit ac cruentissimarum sententi- 
 arum fuisse auctorem. Itaque hi quattuor prope iacebant. 
 Catilina autem et Antonius, quamquam omnium maxime 
 infamis eorum vita esset, tamen multum poterant. Coie- 
 rant enim ambo ut Ciceronem consulatu deicerent, adiu- 
 toribus usi firmissimis M. Crasso et C. Caesare. Itaque 
 haec oratio contra solos Catilinam et Antonium est. Causa 
 orationis huiusmodi in senatu habendae Ciceroni fuit, quod 
 cum in dies licentia ambitus augeretur propter praecipuam 
 Catilinae et Antoni audaciam, censuerat senatus ut lex 
 ambitus aucta etiam cum poena ferretur ; eique rei Q. Mu- 
 cius Orestinus tr. pi. intercesserat. Turn Cicero graviter 
 senatu intercessionem ferente surrexit atque in coitionem 
 Catilinae et Antoni invectus est ante dies comitiorum paucos. 
 
 Huic orationi Ciceronis et Catilina et Antonius contu- 
 meliose responderunt, quod solum poterant invecti in no- 
 vitatem eius. Feruntur quoque orationes nomine illorum 
 
 [24] 
 
editae, non ab ipsis scriptae, sed ab Ciceronis obtrectato- 
 ribus : quas nescio an satius sit ignorare. Ceterum Cicero 
 consul omnium consensu factus est : Antonius pauculis 
 centuriis Catilinam superavit, cum ei propter patris nomen 
 paulo speciosior manus suffragata esset quam Catilinae. 
 AscoNius, In orationem in toga Candida 
 
 CAESAR JUSTIFIES HIS CANDIDACY FOR 
 THE CONSULSHIP 
 
 IS rebus confectis Caesar, ut reliquum tempus a 
 labore intermitteretur, milites in proxima muni- 
 cipia deducit ; ipse ad urbem proficiscitur. Coacto 
 senatu iniurias inimicorum commemorat. Docet se nullum 
 extraordinarium honorem appetisse, sed expectato legitimo 
 tempore consulatus eo fuisse contentum quod omnibus 
 civibus pateret. Latum ab X tribunis plebis contradicen- 
 tibus inimicis, Catone vero acerrime repugnante et pris- 
 tina consuetudine dicendi mora dies extrahente, ut sui 
 ratio absentis haberetur, ipso consule Pompeio ; qui si 
 improbasset, cur ferri passus esset ? si probasset, cur se 
 uti populi beneficio prohibuisset ? Patientiam proponit 
 suam, cum de exercitibus dimittendis ultro postulavisset ; 
 in quo iacturam dignitatis atque honoris ipse facturus 
 esset. Acerbitatem inimicorum docet, qui quod ab altero 
 postularent in se recusarent, atque omnia permisceri mal- 
 lent quam imperium exercitusque dimittere. Iniuriam in 
 eripiendis legionibus praedicat, crudelitatem et insolen- 
 tiam in circumscribendis tribunis plebis ; condiciones a 
 se latas, expetita colloquia et denegata commemorat. Pro 
 quibus rebus hortatur ac postulat, ut rem publicam susci- 
 piant atque una secum administrent. Sin timore defugiant, 
 
illis se oneri non futurum et per se rem publicam ad- 
 ministratunlm. Legates ad Pompeium de compositione 
 mitti oportere : neque se reformidare, quod in senatu Pom- 
 peius paulo ante dixisset, ad quos legati mitterentur, his 
 auctoritatem attribui, timoremque eorum qui mitterent 
 significari. Tenuis atque infirmi haec animi videri. Se 
 vero, ut operibus anteire studuerit, sic iustitia et aequitate 
 velle superare. 
 
 Probat rem senatus de mittendis legatis ; sed qui mit- 
 terentur non reperiebantur, maximeque timoris causa pro 
 se quisque id munus legationis recusabat. Pompeius enim 
 discedens ab urbe in senatu dixerat, eodem se habiturum 
 loco, qui Romae remansissent et qui in castris Caesaris 
 fuissent. Sic triduum disputationibus excusationibusque 
 extrahitur. Subicitur etiam L. Metellus tribunus plebis ab 
 inimicis Caesaris, qui banc rem distrahat reliquasque res, 
 quascumque agere instituerit, impediat. Cuius cognito 
 consilio Caesar frustra diebus aliquot consumptis, ne reli- 
 quum tempus amittat, infectis iis quae agere destinaverat, 
 ab urbe proficiscitur atque in ulteriorem Galliam pervenit. 
 
 Caesar, Bell. Civ. I, 32-33 
 
 Marcus Claudius Marcellus consul, edicto praefatus de 
 summa se re publica acturum, rettulit ad senatum ut ei 
 succederetur ante tempus, quoniam bello confecto pax esset 
 ac dimitti deberet victor exercitus ; et ne absentis ratio co- 
 mitiis haberetur, quando nee plebi scito Pompeius postea 
 abrogasset. Acciderat autem ut is legem de iure magistra- 
 tuum ferens, eo capite quo petitione honorum absentis sub- 
 movebat, ne Caesarem quidem exciperet per oblivionem, 
 ac mox lege iam in aes incisa et in aerarium condita cor- 
 rigeret errorem. Suet. /«/. 28 
 
 [26] 
 
LETTER IN SUPPORT OF MILO'S CANDIDACY 
 FOR THE CONSULSHIP (53 B.C.) 
 
 M. CICERO S. D. C. CURIONI 
 
 'ONDUM erat auditum te ad Italiam adventare, 
 cum Sex. Villium, Milonis mei familiarem, cum 
 his ad te litteris misi. Sed tamen, cum adpropin- 
 quare tuus adventus putaretur, at te iam ex Asia Romam 
 versus profectum esse constaret, magnitude rei fecit ut 
 non vereremur ne nimis cito mitteremus, cum has quam 
 primum ad te perferri Utteras magno opere vellemus. Ego, 
 si mea in te essent officia solum, Curio, tanta quanta magis 
 a te ipso praedicari quam a me ponderari solent, verecun- 
 dius a te, si quae magna res mihi petenda esset, contende- 
 rem ; grave est enim homini pudenti petere aliquid magnum 
 ab eo de quo se bene meritum putet, ne id quod petat 
 exigere magis quam rogare et in mercedis potius quam 
 benefici loco numerare videatur. Sed, quia tua in me vel 
 nota omnibus vel ipsa novitate meorum temporum claris- 
 sima et maxima beneficia exstiterunt, estque animi inge- 
 nui, cui multum debeas, eidem plurimum velle debere, non 
 dubitavi id a te per litteras petere, quod mihi omnium esset 
 maximum maximeque necessarium. Neque enim sum veri- 
 tus ne sustinere tua in me vel innumerabilia non possem, 
 cum praesertim confiderem nullam esse gratiam tuam, 
 quam non vel capere animus meus in accipiendo vel in 
 remunerando cumulare atque inlustrare posset. 
 
 Ego omnia mea studia, omnem operam, curam, indus- 
 triam, cogitationem, mentem denique omnem in Milonis 
 consulatu fixi et locavi statuique in eo me non offici solum 
 fructum sed etiam pietatis laudem debere quaerere ; neque 
 
 [27] 
 
vero cuiquam salutem ac fortunas suas tantae curae fuisse 
 umquam puto, quantae mihi sit honos eius, in quo omnia 
 mea posita esse decrevi. Huic te unum tanto adiumento 
 esse, si volueris, posse intellego, ut nihil sit praeterea nobis 
 requirendum. Habemus haec omnia, bonorum studium 
 conciliatum ex tribunatu propter nostram, ut spero te in- 
 tellegere, causam, vulgi ac multitudinis propter magnifi- 
 centiam munerum liberalitatemque naturae, iuventutis et 
 gratiosorum in suffragiis studia propter ipsius excellentem 
 in eo genere vel gratiam vel diligentiam, nostram suffra- 
 gationem, si minus potentem, at probatam tamen et iustam 
 et debitam et propterea f ortasse etiam gratiosam. Dux nobis 
 et auctor opus est, et eorum ventorum quos proposui mode- 
 rator quidam et quasi gubernator. Qui si ex omnibus unus 
 optandus esset, quem tecum conferre possemus non habe- 
 remus. Quam ob rem, si me memorem, si gratum, si bonum 
 virum vel ex hoc ipso, quod tam vehementer de Milone 
 laborem, existimare potes, si dignum denique tuis benefi- 
 ciis iudicas, hoc a te peto, ut subvenias huic meae sollici- 
 tudini et huic meae laudi vel, ut verius dicam, prope saluti 
 tuum studium dices. De ipso T. Annio tantum tibi polli- 
 ceor, te maioris animi, gravitatis, constantiae benevolen- 
 tiaeque erga te, si complecti hominem volueris, habiturum 
 esse neminem ; mihi vero tantum decoris, tantum digni- 
 tatis adiunxeris, ut eundem te facile adgnoscam fuisse in 
 laude mea, qui fueris in salute. Ego ni te videre scirem 
 qua mente haec scriberem, quantum offici sustinerem, 
 quanto opere mihi esset in hac petitione Milonis omni 
 non modo contentione, sed etiam dimicatione elaboran- 
 dum, plura scriberem ; nunc tibi omnem rem atque cau- 
 sam meque totum commendo atque trado. Unum hoc sic 
 habeto, si a te banc rem impetraro, me paene plus tibi 
 
 [28] 
 
quam ipsi Miloni debiturum ; non enim mihi tarn mea 
 salus cara fuit, in qua praecipue sum ab illo adiutus, quam 
 pietas erit in referenda gratia iucunda; eam autem unius 
 tuo studio me adsequi posse confido. „ , „ it g 
 
 CICERO'S CRITICISM OF THE POWER OF 
 THE TRIBUNES 
 
 ED sequitur lex, quae sancit eam tribunorum plebis 
 potestatem quae est in re publica nostra : de qua 
 disseri nihil necesse est. Q. At me hercule ego, 
 frater, quaero, de ista potestate quid sentias ; nam mihi 
 quidem pestifera videtur, quippe quae in seditione et ad 
 seditionem nata sit : cuius primum ortum, si recordari 
 volumus, inter arma civium et occupatis et obsessis urbis 
 locis procreatum vidimus ; deinde cum esset cito necatus 
 tamquam ex XII tabulis insignis ad deformitatem puer, 
 brevi tempore nescio quo pacto recreatus multoque taetrior 
 et foedior renatus est. Quid enim ille non edidit .■' qui 
 primum, ut impio dignum fuit, patribus omnem honorem 
 eripuit, omnia infima summis paria fecit, turbavit, miscuit; 
 cum adflixisset principum gravitatem, numquam tamen con- 
 quievit. Namque ut C. Flaminium atque ea quae iam prisca 
 videntur propter vetustatem relinquam, quid iuris bonis 
 viris Tiberii Gracchi tribunatus reliquit .'' etsi quinquennio 
 ante Decimum Brutum et P. Scipionem consules — quos 
 et quantos viros ! — homo omnium infimus et sordidissi- 
 mus, tribunus pi. C. Curatius in vincula coniecit, quod ante 
 factum non erat. C. vero Gracchus minis et iis sicis quas 
 ipse se proiecisse in forum dixit, quibus digladiarentur in- 
 ter se cives, nonne omnem rei publicae statum perturbavit? 
 Quid iam de Satumino, Sulpicio, reliquis dicam ? quos ne 
 
 [29] 
 
depellere quidem a se sine ferro potuit res publica. Cur 
 autem aut vetera aut aliena proferam potius quam et nostra 
 et recentia ? Quis umquam tam audax, tarn nobis inimicus 
 fuisset, ut cogitaret umquam de statu nostro labefactando, 
 nisi mucronem aliquem tribunicium exacuisset in nos ? 
 quem cum homines scelerati ac perditi non mode ulla in 
 domo, sed nulla in gente reperirent, gentis sibi in tenebris 
 rei publicae perturbandas putaverunt. Quod nobis quidem 
 egregium et ad inmortalitatem memoriae gloriosum, nemi- 
 nem in nos mercede ulla tribunum potuisse reperiri, nisi 
 cui ne esse quidem licuisset tribuno. Sed ille quas strages 
 edidit! eas videlicet, quas sine ratione ac sine ulla spe 
 bona furor edere potuit inpurae beluae multorum inflam- 
 matus furoribus. Quam ob rem in ista quidem re vehe- 
 menter SuUam probo, qui tribunis pi. sua lege iniuriae 
 faciendae potestatem ademerit, auxilii ferendi reliquerit, 
 Pompeiumque nostrum ceteris rebus omnibus semper 
 amplissimis summisque ecf ero laudibus, de tribunicia potes- 
 tate taceo ; nee enim reprehendere libet nee laudare possum. 
 M. Vitia quidem tribunatus praeclare, Quinte, perspicis, 
 sed est iniqua in omni re accusanda praetermissis bonis 
 malorum enumeratio vitiorumque selectio : nam isto quidem 
 modo vel consulatus vituperari potest, si consulum quos 
 enumerare nolo peccata conlegeris ; ego enim fateor in 
 ista ipsa potestate inesse quiddam mali, sed bonum quod 
 est quaesitum in ea, sine isto malo non haberemus. " Nimia 
 potestas est tribunorum pi." Quis negat? Sed vis populi 
 multo saevior multoque vehementior, quae, ducem quod 
 habet, interdum lenior est quam si nullum haberet ; dux 
 enim suo se periculo progredi cogitat, populi impetus peri- 
 culi rationem sui non habet. "At aliquando incenditur." 
 Et quidem saepe sedatur. Quod enim est tam desperatum 
 
 [30] 
 
collegium, in quo nemo e decem sana mente sit? Quin 
 ipsum Ti. Gracchum non solum neglectus, sed etiam sub- 
 latus intercessor evertit; quid enim ilium aliud perculit 
 nisi quod potestatem intercedenti collegae abrogavit ? Sed 
 tu sapientiam maiorum in illo vide : concessa plebi a patri- 
 bus ista potestate arma ceciderunt, restincta seditio est, 
 inventum est temperamentum quo tenuiores cum principi- 
 bus aequari se putarent, in quo uno fuit civitatis salus. "At 
 duo Gracchi fuerunt." Et praeter eos quamvis enumeres 
 multos licet, cum deni creentur, non nullos in omni me- 
 moria reperies perniciosos tribunos, leves etiam quam bonos 
 fortasse plures : invidia quidem summus ordo caret, plebes 
 de suo iure periculosas contentiones nullas facit. Quam ob 
 rem aut exigendi reges non fuerunt aut plebi re, non verbo 
 danda libertas : quae tamen sic data est, ut multis prae- 
 claris institutis adduceretur ut auctoritati principum cede- 
 ret. Nostra autem causa, quae, optume et dulcissime frater, 
 incidit in tribuniciam potestatem, nihil habuit contentionis 
 cum tribunatu ; non enim plebes nostris rebus invidit, sed 
 vincula soluta sunt et servitia incitata, adiuncto terrore etiam 
 militari. Neque nobis cum ilia tum peste certamen fuit, 
 sed cum gravissimo rei publicae tempore, cui nisi cessissem, 
 non diuturnum beneficii mei patria fructum tulisset. Atque 
 haec rei exitus indicavit : quis enim non ihodo liber, sed 
 servus libertate dignus fuit, cui nostra salus cara non esset ? 
 Quod si is casus fuisset rerum quas pro salute rei publicae 
 gessimus, ut non omnibus gratus esset, et si nos multitu- 
 dinis furentis inflammata invidia pepulisset tribuniciaque 
 vis in me populum, sicut Gracchus in Laenatem, Saturni- 
 nus in Metellum, incitasset, ferremus, o Quinte frater, 
 consolarenturque nos non tam philosophi qui Athenis 
 fuerunt, [qui hoc facere debent,] quam clarissimi viri qui 
 
 [31J 
 
ilia urbe pulsi carere ingrata civitate quam manere in in- 
 proba maluenint. Pompeium vero quod una ista in re non 
 ita valde probas, vix satis mihi illud videris attendere, non 
 solum ei quid esset optimum videndum fuisse, sed etiam 
 quid necessarium : sensit enim deberi non posse huic civi- 
 tati illam potestatem ; quippe quam tanto opere populus 
 noster ignotam expetisset, qui posset carere cognita? Sapi- 
 entis autem civis fuit causam nee pemiciosam et ita popu- 
 larem ut non posset obsisti, perniciose populari civi non 
 relinquere. Scis solere, f rater, in huius modi sermone, ut 
 transiri alio possit, dici "admodum" aut "prorsus ita est." 
 Q. Haud equidem adsentior, tu tamen ad reliqua pergas 
 velim. M. Perseveras tu quidem et in tua vetere sententia 
 permanes. Att. Nee me hercule ego sane a Quinto nostro 
 dissentio, sed ea quae restant audiamus. 
 
 Cic. de Legg. Ill, 19-26 
 
 SIDE LIGHTS ON THE POWER OF 
 THE TRIBUNES 
 
 lONSULIS an existimem te in tribunatu causas 
 agere debere. Plurimum refert quid esse tribuna- 
 tum putes, inanem umbram et sine honore nomen 
 an potestatem sacrosanctam et quam in ordinem cogi ut a 
 nullo ita ne a se quidem deceat. Ipse cum tribunus essem, 
 erraverim fortasse qui me aliquid putavi, sed tamquam es- 
 sem, abstinui causis agendis : primum, quod deforme arbi- 
 trabar, cui adsurgere, cui loco cedere omnis oporteret, hunc 
 omnibus sedentibus stare ; et qui iubere posset tacere 
 quemcumque, huic silentium clepsydra indici ; et quem 
 interfari nefas esset, hunc etiam convicia audire, et si 
 inulta pateretur, inertem, si ulcisceretur, insolentem videri. 
 
 [32J 
 
Erat hie quoque aestus ante oculos, si forte me appellasset 
 vel ille cui adessem vel ille quern contra, intercederem et 
 auxilium ferrem, an quiescerem sileremque et quasi eiu- 
 rato magistratu privatum ipse me facerem. His rationibus 
 motus, malui me tribunum omnibus exhibere quam paucis 
 advocatum. Sed tu, iterum dicam, plurimum interest quid 
 esse tribunatum putes, quam personam tibi inponas, quae 
 sapienti viro ita aptanda est ut perferatur. Vale. 
 
 Plin. Ep. I, 23 
 
 DECREE OF THE TRIBUNES RESTRAINING AN 
 AEDILE (150 B.C.) 
 
 ^UM librum VIII Atei Capitonis coniectaneorum 
 
 legeremus qui inscriptus est de iudiciis publicis, 
 
 decretum tribunorum visum est gravitatis antiquae 
 
 plenum. Propterea id meminimus, idque ob banc causam 
 
 et in banc sententiam scriptum est : Aulus Hostilius Manci- 
 
 nus aedilis curulis fuit. Is Maniliae meretrici diem ad popu- 
 
 lum dixit eo quod e tabulato eius noctu lapide ictus esset, 
 
 vulnusque ex eo lapide ostendebat. Manilia ad tribunos 
 
 plebi provocavit. Apud eos dixit comessatorem Mancinum 
 
 ad aedes suas venisse ; eum sibi recipere non fuisse e re 
 
 sua, sed cum vi inrumperet, lapidibus depulsum. Tribuni 
 
 decreverunt aedilem ex eo loco iure deiectum, quo eum 
 
 venire cum corollario non decuisset. Propterea ne cum 
 
 populo aedilis ageret intercesserunt. 
 
 ^ ^ ^ AuL. Cell. IIII, 14 
 
 [33J 
 
TRIBUNES MAY ARREST BUT NOT SUMMON 
 
 IN QUADAM epistula Atei Capitonis scriptum legimus 
 Labeonem Antistium legum atque monim populi Ro- 
 mani iurisque civilis doctum adprime fuisse. Sed agi- 
 tabat, inquit, hominem libertas quaedam nimia atque vecors, 
 tamquam eorum, Divo Augusto iam principe et rem publi- 
 cam obtinente, ratum tamen pensumque nihil haberet, nisi 
 quod iustum sanctumque esse in Romanis antiquitatibus 
 legisset, ac deinde narrat quod idem Labeo per viatorem 
 a tribunis plebi vocatus respondent : Cum a muliere, inquit, 
 quadam tribuni plebis adversum eum aditi in Gallianum ad 
 eum misissent, ut veniret et mulieri responderet, iussit eum 
 qui missus erat redire, et tribunis dicere ius eos non habere 
 neque se neque alium quemquam vocandi, quoniam moribus 
 maiorum tribuni plebis prensionem haberent, vocationem 
 non haberent : posse igitur eos venire et prendi se iubere, 
 sed vocandi absentem ius non habere. 
 
 Cum hoc in ea Capitonis epistula legissemus, id ipsum 
 postea in M. Varronis rerum humanarum uno et vicensimo 
 libro enarratius scriptum invenimus, verbaque ipsa super 
 ea re Varronis adscripsimus : In magistratu, inquit, habent 
 alii vocationem, alii prensionem, alii neutrum : vocationem, 
 ut consules et ceteri qui habent imperium ; prensionem, 
 ut tribuni plebis et alii qui habent viatorem ; neque voca- 
 tionem neque prensionem, ut quaestores et ceteri qui neque 
 lictorem habent neque viatorem. Qui vocationem habent, 
 idem prendere, tenere, abducere possunt, et haec omnia 
 sive adsunt quos vocant sive acciri iusserunt. Tribuni ple- 
 bis vocationem habent nullam ; neque minus multi impe- 
 riti, proinde atque haberent, ea sunt usi; nam quidam 
 non modo privatum, sed etiam consulem in rostra vocari 
 
 [34] 
 
iusserunt. Ego triumvirum, vocatus a Porcio, tribuno 
 plebis, non ivi, auctoribus principibus, et vetus ius tenui. 
 Item tribunus cum essem, vocari neminem iussi, nee voca- 
 tum a conlega parere invitum. 
 
 Huius ego iuris, quod M. Varro tradit, Labeonem arbitror 
 vana txmc fiducia, cum privatus esset, vocatum a tribu- 
 nis non isse. Quae, malum, autem ratio fuit vocantibus 
 nolle obsequi, quos confiteare ius habere prendendi ? Nam 
 qui iure prendi potest, et in vincula duci potest. Sed 
 quaerentibus nobis, quam ob causam tribuni, qui haberent 
 summam coercendi potestatem, ius vocandi non habuerint, 
 . . . quod tribuni plebis antiquitus creati videntur non iuri 
 dicundo nee causis querelisque de absentibus noscendis, 
 sed intercessionibus faciendis (quibus praesens fuisset) 
 ut iniuria quae coram fieret arceretur; ac propterea ius 
 abnoctandi ademptum, quoniam, ut vim fieri vetarent, 
 adsiduitate eorum et praesentium oculis opus erat. 
 
 AUL. GeLL. XIII, 12 
 
 DECREES OF THE TRIBUNES 
 
 1 P^ULCHRUM atque liberale atque magnanimum fac- 
 •^ turn Tiberii Sempronii Gracchi in exemplis reposi- 
 Ji. turn est. Id exemplum huiusce modi est : L. Scipioni 
 Asiatico, P. Scipionis Africani superioris fratri, C. Minucius 
 Augurinus tribunus plebi multam irrogavit eumque ob eam 
 causam praedes poscebat. Scipio Africanus fratris nomine 
 ad collegium tribunorum provocabat petebatque ut virum 
 consularem triumphalemque a coUegae vi defenderent. 
 Octo tribuni, cognita causa, decreverunt. 
 
 Eius decreti verba, quae posui, ex annalium monumentis 
 exscripta sunt : Quod P. Scipio Africanus postulavit pro 
 
 [3SJ 
 
L. Scipione Asiatico fratre, cum contra leges contraque mo- 
 rem maiorum tribunus pi. hominibus accitis per vim inau- 
 spicato sententiam de eo tulerit multamque nuUo exemplo 
 irrogaverit praedesque eum ob earn rem dare cogat aut, si 
 non det, in vincula duci iubeat, ut eum a collegae vi prohi- 
 beamus. Et quod contra coUega postulavit ne sibi interce- 
 damus quominus suapte potestate uti liceat, de ea re nostrum 
 sententia omnium ea est : si L. Cornelius Scipio Asiaticus 
 collegae arbitratu praedes dabit, collegae ne eum in vincula 
 ducat intercedemus ; si eius arbitratu praedes non dabit, quo- 
 minus coUega sua potestate utatur non intercedemus. 
 
 Post hoc decretum, cum Augurinus tribunus L. Scipio- 
 nem praedes non dantem prendi et in carcerem duci ius- 
 sisset, tunc Tiberius Sempronius Gracchus tr. pi., pater 
 Tiberi atque C. Gracchorum, cum P. Scipioni Africano ini- 
 micus gravis ob plerasque in re publica dissensiones esset, 
 iuravit palam in amicitiam inque gratiam se cum P. Afri- 
 cano non redisse, atque ita decretum ex tabula recitavit. 
 
 Eius decreti verba haec sunt : Cum L. Cornelius Scipio 
 Asiaticus triumphans hostium duces in carcerem coniec- 
 tarit, alienum videtur esse dignitate rei publicae in eum 
 locum imperatorem populi Romani duci, in quem locum 
 ab eo coniecti sunt duces hostium ; itaque L. Comelium 
 Scipionem Asiaticum a collegae vi prohibeo. 
 
 Valerius autem Antias contra hanc decretorum memo- 
 riam contraque auctoritates veterum annalium post Afri- 
 cani mortem intercessionem istam pro Scipione Asiatico 
 factam esse a Tiberio Graccho dixit, neque multam irro- 
 gatam Scipioni, sed damnatum eum peculatus ob Antiochi- 
 nam pecuniam, quia praedes non daret, in carcerem duci 
 coeptum atque ita intercedente Graccho exemptum. 
 
 AuL. Gell. VI, 19 
 [36] 
 
POLITICAL POWER OF THE AUGURS 
 
 ^.^^""^^^UOD sequitur vero non solum ad religionem par- 
 sed etiam ad civitatis statum, ut sine iis 
 sacris publice praesint religioni privatae satis 
 facere non possint; continet enim rem publicam con- 
 silio et auctoritate optimatium semper populum indigere, 
 discriptioque sacerdotum nullum iustae religionis genus 
 praetermittit. Nam sunt ad placandos decs alii constituti 
 qui sacris praesint soUemnibus, ad interpretanda alii prae- 
 dicta vatium, neque multorum, ne esset infinitum, neque 
 ut ea ipsa quae suscepta publice essent quisquam extra 
 conlegium nosset. Maximum autem et praestantissimum in 
 re publica ius est augurum cum auctoritate coniunctum. 
 Neque vero hoc, quia sum ipse augur, ita sentio, sed quia 
 sic existimare nos est necesse. Quid enim mains est, si de 
 iure quaerimus, quam posse a summis imperiis et summis 
 potestatibus comitiatus et concilia vel instituta dimittere 
 vel habita rescindere ? Quid gravius quam rem susceptam 
 dirimi, si unus augur " alio die " dixerit ? Quid magnifi- 
 centius quam posse decernere ut magistratu se abdicent 
 consules ? Quid religiosius quam cum populo, cum plebe 
 agendi ius aut dare aut non dare ? leges non iure rogatas 
 tollere, ut Titiam decreto conlegii, ut Livias consilio Phi- 
 lippi, consulis et auguris ? nihil domi, nihil militiae per 
 magistratus gestum sine eorum auctoritate posse cuiquam 
 
 P'^^bari? Cic.^.Z.j^. II, 30-31 
 
 [37] 
 
POPULARES AND OPTIMATES 
 
 DUO genera semper in hac civitate fuerunt eorum 
 qui versari in re publica atque in ea se excellen- 
 tius gerere studuerunt : quibus ex generibus alteri 
 se popularis, alteri optimates et haberi et esse voluerunt. 
 Qui ea quae faciebant quaeque dicebant multitudini iu- 
 cunda volebant esse, populares, qui autem ita se gerebant 
 ut sua consilia optimo cuique probarent, optimates habe- 
 bantur. Quis ergo iste optimus quisque ? Numero, si 
 quaeris, innumerabiles ; neque enim aliter stare possemus : 
 sunt principes consilii publici, sunt qui eorum sectam se- 
 quuntur, sunt maximorum ordinum homines, quibus patet 
 curia, sunt municipales rusticique Romani, sunt negotii 
 gerentes, sunt etiam libertini optimates. Numerus, ut dixi, 
 huius generis late et varie diflfusus est, sed genus uni- 
 versum, ut toUatur error, brevi circumscribi et definiri po- 
 test : omnes optimates sunt qui neque nocentes sunt nee 
 natura improbi nee furiosi nee malis domesticis impediti ; 
 est igitur ut ei sint, quam tu nationem appellasti, qui 
 integri sunt et sani et bene de rebus domesticis consti- 
 tute Horum qui voluntati, commodis, opinionibus in gu- 
 bernanda re publica serviunt, defensores optimatium ipsique 
 optimates gravissimi et clarissimi cives numerantur et prin- 
 cipes civitatis. 
 
 PROPOSED PLATFORM FOR THE OPTIMATES 
 
 Quid est igitur propositum his rei publicae gubemato- 
 ribus quod intueri et quo cursum suum derigere debeant ? 
 Id quod est praestantissimum maximeque optabile omni- 
 bus sanis et bonis et beatis, cum dignitate otium. Hoc 
 qui volunt, omnes optimates, qui efiiciunt, summi viri et 
 
 [38] 
 
conservatores civitatis putantur ; neque enim rerum geren- 
 darum dignitate homines efferri ita convenit ut otio non 
 prospiciant, neque ullum amplexari otium quod abhorreat 
 a dignitate. Huius autem otiosae dignitatis haec funda- 
 menta sunt, haec membra, quae tuenda principibus et vel 
 capitis periculo defendenda sunt : rehgiones, auspicia, po- 
 testates magistratuum, senatus auctoritas, leges, mos maio- 
 rum, iudicia, iuris dictio, fides, provinciae, socii, imperii 
 laus, res militaris, aerarium. Harum rerum tot atque tan- 
 tarum esse defensorem et patronum magni animi est, magni 
 ingenii magnaeque constantiae : etenim in tanto civium 
 numero magna multitude est eorum qui aut propter metum 
 poenae peccatorum suorum conscii novos motus conver- 
 sionesque rei publicae quaerant, aut qui propter insitum 
 quendam animi furorem discordiis civium ac seditione pas- 
 cantur, aut qui propter implicationem rei familiaris com- 
 muni incendio malint quam suo deflagrare ; qui cum tutores 
 sunt et duces suorum studiorum vitiorumque nacti, in re 
 publica fluctus excitantur, ut vigilandum sit eis qui sibi 
 gubernacula patriae depoposcerunt, enitendumque omni 
 scientia ac diligentia ut, conservatis eis quae ego paulo 
 ante fundamenta ac membra esse dixi, tenere cursum pos- 
 sint et capere otii ilium portum et dignitatis. Hanc ego 
 viam, iudices, si aut asperam atque arduam aut plenam 
 esse periculorum et insidiarum negem, mentiar, praesertim 
 cum id non modo intellexerim semper, sed etiam praeter 
 ceteros senserim. Maioribus praesidiis et copiis oppugna- 
 tur res publica quam defenditur, propterea quod audaces 
 homines et perditi nutu impelluntur et ipsi etiam sponte 
 sua contra rem publicam incitantur; boni nescio quo modo 
 tardiores sunt et principiis rerum neglectis ad extremum 
 ipsa denique necessitate excitantur, ita ut non numquam 
 
 [39] 
 
Cunctatione ac tarditate, dum otium volunt etiam sine 
 dignitate retinere, ipsi utrumque amittant ; propugnatores 
 autem rei publicae qui esse voluerunt, si leviores sunt, 
 desciscunt; si timidiores, desunt. 
 
 Cic. j)ro P. Sestio, 96-101 
 
 QUID SINT PROLETARII, QUID CAPITE CENSI; 
 QUID ITEM SIT IN XII TABULIS ADSIDUUS 
 
 ^TIUM erat quodam die Romae in foro a negotiis 
 et laeta quaedam celebritas feriarum, legebatur- 
 que in consessu forte conplurium Enni liber ex 
 Annalibus. In eo libro versus hi fuere : 
 
 Proletarius publicitus scutisque feroque 
 omatur f erro ; muros urbemque f orumque 
 excubiis curant. 
 
 Turn ibi quaeri coeptum est quid esset "proletarius." 
 Atque ego, aspiciens quempiam in eo circulo ius civile 
 callentem, familiarem meum, rogabam ut id verbum nobis 
 enarraret, et, cum illic se iuris, non rei grammaticae, peri- 
 tum esse respondisset : " Eo maxime," inquam, " te dicere 
 hoc oportet, quando, ut praedicas, peritus iuris es. Namque 
 Ennius verbum hoc ex duodecim tabulis vestris accepit, in 
 quibus, si recte commemini, ita scriptum est : Adsiduo 
 vindex adsiduus esto. Proletario iam civi, quis volet vin- 
 dex esto. Petimus igitur, ne Annalem nunc Q. Ennii, 
 sed duodecim tabulas legi arbitrere, et quid sit in ea lege 
 ' proletarius civis ' interpretere." " Ego vero," inquit ille, 
 " dicere atque interpretari hoc deberem, si ius Faunorum 
 et Aboriginum didicissem. Sed enim cum ' proletarii ' et 
 ' adsidui ' et ' sanates ' et ' vades ' et ' subvades ' et ' viginti 
 
 [40] 
 
quinque asses ' et ' taliones ' furtorumque quaestio ' cum 
 lance et licio ' evanuerint, omnisque ilia duodecim tabularum 
 antiquitas, nisi in legis actionibus centumviralium causarum, 
 lege Aebutia lata consopita sit, studium scientiamque ego 
 praestare debeo iuris et legum vocumque earum quibus 
 utimur." 
 
 Turn forte quadam lulium Paulum, poetam memoriae 
 nostrae doctissimum, praetereuntem conspeximus. Is a 
 nobis salutatur, rogatusque uti de sententia deque ratione 
 istius vocabuli nos doceret: "Qui in plebe," inquit, "Ro- 
 mana tenuissimi pauperrimique erant neque amplius quam 
 mille quingentum aeris in censum deferebant, ' proletarii ' 
 appellati sunt, qui vero nullo aut perquam parvo acre cense- 
 bantur, ' capita censi ' vocabantur, extremus autem census 
 capite censorum aeris fuit trecentis septuaginta quinque. 
 Sed quoniam res pecuniaque familiaris obsidis vicem pig- 
 nerisque esse apud rem publicam videbatur, amorisque in 
 patriam fides quaedam in ea firmamentumque erat, neque 
 proletarii neque capite censi milites, nisi in tumultu max- 
 imo, scribebantur, quia familia pecuniaque his aut tenuis 
 aut nulla esset. Proletariorum tamen ordo honestior ali- 
 quanto et re et nomine quam capite censorum fuit : nam 
 et asperis rei publicae temporibus, cum iuventutis inopia 
 esset, in militiam tumultuariam legebantur armaque iis 
 sumptu publico praebebantur, et non capitis censione, sed 
 prosperiore vocabulo a munere officioque prolis edendae 
 appellati sunt, quod, cum re familiari parva minus pos- 
 sent rem publicam iuvare, subolis tamen gignendae copia 
 civitatem frequentarent. Capite censos autem primus C. 
 Marius, ut quidam ferunt, bello Cimbrico difficillimis rei 
 publicae temporibus vel potius, ut Sallustius ait, bello 
 lugurthino milites scripsisse traditur, cum id factum ante 
 
 [41] 
 
in nulla memoria exstaret. ' Adsiduus ' in XII tabulis pro 
 locuplete et facile facienti dictus aut ab aere dando, cum 
 id tempora rei publicae postularent, aut a muneris pro 
 familiari copia faciendi adsiduitate." 
 
 Verba autem Sallusti in historia lugurthina de C. Mario 
 consule et de capite censis haec sunt : Ipse interea milites 
 scribere, non more maiorum nee ex classibus, sed ut libido 
 cuiusque erat, capite censos plerosque. Id factum alii ino- 
 pia bonorum, alii per ambitionem consulis memorabant, 
 quod ab eo genere celebratus auctusque erat et homini 
 potentiam quaerenti egentissimus quisque oportunissimus. 
 
 AuL. Gell. XVI, 10 
 
 ALIUD EST AD POPULUM LOQUI, ALIUD CUM 
 POPULO AGERE 
 
 IDEM Messala in eodem libro de minoribus magistra- 
 tibus ita scripsit : Consul ab omnibus magistratibus et 
 comitiatum et contionem avocare potest. Praetor et 
 comitiatum et contionem usquequaque avocare potest, nisi 
 a consule. Minores magistratus nusquam nee comitiatum 
 nee contionem avocare possunt. Ea re, qui eorum primus 
 vocat ad comitiatum, is recte agit, quia bifariam cum populo 
 agi non potest. Nee avocare alius alii potest, si contionem 
 habere volunt, uti ne cum populo agant, quamvis multi 
 magistratus simul contionem habere possunt. Ex his verbis 
 Messalae manifestum est aliud esse "cum populo agere," 
 aliud "contionem habere." Nam "cum populo agere" 
 est rogare quid populum, quod suffragiis suis aut iubeat 
 aut vetet, " contionem " autem " habere " est verba facere 
 ad populum sine ulla rogatione. ^^^_ ^^^^_ ^j^j^ ^^ 
 
 [42 J 
 
THE COMITIA AND THE CONCILIUM 
 
 IN LIBRO Laelii Felicis ad Q. Mucium primo scriptum 
 est, Labeonem scribere, "calata" comitia esse quae pro 
 conlegio pontificum habentur aut regis aut flaminum 
 inaugurandorum causa. Eorum autem alia esse '" curiata," 
 alia " centuriata." " Curiata " per lictorem curiatum " ca- 
 lari," id est " convocari," " centuriata " per cornicem. 
 
 Isdem comitiis, quae " calata " appellari diximus, et sa- 
 crorum detestatio et testamenta fieri solebant. Tria enim 
 genera testamentorum fuisse accepimus ; unum quod cala- 
 tis comitiis in populi contione fieret, alterum in procinctu, 
 cum viri ad proelium faciendum in aciem vocabantur, tertium 
 per familiae emancipationem, cui aes et libra adhiberetur. 
 
 In eodem Laelii Felicis libro haec scripta sunt : Is 
 qui non universum populum, sed partem aliquam adesse 
 iubet, non " comitia," sed " concilium " edicere debet. 
 Tribuni autem neque advocant patricios, neque ad eos re- 
 ferre ulla de re possunt. Ita ne " leges " quidem proprie, 
 sed " plebis scita " appellantur quae tribunis plebis feren- 
 tibus accepta sunt, quibus rogationibus ante patricii non 
 tenebantur, donee Q. Hortensius dictator legem tulit, ut 
 eo iure quod plebs statuisset omnes Quirites tenerentur. 
 Item in eodem libro hoc scriptum est : Cum ex generibus 
 hominum suffragium feratur, " curiata " comitia esse, cum 
 ex censu et aetate, " centuriata," cum ex regionibus et 
 locis, " tributa " ; centuriata autem comitia intra pomerium 
 fieri nefas esse, quia exercitum extra urbem imperari opor- 
 teat, intra urbem imperari ius non sit. Propterea centuriata 
 in campo Martio haberi exercitumque imperari praesidii 
 causa solitum, quoniam populus esset in suffrages ferendis 
 
 O'^^^P^t"^- AUL. CELL. XV, 27 
 
 [43] 
 
FORMULAE USED IN CONVOKING THE 
 CENTURIES 
 
 "UNC primum ponam de censoriis tabulis : '" Ubi 
 noctu in templum censor auspicaverit atque de 
 caelo nuntium erit, praeconi sic imperato ut vi- 
 ros vocet : quod bonum fortunatum felix salutareque siet 
 populo Romano Quiritibus reique publicae populi Romani 
 Quiritium mihique coUegaeque meo, fidei magistratuique 
 nostro, omnes Quirites, pedites armatos privatosque, cura- 
 tores omnium tribuum, si quis pro se sive pro altera rati- 
 onem dari volet, voca inlicium hue ad me." 
 
 " Praeco in templo primum vocat, postea de moeris item 
 vocat. Ubi lucet, censor scribae magistratus murra unguen- 
 tisque unguentur. Ubi praetores tribunique plebei quique 
 in consilium vocati sunt venerunt, censores inter se sortiun- 
 tur uter lustrum faciat. Ubi templum factum est, post turn 
 conventionem habet qui lustrum conditurus est." 
 
 In commentariis consularibus scriptum sic inveni : " Qui 
 exercitum imperaturus erit, accenso dicit hoc ; ' Calpurni, 
 voca inlicium omnes Quirites hue ad me.' Accensus dicit 
 sic : ' Omnes Quirites, inlicium visite hue ad iudices.' " C. 
 Calpurni,' cos. dicit, ' voca ad conventionem omnes Quiri- 
 tes hue ad me.' Accensus dicit sic : ' Omnes Quirites, ite 
 ad conventionem hue ad indices.' Dein consul eloquitur ad 
 exercitum : " Impero qua convenit ad comitia centuriata.' " 
 
 Quare hie accenso, illic praeconi dicit, haec est causa : 
 in aliquot rebus item ut praeco accensus acciebat, a quo 
 accensus quoque dictus. Accensum solitum ciere Boeotia 
 ostendit, quam comoediam Aquilii esse dicunt, hoc versu : 
 
 Ubi primum accensus clamarat meridiem. 
 
 [44j 
 
Hoc idem Cosconius in actionibus scribit praetorem ac- 
 censum solitum esse iubere, ubi ei videbatur horam esse 
 tertiam, inclamare horam tertiam esse, itemque meridiem 
 et horam nonam. 
 
 Circum muros mitti solitus quo modo inliceret populum 
 in eum locum unde vocare posset ad contionem, non solum 
 ad consules et censores, sed etiam quaestores, commen- 
 tarium indicat vetus anquisitionis M. Sergii, Mani filii, 
 quaestoris, qui capitis accusavit Trogum ; in quo sic est : 
 "Auspicio forande sed in templo auspiciis, dum aut ad 
 praetorem aut ad consulem mittas auspicium petitum, 
 fcommeatum praetores vocet ad te, et eum de muris 
 vocet praeco ; id imperare oportet. Cornicinem ad pri- 
 vati ianuam et in arcem mittas, ubi canat. Collegam roges 
 ut comitia edicat de rostris et argentarii tabernas occludant. 
 Patres censeant exquaeras et adesse iubeas ; magistratus 
 censeant exquaeras, consules praetores tribunosque plebis 
 collegasque tuos in templo adesse iubeas omnes ; ac cum 
 mittas, contionem advoces." 
 
 In eodem commentario anquisitionis ad extremum 
 scriptum caput edicti hoc est : " Item quod attingat qui 
 de censoribus classicum ad comitia centuriata redemptum 
 habent, uti curent eo die quo die comitia erunt in arce 
 classicus canat circumque muros et ante privati huiusce 
 T. Quinti Trogi scelerosi ostium canat, et ut in campo 
 cum primo luci adsiet." 
 
 Inter id cum circum muros mittitur et cum contio advo- 
 catur interesse tempus, apparet ex his quae interea fieri 
 f illicitum scriptum est ; sed ad comitiatum vocatur popu- 
 lus, ideo quod alia de causa hie magistratus non potest 
 exercitum urbanum convocare ; censor, consul, dictator, 
 interrex potest, quod censor exercitum centuriato constituit 
 
 [45] 
 
quinquennalem, cum lustrare et in urbem ad vexillum du- 
 cere debet ; dictator et consul in singulos annos, quod hie 
 exercitui imperare potest quo eat, id quod propter cen- 
 turiata comitia imperare solent. Quare non est dubium 
 quin hoc inlicium sit, cum circum muros itur, ut populus 
 inliciatur ad magistratus conspectum, qui viros vocare 
 potest, in eum locum unde vox ad contionem vocantis 
 exaudiri possit. Quare una origine illici et inlicis quod 
 in choro Proserpinae est, et pellexit quod in Hermiona 
 est, cum ait Pacuvius : 
 
 regni alieni cupiditas pellexit. 
 
 Sic Elicii lovis ara in Aventino ab eliciendo. Hoc nunc 
 aliter fit atque olim, quod augur consuli adest tum cum 
 exercitus imperatur ac praeit quid eum dicere oporteat. 
 Consul auguri imperare solet ut inlicium vocet, non 
 accenso aut praeconi. Id inceptum credo, cum non ades- 
 set accensus, et nihil intererat cui imperaret ; et dicis 
 causa fiebant quaeda.m neque item facta neque item dicta 
 
 ^ ■ Varro de lingua Lat. VI, 86-95 
 
 THE BALLOT 
 
 BROXIMUM autem est de suffragiis, quae iubeo 
 nota esse optimatibus, populo libera. Att. Ita me 
 JJl. hercule attendi, nee satis intellexi quid sibi lex aut 
 quid verba ista vellent. M. Dicam, Tite, et versabor in re 
 difficili ac multum et saepe quaesita, suffragia [in magis- 
 tratu mandando ac de reo iudicando atque in legum roga- 
 tione] clam an palam ferri melius esset. Q. An etiam id 
 dubium est ? Vereor ne a te rursus dissentiam. M. Non 
 facies, Quinte. Nam ego in ista sum sententia qua te 
 
 [46] 
 
fuisse semper scio, nihil ut fuerit in suffragiis voce melius, 
 sed obtinerine iam possit videndum est. Q. Atqui, frater, 
 bona tua venia dixerim, ista sententia maxime et fallit 
 inperitos et obest saepissime rei publicae, cum aliquid 
 verum et rectum esse dicitur, sed obtineri, id est, obsisti 
 posse populo negatur. Primum enim obsistitur, cum agi- 
 tur severe ; deinde vi opprimi in bona causa est melius 
 quam malae cedere. Quis autem non sentit omnem auc- 
 toritatem optimatium tabellariam legem abstulisse ? quam 
 populus liber numquam desideravit, idem oppressus domi- 
 natu ac potentia principum flagitavit. Itaque graviora 
 iudicia de potentissimis hominibus exstant vocis quam 
 tabellae. Quam ob rem suffragandi nimia libido in non 
 bonis causis eripienda fuit potentibus, non latebra danda 
 populo in qua, bonis ignorantibus quid quisque sentiret, 
 tabella vitiosum occultaret suffragium. Itaque isti rationi 
 neque lator quisquam est inventus nee auctor umquam bo- 
 nus. Sunt enim quattuor leges tabellariae, quarum prima 
 de magistratibus mandandis : ea est Gabinia (139 B.C.), 
 lata ab homine ignoto et sordido. Secuta biennio post 
 (137 B.C.) Cassia est de populi iudiciis, a nobili homine 
 lata, L. Cassio, sed — pace familiae dixerim — dissidente 
 a bonis atque omnis rumusculos popularis aurae aucu- 
 pante. Carbonis est tertia (131 b.c.) de iubendis legibus 
 ac vetandis, seditiosi atque inprobi civis, cui ne reditus 
 quidem ad bonos salutem a bonis potuit adferre. Uno in 
 genere relinqui videbatur vocis suffragium, quod ipse Cas- 
 sius exceperat, perduellionis : dedit huic quoque iudicio 
 C. Caelius (107 b.c.) tabellam doluitque, quoad vixit, se, 
 ut opprimeret C. Popilium, nocuisse rei publicae. Et avus 
 quidem noster singular! virtute in hoc municipio, quoad 
 vixit, restitit M. Gratidio, cuius in matrimonio sororem, 
 
 [47] 
 
aviam nostram, habebat, ferenti legem tabellariam : exci- 
 tabat enim fluctus in simpulo, ut dicitur, Gratidius, quos 
 post filius eius in Aegaeo excitavit mari. Ac nostra qui- 
 dem avo, cum res esset ad senatum delata, M. Scaurus 
 consul " Utinam," inquit "M.Cicero, isto animo atque 
 virtute in summa re publica nobiscum versari quam in 
 municipali maluisses ! " Quam ob rem, quoniam non 
 recognoscimus nunc leges populi Romani, sed aut repe- 
 timus ereptas aut novas scribimus, non quid hoc populo 
 obtineri possit, sed quid optimum sit tibi dicendum puto. 
 Nam Cassiae legis culpam Scipio tuus sustinet, quo auc- 
 tore lata esse dicitur. Tu, si tabellariam tuleris, ipse 
 praestabis ; nee enim mihi placet nee Attico nostro, quan- 
 tum e voltu eius intellego. Att. Mihi vero nihil umquam 
 populare placuit, eamque optimam rem publicam esse dico 
 quam hie consul constituerat, quae sit in potestate opti- 
 morum. M. Vos quidem, ut video, legem antiquastis sine 
 tabella. Sed ego, etsi satis dixit pro se in illis libris Scipio, 
 tamen ita libertatem istam largior populo, ut auctoritate et 
 valeant et utantur boni ; sic enim a me recitata lex est de 
 suffragiis : "optimatibus nota, plebi libera sunto." Quae 
 lex banc sententiam continet, ut omnis leges toUat quae 
 postea latae sunt, quae tegunt omni ratione suffragium ne 
 quis inspiciat tabellam, ne roget, ne appellet ; pontis etiam 
 lex Maria fecit angustos. Quae si opposita sunt ambitiosis, 
 ut sunt fere, non reprehendo ; sin valuerint tantum leges 
 ut desinat ambitus, habeat sane populus tabellam quasi 
 vindicem libertatis, dum modo haec optimo cuique et gra- 
 vissimo civi ostendatur ultroque offeratur, ut in eo sit ipso 
 libertas, in quo populo potestas honeste bonis gratificandi 
 datur. Eoque nunc fit illud quod a te modo, Quinte, dic- 
 tum est, ut minus multos tabella condemnet quam solebat 
 
 [48] 
 
vox, quia populo licere satis est : hoc retento reliqua volun- 
 tas auctoritati aut gratiae traditur. Itaque, ut omittam lar- 
 gitione corrupta suffragia, non vides, si quando ambitus 
 sileat, quaeri in suffragiis quid optimi viri sentiant ? Quam 
 ob rem lege nostra libertatis species datur, auctoritas 
 bonorum retinetur, contentionis causa tollitur. 
 
 Cic. de Legg. Ill, 33-39 
 COMITIA CENTURIATA OF SERVIUS TULLIUS 
 
 NX IIS qui centum milium aeris aut maiorem cen- 
 H sum haberent octoginta confecit centurias, qua- 
 dragenas seniorum ac iuniorum : primae classis 
 
 omnes appellati, seniores ad urbis custodiam ut praesto 
 assent, iuvenes ut foris bella gererent. Arma his impe- 
 rata galea, clipeum, ocreae, lorica, omnia ex aere, haec ut 
 tegumenta corporis essent, tela in hostem hastaque et gla- 
 dius. Additae huic classi duae fabrum centuriae, quae sine 
 armis stipendia facerent ; datum munus ut machinas in 
 bello ferrent. Secunda classis intra centum usque ad quin- 
 que et septuaginta milium censum instituta et ex iis, seni- 
 oribus iunioribusque, viginti conscriptae centuriae. Arma 
 imperata scutum pro clipeo et praeter loricam omnia eadem. 
 Tertiae classis in quinquaginta milium censum esse voluit. 
 Totidem centuriae et hae, eodemque discrimine aetatium 
 factae ; nee de armis quicquam mutatum, ocreae tantum 
 ademptae. In quarta classe census quinque et viginti 
 milium ; totidem centuriae factae ; arma mutata, nihil prae- 
 ter hastam et verutum datum. Quinta classis aucta, cen- 
 turiae triginta factae. Fundas lapidesque missiles hi secum 
 gerebant ; in his accensi, cornicines tubicinesque, in tres cen- 
 turias distributi. Undecim milibus haec classis censebatur. 
 
 [49] 
 
Hoc minor census reliquam multitudinem habuit : inde 
 una centuria facta est immunis militia. 
 
 Ita pedestri exercitu ornato distributoque equitum ex 
 primoribus civitatis duodecim scripsit centurias. Sex item 
 alias centurias, tribus ab Romulo institutis, sub isdem 
 quibus inauguratae erant nominibus fecit. Ad equos 
 emendos dena milia aeris ex publico data, et quibus equos 
 alerent, viduae attributae, quae bina milia aeris in annos 
 singulos penderent. Haec omnia in dites a pauperibus 
 inclinata onera. 
 
 Deinde est honos additus : non enim, ut ab Romulo tra- 
 ditum ceteri servaverant reges, viritim suffragium eadem 
 vi eodemque iure promisee omnibus datum est, sed gradus 
 facti, ut neque exclusus quisquam suffragio videretur et 
 vis omnis penes primores civitatis esset. Equites enim 
 vocabantur primi, octoginta inde primae classis centuriae 
 primum peditum vocabantur ; ibi si variaret, quod raro 
 incidebat, ut secundae classis vocarentur, nee fere umquam 
 infra ita descenderent ut ad infimos pervenirent. Nee 
 mirari oportet hunc ordinem, qui nunc est post expletas 
 quinque et triginta tribus duplicato earum numero cen- 
 turiis iuniorum seniorumque, ad institutam ab Servio Tullio 
 summam non convenire. Quadrifariam enim urbe divisa 
 regionibus collibusque quae habitabantur, partes eas tribus 
 appellavit, ut ego arbitror a tribute — nam eius quoque 
 aequaliter ex censu conferendi ab eodem inita ratio est — 
 neque eae tribus ad centuriarum distributionem nume- 
 rumque quicquam pertinuere. ^ , 
 
 [50] 
 
CICERO'S ACCOUNT OF THE COMITIA 
 CENTURIATA 
 
 (Reading of the First Hand) 
 
 "^UNC rationem videtis esse talem, ut equitum cer- 
 tamine cum et suffragiis at prima classis addita 
 centuria quae ad summum usum urbis fabris tigna- 
 riis est data, .Villi, centurias — tot enim reliquae sunt — 
 octo solae si accesserunt, confecta est vis populi universa : 
 reliquaque multo maior multitudo sex et nonaginta centu- 
 riarum neque excluderetur suffragiis, ne superbum esset, 
 nee valeret nimis, ne esset periculosum. 
 
 Cic. de Rep. II, 39 
 
 (Reading of the Second Hand) 
 
 Nunc rationem videtis esse talem, ut equitum centuriae 
 cum sex suffragiis et prima classis, addita centuria quae ad 
 summum usum urbis fabris tignariis est data, LXXXVIIII 
 centurias habeat ; quibus ex centum quattuor centuriis, tot 
 enim reliquae sunt, octo solae si accesserunt, confecta est 
 vis populi universa : reliquaque multo maior multitudo sex 
 et nonaginta centuriarum neque excluderetur suffragiis, ne 
 superbum esset, nee valeret nimis, ne esset periculosum. 
 
 VOTE OF THE COMITIA CENTURIATA (44 B.C.) 
 
 Ecce Dolabellae comitiorum dies ; sortitio praerogati- 
 vae ; quiescit. Renuntiatur ; tacet. Prima classis vocatur, 
 renuntiatur ; deinde ut assolet, suffragia ; turn secunda 
 classis vocatur : quae omnia sunt citius facta quam dixi. 
 Confecto negotio bonus augur — C. Laelium diceres — 
 "alio die" inquit. Cic. PA//. II, 82 
 
 [51] 
 
PROCEDURE IN CONNECTION WITH THE LAW 
 FOR CICERO'S RECALL (COMITIA CENTURIATA) 
 
 'E KALENDIS lanuariis, qui dies post obitum 
 occasumque vestrum rei publicae primus inluxit, 
 frequentissimus senatus, concursu Italiae, refe- 
 rente clarissimo ac fortissimo viro, P. Lentulo, consenti- 
 ente atque una voce revocavit; me idem senatus exteris 
 nationibus, me legatis magistratibusque nostris auctoritate 
 sua, consularibus litteris, non, ut tu Insuber dicere ausus es, 
 orbatum patria, sed, ut senatus illo ipso tempore appellavit, 
 civem servatoremque rei publicae commendavit ; ad meam 
 unius hominis salutem senatus auxilium omnium civium 
 cuncta ex Italia, qui rem publicam salvam esse vellent, 
 consulis voce et litteris implorandum putavit ; mei capitis 
 conservandi causa Romam uno tempore quasi signo dato 
 Italia tota convenit; de mea salute P. Lentuli, praestan- 
 tissimi viri atque optimi consulis, Cn. Pompeii, clarissimi 
 atque invictissimi civis, ceterorumque principum civitatis 
 celeberrimae et gratissimae contiones fuerunt; de me sena- 
 tus ita decrevit, Cn. Pompeio auctore et eius sententiae 
 principe, ut, si quis impedisset reditum meum, in hostium 
 numero putaretur, eisque verbis ea de me senatus auctori- 
 tas declarata est ut nemini sit triumphus honorificentius 
 quam mihi salus restitutioque perscripta ; de me cum om- 
 nes magistratus promulgassent praeter unum praetorem, a 
 quo non fuit postulandum, fratrem inimici mei, praeterque 
 duos de lapide emptos tribunos, legem comitiis centuriatis 
 tulit P. Lentulus consul de conlegae Q. Metelli sententia, 
 quern mecum eadem res publica quae in tribunatu eius 
 diiunxerat, in consulatu virtute optimi atque iustissimi viri 
 sapientiaque coniunxit. Quae lex quern ad modum accepta 
 
 [52] 
 
sit quid me attinet dicere ? Ex vobis audio nemini civi 
 
 ullam quo minus adesset satis iustam excusationem esse 
 
 visam ; nullis comitiis umquam neque multitudinem homi- 
 
 num tantam neque splendorem fuisse ; hoc certe video, 
 
 quod indicant tabulae publicae, vos rogatores, vos diribi- 
 
 tores, vos custodes fuisse tabellarum, et, quod in honoribus 
 
 vestrorum propinquorum non facitis vel aetatis excusatione 
 
 vel honoris, id in salute mea nuUo rogante vos vestra 
 
 sponte fecistis. „ . _. , 
 
 ^ Cic. in Ptsonem, 34-36 
 
 ELECTION OF AEDILES IN THE COMITIA TRIBUTA 
 
 ffiD cur sic ago? quasi non comitiis iam superiori- 
 bus sit Plancius designatus aedilis : quae comitia 
 primum habere coepit consul cum omnibus in rebus 
 summa auctoritate, turn harum ipsarum legum ambitus 
 auctor; deinde habere coepit subito praeter opinionem om- 
 nium, ut ne si cogitasset quidem largiri quispiam daretur 
 spatium comparandi. Vocatae tribus, latum suffragium, 
 diribitae tabellae, renuntiatae : longe plurimum valuit Plan- 
 cius : nulla largitionis nee fuit nee esse potuit suspicio. 
 Ain tandem ? una centuria praerogativa tantum habet auc- 
 toritatis ut nemo umquam prior eam tulerit quin renuntia- 
 tus sit aut eis ipsis comitiis consul aut certe in ilium an- 
 num : aedilem tu Plancium factum esse miraris, in quo 
 non exigua pars populi, sed universus populus voluntatem 
 suam declararit ? Cuius in honore non unius tribus pars, 
 sed comitia tota comitiis fuerint praerogativa? Quo qui- 
 dem tempore, Laterensis, si id facere voluisses, aut si gravi- 
 tatis esse putasses tuae quod multi nobiles saepe fecerunt, 
 ut, cum minus valuissent suffrages quam putassent, postea 
 prolatis comitiis prosternerent se et populo Romano fracto 
 
 [S3J 
 
animo atque humili supplicarent, non dubito quin omnis 
 ad te conversura fuerit multitudo. Numquam enim fere 
 nobilitas, Integra praesertim atque innocens, a populo Ro- 
 mano supplex repudiata est. Sed si tibi gravitas tua et 
 magnitudo animi pluris fuit, sicuti esse debuit, quam aedi- 
 litas, noli, cum habeas id quod malueris, desiderare id 
 quod minoris putaris. Equidem primum ut honore dignus 
 essem maxime semper laboravi ; secundo ut existimarer ; 
 tertium mihi fuit illud quod plerisque primum est, ipse 
 honos, qui eis denique debet esse iucundus quorum dig- 
 nitati populus Romanus testimonium, non beneficium 
 
 ambitioni dedit. r- „ j. r>r 
 
 Cic. ^ro Plancw, 49-50 
 
 ANOTHER ELECTION OF AEDILES 
 
 \OMITIIS aediliciis, cum sole caldo ego et Q. Axius 
 senator tribulis suffragium tulissemus, et candidate 
 cui studebamus vellemus esse praesto, cum do- 
 mum rediret, Axius mihi, dum diribentur, inquit, suffragia, 
 vis potius villae publicae utamur umbra, quam privati can- 
 didati tabella dimidiata aedificemus nobis ? Opinor, inquam, 
 non solum quod dicitur, malum consilium consultori est 
 pessimum, sed etiam bonum consilium qui consulit, et qui 
 consulitur bonum habendum. Itaque imus, venimus in 
 villam. Ibi Appium Claudium augurem sedentem inveni- 
 mus in subselliis, ut consuli, si quid usus poposcisset, esset 
 praesto. Sedebat ad sinistram ei Cornelius Merula consu- 
 lari familia ortus et Fircellius Pavo Reatinus, ad dextram 
 Minucius Pica et M. Petronius Passer. . . . Cum haec lo- 
 queremur, clamor fit in campo. Nos athletae comitiorum 
 cum id fieri non miraremur propter studia suffragatorum, 
 et tamen scire vellemus quid esset, venit ad nos Pantuleius 
 
 [54] 
 
Parra, narrat ad tabulam, cum diriberent, quendam depren- 
 sum tesserulas coicientem in loculum, eum ad consulem 
 tractum a fautoribus conpetitorum. Pavo surgit, quod eius 
 candidati custos dicebatur deprensus. . . . Interea venit 
 apparitor Appi a consule et augures ait citari. Ille foras 
 exit e villa. . . . Interea redit Appius, et percontati nos ab 
 illo et ille a nobis quid esset dictum ac factum. . . . Interea 
 redit ad nos Pavo et, si vultis, inquit, ancoras tollere, latis 
 tabulis sbrtitio fit tribuum, ac coepti sunt a praecone re- 
 nuntiari quem quaeque tribus fecerint aedilem. Appius 
 confestim surgit, ut ibidem candidate suo gratularetur ac 
 discederet in hortos. . . . Nos haec. At strepitus ab dex- 
 tra et cum lata candidatus noster designatus aedilis in 
 villam. Cui nos occedimus et gratulati in Capitolium 
 prosequimur. Ille inde endo suam domum, nos nostram. 
 
 Varro R.R. Ill, 2; 5, i8; 7; 12; 17, i; 17, lo 
 
 LEX QUINCTIA DE AQUAEDUCTIBUS (COMITIA 
 TRIBUTA 9 B.C.) 
 
 ^1 QUINCTIUS Crispinus consul de senatus sen- 
 tentia populum iure rogavit populusque iure scivit, 
 in foro pro rostris aedis divi lulii, pr<idie> K. 
 lulias. Tribus Sergia principium fuit, pro tribu Sex<tus>, 
 L<ucii> f<ilius>, 'Vax'co priimis scivit. 
 
 Quicunque post banc legem rogatam rivos, specus, for- 
 nices, fistulas, tubulos, castella, lacus aquarum publicarum 
 quae ad urbem Romam ducuntur, ducentur, sciens dole malo 
 foraverit, ruperit, foranda rumpendave curaverit peiorave 
 fecerit, quo minus eae aquae earumve quae pars in urbem 
 Romam ire, cadere, fluere, pervenire, duci possit, quove 
 minus in urbe Roma et in lis locis, aedificiis, quae loca, 
 
 [55 J 
 
aedificia urbi continentia sunt, erunt, in his hortis, prae- 
 diis, locis, quorum hortorum, praediorum, locorum dominis 
 possessoribusve aqua data vel adtributa est vel erit, saliat, 
 distribuatur, dividatur, in castella, lacus immittatur : is po- 
 pulo Romano HS C milia dare damnas esto; et qui d<olo> 
 m<alo> quid eorum ita fecerit, id omne sarcire, reficere, 
 restituere, aedificare, ponere et celere demolire damnas esto 
 sine dole malo; eaque omnia itaut recte factum esse volet 
 quicumque curator aquarum est, erit, ant si curator aquarum 
 nemo erit, tum is praetor qui inter cives et peregrines ius 
 dicet, multa, pignoribus cogito, coercito ; eique curatori, 
 aut si curator non erit, tum ei praetori eo nomine cogendi, 
 coercendi, multae dicendae sive pignoris capiendi ius po- 
 testasque esto. Si quid eorum servus fecerit, dominus eius 
 HS C milia populo Romano d<are> d<amnas> e<sto>. Si 
 quis locus circa rivos, specus, fornices, fistulas, tubulos, cas- 
 tella, lacus aquarum publicarum quae ad urbem Romam 
 ducuntur et ducentur, terminatus est et erit, ne quis in eo 
 loco post banc legem rogatam quid obponito, molito, ob- 
 saepito, figito, statuito, ponito, conlocato, arato, serito ; neve 
 in eum quid immittito, praeterquam eorum faciendorum, 
 reponendorum causa quae hac lege licebit, oportebit. Qui 
 adversus ea quid fecerit, adversus eum siremps lex ius 
 causaque omnium rerum omnibusque esto, atque uti esset 
 esseve oporteret, si is adversus banc legem rivum, specum 
 rupisset forassetve. Quo minus in eo loco pascere, herbam, 
 fenum secare, sentes tollere liceat, eius hac lege nihil ro- 
 gatur; curatores aquarum qui nunc sunt quique erunt 
 faciunto ut in eo loco, qui locus circa fontes et fornices 
 et muros et rivos et specus terminatus est, arbores, vites, 
 vepres, sentes, ripae maceria, salicta, harundineta tollantur, 
 excidantur, effodiantur, excodicentur uti quod recte factum 
 
 [56] 
 
esse volent ; eoque nomine iis pignoris capio, multae dictio 
 coercitioque esto, idque iis sine fraude sua facere liceat ius 
 potestasque esto. Quo minus vites, arbores quae villis, 
 aedificiis maceriisve inclusae sunt, maceriae quas curatores 
 aquarum causa cognita ne demolirentur dominis permise- 
 runt, quibus inscripta insculptaque essent ipsorum qui per- 
 misissent curatorum nomina, maneant, hac lege nihilum 
 rogator. Quo minus ex iis fontibus, rivis, specibus, fornici- 
 bus aquam sum ere, haurire iis quibuscumque curatores 
 aquarum permiserunt, permiserint, praeterquam rota, calice, 
 machina liceat, dum ne qui puteus neque foramen novum 
 fiat, eius hac lege nihilum rogator. 
 
 Frontinus de Aquaeductibus, 129 (Buecheler) 
 
 TRIAL OF C. CORNELIUS FOR " MAIESTAS," IL- 
 LUSTRATING VARIOUS POWERS OF PEOPLE, 
 SENATE, AND MAGISTRATES 
 
 CORNELIUS homo non improbus vita habitus 
 est. Fuerat quaestor Cn. Pompeii, dein tribu- 
 nus plebis C. Pisone M'. Glabrione coss. biennio 
 ante quam haec dicta sunt. In eo magistratu ita se gessit 
 ut iusto pertinacior videretur. Alienatus est autem a senatu 
 ex hac causa. Rettulerat ad senatum ut, quoniam extera- 
 rum nationum legatis pecunia magna daretur usura, turpia- 
 que et famosa ex eo lucra fierent, ne quis legatis exterarum 
 nationum pecuniam expensam ferret. Cuius relationem 
 repudiavit senatus, et decrevit satis cautum videri eo S. C. 
 quod ante annos septem et XX L. Domitio C. Coelio coss. 
 factum erat, cum senatus ante pauculos annos ex eodem 
 illo S. C. decrevisset ne quis Cretensibus pecuniam mutuam 
 
 [57] 
 
daret. Cornelius ea repulsa offensus senatui questus est de 
 ea re in contione : exhauriri provincias usuris ; provideri ut 
 haberent legati unde praesentia munera darent; promul- 
 gavitque legem qua auctoritatem senatus minuebat, ne quis 
 nisi per populum legibus solveretur. Quod antique quo- 
 que lure erat cautum ; itaque in omnibus S. C. quibus ali- 
 quem legibus solvi placebat adici erat solitum, ut de ea 
 re ad populum ferretur : sed paulatim ferri erat desitum, 
 resque iam in eam consuetudinem venerat ut postremo ne 
 adiceretur quidem in senatus consultis de rogatione ad popu- 
 lum ferenda ; eaque ipsa S. C. per pauculos admodum fie- 
 bant. Indigne eam Cornell rogationem tulerant potentissimi 
 quique ex senatu, quorum gratia magnopere minuebatur; 
 itaque P. Servilius Globulus tribunus plebis inventus erat 
 qui C. Cornelio obsisteret. Is, ubi legis ferundae dies venit 
 et praeco subiciente scriba verba legis recitare populo coepit, 
 et scribam subicere et praeconem pronuntiare passus non 
 est. Tum Cornelius ipse codicem recitavit. Quod cum 
 improbe fieri C. Piso consul vehementer quereretur, tolli- 
 que tribuniciam intercessionem diceret, gravi convicio a 
 populo exceptus est; et, cum ille eos qui sibi intentabant 
 manus prendi a lictore iussisset, fracti eius fasces sunt, 
 lapidesque etiam ex ultima contione in consulem iacti: 
 quo tumultu Cornelius perturbatus concilium dimisit. . . . 
 Actum deinde eadem de re in senatu est magnis conten- 
 tionibus. Tum Cornelius ita ferre rursus coepit, ne quis 
 in senatu legibus solveretur nisi CC non minus adfuissent, 
 neve quis, cum quis ita solutus esset, intercederet, cum de 
 ea re ad populum ferretur. Haec sine tumultu res acta est. 
 Nemo enim negare poterat pro senatus auctoritate esse eam 
 legem ; sed tamen eam tulit invitis optimatibus, qui vel per 
 paucos talia S. C. gratificari solebant Aliam deinde legem 
 
 [S8] 
 
Cornelius, etsi nemo repugnare ausus est, multis tamen 
 invitis tulit, ut praetores ex edictis suis perpetuis ius dice- 
 rent : quae res f eumautf gratiam ambitiosis praetoribus, qui 
 varie ius dicere assueverant, sustulit. Alias quoque com- 
 plures leges Cornelius promulgavit, quibus plerisque colle- 
 gae intercesserunt : per quas contentiones totius tribunatus 
 eius tempus peractum est. 
 
 Sequenti deinde anno M'. Lepido L. Volcacio coss., quo 
 anno praetor Cicero fuit, reum Cornelium duo fratres Co- 
 minii lege Cornelia de maiestate fecerunt. Detulit nomen 
 Publius, subscripsit Gaius. Et cum P. Cassius praetor de- 
 cimo die, ut mos est, adesse iussisset, eoque die ipse non 
 adfuisset seu avocatus propter publici frumenti curam seu 
 gratificans reo, circumventi sunt ante tribunal eius accusa- 
 tores a notis operarum ducibus, ita ut mors intentaretur, 
 si mox non desisterent. Quam perniciem vix effugerunt 
 interventu consulum, qui advocati reo descenderant. Et cum 
 in scalas quasdam Cominii fugissent, clausi in noctem ibi 
 se occultaverunt, deinde per tecta vicinorum (aedium) pro- 
 fugerunt ex urbe. Postero die, cum P. Cassius adsedisset 
 et citati accusatores non adessent, exemptum nomen est 
 de reis Corneli ; Cominii autem magna infamia flagrave- 
 runt vendidisse silentium magna pecunia. 
 
 Sequente deinde anno L. Cotta L. Torquato coss., quo 
 haec oratio a Cicerone praetura nuper peracta (praetore) 
 dicta est, cum prima pars . . . Manilius, qui indicium per 
 operarum duces turbaverat, deinde, quod ex S. C. ambo con- 
 sules praesidebant ei iudicio, non respondisset absensque 
 esset damnatus, recreavit se Cominius, ut infamiam accep- 
 tae pecuniae tolleret, ac repetiit Cornelium lege maies- 
 tatis. Res acta est magna expectatione. Paucos autem 
 homines Cornelius perterritus Manili exitu recenti in 
 
 [S9J 
 
iudicium adhibuit, ut ne clamor quidem ullus ab advocatis 
 eius oriretur. 
 
 Dixerunt in eum infesti testimonia principes civitatis qui 
 plurimum in senatu poterant, Q. Hortensius, Q. Catulus, 
 Q. Metellus Pius, M. Lucullus, M'. Lepidus. Dixerunt 
 autem hoc : vidisse se cum Cornelius in tribunatu codicem 
 pro rostris ipse recitaret, quod ante Comelium nemo fecisse 
 existimaretur. Volebant videri se iudicare eam rem magno- 
 pere ad crimen imminutae maiestatis tribuniciae pertinere ; 
 etenim prope toUebatur intercessio, si id tribunis permitte- 
 retur. Non poterat negare id factum esse (Cicero, sed) eo 
 confugit, ut diceret : non ideo quod lectus sit codex a tri- 
 buno, imminutam esse tribuniciam potestatem. Qua vero 
 arte et scientia orationis, ita ut et dignitatem clarissimorum 
 civium contra quos dicebat non violaret, et tamen auctori- 
 tate eorum laedi reum non pateretur, quantaque moderatione 
 rem tam difficilem aliis tractaverit, lectio ipsa declarabit. 
 Adiumentum autem habuit quod, sicut diximus, Cornelius, 
 praeter destrictum propositum animi adversus principum 
 voluntatem, cetera vita nihil fecerat quod magnopere inpro- 
 babatur ; praeterea quod et ipse Globulus qui intercesserat 
 aderat Cornelio, et (quod ipsum quoque diximus) quod 
 Cornelius Pompeii Magni quaestor fuerat, apud duas partes 
 reo proderat equitum Romanorum et tribunorum aerario- 
 rum, et ex tertia quoque parte senatorum apud plerosque, 
 exceptis eis qui erant familiares principum civitatis. Res 
 acta est magno conventu, magnaque expectatio fuit quis 
 eventus iudicii futurus esset. Namque et a summis viris 
 dici testimonia in Comelium, et id quod ei dicerent confi- 
 teri reum animadvertebant. Extat oratio Comini accusa- 
 toris quam sumere in manus est aliquod operae pretium, 
 non solum propter Ciceronis orationes quas pro Cornelio 
 
 [60] 
 
habemus, sed etiam propter semet ipsam. Cicero, (ut) ipse 
 significat, quatriduo Cornelium defendit ; quas actiones 
 contulisse eum in duas orationes apparet. ludicium id 
 exercuit Q. Gallius praetor. 
 
 Magno numero sententiarum Cornelius absolutus est. 
 
 AscONlUS, In Cornelianam 
 
 VARRO'S COMMENTARIUS ISAGOGICUS (71 B.C.) 
 
 ^NAEO Pompeio consulatus primus cum M. Crasso 
 designatus est. Eum magistratum Pompeius cum 
 initurus foret, quoniam per militiae tempera sena- 
 tus habendi consulendique rerum expers urbanarum fuit, 
 M. Varronem, familiarem suum, rogavit uti commenta- 
 rium faceret " isagogicum," sic enim Varro ipse appellat, 
 ex quo disceret quid facere dicereque deberet, cum sena- 
 tum consuleret. Eum librum commentarium quem super 
 ea re Pompeio fecerat, perisse Varro ait in litteris quas 
 ad Oppianum dedit, quae sunt in libro epistulicarum quaes- 
 tionum quarto, in quibus litteris, quoniam quae ante scrip- 
 serat non comparebant, docet rursum multa ad eam rem 
 ducentia. 
 
 Primum ibi ponit, qui fuerint per quos more maiorum 
 senatus haberi soleret, eosque nominat : '" dictatorem, con- 
 sules, praetores, tribunes plebi, interregem, praefectum 
 urbi," neque alii, praeter hos, ius fuisse dixit facere sena- 
 tus consultum, quotiensque usus venisset ut omnes isti 
 magistratus eodem tempore Romae essent, tum quo supra 
 ordine scripti essent, qui eorum prior aliis esset, ei potissi- 
 mum senatus consulendi ius fuisse ait, deinde extraordi- 
 nario iure tribunos quoque militares qui pro consulibus 
 
 [6iJ 
 
fuissent, item decemviros, quibus imperium consulare turn 
 esset, item triumviros rei publicae constituendae causa crea- 
 tes ius consulendi senatum habuisse. 
 
 Postea scripsit de intercessionibus dixitque intercedendi 
 ne senatus consultum fieret ius fuisse iis solis, qui eadem 
 potestate qua ii qui senatus consultum facere valient, 
 maioreve essent. 
 
 Tum adscripsit de locis in quibus senatus consultum 
 fieri iure posset, docuitque confirmavitque, nisi in loco per 
 augurem constitute quod " templum " appellaretur sena- 
 tus consultum factum esset, iustum id non fuisse. Propte- 
 rea et in curia Hostilia et in Pompeia et post in lulia, 
 cum profana ea loca fuissent, templa esse per augures 
 constituta, ut in iis senatus consulta more maiorum iusta 
 fieri possent. Inter quae id quoque scriptum reliquit, non 
 omnes aedes sacras templa esse ac ne aedem quidem 
 Vestae templum esse. 
 
 Post haec deinceps dicit, senatus consultum ante exor- 
 tum aut post occasum solem factum ratum non fuisse, 
 opus etiam censorium fecisse existimatos per quos eo 
 tempore senatus consultum factum esset. 
 
 Docet deinde inibi multa, quibus diebus habere senatum 
 ius non sit, immolareque hostiam prius auspicarique debere 
 qui senatum habiturus esset, de rebusque divinis priusquam 
 humanis ad senatum referendum esse, tum porro referri 
 oportere aut infinite de re publica, aut de singulis rebus 
 finite ; senatusque consultum fieri duobus modis : aut per 
 discessionem, si consentiretur, aut, si res dubia esset, per 
 singulorum sententias exquisitas ; singulos autem debere 
 consuli gradatim incipique a consulari gradu. Ex quo 
 gradu semper quidem antea primum rogari solitum qui 
 princeps in senatum lectus esset; tum autem, cum haec 
 
 [62] 
 
scriberet, novum morem institutum refert per ambitionem 
 
 gratiamque, ut is primus rogaretur, quern rogare vellet 
 
 qui haberet senatum, dum is tamen ex gradu consulari 
 
 asset. Praeter haec de pignore quoque capiendo disserit 
 
 deque multa dicenda senatori qui, cum in senatum venire 
 
 deberet, non adesset. Haec et alia quaedam id genus in 
 
 libro quo supra dixi, M. Varro epistula ad Oppianum 
 
 scripta exsecutus est. 
 
 Sed quod ait, senatus consultum duobus modis fieri 
 
 solere, aut conquisitis sententiis aut per discessionem, 
 
 parum convenire videtur cum eo quod Ateius Capito in 
 
 coniectaneis scriptum reliquit. Nam in libro Villi, Tube- 
 
 ronem dicere ait, nullum senatus consultum fieri posse 
 
 non discessione facta, quia in omnibus senatus consultis, 
 
 etiam in lis quae per relationem fierent, discessio esset 
 
 necessaria, idque ipse Capito verum esse adfirmat. Sed 
 
 de hac omni re alio in loco plenius accuratiusque nos 
 
 memini scribere. , „ vtttt 
 
 AuL. Gell. XIIII, 7 
 
 Praefectum urbi Latinarum causa relictum senatum 
 habere posse lunius negat, quoniam ne senator quidem 
 sit neque ius habeat sententiae dicendae, cum ex ea aetate 
 praefectus fiat quae non sit senatoria. M. autem Varro 
 in quarto epistulicarum quaestionum et Ateius Capito in 
 coniectaneorum Villi, ius esse praefecto senatus habendi 
 dicunt; deque ea re adsensum esse Capito. Varronem Tube- 
 roni contra sententiam lunii refert : Nam et tribunis, inquit, 
 plebis senatus habendi ius erat, quamquam senatores non 
 essent ante Atinium plebi scitum. > . q^ll XIIII 8 
 
 [63J 
 
1^ 
 
 PEDARII SENATORES 
 
 "'^X "ir^-'^ pauci sunt, qui opinantur " pedarios senato- 
 res " appellatos, qui sententiam in senatu non 
 verbis dicerent, sed in alienam sententiam pedi- 
 bus irent. Quid igitur ? cum senatus consultum per dis- 
 cessionem fiebat, nonne universi senatores sententiam 
 pedibus ferebant ? Atque haec etiam vocabuli istius ratio 
 dicitur quam Gavius Bassus in commentariis suis scrip- 
 tarn reliquit. Senatores enim dicit in veterum aetate, qui 
 curulem magistratum gessissent, curru solitos honoris 
 gratia in curiam vehi, in quo curru sella esset, super quam 
 considerent, quae ob eam causam " curulis " appellaretur ; 
 sed eos senatores qui magistratum curulem nondum cepe- 
 rant pedibus itavisse in curiam : propterea senatores non- 
 dum maioribus honoribus " pedarios " nominatos. M. autem 
 Varro, in satira Menippea quae 'l-mroKvcov inscripta est, 
 equites quosdam dicit " pedarios " appellatos, videturque 
 eos significare, qui, nondum a censoribus in senatum lecti, 
 senatores quidem non erant, sed quia honoribus populi usi 
 erant, in senatum veniebant et sententiae ius habebant. 
 Nam et curulibus magistratibus functi, si nondum a censo- 
 ribus in senatum lecti erant, senatores non erant et, quia 
 in postremis scripti erant, non rogabantur sententias, sed, 
 quas principes dixerant, in eas discedebant. Hoc signifi- 
 cabat edictum quo nunc quoque consules (. . .) que, cum 
 senatores in curiam vocant, servandae consuetudinis causa 
 tralaticio utuntur. Verba edicti haec sunt : Senatores qui- 
 busque in senatu sententiam dicere licet. 
 
 Hoc vocabulum a plerisque barbare dici animadvertimus. 
 Nam pro " pedariis " " pedaneos " appellant. 
 
 AuL. Gell. III. 1 8 
 [64] 
 
ORDO SENTENTIARUM ROGANDARUM 
 
 ATE legem quae nunc de senatu habendo obser- 
 vatur, ordo rogandi sententias varius fuit. Alias 
 primus rogabatur qui princeps a censoribus in 
 senatum lectus fuerat, alias qui designati consules erant ; 
 quidam e consulibus, studio aut necessitudine aliqua adducti, 
 quem is visum erat honoris gratia extra ordinem senten- 
 tiam primum rogabant. Observatum tamen est, cum extra 
 ordinem fieret, ne quis quemquam ex alio quam ex con- 
 sular! loco sententiam primum rogaret. C. Caesar, in con- 
 sulatu quem cum M. Bibulo gessit, quattuor solos extra 
 ordinem rogasse sententiam dicitur. Ex his quattuor prin- 
 cipem rogabat M. Crassum, sed, postquam filiam Cn. Pom- 
 peio desponderat, primum coeperat Pompeium rogare. 
 
 Eius rei rationem reddidisse eum senatui Tiro Tullius, 
 M. Ciceronis libertus, refert, itaque se ex patrono suo 
 audisse scribit. Id ipsum Capito Ateius, in libro quem de 
 officio senatorio composuit, scriptum reliquit. 
 
 In eodem libro Capitonis id quoque scriptum est : C, 
 inquit, Caesar consul M. Catonem sententiam rogavit. Cato 
 rem quae consulebatur, quoniam non e re publica videba- 
 tur, perfici nolebat. Eius rei ducendae gratia longa oratione 
 utebatur eximebatque dicendo diem. Erat enim ius sena- 
 tor!, ut sententiam rogatus diceret ante quicquid vellet aliae 
 rei et quoad vellet. Caesar consul viatorem vocavit eumque, 
 cum finem non faceret, prendi loquentem et in carcerem 
 duci iussit. Senatus consurrexit et prosequebatur Catonem 
 in carcerem. Hac, inquit, invidia facta, Caesar destitit et 
 mitti Catonem iussit. ^^^ ^^^^ j^^ ^^ 
 
 [6sJ 
 
A QUESTION AS TO SENATORIAL PROCEDURE 
 
 C. PLINIUS ARISTONI SUO S. 
 
 \UM sis peritissimus et privati iuris et publici, cuius 
 pars senatorium est, cupio ex te potissimum audire, 
 erraverim in senatu proxime necne, non ut in prae- 
 teritum (serum enim), verum ut in futurum, si quid simile 
 incident, erudiar. Dices : " Cur quaeris quod nosse debe- 
 bas ? " Priorum temporum servitus ut aliarum optimarum 
 artium sic etiam iuris senatorii oblivionem quandam et ig- 
 norantiam induxit. Quotus enim quisque tarn patiens, ut 
 velit discere quod in usu non sit habiturus ? Adde, quod 
 difficile est tenere quae acceperis, nisi exerceas. Itaque 
 reducta libertas rudes nos et imperitos deprehendit ; cuius 
 dulcedine accensi cogimur quaedam facere ante quam nosse. 
 Erat autem antiquitus institutum, ut a maioribus natu non 
 auribus modo, verum etiam oculis disceremus, quae facienda 
 mox ipsi ac per vices quasdam tradenda minoribus habe- 
 remus. Inde adulescentuli statim castrensibus stipendiis 
 imbuebantur, ut imperare parendo, duces agere, dum se- 
 quuntur, adsuescerent ; inde honores petituri adsistebant 
 curiae foribus et consilii publici spectatores ante quam con- 
 sortes erant. Suus cuique parens pro magistro aut, cui 
 parens non erat, maximus quisque et vetustissimus pro 
 parente. Quae potestas referentibus, quod censentibus ius, 
 quae vis magistratibus, quae ceteris libertas, ubi cedendum, 
 ubi resistendum, quod silendi tempus, quis dicendi modus, 
 quae distinctio pugnantium sententiarum, quae executio 
 prioribus aliquid addentium, omnem denique senatorium 
 morem, quod fidissimum praecipiendi genus, exemplis do- 
 cebantur. At nos iuvenes fuimus quidem in castris, sed 
 
 [66] 
 
cum suspecta virtus, inertia in pretio, cum ducibus aucto- 
 ritas nulla, nulla militibus verecundia, nusquam imperium, 
 nusquam obsequium, omnia soluta, turbata atque etiam in 
 contrarium versa, postremo obliviscenda magis quam te- 
 nenda. lidem prospeximus curiam, sed curiam trepidam 
 et elinguem, cum dicere quod velles, periculosum, quod 
 nolles, miserum esset. Quid tunc disci potuit, quid didi- 
 cisse iuvit, cum senatus aut ad otium summum aut ad 
 summum nefas vocaretur et modo ludibrio, modo dolori 
 retentus numquam seria, tristia saepe censeret? Eadem 
 mala iam senatores, iam participes malorum multos per 
 annos vidimus tulimusque ; quibus ingenia nostra in pos- 
 terum quoque hebetata, fracta, contusa sunt. Breve tem- 
 pus (nam tanto brevius omne quanto felicius tempus), quo 
 libet scire quid simus, libet exercere quod scimus. Quo 
 iustius peto, primum ut errori, si quis est error, tribuas 
 veniam, deinde medearis scientia tua, cui semper fuit curae 
 sic iura publica ut privata, sic antiqua ut recentia, sic rara 
 ut adsidua tractare. Atque ego arbitror illis etiam, quibus 
 plurimarum rerum agitatio frequens nihil esse ignotum pa- 
 tiebatur, genus quaestionis quod adfero ad te, aut non satis 
 tritum aut etiam inexpertum fuisse. Hoc et ego excusatior, 
 si forte sum lapsus, et tu dignior laude, si potes id quoque 
 docere, quod in obscuro est an didiceris. 
 
 Referebatur de libertis Afrani Dextri consulis incertum 
 sua an suorum manu, scelere an obsequio perempti. Hos 
 alius (" Quis ? " inquis ; ego, sed nihil refert) post quaesti- 
 onem supplicio liberandos, alius in insulam relegandos, alius 
 morte punicndos arbitrabatur. Quarum sententiarum tanta 
 diversitas erat, ut non possent esse nisi singulae. Quid 
 enim commune habet occidere et relegare ? Non hercule 
 magis quam relegare et absolvere ; quamquam propior 
 
 [67] 
 
aliquanto est sententiae relegantis, quae absolvit quam quae 
 occidit (utraque enim ex illis vitam relinquit, haec adimit), 
 cum interim, et qui morte puniebant, et qui relegabant, una 
 sedebant et temporaria simulatione concordiae discordiam 
 differebant. Ego postulabam ut tribus sententiis constaret 
 suus Humerus, nee se brevibus indutiis duae iungerent. 
 Exigebam ergo, ut qui capitali supplicio adficiendos puta- 
 bant discederent a relegante, nee interim contra absolven- 
 tes mox dissensuri congregarentur, quia parvulum referret 
 an idem displiceret, quibus non idem placuisset. Illud etiam 
 mihi permirum videbatur, eum quidem, qui libertos rele- 
 gandos, servos supplicio adficiendos censuisset, coactum 
 esse dividere sententiam, hunc autem, qui libertos morte 
 multaret, cum relegante numerari. Nam si oportuisset di- 
 vidi sententiam unius, quia res duas comprehendebat, non 
 reperiebam quem ad modum posset iungi sententia duorum 
 tarn diversa censentium. 
 
 Atque adeo permitte mihi sic apud te tamquam ibi, sic 
 peracta re tamquam adhuc Integra rationem iudicii mei 
 reddere, quaeque tunc carptim multis obstrepentibus dixi, 
 nunc per otium iungere. Fingamus tres omnino iudices 
 in banc causam datos esse, horum uni placuisse perire li- 
 bertos, alteri relegari, tertio absolvi ; utrumne sententiae 
 duae collatis viribus novissimam periment, an separatim 
 una quaeque tantundem quantum altera valebit, nee magis 
 poterit cum secunda prima conecti quam secunda cum ter- 
 tia ? Igitur in senatu quoque numerari tamquam contrariae 
 debent, quae tamquam diversae dicuntur. Quodsi unus 
 atque idem et perdendos censeret et relegandos, num ex 
 sententia unius et perire possent et relegari ? num denique 
 omnino una sententia putaretur, quae tam diversa coniun- 
 geret ? Quem ad modum igitur, cum alter perdendos, alter 
 
 [68] 
 
censeat relegandos, videri potest una sententia, quia dicitur 
 a duobus, quae non videretur una, si ab uno diceretur ? 
 Quid ? lex non aperte docet dirimi debere sententias occi- 
 dentis et relegantis, cum ita discessionem fieri iubet : " Qui 
 haec sentitis, in banc partem, qui alia omnia, in illam par- 
 tem ite qua sentitis " ? Examina singula verba et expende : 
 " qui haec sentitis," hoc est qui relegandos putatis, " in 
 banc partem," id est in eam in qua sedet qui censuit re- 
 legandos. Ex quo manifestum est non posse in eadem parte 
 remanere eos qui interficiendos arbitrantur. " Qui alia 
 omnia " : animadvertis, ut non contenta lex dicere " alia " 
 addiderit " omnia." Num ergo dubium est alia omnia 
 s entire eos qui occidunt quam qui relegant .? "In illam 
 partem ite qua sentitis : " nonne videtur ipsa lex eos qui 
 dissentiunt in contrariam partem vocare, cogere, impellere .' 
 Non consul etiam ubi quisque remanere, quo transgredi 
 debeat, non tantum sollemnibus verbis, sed manu gestuque 
 demonstrat ? At enim futurum est ut, si dividantur sen- 
 tentiae interficientis et relegantis, praevaleat ilia quae ab- 
 solvit. Quid istud ad censentes .? quos certe non decet 
 omnibus artibus, omni ratione pugnare, ne fiat quod est 
 mitius. Oportet tamen eos qui morte puniunt, et qui rele- 
 gant, absolventibus primum, mox inter se comparari. Sci- 
 licet, ut in spectaculis quibusdam sors aliquem seponit ac 
 servat, qui cum victore contendat, sic in senatu sunt aliqua 
 prima, sunt secunda certamina, et ex duabus sententiis eam 
 quae superior extiterit tertia expectat. Quid, quod prima 
 sententia comprobata ceterae perimuntur ? Qua ergo ra- 
 tione potest esse nunc unus atque idem locus sententiarum, 
 quarum nuUus est postea ? Planius repetam. Nisi dicente 
 sententiam eo qui relegat, illi qui puniunt capite initio 
 statim in alia discedant, frustra postea dissentient ab eo 
 
 [69J 
 
cui paulo ante consenserint. Sed quid ego similis docenti, 
 cum discere velim, an sententias dividi an iri in singulas 
 oportuerit ? Obtinui quidem quod postulabam ; nihilo mi- 
 nus tamen quaero, an postulare debuerim. Quem ad modum 
 obtinui ? Is qui ultimum supplicium sumendum esse cen- 
 sebat, nescio an iure, certe aequitate postulationis meae vic- 
 tus omissa sententia sua accessit releganti, veritus scilicet, 
 ne, si dividerentur sententiae, quod alioqui fore videbatur, 
 ea quae absolvendos esse censebat numero praevaleret. 
 Etenim longe plures in hac una quam in duabus singulis 
 erant. Tum illi quoque qui auctoritate eius trahebantur, 
 transeunte illo destituti reliquerunt sententiam ab ipso auc- 
 tore desertam secutique sunt quasi transfugam, quem du- 
 cem sequebantur. Sic ex tribus sententiis duae factae, 
 tenuitque ex duabus altera, tertia expulsa, quae, cum ambas 
 superare non posset, elegit ab utra vinceretur. Vale. 
 
 Plix. Ep. VIII, 14 
 
 MEETING OF THE SENATE (JAN. 13, 56 B.C.) 
 M. CICERO S. D. P. LEXTULO PROCOS. 
 
 "TTDIBUS lanuariis in senatu nihil est confectum, prop- 
 terea quod dies magna ex parte consumptus est alterca- 
 - i. tione Lentuli consulis et Canini tr. pi. Eo die nos 
 quoque multa verba f ecimus maximeque visi sumus senatum 
 commemoratione tuae voluntatis erga ilium ordinem per- 
 movere. Itaque postridie placuit ut breviter sententias 
 diceremus ; videbatur enim reconciliata nobis voluntas esse 
 senatus, quod cum dicendo tum singulis appellandis rogan- 
 disque perspexeram. Itaque, cum sententia prima Bibuli 
 pronuntiata esset, ut tres legati regem reducerent, secunda 
 
 [70] 
 
Hortensi, ut tu sine exercitu reduceres, tertia Volcaci, ut 
 Pompeius reduceret, postulatum est, ut Bibuli sententia 
 divideretur. Quatenus de religione dicebat, cui quidem rei 
 iam obsisti non poterat, Bibulo adsensum est; de tribus 
 legatis frequentes ierunt in alia omnia. Proxima erat Hor- 
 tensi sententia, cum Lupus tr. pi., quod ipse de Pompeio 
 retulisset, intendere coepit ante se oportere discessionem 
 facere quam consules. Eius orationi vehementer ab omni- 
 bus reclamatum est, erat enim et iniqua et nova. Consules 
 neque concedebant neque valde repugnabant, diem consumi 
 volebant, id quod est factum ; perspiciebant enim in Hor- 
 tensi sententiam multis partibus pluris ituros, quamquam 
 aperte Volcacio adsentirentur. Multi rogabantur, atque id 
 ipsum consulibus non invitis, nam ei Bibuli sententiam 
 valere cupierunt. Hac controversia usque ad noctem ducta 
 senatus dimissus est. Ego eo die casu apud Pompeium 
 cenavi nactusque tempus hoc magis idoneum quam um- 
 quam antea, quod post tuum discessum is dies honestissi- 
 mus nobis fuerat in senatu, ita sum cum illo locutus, ut 
 mihi viderer animum hominis ab omni alia cogitatione ad 
 tuam dignitatem tuendam traducere. Quem ego ipsum 
 cum audio, prorsus eum libero omni suspicione cupiditatis ; 
 cum autem eius familiaris omnium ordinum video, perspi- 
 cio, id quod iam omnibus est apertum, totam rem istam iam 
 pridem a certis hominibus non invito rege ipso consiliariis- 
 que eius esse corruptam. 
 
 Haec scripsi a. d. XVI K. Februarias ante lucem ; eo die 
 senatus erat futurus. Nos in senatu, quem ad modum 
 spero, dignitatem nostram, ut potest in tanta hominum 
 perfidia et iniquitate, retinebimus. Quod ad popularem 
 rationem attinet, hoc videmur esse consecuti, ut ne quid 
 agi cum populo aut salvis auspiciis aut salvis legibus aut 
 
 [71] 
 
denique sine vi posset. De his rebus pridie quam haec 
 scripsi, senatus auctoritas gravissima intercessit, cui quom 
 Cato et Caninius intercessissent, tamen est perscripta ; earn 
 ad te missam esse arbitror. De ceteris rebus quicquid erit 
 actum scribam ad te, et ut quam rectissime agantur omnia 
 mea cura, opera, diligentia, gratia providebo. 
 
 Cic. ad Fam. I, 2 
 
 MOTION OF CICERO IN THE SENATE 
 (DEC. 20, 44 B.C.) 
 
 UAS ob res, quod tribuni plebis verba fecerunt, uti 
 senatus Kalendis lanuariis tuto haberi sententi- 
 aeque de summa re publica libere dici possint, 
 de ea re ita censeo, uti C. Pansa A. Hirtius, consules 
 designati, dent operam uti senatus Kalendis lanuariis tuto 
 haberi possit ; quodque edictum D. Br uti, imperatoris, 
 consulis designati, propositum sit, senatum existimare 
 D. Brutum, imperatorem, consulem designatum, optime 
 de re publica mereri, cum senatus auctoritatem populique 
 Romani libertatem imperiumque defendat; quodque pro- 
 vinciam Galliam citeriorem, optimorum et fortissimorum 
 virorum amicissimorumque rei publicae civium, exercitum- 
 que in senatus potestate retineat, id eum exercitumque eius, 
 municipia, colonias provinciae Galliae recte atque ordine 
 exque re publica fecisse et facere ; senatum ad summam 
 rem publicam pertinere arbitrari a D. Bruto et L. Planco, 
 imperatoribus, consulibus designatis, itemque a ceteris qui 
 provincias obtinent, obtineri ex lege lulia, quoad ex sena- 
 tus consulto cuique eorum successum sit, eosque dare ope- 
 ram ut eae provinciae eique exercitus in senati populique 
 potestate praesidioque rei publicae sint ; cumque opera, 
 
 [72] 
 
virtute, consilio C. Caesaris summoque consensu militum 
 
 veteranorum qui eius auctoritatem secuti rei publicae prae- 
 
 sidio sunt et fuerunt, a gravissimis periculis populus Ro- 
 
 manus defensus sit et hoc tempore defendatur; cumque 
 
 legio Martia Albae constiterit, in municipio fidelissimo et 
 
 fortissimo, seseque ad senatus auctoritatem populique Ro- 
 
 mani libertatem contulerit ; et quod pari consilio eademque 
 
 virtute legio quarta usa, duce L. Egnatuleio, quaestore, civi 
 
 egregio, senatus auctoritatem populique Romani libertatem 
 
 defendat ac defenderit, senatui magnae curae esse ac fore 
 
 ut pro tantis eorum in rem publicam meritis honores eis 
 
 habeantur gratiaeque referantur ; senatui placere uti C. 
 
 Pansa A. Hirtius, consules designati, cum magistratum inis- 
 
 sent, si eis videretur, primo quoque tempore de his rebus 
 
 ad hunc ordinem referrent, ita uti e re publica fideque sua 
 
 videretur. _ _, ., ,^^ 
 
 Cic. Phil. Ill, 37-39 
 
 CICERO SECONDS THE MOTION OF SERVILIUS 
 
 ^^UAE cum ita sint, de mandatis litterisque M. 
 Lepidi, viri clarissimi, Servilio adsentior, et 
 hoc amplius censeo. Magnum Pompeium, Gnaei 
 filium, pro patris maiorumque suorum animo studioque in 
 rem publicam suaque pristina virtute, industria, voluntate 
 fecisse, quod suam eorumque quos secum haberet operam 
 senatui populoque Romano pollicitus esset, eamque rem 
 senatui populoque Romano gratam acceptamque esse, eique 
 honori dignitatique eam rem fore. Hoc vel coniungi cum 
 hoc senatus consulto licet vel seiungi potest separatimque 
 perscribi, ut proprio senatus consulto Pompeius conlaudatus 
 esse videatur. Cic. /'^//. XIII, 50 
 
 [73J 
 
A VOTE OF THE SENATE (JANUARY, 100 A.D.) 
 
 ^ORNUTUS Tertullus, consul designatxis, vir egre- 
 gius et pro veritate firmissimus, censuit septingenta 
 milia quae acceperat Marius aerario inferenda, 
 Mario urbe Italiaque interdicendum, Marciano hoc amplius 
 Africa. In fine sententiae adiecit, quod ego et Tacitus 
 iniuncta advocatione diligenter et fortiter functi essemus, 
 arbitrari senatum ita nos fecisse ut dignum mandatis parti- 
 bus fuerit. Adsenserunt consules designati, omnes etiam 
 consulares usque ad Pompeium CoUegam: ille et septin- 
 genta milia aerario inferenda et Marcianum in quinquen- 
 nium relegandum, Marium repetundarum poenae, quam 
 iam passus esset, censuit relinquendum. Erant in utraque 
 sententia multi, fortasse etiam plures in hac vel solutiore 
 vel molliore. Nam quidam ex illis quoque qui Comuto 
 videbantur adsensi hunc, qui post ipsos censuerat, seque- 
 bantur. Sed cum fieret discessio, qui sellis consulum adsti- 
 terant in Comuti sententiam ire coeperunt Tum illi qui se 
 Collegae adnumerari patiebantur in diversum transierunt, 
 
 Collega cum paucis relictus. „ ir. tt 
 
 ° ^ Plix. ^. II, II, 19-22 
 
 [74] 
 
SENATUS AUCTORITATES (51 B.C.) 
 
 ^UOD ad rem publicam pertinet, omnino multis 
 diebus exspectatione Galliarum actum nihil est; 
 aliquando tamen saepe re dilata et graviter acta, 
 et plane perspecta Cn. Pompei voluntate in earn partem 
 ut eum decedere post K. Martias placeret, senatus consul- 
 turn quod tibi misi factum est, auctoritatesque perscriptae. 
 
 Senatus consultum, Auctoritates. Pr. K. Octobris in 
 aede Apollinis scrib. adfuerunt L. Domitius Cn. f. Fab. 
 Ahenobarbus, Q. Caecilius Q. f. Fab. Metellus Pius Scipio, 
 L. Villius L. f. Pom. Annalis, C. Septimius T. f. Qui., 
 C. Lucilius C. f. Pup. Hirrus, C. Scribonius C. f. Pop. 
 Curio, L. Ateius L. f. An. Capito, M. Eppius M. f. Ter. 
 Quod M. Marcellus cos. v. f. de provinciis consularibus, 
 d. e. r. i. c, uti L. Paulus, C. Marcellus coss., cum magis- 
 tratum inissent, ex K. Mart, quae in suo magistratu futu- 
 rae essent de consularibus provinciis ad senatum referrent, 
 neve quid prius ex K. Mart, ad senatum referrent neve 
 quid coniunctim (de ea re referretur a consiliis), utique 
 eius rei causa per dies comitialis senatum haberent sena- 
 tusque cons, facer ent et, cum de ea re ad senatum referre- 
 tur, a consiliis, qui eorum in CCC iudicibus essent, s. f. s. 
 adducere liceret ; si quid de ea re ad populum pi. ve lato 
 opus esset, uti Ser. Sulpicius, M. Marcellus coss., praetores 
 tr. q. pi., quibus eorum videretur, ad populum pi. ve ferrent; 
 quod si ii non tulissent, uti quicumque deinceps essent ad 
 populum pi. ve ferrent. C. 
 
 Pr. K. Octobris in aede Apollinis scrib. adfuerunt L. 
 Domitius Cn. f. Fab. Ahenobarbus, Q. Caecilius Q. f. 
 Fab. Metellus Pius Scipio, L. Villius L. f. Pom. Annalis, 
 C. Septimius T. f. Qui., (C. Lucilius C. f. Pup. Hirrus,) 
 
 [75] 
 
C, Scribonius C. f. Pop. Curio, L. Ateius L. f. An. Capita, 
 M. Eppius M. f. Ter. Quod M. Marcellus cos. v. f. de 
 provinciis, d. e. r. i. c, senatum existimare neminem eo- 
 rum qui potestatem habent intercedendi, impediendi, mo- 
 ram adferre oportere quo minus de r. p. p. R. q. p. ad 
 senatum referri senatique consultum fieri possit ; qui im- 
 pedierit, prohibuerit, eum senatum existimare contra rem 
 publicam fecisse. Si quis huic S. C. intercesserit, senatui 
 placere auctoritatem perscribi et de ea re ad senatum p. q. 
 t. referri. Huic S. C. intercessit C. Caelius, L. Vinicius, 
 P. Cornelius, C. Vibius Pansa, tr. pi. 
 
 Item senatui placere de militibus qui in exercitu C. Cae- 
 saris sunt, qui eorum stipendia emerita aut causas quibus 
 de causis missi fieri debeant habeant, ad hunc ordinem 
 referri, ut eorum ratio habeatur causaeque cognoscantur. 
 Si quis huic S. C. intercessisset, senatui placere auctorita- 
 tem perscribi et de ea re p. q. t. ad hunc ordinem referri. 
 Huic S. C. intercessit C. Caelius, C. Pansa, tr. pi. 
 
 Itemque senatui placere in Ciliciam provinciam, in VIH 
 reliquas provincias quas praetorii pro praetore obtinerent, 
 eos qui praetores fuerunt neque in provincia cum imperio 
 fuerunt, quos eorum ex S. C. cum imperio in provincias pro 
 praetore mitti oporteret, eos sortito in provincias mitti pla- 
 cere ; si ex eo numero, quos (ex) S. C. in provincias ire 
 oporteret, ad numerum non essent qui in eas provincias 
 proficiscerentur, tum, uti quodque conlegium primum prae- 
 torum fuisset neque in provincias profecti essent, ita sorte 
 in provincias proficiscerentur ; si ii ad numerum non es- 
 sent, tum deinceps proximi cuiusque conlegii qui praetores 
 fuissent neque in provincias profecti essent, in sortem 
 coicerentur, quoad is numerus effectus esset quem ad 
 numerum in provincias mitti oporteret. Si quis huic S. C. 
 
 [76] 
 
intercessisset, auctoritas perscriberetur. Huic S. C. inter- 
 cessit C. Caelius, C. Pansa, tr. pi. 
 
 Ilia praeterea Cn. Pompei sunt animadversa, quae max- 
 ime confidentiam attulerunt hominibus, ut diceret se ante 
 K. Martias non posse sine iniuria de provinciis Caesaris 
 statuere, post K. Martias se non dubitaturam. Cum interro- 
 garetur, si qui turn intercederent, dixit hoc nihil interesse 
 utrum C. Caesar senatui dicto audiens futurus non esset 
 an pararet qui senatum decernere non pateretur. " Quid 
 si, " in quit alius, ' ' et consul esse et exercitum habere volet ? ' ' 
 At ille quam clementer: "Quid si filius meus fustem mihi 
 impingere volet ? " His vocibus, ut existimarent homines 
 Pompeio cum Caesare esse negotium, effecit. Itaque iam, 
 ut video, alteram utram ad condicionem descendere vult 
 Caesar, ut aut maneat neque hoc anno sua ratio habeatur 
 aut, si designari poterit, discedat. Curio se contra eum 
 totum parat. Quid adsequi possit nescio ; illud video, bene 
 sentientem, etsi nihil effecerit, cadere non posse. Me tractat 
 liberaliter Curio et mihi suo munere negotium imposuit; 
 nam si mihi non dedisset eas quae ad ludos ei advectae 
 erant Africanae, potuit supersederi ; nunc quoniam dari 
 necesse est, velim tibi curae sit, quod a te semper petii, ut 
 aliquid istinc bestiarum habeamus ; Sittianamque syngra- 
 pham tibi commendo. Libertum Philonem istoc misi et 
 Diogenem Graecum, quibus mandata et litteras ad te dedi. 
 Eos tibi et rem de qua misi velim curae habeas ; nam 
 quam vehementer ad me pertineat, in iis quas tibi illi 
 reddent litteris perscripsi. ^^^_ ^^ ^^^_ ^j jj^ g 
 
 [77] 
 
MEETING OF THE SENATE (APRIL, 43 B.C.) 
 
 11 MTSI rei publicae causa maxime gaudere debeo tan- 
 H turn ei te praesidi, tantum opis attulisse extremis 
 =y paene temporibus, tamen ita te victorem com- 
 
 plectar re publica reciperata, ut magnam partem mihi 
 laetitiae tua dignitas adfert, quam et esse iam et futuram 
 amplissimam intellego. Cave enim putes ullas umquam 
 litteras gratiores quam tuas in senatu esse recitatas ; idque 
 contigit cum meritorum tuorum in rem p. eximia quadam 
 magnitudine, tum verborum sententiarumque gravitate. 
 Quod mihi quidem minime novum, qui et te nossem et 
 tuarum litterarum ad me missarum promissa meminissem 
 et haberem a Furnio nostro tua penitus consilia cognita, sed 
 senatui maiora visa sunt quam erant exspectata, non quo 
 umquam de tua voluntate dubitasset, sed nee quantum facere 
 posses nee quo progredi velles exploratum satis habebat. 
 
 Itaque cum a. d. VII Idus Aprilis mane mihi tuas litte- 
 ras M. Varisidius reddidisset easque legissem, incredibih 
 gaudio sum elatus; cumque magna multitude optimorum 
 virorum et civium me domo deduceret, feci continue omnis 
 participes meae voluptatis. Interim ad me venit Munatius 
 noster, ut consuerat. At ego ei litteras tuas, nihildum enim 
 sciebat; nam ad me primum Varisidius, idque sibi a te 
 mandatum esse dicebat. Paulo post idem mihi Munatius 
 eas litteras legendas dedit quas ipsi miseras, et eas quas 
 publice. Placuit nobis ut statim ad Comutum, pr. urb., lit- 
 teras deferremus, qui, quod consules aberant, consulare 
 munus sustinebat more maiorum. Senatus est continue 
 convocatus, frequensque convenit propter famam atque ex- 
 spectationem tuarum litterarum. Recitatis litteris, oblata re- 
 ligie Comuto est pullariorum admonitu non satis diligenter 
 
 [78] 
 
eum auspiciis operam dedisse, idque a nostra conlegio com- 
 probatum est. Itaque res dilata est in posteram. Eo autem 
 die magna mihi pro tua dignitate contentio cum Servilio ; 
 qui cum gratia effecisset ut sua sententia prima pronunti- 
 aretur, frequens eum senatus reliquit et in alia omnia dis- 
 cessit, meaeque sententiae, quae secunda pronuntiata erat, 
 cum frequenter adsentiretur senatus, rogatu Servili P. Titius 
 intercessit. Res in posterum dilata. Venit paratus Servilius 
 lovi ipsi iniquus, cuius in templo res agebatur. Hunc quem 
 ad modum fregerim quantaque contentione Titium inter- 
 cessorem abiecerim, ex aliorum te litteris malo cognoscere ; 
 unum hoc ex meis : senatus gravior, constantior, amicior 
 tuis laudibus esse non potuit quam tum fuit, nee vero tibi 
 senatus amicior quam cuncta civitas ; mirabiliter enim popu- 
 lus R. universus et omnium generum ordinumque consen- 
 sus ad liberandam rem p. conspiravit. 
 
 Perge igitur, ut agis, nomenque tuum commenda immor- 
 talitati atque haec omnia quae habent speciem gloriae con- 
 lectam inanissimis splendoris insignibus contemne, brevia, 
 fucata, caduca existima. Verum decus in virtute positum 
 est, quae maxime inlustratur magnis in rem p. meritis. 
 Eam facultatem habes maximam. Quam quoniam com- 
 plexus es et tenes, perfice ut ne minus res p. tibi quam 
 tu rei p. debeas. Me tuae dignitatis non modo fautorem 
 sed etiam amplificatorem cognosces. Id cum rei p., quae 
 mihi vita est mea carior, tum nostrae necessitudini de- 
 bere me iudico. Atque in his curis quas contuli ad 
 dignitatem tuam, cepi magnam voluptatem, quod bene 
 cognitam mihi T. Munati prudentiam et fidem magis 
 etiam perspexi in eius incredibili erga te benevolentia 
 et diligentia. Ill Idus Apr. ^^^ ^^ ^^^ X, 1 2 
 
 [79] 
 
MEETING OF THE SENATE (DEC. 43 B.C.) 
 
 CICERO TREBONIO S. 
 
 ^UAM vellem ad illas pulcherrimas epulas me 
 Idibus Martiis invitasses ! reliquiarum nihil ha- 
 beremus. At nunc cum iis tantum negoti est, ut 
 vestrum illud divinum in rem p. beneficium non nuUam 
 habeat querelam. Quod vero a te, viro optimo, seductus 
 est tuoque beneficio adhuc vivit haec pestis, interdum, 
 quod mihi vix fas est, tibi subirascor ; mihi enim negoti 
 plus reliquisti uni quam praeter me omnibus. Ut enim 
 primum post Antoni foedissimum discessum senatus ha- 
 beri libere potuit, ad ilium animum meum reverti pristi- 
 num, quem tu cum civi acerrimo, patre tuo, in ore et 
 amore semper habuisti. Nam cum senatum a. d. XIII 
 K. Ian. tr. pi. vocavissent deque alia re referrent, totam 
 rem p. sum complexus egique acerrime senatumque iam 
 languentem et defessum ad pristinam virtutem consuetu- 
 dinemque revocavi magis animi quam ingeni viribus. Hie 
 dies meaque contentio atque actio spem primum populo 
 R. attulit libertatis reciperandae ; nee vero ipse postea 
 tempus ullum intermisi de re p. non cogitandi solum sed 
 etiam agendi. 
 
 Quod nisi res urbanas actaque omnia ad te perferri 
 arbitrarer, ipse perscriberem, quamquam eram maximis 
 occupationibus impeditus. Sed ilia cognosces ex aliis ; 
 a me pauca, et ea summatim. Habemus fortem senatum, 
 consularis partim timidos, partim male sentientis ; magnum 
 damnum factum est in Servio ; L. Caesar optime sentit 
 sed, quod avunculus est, non acerrimas dicit sententias ; 
 consules egregii, praeclarus D. Brutus, egregius puer 
 
 [80] 
 
Caesar, de quo spero equidem reliqua ; hoc vero certum 
 habeto, nisi ille veteranos celeriter conscripsisset legio- 
 nesque duae de exercitu Antoni ad eius se auctoritatem 
 contulissent atque is oppositus asset terror Antonio, nihil 
 Antonium sceleris, nihil crudelitatis praeteriturum fuisse. 
 Haec tibi, etsi audita esse arbitrabar, volui tamen notiora 
 esse. Plura scribam, si plus oti habuero. 
 
 Cic. ad Fam. X, 28 
 
 SENATORIAL DELIBERATIONS PRECEDING THE 
 CIVIL WAR (49 B.C.) 
 
 ITTERIS a C. Caesare consulibus redditis, aegre ab 
 
 his impetratum est summa tribunorum plebis con- 
 
 =/ tentione, ut in senatu recitarentur ; ut vero ex 
 
 litteris ad senatum referretur, impetrari non potuit. Refe- 
 runt consules de re publica. L. Lentulus consul senatui 
 reique publicae se non defuturum pollicetur, si audacter ac 
 fortiter sententias dicere velint ; sin Caesarem respiciant 
 atque eius gratiam sequantur, ut superioribus fecerint tem- 
 poribus, se sibi consilium capturum neque senatus aucto- 
 ritati obtemperaturum ; habere se quoque ad Caesaris 
 gratiam atque amicitiam receptum. In eandem senten- 
 tiam loquitur Scipio : Pompeio esse in animo rei publicae 
 non deesse, si senatus sequatur ; si cunctetur atque agat 
 lenius, nequiquam eius auxilium, si postea velit, senatum 
 imploraturum. 
 
 II. Haec Scipionis oratio, quod senatus in urbe habe- 
 batur Pompeiusque aderat, ex ipsius ore Pompei mitti 
 videbatur. Dixerat aliquis leniorem sententiam, ut primo 
 M. Marcellus, ingressus in eam orationem, non oportere 
 ante de ea re ad senatum referri quam delectus tota Italia 
 
 [81] 
 
habiti et exercitus conscripti essent, quo praesidio tuto et 
 libere senatus quae vellet decernere auderet ; ut M. Cali- 
 dius, qui censebat ut Pompeius in suas provincias proficis- 
 ceretur, ne qua esset armorum causa : timere Caesarem, 
 ereptis ab eo duabus legionibus, ne ad eius periculum 
 reservare et retinere eas ad urbem Pompeius videretur; 
 ut M. Rufus, qui sententiam Calidii paucis fere mutatis 
 rebus sequebatur. Hi omnes convicio L. Lentuli consulis 
 correpti exagitabantur. Lentulus sententiam Calidii pro- 
 nuntiaturum se omnino negavit, Marcellus perterritus con- 
 viciis a sua sententia discessit. Sic vocibus consulis, 
 terrore praesentis exercitus, minis amicorum Pompei ple- 
 rique compulsi inviti et coacti Scipionis sententiam secun- 
 tur : uti ante certam diem Caesar exercitum dimittat ; si 
 non faciat, eum adversus rem publicam facturum videri. 
 Intercedit M. Antonius, Q. Cassius, tribuni plebis. Refer- 
 tur confestim de intercessione tribunorum. Dicuntur sen- 
 tentiae graves ; ut quisque acerbissime crudelissimeque 
 dixit, ita maxime ab inimicis Caesaris conlaudatur. 
 
 III. Misso ad vesperum senatu, omnes qui sunt eius 
 ordinis a Pompeio evocantur. Laudat Pompeius atque in 
 posterum confirmat, segniores castigat atque incitat. MuM 
 undique ex veteribus Pompei exercitibus spe praemiorum 
 atque ordinum evocantur, multi ex duabus legionibus quae 
 sunt traditae a Caesare accersuntur. Completur. urbs et 
 comitium tribunis, centurionibus, evocatis. Omnes amici 
 consulum, necessarii Pompei atque eorum qui veteres 
 inimicitias cum Caesare gerebant, in senatum coguntur; 
 quorum vocibus et concursu terrentur infirmiores, dubii 
 confirmantur, plerisque vero libere decemendi potestas 
 eripitur. Pollicetur L. Piso censor, sese iturum ad Cae- 
 sarem, item L. Roscius praetor, qui de his rebus eum 
 
 [82J 
 
doceant ; sex dies ad earn rem conficiendam spatii postu- 
 lant. Dicuntur etiam ab nonnullis sententiae, ut legati ad 
 Caesarem mittantur qui voluntatem senatus ei proponant. 
 
 IV. Omnibus his resistitur omnibusque oratio consulis, 
 Scipionis, Catonis opponitur. Catonem veteres inimicitiae 
 Caesaris incitant et dolor repulsae. Lentulus aeris alieni 
 magnitudine et spe exercitus ac provinciarum et regum 
 appellandorum largitionibus movetur, seque alterum fore 
 Sullam inter suos gloriatur, ad quern summa imperii 
 redeat. Scipionem eadem spes provinciae atque exerci- 
 tuum impellit, quos se pro necessitudine partiturum cum 
 Pompeio arbitrabatur, simul iudiciorum metus, adulatio 
 atque ostentatio sui et potentium qui in re publica iudici- 
 isque turn plurimum pollebant. Ipse Pompeius, ab inimi- 
 cis Caesaris incitatus, et quod neminem dignitate secum 
 exaequari volebat, totum se ab eius amicitia averterat et 
 cum communibus inimicis in gratiam redierat, quorum 
 ipse maximam partem illo adfinitatis tempore iniunxerat 
 Caesari ; simul infamia duarum legionum permotus, quas 
 ab itinere Asiae Syriaeque ad suam potentiam dominatum- 
 que converterat, rem ad arma deduci studebat. 
 
 V. His de causis aguntur omnia raptim atque turbate. 
 Nee docendi Caesaris propinquis eius spatium datur, nee 
 tribunis plebis sui periculi deprecandi neque etiam extremi 
 iuris intercessione retinendi [quod L. Sulla reliquerat] 
 facultas tribuitur, sed de sua salute septimo die cogitare 
 coguntur, quod illi turbulentissimi superioribus temporibus 
 tribuni plebis post octo denique menses variarum actionum 
 respicere ac timere consuerant. Decurritur ad illud extre- 
 mum atque ultimum senatus consultum, quo nisi paene in 
 ipso urbis incendio atque in desperatione omnium salutis 
 . . . numquam ante descensum est : dent operam consules, 
 
 [83 J 
 
praetores, tribuni plebis, quique pro coss. sint ad urbem, 
 ne quid res publica detrimenti capiat. Haec SCto perscri- 
 buntur a. d. VII Id. Ian. Itaque V primis diebus quibus 
 haberi senatus potuit, qua ex die consulatum iniit Lentu- 
 lus, biduo excepto comitiali et de imperio Caesaris et de 
 amplissimis viris, tribunis plebis, gravissime acerbissimeque 
 decemitur. Profugiunt statim ex urbe tribuni plebis se- 
 seque ad Caesarem conferunt. Is eo tempore erat Raven- 
 nae expectabatque suis lenissimis postulatis responsa, si 
 qua hominum aequitate res ad otium deduci posset. 
 
 VI. Proximis diebus habetur extra urbem senatus. Pom- 
 peius eadem ilia quae per Scipionem ostenderat agit ; sena- 
 tus virtutem constantiamque conlaudat; copias suas exponit : 
 legiones habere sese paratas X ; praeterea cognitum com- 
 pertumque sibi, alieno esse animo in Caesarem milites, 
 neque iis posse persuaderi uti eum defendant aut sequantur 
 saltern. De reliquis rebus ad senatum refertur : tota Italia 
 delectus habeatur ; Faustus Sulla propere in Mauritaniam 
 mittatur ; pecunia uti ex aerario Pompeio detur. Refertur 
 etiam de rege luba, ut socius sit atque amicus ; Marcellus 
 vero passurum in praesentia negat. De Fausto impedit 
 Philippus tribunus plebis. De reliquis rebus senatus con- 
 sulta perscribuntur. Provinciae privatis decemuntur, duae 
 consulares, reliquae praetoriae. Scipioni obvenit Syria, 
 L. Domitio Gallia. Philippus et Cotta privato consilio 
 praetereuntur, neque eorum sortes deiciuntur. In reliquas 
 provincias praetores mittuntur. Neque expectant, quod 
 superioribus annis acciderat, ut de eorum imperio ad popu- 
 lum feratur, paludatique votis nuncupatis exeunt. Consu- 
 les, quod ante id tempus accidit numquam, clam ex urbe 
 proficiscuntur, lictoresque habent in urbe et Capitolio pri- 
 vati contra omnia vetustatis exempla. Tota Italia delectus 
 
 [84] 
 
habentur, arma imperantur, pecuniae a municipiis exi- 
 guntur, e fanis tolluntur, omnia divina humanaque iura 
 permiscentur. 
 
 VII. Quibus rebus cognitis, Caesar apud milites contio- 
 natur. Omnium temporum iniurias inimicorum in se com- 
 memorat; a quibus deductum ac depravatum Pompeium 
 queritur invidia atque obtrectatione laudis suae, cuius ipse 
 honori et dignitati semper faverit adiutorque fuerit. Novum 
 in re publica introductum exemplum queritur, ut tribunicia 
 intercessio armis notaretur atque obprimeretur, quae supe- 
 rioribus annis esset restituta. Sullam nudata omnibus rebus 
 tribunicia potestate, tamen intercessionem liberam reli- 
 quisse ; Pompeium, qui amissa restituisse videatur bona, 
 etiam quae ante habuerint ademisse. Quotienscumque sit 
 decretum, darent operam magistratus ne quid res publica 
 detrimenti caperet, qua voce et quo senatus consulto popu- 
 lus Romanus ad arma sit vocatus, factum in perniciosis 
 legibus, in vi tribunicia, in secessione populi, templis locis- 
 que editioribus occupatis ; atque haec superioris aetatis ex- 
 empla expiata, Saturnini atque Gracchorum casibus docet ; 
 quarum rerum illo tempore nihil factum, ne cogitatum qui- 
 dem (nulla lex promulgata, non cum populo agi coeptum, 
 nulla secessio facta). Hortatur, cuius imperatoris ductu 
 Vim annis rem publicam felicissime gesserint plurimaque 
 proelia secunda fecerint, omnem Galliam Germaniamque 
 pacaverint, ut eius existimationem dignitatemque ab inimi- 
 cis defendant. Conclamant legionis XIII, quae aderat, 
 milites (banc enim initio tumultus evocaverat ; reliquae 
 nondum venerant) : sese paratos esse imperatoris sui tribu- 
 norumque plebis iniurias defendere. 
 
 Caesar, Bell. Civ. I, 1-7 
 [8SJ 
 
CAESAR'S LAW REGARDING DEBT, AND 
 ITS ENFORCEMENT 
 
 ^ICTATORE habente comitia Caesare, consules 
 creantur lulius Caesar et P. Servilius : is enim 
 erat annus quo per leges ei consulem fieri liceret. 
 His rebus confectis, cum fides tota Italia esset angustior, 
 neque creditae pecuniae solverentur, constituit ut arbitri 
 darentur; per eos fierent aestimationes possessionum et 
 rerum, quanti quaeque earum ante bellum fuisset, atque 
 hae creditoribus traderentur. Hoc et ad timorem novarum 
 tabularum tollendum minuendumque, qui fere bella et civi- 
 les dissensiones sequi consuevit, et ad debitorum tuendam 
 existimationem esse aptissimum existimavit. Itemque 
 praetoribus tribunisque plebis rogationes ad populum fe- 
 rentibus, nonnullos ambitus Pompeia lege damnatos illis 
 temporibus quibus in urbe praesidia legionum Pompeius 
 habuerat, quae iudicia aliis audientibus iudicibus, aliis sen- 
 tentiam ferentibus singulis diebus erant perfecta, in inte- 
 grum restituit, qui se illi initio civilis belli optulerant, si 
 sua opera in bello uti vellet, proinde aestimans ac si usus 
 esset, quoniam sui fecissent potestatem. Statuerat enim, 
 prius hos iudicio populi debere restitui quam suo beneficio 
 videri receptos, ne aut ingratus in referenda gratia aut 
 arrogans in praeripiendo populi beneficio videretur. His 
 rebus et feriis Latinis comitiisque omnibus perficiendis 
 XI dies tribuit, dictaturaque se abdicat et ab urbe profi- 
 ciscitur Brundisiumque pervenit. 
 
 Isdem temporibus M. Coelius Rufus praetor, causa debi- 
 torum suscepta, initio magistratus tribunal suum iuxta 
 C. Treboni, praetoris urbani, sellam collocavit et, si quis 
 appellavisset de aestimatione et de solutionibus quae per 
 
 [86] 
 
arbitrum fierent, ut Caesar praesens constituerat, fore 
 auxilio poUicebatur. Sad fiebat aequitate decreti et hu- 
 manitate Treboni, qui his temporibus clementer et mode- 
 rate ius dicendum existimabat, ut reperiri non possent a 
 quibus initium appellandi nasceretur. Nam fortasse ino- 
 piam excusare et calamitatem aut propriam suam aut 
 temporum queri et difficultates auctionandi proponere 
 etiam mediocris est animi ; integras vero tenere posses- 
 siones, qui se debere fateantur, cuius animi aut cuius 
 inpudentiae est? Itaque, hoc qui postularet reperiebatur 
 nemo. Atque ipsis ad quorum commodum pertinebat, du- 
 rior inventus est Coelius. Set ab hoc profectus initio, ne 
 frustra ingressus turpem causam videretur, legem promul- 
 gavit, ut sexenni die sine usuris creditae pecuniae solvantur. 
 Cum resisteret Servilius consul reliquique magistratus, et 
 minus opinione sua efficeret, ad hominum excitanda studia 
 sublata priore lege duas promulgavit, unam qua mercedes 
 habitationum annuas conductoribus donavit, aliam tabula- 
 rum novarum, impetuque multitudinis in C. Trebonium 
 facto et non nullis vulneratis, eum de tribunali deturbavit. 
 De quibus rebus Servilius consul ad senatum retulit, sena- 
 tusque Coelium ab re publica removendum censuit. Hoc 
 decreto eum consul senatu prohibuit et contionari conan- 
 tem de rostris deduxit. Ille ignominia et dolore permotus 
 palam se proficisci ad Caesarem simulavit ; clam nuntiis 
 ad Milonem missis, qui Clodio interfecto eo nomine erat 
 damnatus, atque eo in Italiam evocato, quod magnis mu- 
 neribus datis gladiatoriae familiae reliquias habebat, sibi 
 coniunxit atque eum in Thurinum ad soUicitandos pastores 
 praemisit. Ipse cum Casilinum venisset, unoque tempore 
 signa eius militaria atque arma Capuae essent comprensa 
 et familia Neapoli visa, quae proditionem oppidi appararet, 
 
 [87] 
 
patefactis consiliis, exclusus Capua et periculum veritus, 
 quod conventus arma ceperat atque eum hostis loco haben- 
 dum existimabat, consiliodestitit atque eo itinere sese avertit. 
 Interim Milo, dimissis circum municipia litteris, se ea 
 quae faceret iussu atque imperio facere Pompei, quae 
 mandata ad se per VibuUium delata essent, quos ex aere 
 alieno laborare arbitrabatur, sollicitabat. Apud quos cum 
 proficere nihil posset, quibusdam solutis ergastulis, Cosam 
 in agro Thurino oppugnare coepit. Eo cum a Q. Pedio 
 praetore cum legione . . . , lapide ictus ex muro periit. Et 
 Coelius profectus, ut dictitabat, ad Caesarem pervenit Thu- 
 rios. Ubi cum quosdam eius municipii soUicitaret equiti- 
 busque Caesaris Gallis atque Hispanis, qui eo praesidii 
 causa missi erant, pecuniam polliceretur, ab his est inter- 
 fectus. Ita magnarum initia rerum, quae occupatione 
 magistratuum et temporum sollicitam Italiam habebant, 
 celerem et facilem exitum habuerunt. 
 
 Caesar, Bell. Civ. Ill, i and 20-22 
 
 VERBA SENATUS CONSULTI (161 B.C.) ; VERBA 
 EDICTI CENSORUM (92 B.C.) 
 
 FANNIO STRABONE, M. Valerio Messala 
 coss. senatus consultum de philosophis et de rhe- 
 toribus factum est : M. Pomponius praetor senatum 
 consuluit. Quod verba facta sunt de philosophis et de rhe- 
 toribus, de ea re ita censuerunt, ut M. Pomponius praetor 
 animadverteret curaretque uti ei e re pubhca fideque sua 
 videretur uti Romae ne essent. 
 
 Aliquot deinde annis post id senatus consultum, Cn. 
 Domitius Ahenobarbus et L. Licinius Crassus censores de 
 coercendis rhetoribus Latinis ita edixerunt : Renuntiatum 
 
 [88] 
 
est nobis, esse homines qui novum genus disciplinae in- 
 stituerunt, ad quos inventus in ludum conveniat ; eos sibi 
 nomen imposuisse Latinos rhetoras, ibi homines adules- 
 centulos dies totos desidere. Maiores nostri quae Hberos 
 suos discere et quos in ludos itare vellent instituerunt. 
 Haec nova, quae praeter consuetudinem ac morem maio- 
 rum fiunt, neque placent neque recta videntur. Quapropter 
 et his qui eos ludos habent, et his qui eo venire con- 
 suerunt, visum est faciundum ut ostenderemus nostram 
 sententiam, nobis non placere. 
 
 Neque illis solum temporibus nimis rudibus necdum 
 Graeca disciplina expolitis philosophi ex urbe Roma pulsi 
 sunt, verum etiam Domitiano imperante senatus consulto 
 eiecti atque urbe et Italia interdict! sunt. Qua tempestate 
 Epictetus quoque philosophus propter id senatus consultum 
 Nicopohm Roma decessit. ^^^ ^^^^ XV, 1 1 
 
 FRAGMENT OF THE LEX lULIA MUNICIPALIS 
 (49 B.C.) 
 
 POLICE REGULATIONS FOR THE CITY OF ROME 
 
 1. Quem hac lege ad consulem profiterei oportebit, sei 
 is, quom ei profiterei oportebit, Romae non erit, tum quel 
 eius negotia curabit, is eadem omnia quae eum quoius 
 negotia curabit, sei Romae esset h. 1. profiterei oporteret, 
 item isdemque diebus ad cos. profitemino. 
 
 2. Quem h. 1. ad cos. profiterei oportebit, sei is pupillus 
 seive ea pupilla erit, tum quei eius pupilli pupillaeve tutor 
 erit, item eademque omnia in iisdem diebus ad cos. profi- 
 temino, ita utei et quae quibusque diebus eum eamve, sei 
 pupillus pupillave non esset, h. 1. profiterei oporteret. 
 
 [89] 
 
3. Sei COS. ad quem h. 1. professiones fierei oportebit, 
 Romae non erit, turn is quem profiterei oportebit, quod 
 eum profiterei oportebit, ad praetorem urbanum, aut sei is 
 Romae non erit, ad eum praetorem quei inter peregrines 
 ius deicet, profitemino, ita utei eum ad cos., sei turn Romae 
 esset, h. 1. profiterei oporteret. 
 
 4. Sei ex eis cos. et praetoribus ad quos h. 1. profes- 
 siones fierei oportebit, nemo eorum Romae erit, turn is 
 quem profiterei oportebit, quod eum profiterei oportebit, 
 ad tribunum plebei profitemino, ita utei eum ad cos. prae- 
 toremque urbanum eumque quei inter peregrines ius deicet, 
 sei turn Romae esset, h. 1. profiterei oporteret. 
 
 5. Quod quemquem h. 1. profiterei oportebit, is apud 
 quem ea professio fiet, eius quei profitebitur nomen, et ea 
 quae professus erit, et quo die professus sit, in tabulas 
 publicas referunda curato, eademque omnia quae uteique 
 in tabulas rettulerit ita in tabulam in album referunda cu- 
 rato, idque aput forum, et quom frumentum populo dabitur, 
 ibei ubei frumentum populo dabitur, cottidie maiorem par- 
 tem diei propositum habeto, unde de piano recte legi possit. 
 
 6. Queiquomque frumentum populo dabit damdumve 
 curabit, nei quoi eorum quorum nomina h. 1. ad cos. prae- 
 torem tribunum plebis in tabula in albo proposita erunt, 
 frumentum dato neve dare iubeto neve sinito. Quei adver- 
 sus ea eorum quoi frumentum dederit, is in tritici modios 
 I HS IDDD populo dare damnas esto, eiusque pecuniae 
 quei volet petitio esto. 
 
 7. Quae viae in urbem Romam, propiusve urbem Romam 
 passus M, ubei continente habitabitur, sunt erunt, quoius 
 ante aedificium earum quae via erit, is eam viam arbitratu 
 eius aedilis quoi ea pars urbis h. 1. obvenerit, tueatur ; isque 
 aedilis curato uti, quorum ante aedificium erit, quamque 
 
 [90] 
 
viam h. 1. quemque tueri oportebit, ei omnes earn viam 
 arbitratu eius tueantur, neve eo loco aqua consistat, quo 
 minus conmode populus ea via utatur. 
 
 8. Aediles curules aediles plebei, quei nunc sunt, quei- 
 quomque post h. 1. rogatam factei createi erunt eumve ma- 
 gistratum inierint, iei in diebus V proxumeis quibus eo ma- 
 gistratu designatei erunt eumve magistratum inierint, inter 
 se paranto aut sortiunto, qua in partei urbis quisque eorum 
 vias publicas in urbem Romam, propiusve urbem Romam 
 passus M, reficiundas sternendas curet, eiusque rei procura- 
 tionem habeat. Quae pars quoique aedilei ita h. 1. obvenerit, 
 eius aedilis in eis loceis quae in ea partei erunt, viarum re- 
 ficiendarum tuemdarum procuratio esto, utei h. 1. oportebit. 
 
 9. Quae via inter aedem sacram et aedificium locumve 
 publicum et inter aedificium privatum est erit, eius viae 
 partem dimidiam is aedilis quoi ea pars urbis obvenerit, 
 in qua parte ea aedis sacra erit seive aedificium publicum 
 seive locus publicus, tuemdam locato. 
 
 10. Quemquomque ante suum aedificium viam publicam 
 h. 1. tueri oportebit, quei eorum eam viam arbitratu eius 
 aedilis quoius oportuerit non tuebitur, eam viam aedilis 
 quoius arbitratu eam tuerei oportuerit tuemdam locato ; 
 isque aedilis, diebus ne minus X antequam locet, aput 
 forum ante tribunale suom propositum habeto, quam viam 
 tuendam et quo die locaturus sit, et quorum ante aedifi- 
 cium ea via sit ; eisque quorum ante aedificium ea via 
 erit, procuratoribusque eorum domum denuntietur facito, 
 se eam viam locaturum, et quo die locaturus sit ; eamque 
 locationem palam in foro per quaestorem urbanum, eumve 
 quei aerario praerit, facito. Quamta pecunia eam viam lo- 
 caverit, tamtae pecuniae eum eosque quorum ante aedificium 
 ea via erit pro portioni, quamtum quoiusque ante aedificium 
 
 [91] 
 
viae in longitudine et in latitudine erit, quaestor urbanus, 
 queive aerario praerit, in tabulas publicas pecuniae factae 
 referundum curato. Ei quei earn viam tuemdam redemerit, 
 tamtae pecuniae eum eosve adtribuito sine dolo malo. Sei 
 is quei adtributus erit earn pecuniam diebus XXX proxu- 
 meis quibus ipse aut procurator eius sciet adtributionem 
 factam esse, ei quoi adtributus erit non solvent, neque 
 satisfecerit, is quamtae pecuniae adtributus erit, tamtam 
 pecuniam et eius dimidium ei quoi adtributus erit dare 
 debeto, inque eam rem is, quoquomque de ea re aditum 
 erit, iudicem iudiciumve ita dato, utei de pecunia credita 
 iudicem iudiciumve dari oporteret. 
 
 1 1 . Quam viam h. 1. tuemdam locari oportebit, aedilis 
 quem eam viam tuendam locare oportebit, is eam viam per 
 quaestorem urbanum, queive aerario praerit, tuemdam lo- 
 cate, utei eam viam arbitratu eius quei eam viam locan- 
 dam curaverit, tueatur. Quamtam pecuniam ita quaeque 
 via locata erit, tantam pecuniam quaestor urbanus, queive 
 aerario praerit, redemptorei quoi e lege locationis dari 
 oportebit, heredeive eius damdam adtribuendam curato. 
 
 12. Quo minus aediles et Illlvirei vieis in urbem pur- 
 gandeis, Ilvirei vieis extra propiusve urbem Romam passus 
 M purgandeis, queiquomque erunt, vias publicas purgan- 
 das curent eiusque rei potestatem habeant, ita utei legibus 
 plebeive scitis S. ve C. oportet oportebit, eorum h. 1. 
 nihil rogatur. 
 
 13. Quoius ante aedificium semita in loco erit, is eam 
 semitam eo aedificio perpetuo lapidibus perpetueis inte- 
 greis continentem constratam recte habeto arbitratu eius 
 aedilis quoius in ea parte h. 1. viarum procuratio erit. 
 
 14. Quae viae in urbem Romam sunt erunt intra ea 
 loca ubi continenti habitabitur, ne quis in ieis vieis post 
 
 [92J 
 
K. lanuar. primas plostrum interdiu post solem ortum, 
 neve ante horam X diei ducito agito, nisi quod aedium 
 sacrarum deorum inmortalium caussa aedificandarum, ope- 
 risve publice faciumdei causa, advehei portari oportebit, aut 
 quod ex urbe exve ieis loceis earum rerum quae publice 
 demoliendae locatae erunt, publice exportarei oportebit, et 
 quarum rerum caussa plostra h. 1. certeis hominibus certeis 
 de causeis agere ducere licebit. 
 
 15. Quibus diebus virgines Vestales, regem sacrorum, 
 flamines plostreis in urbe sacrorum publicorum populi 
 Romani caussa vehi oportebit, quaeque plostra triumphi 
 caussa, quo die quisque triumphabit, ducei oportebit, quae- 
 que plostra ludorum quel Romae aut urbei Romae propius 
 passus M publice feient, inve pompam ludeis circiensibus 
 ducei agei opus erit : quo minus earum rerum caussa eisque 
 diebus plostra interdiu in urbe ducantur agantur, eius hac 
 lege nihil rogatur. 
 
 1 6 . Quae plostra noctu in urbem inducta erunt, quo minus 
 ea plostra inania aut stercoris exportandei caussa post solem 
 ortum horis X diei bubus iumentisve iuncta in urbe Roma 
 et ab urbe Roma passus M esse liceat, eius h. 1. nihil rogatur. 
 
 17. Quae loca publica porticusve publicae in urbe Roma 
 propiusve urbei Romae passus M sunt erunt, quorum loco- 
 rum quoiusque portions aedilium eorumve magistratuom 
 quel vieis loceisque publiceis urbis Romae propiusve urbei 
 Romae passus M purgandeis praerunt, legibus procuratio 
 est erit, nei quis in ieis loceis inve ieis porticibus quid in- 
 aedificatum inmolitumve habeto, neve ea loca porticumve 
 quam possideto, neve eorum quod saeptum clausumve ha- 
 beto, quo minus eis loceis porticibusque populus utatur 
 pateantve, nisi quibus uteique legibus plebeive scitis sena- 
 tusve consultis concessum permissumve est. 
 
 [93J 
 
1 8. Quibus loceis ex lege locationis quam censor, aliusve 
 quis magistratus publiceis vectigalibus ultrove tributeis fru- 
 endeis tuendeisve dixit dixerit, eis quei ea fruenda tuendave 
 conducta habebunt, ut utei fruei liceat aut utei ea ab eis 
 custodiantur, cautum est : ei quo minus ieis loceis utantur 
 fruantur ita utei quoique eorum ex lege locationis ieis sine 
 dolo malo utei fruei licebit, ex h. 1. nihil rogatur. 
 
 19. Quos ludos quisque Romae propiusve urbei Romae 
 passus M faciet, quo minus ei eorum ludorum caussa scae- 
 nam pulpitum ceteraque quae ad eos ludos opus erunt, in 
 loco publico ponere statuere, eisque diebus quibus eos 
 faciet, loco publico utei liceat, eius h. 1. nihil rogatur. 
 
 20. Quei scribae librarei magistratibus apparebunt, ei 
 quo minus loceis publiceis, ubei is quoi quisque eorum 
 apparebunt, iuserit, apparendi caussa utantur, eius h. 1. n. r. 
 
 2 1 . Quae loca serveis publiceis ab censoribus habitandei 
 utendei caussa adtributa sunt, ei quo minus eis loceis 
 utantur, eius h. 1. nihil rogatur. 
 
 REGULATIONS AFFECTING CERTAIN COMMUNITIES 
 
 22. Queiquomque in municipieis coloneis praefectureis 
 foreis conciliabuleis civium Romanorum Ilvirei Illlvirei 
 erunt, aliove quo nomine magistratum potestatemve sufra- 
 gio eorum quei quoiusque municipi coloniae praefecturae 
 fori conciliabuli erunt habebunt : nei quis eorum quem in 
 eo municipio colonia praefectura foro conciliabulo in sena- 
 tum decuriones conscriptosve legito neve sublegito neve 
 coptato neve recitandos curato, nisi in demortuei damna- 
 teive locum eiusve quei confessus erit, se senatorem 
 decurionem conscreiptumve ibei h. 1. esse non licere. 
 
 23. Quei minor annos XXX natus est erit, nei quis 
 eorum post Kalendas lanuarias secundas in municipio 
 
 [94J 
 
colonia praefectura Ilviratum Illlviratum neve quern alium 
 magistratum petito neve capito neve gerito, nisei quel 
 eorum stipendia equo in legione III, aut pedestria in 
 legione VI fecerit, quae stipendia in castreis inve pro- 
 vincia maiorem partem sui quoiusque anni fecerit, aut 
 bina semestria quae ei pro singuleis annueis procedere 
 oporteat, aut ei vocatio rei militaris legibus plebeive scitis 
 exve foidere erit, quocirca eum inveitum merere non opor- 
 teat. Neve quis quei praeconium dissignationem libiti- 
 namve faciet, dum eorum quid faciet, in municipio colonia 
 praefectura Ilviratum Illlviratum alium ve quem magistra- 
 tum petito neve capito neve gerito neve habeto, neve ibei 
 senator neve decurio neve conscriptus esto, neve senten- 
 tiam dicito. Quei eorum ex eis quei supra scriptei sunt, 
 adversus ea fecerit, is HS I33D populo dare damnas esto, 
 eiusque pecuniae quei volet petitio esto. 
 
 24. Queiquomque in municipio colonia praefectura post 
 K. Quinctiles primas comitia Ilvireis Illlvireis aleive quoi 
 magistratui rogando subrogandove habebit, is ne quem quei 
 minor anneis XXX natus est erit, Ilvirum Illlvirum, 
 queive ibei alium magistratum habeat, renuntiato neve re- 
 nuntiarei iubeto, nisi quei stipendia equo in legione III, 
 aut stipendia pedestria in legione VI fecerit, quae stipendia 
 in castreis inve provincia maiorem partem sui quoiusque 
 anni fecerit, aut bina semestria quae ei pro singuleis 
 annueis procedere oporteat, cum eo quod ei legibus ple- 
 beive sciteis procedere oportebit, aut ei vocatio rei militaris 
 legibus plebeive sciteis exve foedere erit, quocirca eum 
 invitum merere non oporteat. Neve eum quei praeconium 
 dissignationem libitinamve faciet, dum eorum quid faciet, 
 Ilvirum Illlvirum, queive ibei magistratus sit, renuntiato, 
 neve in senatum neve in decurionum conscriptorumve 
 
 [9SJ 
 
numero legito sublegito coptato, neve sententiam rogato 
 neve dicere neve ferre iubeto sciens dolo malo. Quei 
 adversus ea fecerit, is HS IDDD populo dare damnas esto, 
 eiusque pecuniae quei volet petitio esto. 
 
 25. Quae municipia coloniae praefecturae fora concilia- 
 bula civium Romanorum sunt erant, nei quis in eoram quo 
 municipio colonia praefectura foro conciliabulo in senatu 
 decurionibus conscreipteisque esto, neve quoi ibi in eo 
 ordine sententiam deicere ferre liceto : quei furtei, quod 
 ipse fecit fecerit, condemnatus pactusve est erit ; queive 
 iudicio fiduciae pro socio tutelae mandatei iniuriarum deve 
 dolo malo condemnatus est erit ; queive lege Plaetoria ob 
 eamve rem, quod adversus eam legem fecit fecerit, con- 
 demnatus est erit; queive depugnandei caussa auctoratus 
 est erit fuit fuerit ; queive in iure bonam copiam abiuravit 
 abiuraverit, bonamve copiam iuravit iuraverit ; queive spon- 
 soribus creditoribusve sueis renuntiavit renuntiaverit, se 
 soldum solvere non posse, aut cum eis pactus est erit, se 
 soldum solvere non posse ; prove quo datum depensum est 
 erit; quoiusve bona ex edicto eius quei iure deicundo 
 praefuit praefuerit, praeterquam sei quoius quom pupillus 
 esset reive publicae caussa abesset, neque dolo malo fecit 
 fecerit quo magis rei publicae caussa abesset, bona possessa 
 proscriptave sunt erunt, possessa proscriptave sunt erunt ; 
 queive iudicio publico Romae condemnatus est erit, quo- 
 circa eum in Italia esse non liceat, neque in integrum resti- 
 tutus est erit ; queive in eo municipio colonia praefectura 
 foro conciliabulo quoius erit, iudicio publico condemnatus 
 est erit ; quemve kalumniae praevaricationis caussa accus- 
 sasse fecisseve quod iudicatum est erit ; quoive aput exer- 
 citum ignominiae caussa ordo ademptus est erit ; quemve 
 imperator ignominiae caussa ab exercitu decedere iusit 
 
 [96] 
 
iuserit ; queive ob caput civis Romanei ref erundum pecu- 
 niam praemium aliudve quid cepit ceperit ; queive corpore 
 quaestum fecit f ecerit ; queive lanistaturam artemve ludi- 
 cram fecit fecerit ; queive lenocinium faciet. Quei adversus 
 ea in municipio colonia praefectura foro conciliabulo in 
 senatu decurionibus conscripteisve fuerit sentemtiamve 
 dixerit, is HS IDDD populo dare damnas esto, eiusque 
 pecuniae quei volet petitio esto. 
 
 26. Quoi h. 1. in municipio colonia praefectura foro con- 
 ciliabulo senatorem decurionem conscriptum esse, inque eo 
 ordine sentemtiam dicere ferre non licebit, nei quis quei 
 in eo municipio colonia praefectura foro conciliabulo sena- 
 tum decuriones conscriptos habebit, eum in senatum decu- 
 riones conscriptos ire iubeto sciens dolo malo ; neve eum 
 ibei sentemtiam rogato neive dicere neive ferre iubeto 
 sciens dolo malo ; neve quis quei in eo municipio colonia 
 praefectura foro conciliabulo sufragio eorum maxumam 
 potestatem habebit, eorum quern ibei in senatum decuri- 
 ones conscriptos ire, neve in eo numero esse neve sentem- 
 tiam ibei dicere ferreve sinito sciens dolo malo ; neve quis 
 eius rationem comitieis conciliove habeto, et si creatus 
 erit, eum adversus h. 1. ieis comitieis conciliove creatum 
 esse renuntiato ; neve quis quei ibei magistratum potesta- 
 temve habebit, eum cum senatu decurionibus conscripteis 
 ludos spectare neive in convivio publico esse sinito sciens 
 dolo malo. 
 
 27. Quibus h. 1. in municipio colonia praefectura foro 
 conciliabulo in senatu decurionibus conscripteis esse non 
 licebit, ni quis eorum in municipio colonia praefectura 
 foro conciliabulo Ilviratum Illlviratum aliamve quam po- 
 testatem ex quo honore in eum ordinem perveniat, petito 
 neve capito ; neve quis eorum ludeis, cumve gladiatores 
 
 [97] 
 
ibei pugnabunt, in loco senatorio decurionum conscripto- 
 rum sedeto neve spectato ; neve convivium publicum is 
 inito ; neive quis quem adversus ea creatum renuntia- 
 tum erit, ibei Ilvir Illlvir esto, neve ibei magistratum 
 potestatemve habeto. Quei adversus ea fecerit, is HS 
 ID33 populo dare damnas esto, eiusque pecuniae quei 
 volet petitio esto. 
 
 28. Quae municipia coloniae praefecturae civium Roma- 
 norum in Italia sunt erunt, quei in eis municipieis coloneis 
 praefectureis maximum magistratum maximamve potesta- 
 tem ibei habebit turn cum censor aliusve quis magistratus 
 Romae populi censum aget, is diebus LX proxumeis 
 quibus sciet Romae censum populi agi, omnium munici- 
 pium colonorum suorum queique eius praefecturae erunt, 
 quei cives Romanei erunt, censum agito, eorumque nomina 
 praenomina, patres aut patronos, tribus, cognomina, et quot 
 annos quisque eorum habet, et rationem pecuniae, ex for- 
 mula census quae Romae ab eo qui tum censum populi 
 acturus erit proposita erit, ab ieis iurateis accipito ; eaque 
 omnia in tabulas publicas sui municipi referunda curato, 
 eosque libros per legatos quos maior pars decurionum con- 
 scriptorum ad eam rem legarei mittei censuerint tum cum 
 ea res consuleretur, ad eos quei Romae censum agent, 
 mittito; curatoque utei, quom amplius dies XL reliquei 
 erunt ante quam diem ei queiquomque Romae censum 
 aget, finem populi censendi faciant, eos adeant librosque 
 eius municipi coloniae praefecturae edant ; isque censor, 
 seive quis alius magistratus censum populi aget, diebus V 
 proxumeis quibus legatei eius municipi coloniae praefectu- 
 rae adierint, eos libros census quei ab ieis legateis dabun- 
 tur, accipito sine dolo malo, exque ieis libreis quae ibei 
 scripta erunt, in tabulas publicas referunda curato, easque 
 
 [98] 
 
tabulas eodem loco ubei ceterae tabulae publicae erunt in 
 quibus census populi perscriptus erit, condendas curato. 
 
 29. Qui pluribus in municipieis coloneis praefectureis 
 domicilium habebit, at is Romae census erit, quo magis in 
 miunicipio colonia praefectura h. 1. censeatur, eius h, 1. nihil 
 rogatur. 
 
 30. Quel lege plebeive scito permissus est fuit, utei 
 leges in municipio fundano municipibusve eius municipi 
 daret, sei quid is post h. 1. rog. in eo anno proxumo quo 
 h. 1. populus iuserit, ad eas leges addiderit commutaverit 
 conrexerit, municipis fundanos item teneto utei oporteret, 
 sei eae res ab eo turn quom primum leges eis municipibus 
 lege plebeive scito dedit, ad eas leges additae commutatae 
 conrectae essent ; neve quis intercedito neve quid facito, 
 quo minus ea rata sint, quove minus municipis fundanos 
 teneant eisque optemperetur. 
 
 VARIOUS EDICTS OF MAGISTRATES 
 
 BRAETORIS verba dicunt : Infamia notatur, qui ab 
 exercitu ignominiae causa ab imperatore, eove cui 
 J-L de ea re statuendi potestas fuerit, dimissus erit ; qui 
 artis ludicrae pronuntiandive causa in scaenam prodierit ; 
 qui lenocinium fecerit ; qui in iudicio publico calumniae 
 praevaricationisve causa quid fecisse iudicatus erit; qui 
 furti, vi bonorum raptorum, iniuriarum, de dolo malo et 
 fraude suo nomine damnatus pactusve erit ; qui pro socio, 
 tutelae, mandati, depositi, suo nomine, non contrario iudicio, 
 damnatus erit ; qui eam quae in potestate eius esset, genero 
 mortuo, cum eum mortuum esse sciret, intra id tempus quo 
 elugere virum moris est, antequam virum elugeret, in matri- 
 monium collocaverit, eamve sciens quis uxorem duxerit, 
 
 [99] 
 
non iussu eius in cuius potestate est ; et qui eum quern in 
 potestate haberet, earn de qua supra comprehensum est, 
 uxorem ducere passus fuerit ; quive suo nomine, non iussu 
 eius in cuius potestate esset, eiusve nomine quem quamve in 
 potestate haberet, bina sponsalia binasve nuptias in eodem 
 tempore constitutas habuerit. Digest. Ill, 2, i 
 
 Praetor ait : Si quis eum apud quem alea lusum esse 
 dicetur verberaverit damnumve ei dederit sive quid eo 
 tempore dolo eius subtractum est, iudicium non dabo. In 
 eum qui aleae ludendae causa vim intulerit, uti quaeque 
 res erit, animadvertam. Digest. XI, 5, i 
 
 Ait praetor : In via publica itinereve publico facere 
 immittere quid, quo ea via idve iter deterius sit fiat, veto. 
 
 Quod in via publica itinereve publico factum immissum 
 habes, quo ea via idve iter deterius sit fiat, restituas. 
 
 Quo minus illi via publica itinereve publico ire agere 
 liceat, vim fieri veto. 
 
 Quo minus illi viam publicam iterve publicum aperire 
 reficere liceat, dum ne ea via idve iter deterius fiat, vim 
 fieri veto. Digest. XXXXIII, 8, 2 (passim) 
 
 Aediles aiunt : Qui iumenta vendunt, palam recte dicunto 
 quid in quoque eorum morbi vitiique sit; utique optime 
 ornata vendendi causa fuerint, ita emptoribus tradentur. 
 Si quid ita factum non erit, de omamentis restituendis, 
 iumentisve ornamentorum nomine redhibendis, in diebus 
 sexaginta ; morbi autem vitiive causa inemptis faciendis, in 
 sex mensibus ; vel quo minoris, cum venirent, fuerint, in 
 anno iudicium dabimus. Si iumenta paria simul venierint, 
 et alterum in ea causa fuerit ut redhiberi debeat, iudicium 
 dabimus quo utrumque redhibeatur. Digest. XXI, i, 38 
 
 [100] 
 
Deinde aiunt aediles : Ne quis canem, verrem, vel mino- 
 
 rem aprum, lupum, ursum, pantheram, leonem (aliudve 
 
 quod noceret animal, sive soluta sint, sive alligata, ut con- 
 
 tineri vinculis quo minus damnum inferant non possint), 
 
 qua vulgo iter fiet, ita habuisse velit ut cuiquam nocere 
 
 damnumve dare possit. Si adversus ea factum erit, et 
 
 homo liber ex ea re perierit, solidi ducenti ; si nocitum 
 
 homini libero esse dicetur, quanti bonum aequum iudici 
 
 videbitur, condemnetur ; ceterarum rerum, quanti damnum 
 
 datum factumve sit, dupli. „ . . „„, 
 
 ' '^ Digest. XXI, I, 40-42 
 
 NOTAE CENSORIAE 
 
 I QUIS agrum suum passus fuerat sordescere eumque 
 indiligenter curabat ac neque araverat neque purga- 
 verat, sive quis arborem suam vineamque habuerat 
 derelictui, non id sine poena fuit, sed erat opus censorium 
 censoresque aerarium faciebant. Item, quis eques Roma- 
 nus equum habere gracilentum aut parum nitidum visus 
 erat, " inpolitiae " notabatur ; id verbum significat quasi 
 tu dicas " incuriae." Cuius rei utriusque auctoritates sunt 
 et M. Cato id saepenumero adtestatus est. 
 
 AuL. Gell. IV, 1 2 
 
 Inter censorum severitates tria haec exempla in litteris 
 sunt castigatissimae disciplinae. Unum est huiuscemodi : 
 Censor agebat de uxoribus sollemne iusiurandum ; verba 
 erant ita concepta " Ut tu ex animi tui sententia uxorem 
 habes ? " Qui iurabat cavillator quidam et canicula et ni- 
 mis ridicularius fuit. Is locum esse sibi ioci dicundi ratus, 
 cum ita uti mos erat censor dixisset : " Ut tu ex animi tui 
 sententia uxorem habes .' " " Habeo equidem," inquit, 
 
 [lOl] 
 
"uxorem sed non hercle ex animi mei sententia." Turn 
 censor eum, quod intempestive lascivisset, in aerarios rettu- 
 lit causamque banc ioci scurrilis apud se dicti subscripsit. • 
 
 Altera severitas eiusdem sectae disciplinaeque est. De- 
 liberatum est de nota eius qui ad censores ab amico advoca- 
 tus est et in iure stans clare nimis et sonore oscitavit, atque 
 inibi ut plecteretur fuit, tamquam illud indicium esset vagi 
 animi et alucinantis et fluxae atque apertae securitatis. Sed 
 cum ille deiurasset invitissimum sese ac repugnantem os- 
 citatione victum tenerique eo vitio quod " oscedo " appella- 
 tur, turn notae iam destinatae exemptus est. Publius Scipio 
 Africanus, Pauli filius, utramque historiam posuit in orati- 
 one quam dixit in censura, cum ad maiorum mores populum 
 hortaretur. 
 
 Item aliud refert Sabinus Masurius in septimo memori- 
 
 ali severe factum : Censores, inquit, Publius Scipio Nasica 
 
 et Marcus Popilius, cum equitum censum agerent, equum 
 
 nimis strigosum et male habitum sed equitem eius uberri- 
 
 mum et habitissimum viderunt, et " Cur," inquiunt, " ita 
 
 est ut tu sis quam equus curatior .' " " Quoniam," inquit, 
 
 "ego me euro, equum Statins nihili servos." Visum est 
 
 parum esse reverens responsum relatusque in aerarios ut 
 
 mos est. . „ Ttr 
 
 AuL. Gell. IV, 20 
 
 Non enim mihi exemplum summi et clarissimi viri, 
 P. African!, praetereundum videtur ; qui cum esset censor 
 et in equitum censu C. Licinius Sacerdos prodisset, clara 
 voce ut omnis contio audire posset dixit se scire ilium ver- 
 bis conceptis peierasse ; si qui contra vellet dicere, usurum 
 esse eum suo testimonio. Deinde cum nemo contra diceret, 
 
 iussit equum traducere. _ , „, 
 
 ^ Cic. pro Cluentzo, 134 
 
 [I02j 
 
DEFINITIONS FROM PAULUS AND FESTUS 
 
 Abacti magistratus dicebantur, qui coacti deposuerant im- 
 perium. (23^ 
 
 Adledi dicebantur apud Romanes, qui propter inopiam ex 
 equestri ordine in senatorum sunt numero adsumpti. Nam pa- 
 tres dicuntur, qui sunt patricii generis : conscripti, qui in senatu 
 sunt scriptis adnotati. (7) 
 
 Aedilis initio dictus est magistratus, quia aedium non tantum 
 sacrarum, sed etiam privatarum curam gerebat. Postea hoc no- 
 men et ad magistratus translatum est. Dictus est autem aedilis, 
 quod f acilis ad eum plebi aditus esset. Sed et aedilatus (aedilitas ?) 
 dicebatur eadem dignitas, sicut pontificatus, magistratus. (13) 
 
 Ambitus proprie dicitur inter vicinorum aedificia locus duorum 
 pedum et semipedis ad circumeundi facultatem relictus. Ex quo 
 etiam honoris ambitus did coeptus est a circumeundo suppli- 
 candoque. Ambitio est ipsa actio ambientis. (16) 
 
 Annaria lex dicebatur ab antiquis ea qua finiuntur anni 
 magistratus capiendi. (27) 
 
 Auguraculum appellabant antiqui, quam nos arcem dicimus, 
 quod ibi augures publice auspicarentur. (18) 
 
 Caduca auspicia dicunt, cum aliquid in temple excidit, veluti 
 virga e manu. (64) 
 
 Caduceatores, legati pacem petentes. Cato : "Caduceatori" 
 inquit " nemo homo nocet." (47) 
 
 Caelestia auguria vocant, cum fulminat aut tonat. (64) 
 
 Censionem /acere dicehatiT censor, cum multam equiti in- 
 rogabat. (54) 
 
 Censores dicti, quod rem suam quisque tanti aestimare solitus 
 sit quantum illi censuerint. (58) 
 
 Centumviralia iudicia a centumviris sunt dicta. Nam cum 
 essent Romae triginta et quinque tribus, quae et curiae sunt 
 
 ^ References are to pages of Miiller's edition, and to Paulus unless 
 preceded by an F. 
 
 [103] 
 
dictae, temi ex singulis tribubus sunt electi ad iudicandum, qui 
 centumviri appellati sunt; et, licet quinque amplius quam cen- 
 tum fuerint, tamen, quo fadlius nominarentur, centumviri sunt 
 dicti. (S4) 
 
 Centuria in agris significat ducenta iugera; in re militari 
 centum homines. (53) 
 
 Centuriata comitia item curiata comitia dicebantur, quia popu- 
 lus Romanus per centenas turmas divisus erat (54) 
 
 Clivia auspicia dicebant, quae aliquid fieri prohibebant ; omnia 
 enim difficilia clivia vocabant, unde et clivi loca ardua. (64) 
 
 Comitiales dies appellabant, cum in comitio conveniebant ; 
 qui locus a coeundo, id est insimul veniendo, est dictus. (38) 
 
 Conscripti dicebantur, qui ex equestri ordine patribus adscri- 
 bebantur ut numerus senatorum expleretur. (41) 
 
 Contio significat conventum, non tamen alium quam eum 
 qui a magistratu vel a sacerdote publico per praeconem convo- 
 catur. (38) 
 
 Conventus quattuor modis inteUigitur. Uno cum quemlibet 
 hominem ab aliquo conventum esse dicimus. Altero cum signi- 
 ficatur multitudo ex conpluribus generibus hominum contracta 
 in unum locum. Tertio cum a magistratibus iudicii causa popu- 
 lus congregatur. Quarto cum aliquem in locum frequentia homi- 
 num supplicationis aut gratulationis causa conligitur. (41) 
 
 Cum imperio est dicebatur apud antiques, cui nominatim a 
 populo dabatur imperium. (50) 
 
 Cum populo agere, hoc est populum ad concilium aut comitia 
 vocare. (50) 
 
 Cum potestate est dicebatur de eo qxii a populo alicui negotio 
 praeferebatur. (50) 
 
 Curia locus est ubi publicas curas gerebant. Calabra curia 
 dicebatur ubi tantum ratio sacrorum gerebatur. Curiae etiam 
 nominantur in quibus uniuscuiusque partis populi Romani quid 
 geritur, quales sunt hae in quas Romulus populum distribuit, 
 numero triginta, quibus postea additae sunt quinque, ita ut in sua 
 
 '■ [i°4] 
 
quisque curia sacra publica faceret feriasque observaret, hisque 
 curiis singulis nomina Curiarum virginum inposita esse dicuntur, 
 quas virgines quondam Romani de Sabinis rapuerunt. (49) 
 
 Curiata comitia a curiis sunt appellata. (49) 
 
 Curules magistratus appellati sunt, quia curru vehebantur. (49) 
 
 Deminutus capite appellatur qui civitate mutatus est ; et ex 
 alia familia in aliam adoptatus ; et qui liber alteri mancipio datus 
 est ; et qui in hostium potestatem venit ; et cui aqua ignique 
 interdictum est. (70) 
 
 Did mos erat Romanis in omnibus sacrificiis precibusque : 
 populo Romano Quiritibusque, quod est Curensibus, quae civitas 
 Sabinorum potentissima fuit. (67) 
 
 Inebrae aves, quae in auguriis aliquid fieri prohibent ; et 
 prorsus omnia inebra appellantur quae tardant vel morantur 
 agentem. (109) 
 
 Infra classem significantur qui minore summa quam centum 
 et viginti milium aeris censi sunt. (113) 
 
 Inlicium vocare antiqui dicebant ad contionem vocare. (113) 
 
 Lapidem silicem tenebant iuraturi per lovem, haec verba 
 dicentes : " Si sciens fallo, turn me Dispiter salva urbe arceque 
 bonis eiciat, ut ego hunc lapidem." (115) 
 
 Lidores dicuntur, quod fasces virgarum ligatos ferunt. Hi 
 parentes magistratibus delinquentibus plagas ingerunt. (115) 
 
 Magisterare, moderari. Unde magistri non solum doctores 
 artium, sed etiam pagorum, societatum, vicorum, collegiorum 
 equitum dicuntur, quia omnes hi magis ceteris possunt ; unde 
 et magistratus, qui per imperia potentiores sunt quam privati ; 
 quae vox duabus significationibus notatur. Nam aut ipsam per- 
 sonam demonstrat, ut cum dicimus : magistratus iussit, aut 
 honorem, ut cum dicitur: Titio magistratus datus est. (126) 
 
 Maior magistratus consul dicitur. (136) 
 
 Maiorem consulem L. Caesar putat dici vel eum penes quem 
 fasces sint, vel eum qui prior factus sit. Praetorem autem 
 maiorem, Urbanum; minores ceteros. (F 161) 
 
Maiores flamines appellabantur patricii generis, minores 
 plebei. (151) 
 
 Manu mitti servus dicebatur, cum dominus eius, aut caput 
 eiusdem servi aut aliud membrum tenens, dicebat: Hunc homi- 
 nem liberum esse volo, et emittebat eum e manu. (159) 
 
 Materfamiliae non ante dicebatur quam vir eius paterfamiliae 
 dictus esset ; nee possunt hoc nomine plures in una f amilia 
 praeter unam appellari. Sed nee vidua hoc nomine, nee quae 
 sine filiis est, vocari potest (125) 
 
 Matronae a magistratibus non summovebantur, ne pulsari 
 contrectarique viderentur, neve gravidae concuterentur. Sed 
 nee viri earum sedentes cum uxoribus in vehiculo descendere 
 cogebantur. (155) 
 
 Maximam multam dixerunt trium milium et viginti assium, 
 quia non licebat quondam pluribus triginta bubus et duabus 
 ovibus quemquam multari, aestimabaturque bos centussibus, 
 ovis decussibus. (144) 
 
 Maximum praetorem did putant ali eum qui maximi imperi 
 sit; ali, qui aetatis maximae. Pro coUegio quidem augurum 
 decretum est, quod in Salutis augurio praetores maiores et 
 minores appellantur, non ad aetatem, sed ad vim imperii per- 
 tinere. (F 161) 
 
 Maximus curio, cuius auctoritate curiae, omnesque curiones 
 reguntur. (126) 
 
 Moenia praeter aedificia significant etiam et munia, hoc est 
 officia. (151) 
 
 Mos est institutum patrium ; id est memoria veterum pertinens 
 maxime ad religiones caerimoniasque antiquorum. (F 157) 
 
 Muneralis lex vocata est qua Cincius ca\'it ne cui liceret 
 munus accipere. Plautus : " Neque muneralem legem neque 
 lenoniam, rogata fuerit necne, flocci aestimo." (143) 
 
 Municeps est, ut ait Aelius Gallus, qui in municipio liber 
 natus est. Item qui ex alio genere hominum munus functus 
 est. Item qui in municipio ex servitute se liberavit a municipe. 
 
 [106] 
 
At Servius filius aiebat, initio fuisse qui ea conditione cives 
 fuissent, ut semper rem publicam separatim a populo Romano 
 haberent, Cumanos, Acerranos, Atellanos, qui aeque cives 
 Romani erant et in legione merebant, sed dignitates non 
 capiebant. (F 142) 
 
 Munus significat officium, cum dicitur quis munere fungi. 
 Item donum quod officii causa datur. (140) 
 
 Necessari sunt, ut Gallus Aelius ait, qui aut cognati aut 
 adfines sunt, in quos necessaria officia conferuntur praeter 
 caeteros. (F 162) 
 
 Nexum est, ut ait Gallus Aelius, quodcumque per aes et 
 libram geritur : id quod necti dicitur. Quo in genere sunt haec : 
 testamenti factio, nexi datio, nexi liberatio. (F 165) 
 
 Niquis scivit centuria est quae dicitur a Ser. Tullio rege con- 
 stituta, in qua liceret ei suffragium ferre qui non tulisset in 
 sua, nequis civis suffragii iure privaretur : nam sciscito significat 
 sententiam dicito, ac suffragium ferto, unde scita plebis. Sed in 
 ea centuria, neque censetur quisquam, neque centurio praeficitur, 
 neque centurialis potest esse, quia nemo certus est eius centuriae. 
 Est autem niquis scivit, nisi quis scivit. (F 177) 
 
 Numera senatum ait quivis senator consuli, cum impedimento 
 vult esse quo minus faciat senatus consultum, postulatque ut 
 aut res quae adferuntur, dividantur ; aut singuli consulantur ; 
 aut si tot non sint senatores quo numero liceat perscribi senatus 
 consultum. (F 170) 
 
 Nundinas feriatum diem esse voluerunt antiqui, ut rustic! con- 
 venirent mercandi vendendique causa, eumque nefastum, ne si 
 liceret cum populo agi, interpellarentur nundinatores. (F 173) 
 
 Obiurare, iureiurando obstringere. (188) 
 
 Obnoxius, poenae obligatus ob delictum. (191) 
 
 Obrogare est legis prioris infirmandae causa legem aliam 
 ferre. (187) 
 
 Obtestatio est, cum deus testis in meHorem partem vocatur ; 
 detestatio, cum in deteriorem. (184) 
 
 [107] 
 
optima lex ... in magistro populi f adundo, qui vulgo dictator 
 appellatur, quam plenissimum posset ius eius esse significabatur, 
 ut fuit Mani Valerii M. f. t Volusuinae gentis t, qui primus ma- 
 gister a populo creatus est Postquam vero provocatio ab eo 
 magistratu ad populum data est, quae ante non erat, desitum 
 est adici "ut optima lege," ut pote imminuto iure priorum 
 magistrorum. (F 198) 
 
 Ovibus duabus multabantur apud antiques in minoribus de- 
 lictis, ut in maioribus t ambubus t ; nee hunc ultra numerum 
 excedebat multatio quae, postea quam aere signato uti civitas 
 coepit, pecoraque multaticia incuria comimpebantur, unde etiam 
 peculatus crimen usurpari coeptum est, facta est aestimatio 
 pecoralis multae et boves centenis assibus, oves denis aestimatae. 
 Inde suprema multa, id est maxima, appeUatur tria milia aeris. 
 Item vicesis minoribus delictis. (F 202) 
 
 Parriddi quaestores appeUabantur qui solebant creari causa 
 rerum capitalium quaerendarum. Nam parricida non utique is 
 qui parentem occidisset, dicebatur, sed qualemcumque hominem 
 indemnatum. Ita fuisse indicat lex Numae Pompili regis his 
 composita verbis : " Si qui hominem Uberum dolo sciens morti 
 duit, parricidas esto." (221) 
 
 Pedarium senatorem . . . significat Lucilius cum ait : . . . 
 " agipes vocem mittere coepit " ; qui ita appellatur, quia tacitus 
 transeundo ad eum cuius sententiam probat, quid sentiat indi- 
 cat. (F 2 1 o) 
 
 Pedestria auspicia nominabant, quae dabantur a vxilpe, lupo, 
 serpente, equo, ceterisque animalibus quadrupedibus. 
 
 Pestifera auspicia esse dicebant, cum cor in extis, aut caput 
 in iocinere non fuisset. 
 
 Piacularia auspicia appeUabant, quae sacrificantibus tristia 
 portendebant, cum aut hostia ab ara effugisset, aut percussa 
 mugitum dedisset, aut in aliam partem corporis quam oporteret, 
 cecidisset. (244) 
 
 Pkbei aediles dissidente plebe a patribus sunt creati. (231) 
 [108] 
 
Plebeium magistraium neminem capere licet, nisi qui ex 
 plebe est. (231) 
 
 Praeteriti senatores quondam in opprobrio non erant, quod, 
 ut reges sibi legebant sublegebantque quos in consilio publico 
 haberent, ita post exactos eos consules quoque et tribuni militum 
 consulari potestate coniunctissimos sibi quosque patriciorum, et 
 deinde plebeiorum legebant, donee Ovinia tribunicia intervenit, 
 qua sanctum est ut censores ex omni ordine optimum quemque 
 curiatim in senatum legerent. Quo factum est ut qui praeteriti 
 essent et loco moti, haberentur ignominiosi. (F 246) 
 
 Praetor ad portam nunc salutatur is qui in provinciam pro 
 praetore aut pro consule exit ; cuius rei morem ait f uisse Cincius 
 in libro de consulum potestate talem : " Albanos rerum potitos 
 usque ad TuUum regem ; Alba deinde diruta usque ad P. Decium 
 Murem consulem populos Latinos ad caput Ferentinae, quod 
 est sub monte Albano, consulere solitos, et imperium communi 
 consilio administrare ; itaque quo anno Romanos imperatores 
 ad exercitum mittere oporteret iussu nominis Latini, conplures 
 nostros in Capitolio a sole oriente auspicis operam dare solitos. 
 Ubi aves addixissent, militem ilium qui a communi Latio missus 
 esset, ilium quem aves addixerant, praetorem salutare solitum, 
 qui eam provinciam optineret praetoris nomine." (r2 4i) 
 
 Priscae Latinae coloniae appellatae sunt, ut distinguerent a 
 novis, quae postea a populo dabantur. (F 241) 
 
 Prisci Latini proprie appellati sunt hi qui priusquam con- 
 deretur Roma f uerunt. (2 2 6) 
 
 Prohibere comitia, dicitur vitiare diem morbo qui vulgo 
 quidem maior, ceterum ob id ipsum comitialis appellatur. Cato 
 in ea oratione quam scribsit de sacrificio commisso : " Domi 
 cum auspicamus, honorem me deum immortalium velim ha- 
 buisse. Servi, ancillae, si quis eorum sub centone crepuit, quod 
 ego non sensi, nullum mihi vitium facit. Si cui ibidem servo 
 aut ancillae dormienti evenit, quod comitia prohibere solet, ne is 
 quidem mihi vitium facit." (F 234) 
 
 [109] 
 
Proletarium capite censum, dictum quod ex his civitas constet, 
 quasi proles progenie ; idem et proletanei. (226) 
 
 Protnulgari leges dicuntur, cum primum in vulgus eduntur, 
 quasi provulgari. (224) 
 
 Qui hoc censetis, illuc transite ; qui alia omnia, in hanc partem. 
 His verbis praeit ominis videlicet causa, ne dicat, qui non 
 censetis. (F 261) 
 
 Qui patres, qui conscripti vocati sunt in Curiam ? Quo tem- 
 pore regibus urbe expulsis, P. Valerius consul propter inopiam 
 patriciorum ex plebe adlegit in numerum senatorum C et LX et 
 nil, ut expleret numerum senatorum trecentorum et duo genera 
 appellaret. (F 254) 
 
 Receptus mos est, quern sua sponte civitas alienum adscivit. 
 (F 289) 
 
 Redperatio est, ut ait Gallus Aelius, cum inter populum et 
 reges nationesque et civitates peregrinas lex convenit quo modo 
 per reciperatores reddantur res reciperenturque, resque privatas 
 inter se persequantur. (F274) 
 
 Relegati dicuntur proprie, quibus ignominiae aut poenae 
 causa necesse est ab urbe Roma aliove quo loco abesse lege 
 tsenatuiquet consulto, aut edicto magistratuus ; ut etiam Aelius 
 Gallus ait. (F 278) 
 
 Resecrare, solvere religione, utique cum reus populum comitiis 
 oraverat per deos ut eo periculo Uberaretur, iubebat magistratus 
 eum resecrare. Plautus : " Resecroque, mater, quod dudum 
 obsecraveram." (280) 
 
 Ritus est mos conprobatus in administrandis sacrificiis. 
 (F 289) 
 
 Rogat est consulit populum, vel petit ab eo ut id sciscat 
 quod ferat. Unde nos quoque in consuetudine habemus pro 
 petere et orare. (F 282) 
 
 Rogatio est, cum populus consulitur de uno pluribusve 
 hominibus, quod non ad omnis pertineat, et de una pluribusve 
 rebus, de quibus non omnibus sanciatur. Nam quod in omnis 
 
 [no] 
 
homines resve populus scivit, lex appellatur. Itaque Gallus 
 Aelius ait : Inter legem et rogationem hoc interest. Rogatio est 
 genus legis ; quae lex, non continue ea rogatio est. Rogatio non 
 potest non esse lex, si modo iustis comitiis rogata est. (F 266) 
 
 Sacratae leges sunt, quibus sanctum est, quicquid adversus 
 eas fecerit, sacer alicui deorum fsicutf familia pecuniaque. 
 Sunt qui esse dicant sacratas, quas plebes iurata in monte 
 Sacro sciverit. (F318) 
 
 Sacrosanctum dicitur, quod iureiurando interposito est insti- 
 tutum, si quis id violasset, ut morte poenas penderet. Cuius 
 generis sunt tribuni plebis aedilesque eiusdem ordinis ; quod 
 adfirmat M. Cato in ea quam scripsit, aedilis plebis sacrosanctos 
 esse. (F318) 
 
 Satura et cibi genus ex variis rebus conditum est, et lex 
 multis alis legibus conferta. Itaque in sanctione legum ad- 
 scribitur : " Neve per saturam abrogato, aut derogato." T. 
 Annius Luscus in ea quam dixit adversus Ti. Gracchum : 
 " Imperium quod plebes per saturam dederat, id abrogatum 
 est." Et C. Laelius in ea quam pro se dixit : " Dein postero 
 die, quasi per saturam sententiis exquisitis, in deditionem 
 accipitur." (F315) 
 
 Scita plebei appellantur ea quae pleps suo suffragio sine 
 patribus iussit, plebeio magistratu rogante. (F 293) 
 
 Senacula tria fuisse Romae, in quibus senatus haberi solitus 
 sit, memoriae prodidit Nicostratus in libro qui inscribitur de 
 Senatu habendo. Unum ubi nunc est aedis Concordiae inter 
 Capitolium et Forum, in quo solebant magistratus dumtaxat cum 
 senioribus deliberare ; alterum ad portam Capenam ; tertium 
 citra aedem Bellonae, in quo exterarum nationum legatis quos 
 in urbem admittere nolebant, senatus dabatur. (F 347) 
 
 Senatores a senectute did satis constat ; quos initio Romulus 
 elegit centum, quorum consilio rem publicam administraret. 
 Itaque etiam patres appellati sunt; et nunc cum senatores 
 adesse iubentur, " quibusque in senatu sententiam dicere licet " ; 
 
 [III] 
 
quia hi qui post lustrum conditum ex iunioribus magistratum 
 ceperunt, et in senatu sententiam dicunt, et non vocantur 
 senatores ante quam in senioribus sunt censi. (F 339) 
 
 Senatus decretum a consulto Aelius Gallus sic distinguit, ut id 
 dicat particulam quandam esse senatus consulti, ut cum pro- 
 vincia alicui decemitur, quod tamen ipsum senatus consulti 
 est. (F339) 
 
 Sex suffragia appellantur in equitum centuriis, quae sunt 
 adiectae ei numero centuriarum quas Priscus Tarquinius rex 
 constituit. (F 334) 
 
 Viatores appellantur, qui magistratibus apparent, eo quia 
 initio, omnium tribuum cum agri in propinquo erant urbis atque 
 adsidue homines rusticabantur, crebrior opera eorum erat in via 
 quam urbe, quod ex agris plerumque homines evocabantur a 
 magistratibus. (F 3 7 1 ) 
 
 [112] 
 
ABBREVIATIONS 
 
 a. d., ante diem 
 
 An., Aniensis (tribus) 
 
 C, Censuere 
 
 d. e. r. i. c, de ea re ita censuere 
 
 i.,filius 
 
 Fab., Fabia (tribus) 
 
 HS, sestertii, -orum, etc. 
 
 h. 1., haec lex, huius legis, hac 
 
 lege, etc. 
 h. 1. n. r., hac lege nihil rogatur 
 I, singulos 
 Ilvirei, Ilviratus, duumviri, 
 
 duumviratus 
 Illlvirei, Illlviratus, quattuor- 
 
 viri, quattuorviratus 
 ID33, sofioo 
 Id., idus 
 K., kalendas 
 
 p. q. t., primo quoque tempore 
 
 pi. ve, plebisve, plebive, etc. 
 
 Pom., Pomptina (tribus) 
 
 Pop., Popilia (tribus) 
 
 yc.,pridie 
 
 Pup., Pupinia (tribus) 
 
 Qui., Quirina (tribus) 
 
 r. p. p.R. q. p., respublicapopuli 
 
 Romani quam prim-um 
 s. f. s., sine fraude sua 
 S. C, senatus consultum 
 scrib., scribendo 
 Ter., Terentina (tribus) 
 tr. pi., tribunus plebis, tribuni 
 
 plebis, etc. 
 tr. q. pi., tribunusque plebis, tri- 
 
 bunique plebis, etc. 
 V. f., verba fecit 
 
 ["3] 
 
ANNOUNCEMENTS 
 
SIGHT READING IN LATIN FOR 
 THE SECOND YEAR 
 
 Edited by Hiram H. Bice, recently Head of the Latin Department, DeWitt Clinton 
 High School, New York City 
 
 I2mo, cloth, xii + 159 pages, illustrated, 50 cents 
 
 This book provides, together with the reading matter selected, such 
 helps as will aid the pupil to gain real power in sight reading. The 
 material for reading is taken from Csesar's " Civil War "and the " Gallic 
 War," Books III to VII inclusive, with a few exercises from the " Lives " 
 of Nepos. Each exercise is complete in itself. This material is pre- 
 ceded by thirty exercises of easy Latin taken from Eutropius, Aulus 
 Gellius, Pliny, Cicero, and Livy, modified where necessary. 
 
 The book may be used in class without previous preparation by the 
 pupil, and for this use each exercise is provided with the customary 
 notes and vocabulary of words which the pupil is not expected to know. 
 
 Each exercise in the first two thirds of the book, however, is preceded 
 by (i) a list of references to the grammars of Allen and Greenough, 
 Bennett, Gildersleeve, and Harkness, citing grammatical peculiarities 
 illustrated in the passage immediately following; (2) a very brief list 
 of words, all found in the passage, suggested as the basis for a drill in 
 inflections; (3) a rule relating to the arrangement of words in the Latin 
 sentence, also illustrated in the passage ; (4) a list of words which the 
 pupil would normally meet for the first time in this passage, given in 
 the form in which they occur, without meanings. These are intended 
 for previous preparation as the teacher may direct. 
 
 TWO LATIN PLAYS 
 
 By Susan Paxson, High School, Omaha, Nebr. 
 izmo, cloth, xii + 39 pages, illustrated, 45 cents 
 
 These plays are designed to create a new interest in the study of the 
 classics among secondary-school pupils. They are the only dramatiza- 
 tions in Latin in any way suitable for reproduction in high schools, and 
 where they have been produced they have proved an effective stimulus 
 to the class work. 
 
 The plays give in turn a picture of Roman school life and of a high- 
 class Roman wedding in the time of Caesar and Cicero. The greatest 
 care has been taken to make details authentic and the descriptions 
 true to life. The diction is accurately classic, and there is plenty of 
 humor and action. 
 
 GINN AND COMPANY Publishers 
 
ALLEN AND GREENOUGH 
 SERIES OF LATIN TEXTBOOKS 
 
 The well-known success of the Allen and Greenough Series of 
 Latin Textbooks rests upon the foundation of scholarship in editing, 
 excellence in mechanical detail, adaptability to classroom use, and a 
 constant regard for educational progression. The editors have been 
 and are the great scholars and teachers of their time. Their object 
 is to fit each new text to the needs of the student. By constant 
 revision the whole series is kept strictly up to date in equipment, 
 arrangement, and form. 
 
 New Latin Grammar ... . Si. 20 
 
 Shorter Latin Grammar . . . . .95 
 
 Second Year Latin . 1.25 
 
 Cassar: Gallic War, Books I-VII (Revised Edition) . . 1.25 
 
 Caesar: Gallic War, Books I-IV (Revised Edition) . .1.00 
 
 Cicero: Select Orations (Revised Edition) . 1.40 
 
 Cicero: Select Orations and Letters . . . . .1.30 
 
 Cicero : Six Orations . . ... . 1.00 
 
 Ovid : Selections, Chiefly the Metamorphoses 
 
 With Vocabulary . ... ... 1.50 
 
 Without Vocabulary . . . . . . . . 1.12 
 
 Sallust : Catiline (Revised Edition) . . ... . . .90 
 
 Virgil (Revised Edition) 
 
 iEneid, Books I-VI . . 1.50 
 
 jEneid, Books I-VI, and Bucolics ... . . ... 1.60 
 
 Georgics and ^Eneid, Books VII-XII . ... 1.12 
 
 Text editions of Casar, Cicero (either the Orations or the Orations and 
 Letters), and VirgiVs ALneid, Books I-VI, -with Bucolics, each 40 cents. 
 Text edition of ylLneid, Books VII-XII, 3^ cents. Text edition of Virgil 
 complete, 7/ cents. 
 
 GINN AND COMPANY Publishers