f\3K3S §mM\l Wimvmxi]^ pilrt^g ../\ lipAA.. 8817 i Date Due MAR 1 ■^$3 „„,-. . if'^Srt«i-«^ 6"fc? (J (3 w vy iSMill . a: t ^3^3-t>- Mtt» ^^!-l- 6r'i§S"T'^ 15^ \ \ \ \ PA 6801.A°3K35"'l'l8l'' ''""^ iiHiVirSii Ifiii 1., S?.9''9i<=ai Aencis ^3 1924 026 559 892 Cornell University Library The original of tliis book is in the Cornell University Library. There are no known copyright restrictions in the United States on the use of the text. http://www.archive.org/details/cu31924026559892 THE WORKS OF VIRGIL /^CORNELL^ lUNIVERSITY ^ \ LIBRARY TO HUGH ANDREW JOHNSTONE MUNEO, M.A., D.C.L. SEKIOB FELLOW OP TRINITY COLLSGE, CAUBBIBGB HIS FORMEK PUPIL AND HIS FEIBND OF 45 YEARS f^is §ooh is ^ebkateb BT THE EDITOR My dear Munro, You, with the true kindness of your loyal nature, ad- dressed to me your Edition of iMCretitiS, the. ffreatest in some points, though not the best known, of Roman poets. And, with the same kindness, you have consented to accept from me the dedication of this humble work, a School Edition of Virgil. None can feel more strongly than myself, none can wish to declare mwe distinctly, that by this exchange lam the gainer. You haroe given like Glaucus in the Iliad ; I, like the Cheek Diomed, have received Xpvo'ea xaKKciav, eKaTOfidoi ivvea^olmv. You knmo how sincerely I sign myself Your affectionate Fiiend, B. H. KENNEDY. The Elms, Cambbidqe Chrittmat, 1876. THE EDITOR'S PEEEACE TO THE THIED EDITION. I. The Notes in this book were begun in 1856, but, from causes explained in my former Preface, not finished before 1875. The work was undertaken at the request of one who lived to see, but did not long survive, its publication. I mean my accomplished friend, the late Mr. William Longman, whose premature death was a great public as well as private loss. II. In the second edition three divisions of the former commentary (translation, vocabulary, and notes) were fused in one, and numerical reference made more distinct. This change unavoidably swelled the size of the volume, which also con- tains an enlarged Syntax and Indices, with a verse translation of the Eclogues. III. I have learnt from various testimonies, that the compendious treatises contained in the Appendix (especially those on geography, mythology, and syntax) have been practically useful to teachers, and instructive to students of Virgil. I had a strong belief that such would be the case ; and I naturally rejoice that this hope has been justified. The.last treatise is, as might be expected, on poetic syntax mainly ; and, in this point of view, the notices, with which it begins, respecting the peculiar usages of the various Parts of Speech, have-special value. But, for grammatical instruc- tion generally, divisions IV. V. VI., on the Verb Infinite, on Mood, and on Compound Construction, are of the highest X THE editor's PEBFACE TO importance to Latin students. They should compare with those sections the Second Appendix to the 'Public School Latin Primer' (first printed in 1878), which treats concisely, but carefully, of Moods and Compound Construction. These topics are more fully developed and exemplified in the ' Public School Latin Grammar,' 5th edition, pp. 330-347, 434-501, and in its Preface. I hold in high respect the learning of Prof Madvig as a Greek and Latin scholar, and his fine insight as a textual critic. His Latin Grammar has certain merits of nice obser- vation, which have caused it to be widely used, to the serious disadvantage of higher Latin scholarship. In my Preface to the 'Public School Latin Grammar,' and elsewhere, I have shown what its great and grievous demerit is : namely, that Madvig faUs, in the very outset of his syntax, to note the triple form of sentences (which his translator un- happily calls propositions) as (1) Statement; (2) Will-speech; (3) Question; that, consequently, in Compound Construction (which his padvfda does not carefully separate from Simple) he neglects to distinguish accurately, and to treat distinctly, (1) the dependent Statement; (2) the dependent WOl-speech ; (3) the dependent Question; which Kiihner (a far wiser grammarian) rightly combines as the. Tripartite Substantival Sentence, exemplified in the in- directly constructed speeches of Caesar, Livy, Tacitus, Justin &.C. As for instance (Just. v. 10) : — Thrasybulus, cum exercitus triginta tyrannorum fugeret, magna voce exclamat; ' cur seyictorem fugiwnt"! civium illam meminerint aciem, non hostium esse: triginta se do- minis, non civitati bellum inferre ; where, in dependence on one verb ' exclamat,' appear THE THIKD EDITION. xi (o) a dependent question, 'cur fugiant'? (j8) a dependent ■will-speech, 'meminerint': (y) a dependent statement, 'se inferre.' Owing to this fundamental failure, he neglects to separate the Infinitive in Simple from that in Compound Construction, to distinguish accurately the uses of the Thought-mood in a principal sentence (Conjunctive) from its uses in dependence (Subjunctive) — to treat as a special and prominent doctrine its use in dependence on ' oratio obliqua,' and (as a corollary to this) its use in dependence on implied (virtual) oratio obliqua (see Preface to ' Public School Latin Grammar,' 5th edition). It may be said generally, that in Madvig the whole topic of Compound Construction appears in 'shreds and patches' (disjecta membra — ^though each separately a true limb), without any coherent exposition of the whole truth ; and that, on this account, his syntax is inadequate as a body of doctrine. I have ere now expressed my conviction— I believe I have established the fact — that this Syntax has been for these reasons misleading and mischievous to more than one English scholar. I have also said, and I repeat, that its teaching on Latin Mood seems to me well described by these lines of Yerg. Aen. vi. 270 : — Quale per incertam lunam sub luce maligna Est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra luppiter et rebus nox abstulit atra colorem. I ventm'e here to observe that a teacher woidd not be wasting the time of his highest pupils, if he required them to enter at full in a ms. book aU the passages cited on p. 664, vi. &c., and a good selection, at least, from those which follow to p. 673 ; and if he were to make these subse- quently the matter of viva voce and written examination. IV. I wish it to be borne in mind by those who use this book, that it was designed and prepared expressly to be what it calls itself, an edition for the use of schools and colleges : for I see no reason why that which is good for the Xll IKE EDITOR S PBEFACB 10 teaching of the highest classes in schools should not also be good for the studies of young men at college or engaged in private reading. I -would add that when I speak of a school edition, I mean one that is convenient and useful, not for learners only, but also for teachers. And it is for these latter more especially that in my commentary, after the outlines and the notes, I append 'parallel passages,' which it wUl generally be for the teachers, if they think proper, to look out and cite to their classes, along with such remarks, illustrations, and general information, as their own judgment, their own studies, or the commentaries of other scholars may suggest to them. V. I take this occasion also to speak with more minute particularity of the translations in English verse, which are scattered here and there through the pages of this book, ia- cluding the verse translation of the entire Eclogues, which is printed at p. 675 &c. Although at the foot of p. 675 and elsewhere I have taken some pains to explain the character and scope of these translations, yet the cursory view which I have taken of contemporary criticism respecting them leads me to suppose that their meaning is generally mis- conceived. I have seen them cited by (so-caUed) critics for disparagement side by side with other versions which make not the slightest pretence to be literal, and which are not even correct as to Vu-gil's meaning. For instance, my version of the simile of the Umbrian hound (Aen. xii. 746-764, see p. 589) was cited in comparison with that by a late accomplished nobleman, in which the line 'venator cursu canis et latratibus instat ' is translated so as to intro- duce 'a huntsman' as well as 'a dog,' whereas 'venator canis ' means a hound, and no huntsman at all appeai-s in the passage. Thus the ' critic ' proved that he did not know what he was writing about, and that he deemed it no part of his business to compare the two translations with regard to their truth and accuracy. THE THIRD EDITION. Xlll The fact is, there are two distinct kinds of translation : one, the (more or less) ornate ; the other, the literal kind. The former is by far the more common of the two ; so much more so, that general readers (6 •jroXis a-vp^eros:), like the critic aforesaid, suppose all translations, like the Homer of Pope or Lord Derby, the Virgil of Dryden or Lord Ravens- worth, to be of this ornate kiad, and have not yet learned what a literal verse translation means.' A few words then on this point may not be out of place here. A literal translation of a poet is, then, as I understand it, ' one which omits nothing from the poet's thought, and adds nothing to it ; omits from the expression of his thought in English words either nothing, or as little as can possibly be avoided : adds to that expression either nothing or as little as can possibly be avoided.' And, since I am supposiug that this literal translation is iu rhythm, and in not unpoetic language, my reservations show that I consider it not always possible to avoid, in such poetic rhythm, some slight com- promise of the original expression, either on the side of omission or on that of addition. It is only by exemplifica- tion that I can expect my readers to realise fully and with sufficient accuracy what it is that I mean to convey. The first example I shall give is my translation of YirgU's exordium of his Aeneid (see page 410), consisting of nine lines, which render seven of the original. Under my English words I place the Latin which they repreaent : and my readers wUl perceive that every Latin word is represented by equivalent English, except 'et' (before terris) in line 3. Arms and the man I sing, from coasts ofTioj arma virumqm canoy ab oris Troiae Who earliest came, by fate a fugitive, qui primus venit fato profugus 1 Two published translations of my owa, widely different in other respects, have this in common, — that they belong to the ornate kind ; these are, my Version of the Book of Psalms, and my Translation of the Birds o xiv THE editok's peeface to To Italy and the Lavinian shores, Italiam Lavinaque litora, Much harassed he on lands and deep bi/ force multum iactatus iUe (et) terris et alto vi Divine,* for crnel Juno's mindful wrath, Bnperum, oh saevae lunonis m&morem iranif In war moreover having much endured, et beUo guoque multa passus Ere he might build a citj-, and bring in dum cojideret urbem inferretque ■ '- His gods to Latium j whence the Latin race deos Latio; unde Latinum genua, And Alban sires, and walls o/ lofty Rome. Albanique patres atque moenia altae Homae. My young readers must here notice that one who trans- lates on the principle I have stated is bound to take care : — (1) That his rhythm be that of good English heroic blank verse, such as Milton's. (2) That his words be such, and their arrangement such, as an English verse-writer may juslijy use. If he has achieved this, expressing the poet's thoughts accurately, that is, adding to them nothing material, and detracting from them nothing material, then he may fairly claim to have done the work of a translator satisfactorily. For it is not he, but the author whose words he renders, that is responsible for the thoughts themselves, and for the logical (as distinguished from the merely linguistic) ex- pression of those thoughts. Eor instance, if it were said, in reference to my translation of Virgil's exordium, that ' moreover,' though several times used by Shakespeare, is not used by Milton, and is in itself a prosaic rather than a poetic word, I should grant this to be true ; but I shovild say that the opening of an epic poem is not the place where we are to look for the higher flights of poetry, but only for dignified 1 Superum, lit. of gods above. THE THIRD EDITION. XV statement ; that ' moreover ' is a grave and not in itself an undignified -word : finally, that Virgil has put in juxta- position two particles, ' quoque,' modifying ' multa passus,' ' et,' modifying ' bello ' : that both these cannot be neatly ex- pressed in the English ; and that no word is so well adapted to convey the force which the poet wished to give in this place as the adverb ' moreover.' It must also be noticed, looking at this example, that the lines of an English translation from Latin heroic metre will always exceed in number the Latin lines for several com- bined reasons : — (1) because the latter are longer than the English heroic by four or five syllables ; (2) because English linguistic expression is more wordy than Latin, as it has two articles (a, the) ; as it uses prepositions where Latin is generally satisfied with case-flexion (of, by, on, in, to) ; pro- nouns often where Latin does without them (I, he, his); and auxiliary verbs where Latin has only verb-flexion (having, might). These English superfluities (if the term is allowable) are in my English represented by Italic type, while the only Latin word not rendered in the English, 'et' in v. 3, (for in t. 5 I claim to comprise 'et' by the emphatic position of 'war,' and the force of ' moreover') is within parentheses. (2) The opening lines of the First Eclogue afford another specimen of closely literal translation : — Tityms, you, reclining underneath Tityre, tu recvbans siib The covert of a spreading beech, rehearse tegmine pcriulae faffi jneditaris With slender oat a woodland melody. tenui avena silvestrem musam. We leave onr country's bounds, and darling fields j nos linguimus patriae fines et dulcia area ;. We from, our country fly ; you, Tityrus, 7W8 patriam fugimus ; tuj Tityre, xvi THE editoe's peefacb to Within the shade reposeful, teach the woods in umbra lentus, doces sUvas Beautiful Amaryllis to resound. formosaTn Amaryllida resonare. In this version not only every Latin word finds its Eng- lish representative, with nothing added except the articles (a, the, parts of speech in the latter language, not in the former) and prepositions or pronouns (of, with, to, from, our), which Latin often omits where English cannot do so. The beauti- ful arrangement of the Latin lines (2, 1, 2) is imitated in the English as 3, 1, 3; and the ' Tityre, tu,' followed by 'ta, Tityre,' is kept Ln the English ' Tityrus, you,' followed by 'you, Tityrus.' If the translation of the Eclogues, at p. 675 &c., be read throughout side by side with the original, these principles and this practice will be found to have been always main- tained : but it was not in every place possible to avoid some slight departure from the exact expression of the Latin words. Thus immediately after the passage cited I render ' deus fecit ' ' 'twas a god . . . wrought,' and soon again, 'ille permisit,' ' 'twas he that gave permission.' Those who would prefer a sample may be recommended to choose the 10th Eclogue, where I have striven in my version not to lose altogether the soft melody of pastoral rhythm which pervades that lovely poem. (3) My third example shall be the conclusion of a passage which in its elaborate splendour is perhaps excelled by none other in VirgUian poetry — the Storm in Greorg. i. 328 &c. In the attempt to render this it would have been a kind of sacrilege to subtract anything from the poet's thought, or to add anything material to it : but in the form of expression I found a few slight variations unavoidable. The Sire himself, amid the night o/ clouds, Pater ipse in media node nimbomm Bis bolts with flashing right-hand wields : huge earth fulmina corusca dextra molitur.- {quo) maxuma terra THE THIRD EDITION. XVll Touch'd with the motion trembles ; beasts have fled, motu tremit : ferae fug^e And mortal hearts ike "world tliroughout have sunk et mortatia corda gentes per stravii In prostrate palpitation. He the while humilis pavor. ille Or Athos or the peak of Ehodope ant Athon aut Rhodopen Or high Ceraunian hilk with blazing dart autalta Ceraunia jlagranii tela Down dashes : doubling come the winds, the rain deieit: ingeminant Austri (e<) iniber Comes massive ; now the forests, now the shores densissimus ; nunc nemora, nunc litora With the big beating of the storm-blast moan. ingenti vento plangunt. In this translation I have allowed myself a few liberties : once an inverted construction — ' corda stravit humilis pavor ' (hearts have sunk in prostrate palpitation), and several slight expansions ; ' quo motu ' (touch'd with the motion) ; ' ille ' (he the while) ; ' Rhodopen ' (the peak of Ehodope.\ 'ingeminant' (doubling come)^ and that in the last line, which will speak for itself to those who know the peculiar force of that un-English (but beautiful) verb 'plangunt.' I do not fear that any reader of poetic mind will find fault with such slight departure from the Latin forms ot ex- pression. English cannot represent the special beaiity lying in the words ' quo maxuma motu terra tremit.' Where the relative is an ornament in the one language, it is often a deformity in the other; and no poet would render ' quo motu' by which motion. I feel the power and beauty of the single ' Ille ' following the pause at ' pavor ' ; and I thought of keeping it by expanding ' gentes ' thus : And mortal hearts the peopled world thronghout Have sunk in prostrate palpitation. He &o, xviii THE editor's preface to But my final decision was in favour of the former lines : and I hope scholars will agree with me, that the pause is more effective where I have placed it, and also that the addition of the light and elegant English adverb ' the while' does not weaken the power of 'Ille' where it stands : any more than does the Latin 'flagranti' which ends the verse. I finish my extracts with the exordium of the Greorgics : What makes glad corn-crops, 'neath what star it suits To turn the glehe, Maecenas, and to train The vines to elm-trees ; what the care of kine, For flocks what management avails, for keep Of thrifty bees how large experience — Of these my song shall now begin. ye The brightest universal lights, that lead Along its heavenly path the gliding year ; Bacchus and genial Ceres, if the earth By your munificence for fattening grain Exchanged Chaonia's acorn, and the cups Of Achelous mixed with new-found grapes ; And ye, Fauns, propitious deities Of rural men, advance with equal foot. Both Fauns and Dryad maids ; 3'our gifts I sing. Thou too, for whom, by mighty trident-stroke, Primeval eurth outpoured the snorting steed, Xeptune ; and, forest-haunter, thou For whom three hundred snow-white bullocks browse On Cea's nutrient shrubs. Thyself forsake Thy native forest and Lycaean glades. Guardian of sheep, O Tegeaean Pan, And, if thou carest for thy Maenalus, Attend with favouring heart. Minerva, came, Inventress of the olive, and the boy That showed the crooked plough ; Silvanus too Carrying a tender cypress, root and all. Be present, all ye gods and goddesses. Whose pleasure is to guard the fields ; both ye That nurse young fruits unsown, and ye that pour From heaven upon the sown lands plenteous rain. And thou the ohiefest, whom 'tis uti decreed What, councils of the gods shall soon possess. Whether, Caesar, thou shalt choose to take O'ersight of cities and the care of lands. And thee the mighty world-sphere sh:ill receive THE THIRD EDITION. XIX Author of fruits and of the seasons lord, And with thy mother's myrtle wreathe thy hroWB : Or of the boundless sea thou come a god, And mariners thy single deity Adore, extremest Thnle be thy slave, And Tethys buy thee for her son-in-law With all her waves : or to the tardy months Thou link thyself a constellation new, Where space is open 'twixt Erigone And Claws that follow after ; even now His arms spontaneous draweth in for thee The fiery Scorpion, and of heaven hath left His undue share. Whatever thou shalt be (For neither Tartarus hopes thee for its king. Nor e'er be thine such direful lust of rule, However Greece Elysian fields may vaunt Admiring, and reclaimed Proserpina Care not to follow when a mother calls). Make smooth my course, my bold attempts allow ; And pitying, as I pity, rustic swains Unskilled, assume ihy godhead^ and with vows E'en now by custom learn to be invoked. In my remarks under this head I would not be supposed to disallow or underrate the other kind of poetic translation, which I have called the ornate. It has a value and a pur- pose of its own, and will always be the more generally popular form. But in a School Edition of Yirgil, my wish is to re- commend a habit of translating with poetic taste and verbal correctness at the same time ; and for this purpose I could only recommend that which I have described and exemplified as 'the literal style.' B. H. KENNEDY. Cambhidqe : Jan. 1, 1881. XX THE EDITOB's PEEFACB TO THIED EDITION. The names of various scholars to whom I am indebted, as having profitably consulted their editions or illustrations of Virgil, are indicated by the following initials : — B. Benoist L-L- Lonsdale and Lee C. Conington (Translation) Ca. Campbell' M. Martyn (Eel. and G.) F. Forbiger R- Ribbeck G. Gossrau (Aeneid) S. Sheridan (Georgics) H. Heyne T. Thiel (Aeneid) J. J. C. Jahn V. Voss (Translation) K. Keightley (Eel. and G.) W. Phil. Wagner. L. Ladewig Henry, a valuable commentator on Aen. i.-vi., is cited by his full name. Munro (Notes on Lucretius and in Journal of Philology) is quoted either fully or as M. Lucr. I have often expressed my obligation to Professor J. E. B. Mayor for valuable suggestions. Rich's Dictionary of Antiquities is cited either as Rich or as Comp. (Companion to Dictionary) : Billerbeck's Flora Classica as Bill. Smith's Dictionaries and' The Public School Latin Grammar are often referred to. For cither references see ' Life and Writings of Virgil,' and the Appendix. ' The Rev. Thomas Hewitt Campbell, M.A., late Fellow of St. John's College, Oxford, and (at the time) Head Master of Wolverhampton School, was preparing an edition of Virgil ; but hearing that I was engaged in the same work, he generously wrote to me, intimating his abandonment of it, and offering me the use of his Notes, then carried to the close of the Bucolics. I accepted very gratefully this kind offer ; and his useful criticism is occa- sionally referred to in my Commentary. A sad tale remains to be told. This accomplished scholar was in 1863 appointed Principal of the new High School at Dunedin in New Zealand ; but, after a prosperous voyage from England to PortOtago, the small steamer to which he was there transferred was run into late in the evening, off Port Chalmers, by a larger vessel, and foundered at once. By this mournful calamity Mr. Campbell, his wife, five children, and two servants, lost their lives, July 4, 1868. He was in the thirty-fourth year of hie age. THE LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. § 1. A GKEAT POET 'hidden in the light of thought,' as Shelley exquisitely says, is a pictiire pleasant to the mind. A Milton waging a war of noble words for a cause not destined to triumph in his lifetime, a Dante struggling, fugitive, dying in exUe as a defeated partisan — these are figures grand indeed and admirable, but tragi- cally painful. The imagination finds softer pleasure in visiting the studious homes of a Wordsworth and a Southey not long gone to their rest, of a Tennyson still spared to enrich us with his cultiu^ed verse, of a Virgil in ancient times, when 'sweet Parthenope nurtured liim Blooming in studies of renownlesB peace.' § 2. But the cm-iosity of the vulgar has always invaded the pri vac V of the great. And Virgil was a household name so popular under the Roman Empire, and through succeeding centuries in Western Europe, that, as authentic traditions of his retired life were few and unimportant, biographers laid hold on all the gossip they could gather, and invented more, for the entertainment of curious and uncritical readers. To sift the chaff from their narratives without losing the grains of truth contained in them is the troublesome task of modem criticism. § 3. The first question to be considered by a critical biographer of Virgil is : What authentic and undoubted testimonies do we possess concerning him ? § 4. We have, in the first place, the internal evidence of his own vsTritings. It is not doubtful, nor doubted, that in Eel. i. Tityna represents Virgil, and that in Eel. ix. he spealis of himself under the name of Menalcas. His relations with 0. Asinius Pollio, with L. Alfenus Vai;ji8, XXU LIFE AND WHITINGS OF VIKGIL. Cornelius Callus, and Octavianus Caesar, as described by his bio- graphers, are confirmed to some extent by the evidence of Eel. i., Eel. iii. 84-9; Eel. iv., vi., ix., x. In the same series of poems (Bueolica) he speaks with respect of two poets, L. Varius Eufus, afterwards his friend and executor, and C. Helvius Cinna (Eel. ix. 35) ; with contempt of some others, Bayius, Maevius (Eel. iii.) ; and (v. 11, vii. 26) with mixed praise and censure of a writer Codrus, whose true name is doubtful (OomificiiM ?). That Virgil wrote his Georgics in compliance with the desire of Maecenas his biographers all aver ; and they needed no evidence beyond his own to testify this fact. See Geo. i. 2, ii. 41, iii. 41, iv. 2. That he wrote them while residing at Naples, and finished them soon after the campaigns of Octavianus against Antonius and Cleo- patra, appears from the last verses of Geo. iv., though the genuine- ness of these lines has been questioned. The events alluded to in the Georgics are : the murder of C. Julius Caesar (i. 466) ; the civil war ended by the battle of PhUippi (l 490) ; the wars in Parthia under Antonius, and on the Ehine under Agrippa (i. 509 ; see Eel. x. 23-47) ; the Actian wars and submission of the East (ii. 172, iii. 27-32, iv. 562; see Aen. vi. 794- 800, viii. 675-728). The irruptions of the Daci over the Danube (Hister) into Eoman territory were too chronic during Virgil's literary life to be assigned to any particular date ; but perhaps he noticed them (Geo. ii. 497) tr.o. 724, B.C. 30. § 5. We have, secondly, the evidence of his contemporaries, extant, or reported by sure tradition. All his contemporaries who speak of Virgil have a kind word for him. Horace names him often. The excellent (optimus) Virgil, he says, and also Varius, commended him to Maecenas (Sat. i. 6. 55). Virgil, with Plotius (M. Plotius Tucea) and Varius, accompanied Maecenas and himself in the journey from Sinuessa to Brundisium Tr.o. 717, B.C. 37 (S. i. 5. 40). Pure spirits Horace calls them, to whom he is fondly attached. These same three men he names, along vrith Maecenas, first in a long list of those by whom he would wish his writings to be praised (S. i. 10, 81). "With the literary ignorance of the Macedonian Alexander, who squan- dered a large swm on the poetaster Choerilus, Horace contrasts the sound judgment shewn by Augustus in cherishing Virgil and Varius (Epist. ii. 1, 245-7). 'To Virgil' (he says, speaking per- haps of the Georgics, certainly of the Bucolics) ' the rural Cameuae LIFE AND -WRITINGS OF VIRGIL. xxiii have granted a soft and easy-flowing style ' (S. i. 10. 45). For Virgil and Varius he claims the same right of employing novel words and phrases, which was easily conceded to Plautus and Oaecilius (A. P. 53-6). Virgil, he writes, mourns as tearfully as any man the death of their common friend, Quintilius Varus (0. i. 24). The Vergilius whom he invites to a wine-hout in 0. iv. 12 was a different person ; but we should he sorry to suppose that he whom Horace commends with prayer to the vessel hound for Athens (0. i. 8), he whom he calls the half of his soid, was (as some maintain) another Vergilius, and not the poet. That our Virgil had frail health his biographers tell us, and we may believe them ; for he "chose Naples as a residence, he died at the age of fifty-one, and Horace lets us know that he had a weak digestion (crudus : see S. i. 6. 49). Propertius, in a well-known passage (ii. 61), extols the Bucolics and the Georgics, and anticipates the grandeur of the forthcoming Aeneid in two famous lines (iii. 34, 59) — • Cedite, Romani scriptores, cedite, Grai; Nescio quid maius iiascitur Iliade. Ovid, after Virgil's death, commends his poetry in several places (A. A. iii. 337 ; Trist. ii. 533) : so Tityrus et segetes Aeneiaque anna legentur, Koma, triumphati dum caput orbis eris. Am. i. 15. 25. QuintUian (x. 3. 8) says, on the authority of Varius, that Virgil wrote very few verses in one day ; and this authority Aulus Gellius appears to have in mind, when he tells us that Virgil is reported by his friends to have said of himself, that he used to lick his verses into shape as a hear her cubs. Melissus of Spoletum, the freedman of Maecenas, is quoted by Donatus (Vit. vi.) as saying that Virgil was very slow of speech, like an illiterate person (indocto). Virgil had his detractors, some of whom attacked his language (objecting to hordea, cuium, &c.), others his morals. As we have no means of knowing whether these latter charges had any real foundation, it is not worth while to repeat them. A book was written in defence of the poet by Q. Asconius Pedianus, who, being bom .about the Christian era, may be supposed to have had the means of learning many trustworthy facts concerning Virgil. His work is often referred to in the Life ascribed to Donatus. And Ribbeck thinks it possible that Asconius was enabled to use a Xxiv LIFE AKD WHITINGS OF VIKGIL. work of Cornelius GaUus, Virgil's friend (Eel. x.), in which Gallus explained the enigma of ' Oaeli spatium,' proposed in Virgil's 3rd Eclogue. Donatus cites the poet Julius Montanus, naentioned by Ovid' (Epp. ex P. iv. 16. 11, &c.), as an authority for the fact that Virgil had a very sweet voice. This statement Ribheck supposes to be derived from the rhetorician Seneca, who likewise cites the opinion of Montanus on some lines of Virgil (Controv. vii.J. GeUius (i. 21), quoted by Ribbeck, says that 0. Julius Hyginus, freedman of Augustus, wrote learned commentaries on or about Virgil (see Gell. xvi. 6. 14) ; and Kibbeck thinks he may have told the story about Virgil's suppressing all mention of Nola (substitut- ing ora, G. ii. 225) on account of a quarrel with its people. § 6. Among the ancient commentators on Virgil (whom Ribbeck recounts with learned appreciation) the only one who is said to have vmtten his life before Donatus, is M. Valerius Probus, of Berytus, a.d. 65. A Life, purporting to be an excerpt from this, ii still extant, but miserably corrupt, and devoid of valuable matter. We cannot doubt that the work of Probus was, with other mate- rials, used by Suetonius (0. Suetonius Tranquillus, about a.d. 130), when in his lost work, De Viris lUustiibus, he included a Life of Virgil. This Life (according to Reifferscheid and Ribbeck) was prefixed by Aelius Donatus, the famous grammarian and tutor of St. Jerome (a.d. 355), to his commentaiy on Virgil. But the same scholars shew, that the Life now extant under the name of Donatus is a mSlange of the work of Suetonius, the (later) commentary of Servius, and other casual materials, in using which critical skUl is needed to distinguish fact from gossip, truth from fiction. Heyne was wi'ong when he ascribed this life to another Donatus (Tib. Claudius), who lived half a century later, and also wrote Virgilian commentaries. Phocas, a grammarian who lived at Constantinople towards the close of the fifth century A.D., wrote a Life of Virgil in hexameter verse founded on Donatus. The closing lines are lost, . The rest is printed in Heyne's first volume. § 7. But of all ancient commentators on Virgil the most re- nowned and useful was Maiurus Servius Honoratus, well known as Ser\ius(4.u. 395). The extensive and learned notes which bear iiis name are still consulted with respect and profit by editors and students of Virgil. It is, however, unquestionable that in this ooUection the remarlts of many later scholiasts are blended with the original criticism of Servius himself. ' Nomine eius circiun- LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. XXV feruntur (says Ribbeck) variis modis oontaminata contracta am- plificata interpolata scholia.' The short Life of Virgil prefixed to this commentary is neither genuine nor valuable. Concerning other less important commentators we must be content, in a school edition, with referring riper students to Ribbeck's Prolegomena, pp. 114- 198.' We may now give a brief outline of Virgil's uneventful life. § 8. P. Vergilius Maro (whose parents are called Vergilius Maro, a small landed proprietor, and Magia, or Maia, PoUa) was born at Andes, now Pietola, a hamlet about two miles from Mantua, on the 15th of October (Id. Octobr.) ir.c. 684, B.C. 70, in the Consulate of M. Licinius Crassus and On. Pompeiiis Magnus. "We may siumise that he shewed a literary taste in early childhood, as pains were taken to provide him vnth a good education. He received his first boyish instruction in Cremona; thence, after assuming the toga virilis at sixteen, he proceeded to Milan (Mediolnnum), and finally to Rome.* § 9. In the great capital Virgil is said to have attended the school of the rhetorician Epidius, whom we hear of also as the instructor of Antonius and the young Octavius, afterwards Augustus Caesar. But we are not assured, though the fact is possible, that the poet first became known to his future patron as a fellow-student. ' The names cited by R. of writers who commented anciently on Virgil are (besides Valerius Piobus, Aelius Donatus and Servius) Q. CaecUius Epirota, C. Asinius Pollio, C. luUus Hyginus, lulius Modestus, L. Annaeus Comutus, Aemilius Asper, Flavins Caper, Urbanus, Velius Longus, Q. Terentius Scaurus, Caesellius Vindex, Sulpicios Apollinaris, Helenius Acron, Haterianus, Carminius, Avienus, Junius Philargyrius ; to which list he adds the Scholia Bernensia and Veronensia. Occasional information upon the text of Virgil is, also gleaned from various other writers ; Quintilian, Seneca rhetor, Columella, Aulus Gellius, the Saturnalia of Macrobius, and the grammarians Charisius, Diomedes, Priscianus, Terentianus Maurus, Nonius Marcellus, &c. 2 The authority is Hieronymus, Euaeb. Chron. 01. 181, 4, B.C. 53, u.c. 701, who says ' Vergilius sumpta toga Mediolanum transgreditur, et post breve tempus Eomam transit.' Donatus (7) says that Virgil went from Milan to Naples and thence to Rome ; Macrobius (v. 17) that he studied Greek under Parthenius, and Forbiger supposes this to have been at Naples. F. is cer- tainly wrong in placing the residence at Rome in u.c. 707. I adhere, with Ribbeck, to the Chron. Euseb. The authority for his studies in rhetoric under Epidius is the Life contained, in a Berne ras. (R.). Virgil's studies under Siron have ample testimony ; but he did not become, like Lucretius, an earnest champion of Epicurean doctrines : more probably he adapted his philosophic views to the poetic objects which from time to time he had in mind. XXvi LIFE AND WRITINGS OF TIEGIL. The active profession of the bar would not suit a young man of frail body, slow speech, and diffident temperament like Virgil. After pleading one cause, and that only in one hearing, we are told that he quitted the law-courts for ever. He found more congenial studies in philosophy and natural science (some add in mathematics and medicine). In these subjects Siron of the Epicurean school is named as his master ; and among his companions, Alfenus Varus, afterwards celebrated in his Eclogues. The progress made by him in these studies, and the love he retained for them during life, are amply proved by his extant writings, especially by Eel. vi. 31, &c. ; G. iv. 219, &c. ; Aen. i. 743, &c., vi. 724, &c., most of all by the feelings he expresses in G. ii. 475-492. Indeed he is said to have purposed, after completing the Aeneid, to devote the remainder of his life to philosophy and nature. Among the minor poems ascribed to him we find some scazons (Oatalecta vii.) welcoming the ex- change of rhetoric and poetry for more useful studies. These, in Eibbeck's opinion, are a genuine production of Virgil : — Ite hinc in-anes ite rhetorum ampulliie, inflata rore non Achaico verba : «♦***♦«♦ nos ad beatos vela mittimus portus, magni petentes docta dicta Sironis, vitamque ab orani vindicabimus cura. ite hinc Camenae, vos quoque ite iam, sane dulces Camenae (nam fatebimur verura, dulces fuistis): et tamen meas chartas revisitote, sed pudenter et raro. § 10. That Virgil had courted 'the sweet Muses' before he left his transpadane home is probable enough, and his biographers attest it as a fact. An elegiac couplet is extant, said to have been written by him as an epitaph on one Ballista, a trainer of gladiators who was stoned to death (by agiicultural wrath, probably) for highway robbery : Monte sub hoc lapidum tegitur Ballista sepultus ; Nocte die tutum carpe viator iter. Greek was among the most essential subjects of polite Roman education in that age, and we cannot doubt that Virgil carried with him to Eome a knowledge of that language, and some acquaint-- ance with the literature, especially with the poetry, of Greece. (See § 5, foot-note.) Once imbued with a taste for Parnassian wander- ing (G. iii. 291), a mind lilte Virgil's would track the muse of LIFE AND WEITINSS OF VIRGIL. XXVll Hellas to all her fresh springs. From Homer, Hesiod, and the Attic dramatists he would he led on, as he certainly was, to the study of the Alexandrine poets ; of Apollonivis Rhodius (to whom he owed so much afterwards in his Aeneid) and of Theocritus, whom he has copied in his Bucolics. The literary mind of Italy was hahitually imitative of its elder sister, and Virgil, having in hia hands poems so charming in themselves, so congenial to the hahits of his life, and so manageahle in the limited scope of their suhjects as the Theocritean Idyls, would naturally amuse his walks and resting hours with such compositions, and so phime his wings for longer flights. § 11. It was not, however, tUl some years after his first visit to Home that Virgil published, whether he vrrote or not. Bucolic Eclogues. The minorpoems (of which some at least may he ascribed to hi? younger days) are (after mention of the epitaph on Ballista) sunamed up by Servius (Prolegom.) as follows : ' Scripsit etiam septem sive octo libros hos : Oirin, Aetnam, Culicem, Priapoia, Oatalecton, Epigranunata, Oopam, Diraa,' To these must be joined the extant hexameter lines entitled Moretum, of which it is said in one of its codices: 'Parthenius Moretimi scripsit in Graeco, quern Vergilius imitatus est.' The authenticity of these compositions is discussed by Bibbeck in his Appendix VergUiana, Proleg. (1) Ciris (the legend of ScyUa and Nisus) is shewn by internal evidence not to have been Virgil's, but the work of some early author, who has .made free use of him and of Catullus. (2) Aetna (see Munro's edition of this poem) is not by Virgil ; its author also uncertain. (3) Oulex (story of a shepherd saved from a deadly serpent by the sting of a gnat which he killed) is like a flashy but immature schoolboy's exercise. Ribbeck thinks it may be a work of Virgil's boyhood ; and there is much concurring testimony that a poem of this name was written by him. But others with more probability contend that this extant Oulex is a spurious work ascribed to Virgil. (4) The Priapeia are a collection of indecorous pieces vdth which we are iinvnlling to connect Virgil's name, though Ribbeck deems it possible that he may be a small contributor. (5) The Oatalecta are also a collection of pieces elegiac and lyric, one of which (vii.) has been cited as Virgilian. Ribbeck joins to it several others ; but some of these are questioned by various scholars. (6) The sprightly elegiac lines called Oopa or Oupa (vintress, hostess) we would willingly ascribe to Virgil, as Lachmann and others have done : nor does Ribbeck strongly object, but allows the question xxviii LirB and wkitinrs of TiEaiL. to he doubtful. (7) Dirae, the curses of a proprietor expeUed from his estates for the profit of the veterans, are not by Virgil, but as Merkel, Lachmann, and Ribbeck agree, the work of an unknown contemporary, v.o. 713. (8) Moretum (scdad) is a fragment (124 hexameters) of a longer poem; and, as the style is not unworthy of Virgil, it is supposed by many to be from his hand, but not a juvenile work. § 12. How long VirgU remained at Rome during his first resi- dence as a student, there is nothing to prove ; nor do we know with assurance what associations and friendships he then formed. But we may fairly surmise that his poetic faculty and, perhaps, the recitation of some of his youthful compositions introduced him to a literary circle, in which he made and kept valuable friends. Lucretius was lately dead, OatuUus died about the time when Virgil came to Rome; Horace was then a boy; TibuUus a little child ; Propertius and Ovid not yet born. Besides Oicero (whose sphere was too high for a young provincial), the most distinguished literary men of the time (Tr.o. 701-4, B.C. 53-50) were r — among old men, Valerius Cato the grammarian, 0. Licinius Oalvus (orator and poet: see Oic. Brut. c. 82, § 283-4, Quintil. xi. 115), C. Helviua Cinna (poet : Eel. ix. 35) : somewhat younger, Furius Bibaoulus (orator and poet) : in middle life, Varro Atacinus, L. Varius Rufus (poets), M. Plotius Tucca, Quintilius Varus, 0. Asinius Polho. About Virgil's age ware Alfenus Varus, Cornelius Gallus and Aemilius Macer. Of these, Varius, Tucca, Quintilius, • and Macer were, subsequently at least, intimate friends of VirgU ; perhaps also A.lfenus Varus, who at all events was invited to help him at a critical time. PoUio became his patron, and probably introduced him to Maecenas. But, from the 10th Eclogue, and from the characters, tastes, and ages of the two, it seems probable that Virgil's most intimate friend in those young days was Corne- lius Gallus, the ambitious and restless poet, who, being condemned to exile tt.o. 728, committed suicide. Gallus acquired early and retained through his short life the friendship of PoUio ; and we may well believe that he made Virgil known to his influential patron, perhaps to Maecenas also. § 13. It is probable that Virgil had quitted Rome and returned to his father's Mantuan estate before the civil war broke out in n.c. 705 : and there is no reason to doubt that he was generally domiciled there during the troublous years which followed up to the time when the battle of Philippi in 712 gave the lordship of LIFE AND WHITINGS OF TIEGIL. XXIX the Roman Empire to tlie second triumvirate. Neither men- tally nor physically was Virgil qualified, to become a soldier; nor can we ascribe to him the political sympathies which induced young Horace to accept a commission in the army of Brutus. Virgil's friendships seem to have lain among the partisans of Oaesar ; and we may suppose that he shared the general feeling of the transpadane population, whose firm support the conqueror of trans- alpine Gaul had won by promising them the citizenship hitherto withheld from Northern Italy ; ' which promise he fulfilled as soon as he became master of Rome. During the life of 0. Julius Oaesar, from 705 to 710, whatever wars were raging elsewhere, Italy en- joyed profound repose, and its northern parts, at least, had bitter cause to lament his death. We may therefore give Virgil credit for entire sincerity when he wrote, concerning that event, the beautiful lines which appear in Georg. i. 463-492, perhaps also those in Eel. v. 20-44. § 14. We can hardly err in believing that the years from 704 or 705 to 713 were spent by Virgil, for the moat part, in superintend- ing the cultivation ot his paternal lands, while at the same time he was continuing his literary studies, and improving his faculty ot poetic composition. By his rural toil he gained that practical knowledge of farming occupations which he afterwards tiu-ned to such good account in the Georgics. Events importantly aifecting his after life occurred in 713. The story is told by various writers with much perplexing diversity of statement. Those w^o wish to compare and reconcile, as far as possible, the several accounts, will find them cited in the notes to Ribbeck's Essay on the Life and Writings of Virgil, prefixed to his minor edition (1867-72). The results seem in this instance to be so much more interesting and important than the antecedents, that we shall venture to tell the story without controversial discussion. § 15. In the division of provinces made by agreement between the triumvirs Ocfavianus Antonius and Lepidus, the Gauls (ex- cept Narbonensis) fell to Antonius, who appointed his partisan 0. Asinius PoUio to be his legate in Gallia Tranapadana ; with him Cornelius Gallus was associated as a fiscal oflicer. The triumvirs had promised to their veterans the lands of eighteen cities in Italy, among which was Cremona. These lands the malcontent and un- ruly soldiers took upon themselves to seize ; and, dissatisfied with ' See Cio. Epp. ad Att. vii. 7, vii. 15 (Gallias) ambas babet (Caesar) inimicissimas, praeter Traflapadanos. XXX LIFE AND WKITINGS OF VIEGIL. the quantity belonging to Cremona, they invaded the neighhouring domain of Mantua, and appropriated the estate of Virgil's father at Andes. 0. Asiniua Pollio, appealed to hy Virgil, hut unable to control the lawless invaders, sent him to Rome with a recommen- dation to Octavianus, which was successful ; and he returned with an order for the restitution of his property. On this occasion he wrote and published his first Eclogue, in which, as Tityrus, he declares, in high-flown terms, his gratitude to the young triumvir ; while in the character of Meliboeiis he represents the miseries of his Mantuan neighbours. This happened in v.O. 713. § 16. But Virgil was not destined to retain his farms in peace. The consul L. Antonius, brother of the triumvir Marcus, then in the East, instigated by his brother's furious consort Fulvia, made an eifort to put down the power of the other triumvirs. He failed utterly. Defeated by Agrippa, and besieged by Octavianus in Perusia (whence the war was called ' bellum Perusinum '), he was forced to capitulate ; and Octavianus, now master of Italy, removed Pollio (as a partisan of Lucius) from the government of Gallia Oisalpina, and entrusted it to L. Alfenus Varus. In the friend of his earlier life Virgil might naturally expect to find an eflectual protector ; and his flattery of Varus in the 6th Eclogue shews that he still believed in his friendship ; while in the 9th he makes an indirect and mournful appeal to him in three lines (27-29), which assume to be cited from an uuflnished poem. There is some un- solved mystery in the relations between the two men at this crisis. Varus either would not or could not preserve Virgil from a second seizure of his paternal lands, which he is said to have resisted, nearly losing his life by the assault, either of the centurion himself, or of a bravo under his command.' § 17. On this occasion Virgil wrote Eel. ix., in which he de- plores his own misfortunes in the character of Menalcas, v.C. 714. He is now represented as retiring with his father to the villa of his old master Siron, near Rome. Here, as stated by one biographer, whom we may well believe, he received the friendly counsel of GaUus and Macer ; by another it is added that Pollio and Varus (whom Virgil now complimented in Eel. vi.) concm-red with them in recommending him to Maecenas, to whom they read the 9th ' We have confused and jarring accounts of the two invasions, and the seve- ral invaders. Sometimes Arriusis mentioned as the firstinvader, sometimes as the second, and as Virgil's assailant. Then, again, Milicnus Tore is named in the second case, and one Clodius as the assailant. This account E. ac- cepts (from Probus), referring Arrius to the first raid only. LIFE AND WEITINGS OF VIRGIL. XXxi liclogue. The recommendation was successful. Some affirm that new estates were granted by Octavianus to Virgil and his family, in the place of those which they had lost ; while others foUow Servius, who says their own proper lands were restored, and, dividers sent to recover a portion of their property for the Mantuans. Whatever the arrangements, from this time forth Virgil was recognised as being under the friendly protection of Augustus and Maecenas, whose hoimty secured to him a tranquil and opulent leisure, which he devoted to poetic composition, residing chiefly at Naples, some- times in a house at Rome near that of Maecenas on the Esquiline. That occasional travel was among his recreations is shewn by his accompanying Maecenas to Brundisiiun in ir.o. 717 (see § 6). There can be little doubt that he knew Sicily well : he had seen Tarentum (G. iv. 125), and it is possible that some parts of Greece were visited by him from time to time, before that last voyage to Athens which ended with his speedy return and death. Perhaps Horace wrote 0. i. 3 on one of these occasions. § 18. In 716 Virgil had published his Bucolica, probably in the received order, while the true chronological order may be : — Eel. ii. Alexis u.c. 711 or 712. Eel. iv. PoUio 714 „ iii. Palaemon 712. „ vi. Varus 714. „ V. Daphnis 712 (July). „ viii. Pharmaceutria 715. „ i. Tityrus 713. „ x. Gallus 716. „ ix. Moeris 714. The date of Eel. vii. (Meliboeus) is indeterminate. Some place it as early as 712, after Eel. v. ; others, less probably, as late as 716, before Eel. x. (On the subject-matter of the several Eclogues see the Commentary.) It has been justly observed by Heyne, that, if the reputation of Virgil rested on the Bucolics alone, he would hardly stand in the rank of a great poet. They are indeed sweet, elegant poems, highly cultured in language and style ; but they can no more be matched with the rich, racy Doric Idyls of Theocritus, than Pope, as a pastoral poet, can be compared with Allan Ramsay, or Shenstone with Burns. Oonington's useful Introduction to the Bucolics may be recommended to studious readers. § 19. There seems no reason to question, as Wagner does, the statement of Servius and other biographers, that immediately, or at least very soon, after the completion of the Bucolics (u.c. 716 or 717) Virgil undertook, in his 33rd year, at the instance of Mae- cenas, to write the Georgics, which ht published apparently in 724 XXxii LIFE AND WEITINGS OF TIRtHL. or 725 (see Eibteck, Proleg. cap. ii.); ^^^^ ^« ^^ completed his 40tli year. But Ribteck thinks, and Oonington does not deny, thaf the Georgicswere retouched by Virgil during the subsectuent and final decad of Ms life. In composing this work, which is called by Virgil himself an Aacraean (that is, Hesiodic) poem, and by Dean Merivale ' The Glorification of Labour,' we may be assm-ed that our poet devoted hnnself to the study of Greek precursors in the same subjects and style— of Hesiod's Works and Days, of Aratus's Phaenomena, and perhaps of Nicander's Georgics. Oonington, in his excellent Introduction (which students should carefuUy read), has also pointed out the evidence supplied in the Georgics that Virgil was deeply imbued with the lore of Lucretius. § 20. But such studies, however diligent, would not have sufficed to produce these noble books without the practical ex- perience gained on his Mantuan farm, and that passionate love of the coimtry and country pursuits which was innate and habitual in him, To deal with the ordinary details of husbandry in didactic verse, a work of vast difficulty, he already brought the tact, taste, and spirit of a great and practised poet. These gifts he shews by elevating his subject and interesting his reader in eveiy possible way. Mythic and historic lore, geographic and astronomic science, philosophic speculation, aU are pressed into his service, all are uti- lised for the purpose in hand, here and there for agreeable digression, everywhere for graceful epithets and passing allusions, which sur- prise and charm like wild flowers in glades and hedgerows. In his openings he invokes the unseen powers ; all the rural deities in the First Book ; Bacchus in the Second; in the Third, disdaining outworn myths,he magnificently installs Augustus as the deity of a new era; while in the Fourth Georgic he shews his exquisite taste by com- mending his subject on one ground alone, the marvellous instinct of creatures so small as bees — ' admiranda levium spectacula rerum.' The great ' purple patches ' of ornamental digression are (besides the opening3),in the First Book, its conclusion, where the brilliant detail of the prognostics of weather expands into a description of the signs in heaven and earth consequent on Caesar's death, with a prayer for the defence of Octavianus and the Roman Empire amidst the troubles of the time ; in the Second occur the praises of Italy ^136-176), and those of agricultural life combined with poetic and scientific studies (457-550) ; in the Third Book the poet, content with his splendid exordium, has no actual digression, but at the close elaborately works up his account of the murrain among LIFE AND WRITINGS OF VIKSIL. XXXUl beasts, emulating the 6th Book of Lucretius, which describes, &om Thucydides, the great plague at Athens. The myth of Aristaeue occupies the latter half of the Fourth Georgia ; and biographers say that this passage was substituted for one in praise of Cornelius GaUus, after the disgrace and death of that ill-fated poet. In the earlier portion of the Book (116-146) occurs the elegant picture of the old Ooryoian horticulturist, with his trim garden, his bees, flowers, and shrubs, one of the many passages in which Virgil in- dicates the delight he took in rural life and its pursuits. § 21. Dull must any reader of the Georgics be who fails to ob- serve that, whenever the tenoux of bis subject brings Virgil face to face with facts and scenes which contain the capabilities of fine description or deep feeling, he never fails to discern and use the opportunity. We may take as instances of this tact in G. i. local diversities (60, &c.) ; irrigation (104, &c.) ; divine institution of human labour (121, &c.) ; the astronomical year (231, &c.) ; season- able works and recreations of husbandmen (259, &c.) ; a tempest (316, &c.) ; religious feasts (338, &c.) ; signs of weather, &c. (351 to the close) ; G. ii. variety of soUs for various trees (177, &c.) ; tenacious vigour of the oak (aesculus, 290, &c.) ; spring the planting-season of vines (369, &c.) ; injury to vines from goats, whence the Bacchic rites (380, &c.) ; variety and worth of trees (426, &c.) ; G. iii. the colt (75, &c.) ; the racers (103, &c.) ; the gadfly (140, &c.) ; the training of colts (179, &c.) ; the combats of bulls (219, &c.) ; the power of love in brutes (242, &c.) ; the daUy pastiirage of flocks (322, &c.) ; pasturage in hot and cold countries (339-383) ; the murrain (478, &c.) ; G. iv. situation of hive (8, &c.) ; labours and habits of bees (149, &c.). In all these places it will be seen that Virgil has perceived and used to good advantage the poetic ele- ments (if vs e may so term them) of the topic in hand. Not less admirable is the tasteful skill with which, in passages not hitherto cited, he dignifies the most common things by noble language, or beautifies them by a picturesque touch of his poetic pencil. In- stances may be cited from almost every page, but a few must here sufiice : Lethaeo perfusa papavera somno (i. 78) ; prunis lapidosa rubesoere coma (ii. 34) ; olea magmmi vestire laburnum (38) ; exuerint silvestrem animum (51) ; pomaque degenerant sucos oblita priores (59) ; casus abies visura marines (68) ; glandemque sues fregere sub ulmis (72) ; exiit ad caelum ramis felicibus arbos, mira- tm-que novas frondes et non sua poma (81-2) ; iam canit efiectos eitremus vinitor antes (417). b XXXIV LIFE AND WEITINGS OF VIEfflL. § 22. No sooner had Virgil published his Georgics than he ad- dressed himself to the vigorous prosecution of his great Epic, the Aeneid, which occupied the last deead of his life. His elder bio- graphers report, that in his early youth he had tried the heroic style and planned an historic poem on the Ennian pattern, to be entitled (as Donatos says) Res Komanae, or (according to Servius) Gesta Regum Albanorum, Some teU us that the difficulties of the subject alarmed Tiim ; others, that he- was disgusted with the rough- ness of his precursor and assumed model, Ennius. AVhateyer led him to the conclusion, no doubt he did conclude that ft>r a task so great and arduoiis his age, tastes, and studies were as yet im- mature ; and with the internal evidence of his works outer tes^ timony concurs to prove, that from that time he devoted himself with all the energy of an earnest and ambitious student to Greek poetry and philosophy, and at the same time (but more largely after publishing the Georgics) to the antiquarian lore of Italy and of Rome. (See Virgilian Mythology in the Appendix.) Nor did he meanwhile neglect Latin literature, from the date of its ' nais- sance ' two centuries before to his own time. Its authors, from Ennius and Plautus, nay even from Naevins, to Lucretius, were upon his shelves, and often before his eyes and in his mind. Nor need we disbelieve the story, that to a friend who asked what he was reading, he replied that ' he was euUing gold from the dung- heap of Ennius.' To improve and dignify the forms and rhythm of Latin poetry was a work for which Virgil saw that the seasooi had arrived, and felt that his own powers were adapted. 23. The brilliant exordium of the Third Georgic should be care- fully studied by those who would understand th« poetic plans of Virgil, as he approached the commencement of his last and greatest work. To analyse this passage elaborately is no easy task, nor would it be a short one. It may be briefly said (see p. 370) that, by a grand allegory, Virgil here promises an heroic poem, »mder the image of a temple, to the glory of his country and in honour of Augustus Oaesar. As Augustus returns a conqueror from his Egyptian campaign, laden with the spoils, and carrying the captives, of the Orient, to celebrate his triumph at Rome, and to build votive temples near the Tiber to the gods who had blest his arms, so does the poet also represent himself as an intellectual victor (11. 9, 17). He leads, for his triumph, fi-om Hellas and the East, the Muses of Parnassus, the palms of Edom, even the Games of Olympia and Nemea, and the theatric contests of Athens. In the Mantuan LIFE AND WRITINGS OF VIEGIL. XXXV plain, lieside his native Mincius, shall his votive temple he built. But here we see the skilful adulation with which he subordinates the glories of his own conquests, of his own temple, to those which await the victorious Imperator. The deity to be shrined in his Mantuan temple is none other than Augustus himself, with Virgil for his priest : the reliefs which adorn it are Oaesar'a battles rfnd trophies ; among its sculptured figures are the mythic ancestors of the Gens Julia, the princes and heroes of Troy (26-36), in con- ti'ast with which shall be shewn the tortured ghosts of his envious but defeated adversaries (37-39). At the close of his allegory Virgil opens the subject of his book (the management of cattle) vrith an address to Maeceoas, such as occurs in every Georgic ; soon returning, however, to promise more distinctly a new poem in honour of Augustus (40-48).' § 24. "What appears, then, is this. At some time before the year v.c. 725, B.C. 29, Virgil had the settled purpose of vmting a poem on the Gesta of Augustus. Whether he undertook this task at the request of the emperor or from an impulse of his own to gratify him, there is nothing to prove. Certain it is that about that date, or somewhat earlier, his plan was modified ; the argu- ment and name of the Aeneid were chosen, some (Servius, for instance) say, on the suggestion of Augustus, undoubtedly with his knowledge and full concurrence. The fame of the forthcoming work and its subject soon reached the public ear, and Propertius, to whom probably Virgil had recited one or more books, anticipates, about TT.c. 729, in a passage already quoted, the appearance of a poem which shall be greater than the Iliad. To the same year is referred the correspondence between Augustus and Virgil given by Maerobius, Sat. i. 24, in which, ^dien the emperor desired to see some specimens of the Aeneid, the poet replied : ' As to my Aeneas, if I had anything worth your hearing, I would gladly send it ; but the work is so vast that I think I was crazy to undertake it ; and larger studies must constantly be pursued with a view to its ac- complishment.' 1 The chronological difficulty suggested in 11. 30-33 seems to find a suf- ficient solution, if we suppose them to. have been added in a later edition, Ti.c. 731, when Parthian affeirs were for a time settled, while the Canta- brians had been subdued by Augustus in 729. Nor, indeed, would it trouble us much to imagine that, after the extinction of his rivals by Augustus, and the consolidation of the great Roman empire under his single rule, such outlying chronic sores as the Parthian and Basque raids might seem to. Virgil as already, by anticipation, healed. b U XXXvi LIFE AND WEITINGS OF VIEGIL. § 25. The order in wliicii the several Books of the Aeneid were written has heen discussed by Oonrads in a treatise principally devoted to this question, and hy Ribheck in ch. vi. of his Pro- legomena. Internal evidence leads Eibbeck to the opinion that the probable order (so far as it can be determined) of certain books is the following: i. viii. iv. iii. ix. (or part of ix.), ii. v. vi. Of the sixth book, what we know is that it was read to Augustus and Octavia soon after the funeral of the young Marcellus (see p. 510), tr.o. 731 or 732. Virgil was occupied with Book vii. in the year of his death, 735. There is nothing to mark the precise dates of Books x. xi. xii. ; but we may conjecture with tolerable certainty that they, with part of ix., belong to the years between 731 and 735. The First and Fourth Books had been read to Augustus earlier than the Sixth. § 26. It seems probable that the labour which Virgil bestowed on the composition of the Aeneid and on the studies involved in it, tended to weaken a constitution not naturally strong, and to prepare bis early death, which befell Sept. 21 (xi Kil. Oct.), u.c. 735, B. c. 19, near the close of his fifty-second year. Augustus had met him at Athens and prevailed on him to return in his suite to Italy ; and we are told that his illness (probably of the typhoid cla«s) was contracted by visiting the city of Megara in' very sultry weather. He expired a few days after landing at Brundisium, and his body, being conveyed to Naples, was there buried within the second milestone on the road to Puteoli. Thither his admirer and imitator Silius Italicus came annually with votive offerings. § 27. None of the busts which purport to be those of Virgil are considered authentic. He is said to have been of tall stature, delicate frame, homely features, and dark complexion, abstinent in the use nf food, shy, and fond of retirement. It is commonly supposed .hat Horace had Virgil in his mind's eye when he wrote 11. 29-34 of Sat i. 3, thus rendered by Conington : * A man is passiouate,^ perhaps misplaced In social circles of fastidious taste ; His ill-trimraed beard, his dress of uncouth style, His shoes ill-fitting, may provoke a smile ; But he's the soul of virtue ; but he's kind ; But that coarse body hides a mighty mind.' ' ' Passionate ' is too strong a word for Horace's ' iracundior panlo,' a little loo irritable ; as we say, rather quick. LIFE AND WKITINGS OF VIEGIL. XXXVU 5 28. Hia material welfare had teen so studiously protected by Augustus, Maecenas, and perhaps by other friends, that he left an estate reclioned at centiens sestertium, which at that time pro- bably exceeded 100,000i. in English money. His father and two brothers had died before him. His mother had married a second husband, and was dead, leaving a son by this union, Valerius Pro- culus, to whom (heredi ex semisse) Virgil left half his wealth ; to Augustus (heredi ex quadrante) he left a quarter, to Maecenas (heredi ex oncia) a twelfth ; the remaiader being divided between Varius and Tucca, a twelfth to each. § 29. We need not distrust the commonly received statement, avouched by the elder Pliny, that Virgil, before his death, desired his executors, Varius and Tucca, to destroy the manuscripts of the Aeneid ; and we may credit the further assertion that Augustus, while forbidding them to comply with this request, forbade them at the same time to complete unfinished lines, or to add anything to the poet's own work. For this act of Virgil many motives may be surmised. Probably he believed his poem to be an un- finished work ; to his timid mind and fastidious taste it would seem even more incomplete than it really is ; and he might be unwilling to send it down to posterity as the chief representative of his poetic fame. Augustus thought better of the Aeneid, and knew that he could ill afibrd to lose so illustrious a testimony to his own not immaculate renown. § 30. The Commentary in this volume supplies an analysis of the Aeneid : the Papers on Virgilian Geography and Mythology (pp. 564^5, 570-74) contain observations on Virgil's design, ma- terials, and studies, and on his relations to Greek literature and to preceding Eoman writers. These circumstances exempt us from the duty of considering the poem in detail here for the purpose of critical appreciation. Students who wish to see the worst that can be said of Virgil may read the disparaging criticism of Niebuhr (Lectures, transl. by Schmitz, vol. iii. p. 134, &c.), who places him in the second rank of Eoman poets, as inferior to OatuUus de- cidedly, and, apparently, to Lucretius, Ennius, and others. Bern- hardy, too, in his work on Eoman Literature, condemns Virgil with very faint praise. Teuffel (Geseh. der Ebm. Litt.) is some- what more favourable, giving Virgil credit for his splendid versifi- cation, for refinement of feeling and delicate insight ; but complain- ing, truly enough, that his hero is bloodless, and his treatment of matter, except in the Second and Fourj:h Books, too merely objective XXXviii LIFE AND WRITINGS OP VIEGIL. and witkout natural warmth. Tlius the Teutonic mind is generally disposed to undervalue the prince of Roman poets. In the late French Academician, M. Sainte-Beuve, on the other hand, Virgil finds a staunch eidogist, not so blind, indeed, as Scaliger (who placed him far ahove Homer), yet perhaps a little excessive in his admiration (Etude sur Virgile). Conington, who in his Introduc- tion to the Aeneid takes a moderate and just view of Virgil's merits and faults, and of the causes to which they are due, may he re- garded as fairly representing the balanced and impartial judgment of our mixed English race. The results produced in Virgil's epic composition by the simultaneous action of two forces, religious sentiment and poetic imitation, are ably traced by M. Gaston Boissier, iu bis work on ' Roman Religion from Augustus to the Antonines' (vol. i. pp. 248-352). § 31. We also commend to the student's attention the General Introduction prefixed to the English Prose Translation of Virgil by Messrs. Lonsdale and Lee ; an essay written in a genial spirit and tone, truly ' multum in parvo,' full of discursive information concerning Virgil in his own time and Virgilian legend and litera- ture in all later times. The same accomplished scholars, in their Introduction to the Aeneid, have vindicated that poem from many disparaging objections, without denying its faults or hiding the real defects of Virgil as an epic poet. ' Many ' (they admit) ' are the faults of the Aeneid ; there is hardly any great poem that has so many ; it wants the unity of the Iliad and the Odyssey ; some- times it is too long, then again too short ; it is often languid and deficient in fire ; scarcely any characters in it are happily drawn ; the latt«r six books are inferior to the first six.' On the other side they say : ' there is in Virgil a great tenderness of feeling, something better and more charming than mere Roman virtue or morality ; that he excels iu pathos, as Homer iu sublimity, is the old opinion ; and it is surely the right one. This pathos is given at times by a single epithet, by a slight touch, with graceful art by an indirect allusion ; this tenderness is more striking as contrasted with the stern Roman character and with the stately majesty of the verse. The poet never becomes aflected or sentimental ; he hardly ever offends against good taste ; he knows where to stop ; he is excellent in his silence as weU as in his speech. Virgil, as Wordsworth says, is a great master of language ; but no one can really be a master of language imless he be also a master of thought, of which language is the expression.' LIFE AND WRITINGS OF YIRQIL. XXXIX Since our First Edition appeared, Prof. Sellar of EdinlxiTgli, in his work on the Latin poets, has treated largely of Virgil's life and writings in a philosophic spirit, and with graceful eloquence. § 32. Is Virgil to he called a great poet ? may he asked hy those who take part with Mehuhr. To answer this question fully, it would be necessary to define exactly what is meant hy the term ' great,' as applied to a poet. But, leaving its abstract side, we content ourselves with simply saying : if a writer who was a poet only and not an actor, has, by the power of his written works alone, lived in the minds of men, and exercised a com- manding influence upon them during nineteen centuries ; if he is the founder of a school, which counts among its scholars such names as Silius and Statins in olden time, Tasso and Oamoens at a later date ; if, after the birth of modern Italian poetry, one so unlike him ia personal and literary characteristics as Dante could nold him in such reverence as to make him the guide of that imaginary pilgrimage which constitutes the plot of his immortal poem, it seems inconsistent with common sense to withhold from Buch a writer the style and title of a great poet. Historically at least, if not intrinsically, that Style and title is, we may fairly con- tend, due to Virgil. § 33. It has sometimes been said that Virgil is a poet by art, study, and laboiu-, not by native power. No statement can be more wrong-sighted and futUe. If ever there was a bom poet, Virgil was one. The late Mr. J. Stuart Mill says, in one of his writings, that any person of good ability can write poetry, if he will Strange that so acute a thinker should fail (if he did fail) to see that the special distinction of the true poet from other ' persons of good ability ' lies in the condition ' if he wiU.' The true poet is one who does hy nature will to poetise, and, having the ability, does poetise, so &r, alas ! as 'res et aetas et sororum fila trium patiuntur atra.' But in minds, as in bodies, of the same constitu- tional tendency, there are various degrees of strength and fineness, determining a more or less vigorous spontaneity of action. Virgil's temperament had fineness in a high degree, strength in a some- what lower grade. Hence (to say nothing in this place of Greek and Latin poets, or of any now living, though there does live one with whom he might aptly be compared) as a spontaneous poet Vir^l stands far below Shakespeare and SheUey ; nor, perhaps, can he claim that title with more justice than Milton, Spenser, Xl LIFE AND WEITINGS OF TIH&IL. Byron, Ooleridge, and a long list of names, some of which have failed to gain their due rank on the roll of fame. But we venture to call Virgil a true poet by nature ; inferior in power to some famous poets, inferior, probably, to others of minor fame ; but one who by fine feeling, exquisite skill, and intense study, reached a poetic perfection which has given him the place he holds in the realm of literature. § 34. The last count in the indictment of Virgil remains : — that he is not an original, but a felonious poet, an unscrupulous borrower not only from the Greeks (Homer, Hesiod, Aratus, Theocritus, Apollonius, and others), but from his own coimtrymeu, Ennius and Lucretius. Perhaps we must suffer a verdict of ' guilty ' to be re- corded against Virgil on this count, while we claim for him the benefit of ' extenuating circmnstanoes.' To say that Virgil was a borrower from Homer and the Greeks is no more than to say that he was a poet of Italy, not of Hellas, and that he wrote near the Christian era, instead of writing many centuries before it. Koman literature was the outgrowth of Hellenic : ' Graecia capta ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio,' says Horace. Ennius had embraced the Homeric hexameter in place of the ragged Saturnian verse of Naevius, and was called by Latin critics (as Horace again tells us) ' a second Homer.' Plautus and Terence pillaged the plots and metres of Menander and the New Attic Comedy ; Pacuviua made boot of the tragic poets Aeschylus and Euripides. The literature, education, and religion of Rome were, in Virgil's time, hellenised to the very core. What was he to do ? What but to attempt a more daring feat of the same kind, an act, as Conington calls it, ' of high-handed brigandage ' ; — ^to reproduce Homer in a Latin form ; combining his legends, yet reversing their story ; blending the Odyssey with the Iliad, but inverting their order ; fusing Hellenic in Italian mythology, and latinising the chief deities ; founding on Italian soil a new Troy, itself destined to produce Rome, the future overthrower of Hellas ; and making the founder of his new Troy a Trojan exile, from whom should descend the future conqueror and ruler of the world, Augustus Caesar. Such is a fair general statement of Virgil's grand act of literary invasion. His appropriations from other sources in the Aeneid are of less importance. In the Fourth Book, indeed, he has taken occasional hints from the A.rgonautica of Apollonius Rhodius ; and lines occur in other places which are traceable to elder Latin LIFE AND WRITINGS OF TIEGIL. xli poets. But in all these instances he has improved where he borrowed : the mai'hles he tooli are fitted into an edifice far more beautiful than any from which they were taken. § 35. When Virgil thus entered the lists of epic poetry in com- petition with Homer, the only advantage in his favour was — that, having his rival's works before his eyes, he could discern their weak points, and resolve to improve upon them. This he has done, to take two conspicuous instances, in the Descent to the Shades (Book vi.) and in the Games of the Fifth Book. But this advantage could not avail to counterbalance great disadvantages : it has not availed, in the estimation of competent judges, to place the Latin author above the Greek, the poetic student of an Au- gustan age above the spontaneous singer of a youthful civilization, teeming with fresh and vigorous life. Whatever rank be assigned to Virgil, all are now agreed that Homer is the greatest poet of classical antiquity. § 36. Every student of Virgil must deeply regret that he did not live to revise and complete the Aeneid. The unfinished linns are not, we think, the most important reason of this regret. Here and there we find passages painfully obscure, others which seem to be out of their right place, others which we regard as defective in taste or finish: and each of these we venture to believe that Virgil would have retouched with accurate appreciation. Among such passages may be named the simile of the twelve swans and the speech of Ilioneus in the First Book ; the disappearance of Oreusa in the Second ; the retreat from Scylla and Oharybdis at the close of the Third ; the descent of Mercury in the Fourth ; and the purgatorial doctrine of Anchises in the Sixth. We would fain believe that his better judgment would have expunged the passages in which, following Homer, he makes Aeneas provide human victims for the funeral of Pallas. We would hope that, not being over- scrupulous in respect of anachronism, he would have contrived to find some occasion of commemorating Homer's name, though allusions to ihe Iliad and Odyssey are, it is true, not wanting, and the manifest imitation and rivalry noticed above are a virtual commemoration of both poems. But we should be especially glad to believe that in the weU-known passage of the Sixth Book, where the glories of Hellas are enumerated in contradistinction to the renown of Eome, Virgil, preparing the Aeneid for publica- tion, would not have omitted to recognise the superior ex- xlii LIFE AND WItlTINGS OF VIEGIL. cellence of Greek poetry. After the words 'surgentia sidats dicent,' he might have added two lines in spirit like the following, but expressed in his own inimitable manner : — Accessu propiore petent Heliconia templa, Mortalesque regent divino carmine mentes. § 37. Virgil's posthumous renown must be compressed here into a short summary. An undisputed place at the head of ■Roman literature was g^ven to the avowed rival of Homer and Hesiod, the master of lie grandest Latin versification, the gloriiier of Kome and Augustus, whose chief poem Propertius had adver- tised before its appearance as ' something greater than the Diad, of whose works Ovid had written after the author's death : ' Titytua and Corn-crops and the Arms of Aeneas shall be read, as long as Home shall be the capital of the conquered world.' In all literary circles of Rome Virgil was extolled and quoted; in schools he was taught: his writings and the events of his life supplied material for lectures, essays, comments, to a long series of gram- marians, and to collectors of literary gossip, like Aulus Gellius and Macrobius. The poets next to his time, a Silius, a Statius, a Valerius Flaccus, revered and imitated him as their great master : even historians underwent his influence, manifest in the style of Tacitus, and discernible even in that of Livy, who, though but twelve years younger than Virgil, survived him thirty-five years. Virgil had his enemies like all great men. The Emperor Caligula, a monster of perversity, tried to extirpate his works : but such hostility serves only as a foil to the splendour of the poet's fame. § 38. But a vsider renown awaited Virgil in two other spheres, strange and abnormal, beyond the ken of any among his numerous commentators earlier than Servius. (1) Virgil, a zealous heathen if ever there was one, whose purpose was to fuse in one cult Hellenic with Italian legend, and to establish a world-wide idolatry, of which Rome should be the centre and its chief god the Capitoline Jupiter, this very poet obtained special reverence in the minds of early Christians as an exceptionally favoured heathen, ordained, half a century before the birth of Christ, to foretell the Ohiist who should be born hereafter. This notion arose from a Christian misinter- pretation of Virgil's Fourth Eclogue, which, being worded vaguely, was assumed to have in view not the infant son of the LIFE AND WRITINGS OF VIItGIL. xliii consul Pollio, but the divine Bate of Bethlehem. That Eclogue, it was said, recited the language of an ancient SihyUine oracle : the Sibyl who delivered it had been overruled, like Balaam, to speak with the voice of truth and not of falsehood, and Virgil had been appointed to hand down the prophecy to coming generations. This marvellous legend, though repudiated by the sounder learning of Jerome, attracted the enthusiasm of Augustine, and gained so strong a hold on the Christian mind that Virgil and the Sibyl find a place in paintings which adorn Christian churches in Italy ; and a mass which -was long sung in the church of St. Paul at Mantua contained a stanza lamenting Virgil's fate in not having lived to be converted by that Apostle. (See ' Quarterly Review ' for Jidy 1875, p. 80.) This semi-christian attitude of the poet in the vulgar eye could hardly have been without its influence on Dante's mind, vchen he chose him for his guide through the scenes of his Inferno and Purgatorio. (2) More strange, if possible, is that phase of the Virgilian legends which presents the poet in popular belief as ' an enchanter who creates talismans at pleasure, sails through the air in magic ships, whisks princesses fromEome to Babylon in a flash of lightning sends a familiar spirit to rob an emperor of his supper.' (Qu. R. a. a. p. 89.) This tradition may be due in part to Virgil's supposed intimacy with Sibyls, partly to the scene of incantation in his Pharmaceutria (Eel. viii.) ; and some suppose that his mother's name, Magia, helped to give her son the reputation of a magician (magus). The history of both these legends, vrith that of Virgilian literature generally, is traced with much fulness of detail in Comparetti's work ('Virgilio nel Medio Evo'), on which the Review quoted above is founded. Virgil's Sibylline familiarity was also supposed to give his poetry a peculiar kind of prophetic power. His volumes opened at random were imagined to supply to the openers suggestions respecting their future lot, which were called Sortes Vergilianae. The Emperor Alexander Severus is said to have opened at the line (Aen. vi.) 'tu regere imperio populos, Romano, memento : ' Charles I. of England at the lines (Aen. iv. 615-20) ' at beUo audacis populi,' &o. § 39. The oldest Codices of Virgil are recounted at p. 627. The Editio Princeps was published at Rome 1469 ; among the most important are : La Cerda (Madrid, 1608-17) ; Nic. Heinsius (Amsterdam, 1664) ; Burmann, with the notes of Heinsius (Amst., 1746) ; Heyne (1767-88) ; Heyne- Wagner (1830-41). For other Xliv LIFE AND WEIIINGS OF VIEGIL. editions and illustrative works see Pref. p. xiii, and Professor J. E. B. Mayor's Iiatin Literature, p. 69, &c. § 40. Vergilius, not Virgilius, was shewn even ty Politian in the fifteenth century to be the true style of the poet's name; hut the misspelt form has prevailed in use till within the few last years. Eihheck, indeed, says with bitter scorn : 'indoctorum hominum magisteUorumque ridiculam contimiaciam, qui praedi- lectam a pueris nominis Virgilius formam ah impiis novarumque rerum studiosis eripi sibi lamentantur, argiunentis testimoniisque deienire pudet taedetque postquam ante hos quadringentos props annos Angelus Politianus in misceUaneis verum docuit.' But among the ' contumacious ' he must include Bemhardy, who, in the 5th edition of his Koman Literature (1872), continues to print Virgilius as well as Virgil ; while Teuffel (1870) has not only Vergilius, but also Vergil. With Munro, we take the middle course. Virgilius in Latin is indefensible ; but, while we write Vergilius only, it may be long before the Italians give up their long-cherished Virgilio, the French their Virgile, and we English our familiar VIRGIL.' ' Prof. Nettlcship, like Teuffel, -writes Vergil. Our literary representa- tives may do the same whenever Mr. Munro sets them the example, or when £nglish fashion shall have so determined. CONTENTS. The Editor's Preface ix The Life and Writings of Virgil xxi P. VEEGILI MAEOXIS BUCOLICON. ECLOGA I. (Tityrus) II. (Alexis) . „ III. (Palaemon) . IV. (Polio) . V. (Daphnis) . „ VI. (Varus) . „ VII. (Meliboeus) . „ VIII. (Pharmaceutria) „ IX. (Moeris) 3 5 7 9 11 13 17 X. (Gallus) 18 P. VEEGILI MAEONIS GEORGICOS LiiiEB Primus -1 „ Seoundus 33 „ Tektius 45 „ QUABTUS 57 p. VEEGILI MARONIS AEXEIDOS LiBEK Primus . . 70 Secukdus 87 Tertius '"* QUARTUS ' '^^ QniNTUS ^°5 Sextus ^^54. Septimus ^^"'' OOTAVUS ^^^ NONDS . £07 Decimus ... ''^5 Undecimus ^'*'' duodecimus .... '^^^ xlvi CONTEXTS. NOTES ON THE BUC0LIC3. PAOB i!cLO(3TIB I ~'*^ II 295 III 299 IV 305 V . . 310 ;' Vl! . " . ' 3i2 VII 317 yi'l 320 I IX.'.' .... 324 X 327 NOTES ON THE GEORGICS. 'liiE First Georgic 330' Secosd , 369 Third „ 379. FOHETH „ 397 NOTES- ON THE AENEID. TiiK First Book 410- Second „ - 431 Third „ .... 445 Fourth „ 460 Fifth „ , 471? Sixth „ ' 492: Sevenih „ 611 Eighth „...., 628 Ninth „ 639 Tenth 650 Eleventh „ ........... 564 Twelfth „ 576 APPENDIX. A. Virgilxan Geography 593 B. „ Mythology 602 C. „ Prosody 621 D. ■ „ Text 626 E. „ Syntax 630 Tkanslation of the Eclogues 675 INDICES. I. HisTORicus ET Mythologiccjs 701 II. Geographicus ..... .... 715 III. VoCABtlLOKUM .... 720 IV. Rkrl'm 739 MAPS. M*P To ILLUSrlLVTE THE TOYAOE OF AEXEAS to be placed at fh* Italiae Pars Media ad illustrakdam Tesgili [ *" "/ emu AeKEIDEM DESCRirXA p. VEEGILI MAEONIS BUCOLICON LIBEE ECLOGA I. TITYEUS. MELIBOEUS. TITTKTJS. m. lltyre, tu patulae recubana sub tegmine fngi Silveatrem tenui musam meditaris avena; Nos patriae fines et dulcia linquimus arva : Nos patriam fugimus ; tu, Tityre, lentus in umbra 5 Formosam resonare doces Amaryllida silvas. T. Meliboee, deus nobis baec otia fecit. Namque erit ille mihi semper deua, illius aram Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus. Hie meas errare boves, ut ceniis, et ipsmn 10 Ludere quae vellem calamo permisit.agresti. M. Non equidem invideo, miror magis : undique totis Usque adeo turbatur agris. En ipse capellas Protenus aeger ago ; banc etiam vix, Tityre, duco. Hie inter densas corylos modo namque gemellos, 15 Spem gregis, a, silice in nuda couixa reliquit. Saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset, De caelo tactas memini praediceve quercus. Sed tamen iste deus qui sit da, Tityre, nobis. T. Urbem quam dicunt Komam, Meliboee, putavi 20 Stultus ego huic nostrae similem, quo saepe solemus Pastores ovium teneros depellere fetus. Sic canibus catulos similes, sic matribus haedoa Noram, sic paivis componere magna solebam. 2 r. VEIIGILI MAEOKIS Verum liaec tantum alias inter caput extulit iirbes, 25 Quantum lenta solent inter vibuma cupressi. _, M. Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi ? I. Libertaa, (juae sera tamen respexit iuerteni, Candidior postquam tondenti barba cadebat, Respexit tamen et longo post tempore venit, ■■)0 Postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit Namque, fatebor enim, dum me Galatea tenebat, Nee spea libertatis erat neo cura peculi. Quamvis multa meis exiret victima aaeptis, Pinguis et ingi-atae premeretur caseus urbi, 35 Non umquam gi'avia aere domum mihi dextra redibas M. Mirabar quid maesta deos, Amarylli, vocares, Cui pendere sua patereris in arbore poma : Tityrus bine aberat. Ipsae te, Tityre, pinus, Ipsi te fontes, ipsa baec arbusta vocabant. iO T. Quid facerem ? neque servitio me exire licobiit Nee tarn praeaentis alibi cognoacere divos. Ilic iUum vidi iuvenem, Meliboee, quotannis Bis aenos cui nostra diea altaria funiant. Hie mibi responaum primus dedit ille petenti : 4") ' Pasoite ut ante boves, pueri: aummittite taurns.' ■ M. Fortunate senex, ergo tua rura manebunt, Kt tibi magna aatis : quamvis lapis omnia nudua 1 /imosoque palus obducat pascua iunco, Xon insueta gravis temptabunt pabula fetas, ^10 Nee mala viemi pecoris contagia laedent. Fortunate senex, hie inter flumina nota Et fontis aaeros frigus captabia opacum. Hino tibi, quae semper, vicino ab limite saepes Hyblaeia apibus florem depasta salicti ■")0 Saepe levi somnum auadebit inire auam-ro ; Hinc alta aub rupe canet frondator ad auras : Nee tamen interea raucae tua cura palumbes Neo gemere aeria cessabit turtur ab ulmo. T. Ante leves ergo paacentur in aethere cerv; , '10 Et freta destituent nudos in litore pisoes; Ante pererratis amborum finibua exul Aut Ararim Parthus bibet aut Germauia Tigi-im, Quani noatro illius labatm- pectore voltua. M. At nos bine alii sitientis ibimua Afros, 1)5 Pars Seythiaiii et rapidum cretae veniemus Oaxec Et penitus toto divisos orbe Britannos. En umc[uam patrios longo post tempore finis, Pauperis et tuguri cougestum caespite culnien Post aliquot mea regna videus mii'abor aristas P To Impius liaec tam eulta novalia miles habcbit, Barbaras has aegetes ; ec quo discordia ci\ is BUCOLICA. ECL. II. Produxit miseros, his nos consevimus agros ! Insere nunc, Meliboee, pii'os, pone ordine vites. Ite meae, felix quondam pecus, ite capellae : 75 Non ego vos posthac viridi proiectus in antro Dumosa pendere procul de rupe videbo ; Carmina nulla canam ; non me pascente, capellae, Floreutem cytisiim et salices carpetis amaras. T. Hie tamen banc meciun poteras requiescere noctem 80 Fronde super -viridi : sunt nobis mitia poma, Castaueae moUes et pressi copia lactis. Et iam summa procul viUarum culmina fumant Maioresque cadimt altis de montibas umbrae. ECLOGA II. ALEXIS. Formosum pastor Corydon ardebat Alexim, Delicias domini; nee quid speraret habebat. Tantum inter densas umbroaa cacumina fagos Adsidue yeniebat. Ibi haec incondita solus 5 Montibus et silvis studio iactabat inani : ' crudelis Alexi, nihil mea carmina curas r Nil nostri miserere ? mori me denique coges. Nunc etiam pecudes Umbras et frigora captant, Nimc yirides etiam occultant spineta lacertos, 10 Thestylis et rapidofessis messoribus aestu Alia serpuUumque herbaa oontundit olentis. At mecum, raucis, tua dum vestigia lustro, Sole sub ardenti resonant arbuata cicadis. Nonne fuit satius tristis Amai-yllidis iraa 15 Atque superba pati fastidia? nonne Menalcan, Quamvis ille niger, quamvis tu candidua esses ? formose puer, nimium ne crede colori ; Alba ligustea cadunt, vaccinia nigra leguntur. Despectus tibi sum, nee qui sim quaena, Alexi, 20 Quam dives pecoris, nivei quam lactis abundans : MUle meae Sidulia errant in montibus agnae ; Lac mihi non aestate novum, non frigore defit. Canto, quae soHtus, siquando armenta vocabat, Amphion Dircaeus in Actaeo Aracintho. 25 Nee sum adeo informis : nuper me in litore vidi. Cum placidum ventis ataret mare; non ego Dapkcim ludice te metuam, si numquam fallit imago. B 2 4 P. VEKGILI MAKONIS O tantum libeat mecum tibi sordida rura Atque humilis habitare casas et figere cervos 30 Haedorumque gregem viridi compellere liibiaco, Mecum una in silvis imitabere Pana cauendo. Pan primus calamos cera coniungere pluris Instituit, Pan curat ovis oviumque magistros. Nee te paeniteat calamo triyisse labellum : 35 Haec eadem ut sciret, quid non faciebat Amyntna P Est mihi disparibus septem compacta cicutia Fistula, Damoetaa dono mihi quam dedit olim Et dixit moriens : ' te nunc habet ista secundum -. ' Dixit Damoetas, invidit stultus Amyntas. 40 Praeterea duo nee tuta mihi valle reperti Capreoli, sparsis etiam nunc pellibus albo, Bina die siccant ovis ubera ; quos tibi servo, lam pridem a me illos abducere Thestylis orat ; Et faciei, quoniam sordent tibi munera nostra. 45 Hue ades, o formose puer : tibi lilia plenis Eece ferunt Nymphae calathis ; tibi Candida Nais, Pallentis violas et summa papavera carpens, Narcissum et florem iungit bene olentis anethi ; Tum casia atque aliis intexens suavibus herbis 50 MoUia luteola pingit vaccinia calta. Ipse ego cana legam tenera lanugine mala Castaneasque nuces, mea quas Amaryllis amabal ; Addam cerea prima : hones erit huio quoque porno ; Et vos, o laun, carpam et te, proxima myrte, 55 Sic poaitae quoniam suavis miscetis odores. Rusticus es, Corydon : nee munera curat Alexis, Nee, si mimeribus certes, concedat loUas. Heu heu, quid volui misero mihi ? floribus austrum Perditus et liquidis iumisi fontibus apros. 60 Quem fugis, a demens ? habitarunt di quoque silvafi Dardaniusque Paris. Pallas quas condidit arces Ipsa eolat ; nobis placeant ante omnia silvae. Torva leaena lupum sequitur, lupus ipse capellam, Florentem C3^isum sequitur Jaaciva capeUa, 65 Te Corydon, o Alexi ; trahit sua quemque voluptas. Aspice, aratra iugo referunt suspensa iuvenci, Et sol crescentis decedens duplicat umbras : Me tamen urit amor : quis enim modus adsit amori ? A Corydon Corydon, quae te dementia cepit ? 70 Semjputata tibi nondosa vitis in ulmo est. Quin tu aliquid saltem potius, quomm iadiget usus, Viminibus moUique paras detexere iunco ? Invenies alium, si te hie fastidit, Alexim.' BT7C0LICA. ECL. IIL ECLOGA III. PALAEMON. MENALCAS. DAMOETAS. PALAEMON. M. Die mihi, Damoeta, cuium pecus ? an Meliboei ? D. Non, verum. Aegonis ; nuper mihi ti'adidit Aegon. M. Infelix o semper ovis pecus I ipse Neaeram Dum fovet ac ne me sibi praeferat ilia veretur, 5 Hie alienus ovis custos bis mulget in bora, Et sucus pecori et lac subduditur agnis. D. Pareius ista yiris tamen obicienda memento : Novimus et qui te, transversa tuentibus birois, Et quo, sed faciles Nympbae risere, sacello. 10 M. Tum, credo, cum me arbustum videre Miconia Atque mala vitis incidere falce novellas. D. Aut bic ad veteres fagos cum Dapbnidis arcum Fregisti et calamos, quae tu, perverse Menalca, Et ciun vidisti puero donata, dolebas, 15 Et si non aliqua nocuisses, mortuus esses. M. Quid domini faciant, audent cum talia fures ? Non ego te vidi Damonis, pessime, caprum Excipere insidiis, multum latrante Lycisca ? Et cum clamarem 'quo nunc se proripit iUe? 20 Titjre, coge pecus,' tu post carecta latebas. D. An mihi cantando victus non redderet ille Quern mea carminibus meruisset fistula caprum ? Si nescis, meus ille caper fuit ; et mihi Damon Ipse fatebatur ; aed reddere posae negabat. 25 M. Cantando tu ilium ? aut umquam tibi fistula cera luncta fuit ? non tu in triviia, indocte, solebas Strident! miserum stipula disperdere carmen ? D. Vis ergo inter nos quid possit uterque vioissim Experiamur ? ego banc vitulam (ne forte recuses, 30 BisYenit ad mulctra^, biuos alit ubere fetus) Depono : tu die, mecum quo pignore certes. M. De grege non ausim quicquam deponere tecum : Est mihi namque domi pater, est iniusta noverca ; Bisque die numerant ambo pecus, alter et haedos. 35 Veriun, id quod multo tute ipse fatebere maius, Insanire libet quoniam tibi, pocula ponam Fagina, caelatum divini opus Alcimedontis, Lenta quibus toruo facili super addita vitis Difiiisos hedera vestit pallente corymbos. 40 In medio duo signa, Oonon et — quia fuit alter, Deacripait radio totum qui gentibus orbem, 5 p. VERGILI MARONIS Tempora quae messor, quae curvus arator haberet ? Necdum iUia labra admovi, sed condita servo. _ D. Et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit, 45 Et moUi circum est ansas amplexus acantbo, Oi-pheaque in medio posuit silvasque sequentis ; Necdiun illia labra admovi, sed condita servo. Si ad vitulam spectas, nihil est quod pocula laudes. M. NumquambodieeiFugies; veniam quocumque vocaiis. 50 Audiat haec tantum — vel qui venit ecce Palaemon, Etficiam, posthac ne quemquam voce lacessas. D. Quin age, siquid babes ; in me mora non erit ulla. Nee quemquam fugio, tantum, vicine Palaemon, Sensibus baec imis (res est non parva) reponas. 55 p. Dicite, quandoquidem in molli consedimus herba, Et nunc omnis ager, nunc omnis parturit arbos, Nunc frondent silvae, nunc formosissimus annus. Incipe, Danioeta ; tu deinde sequere, Menalca : Alternis dicetis ; amant alterna Oamenae. 60 D. Ab love principium Musae : lovis omnia plena; Ille colit terras : illi mea carmina curae. M. Et me Phoebus amat ; Phoebo sua semper apud me Munera sunt, lauri et suave rubens hyacinthus. "D. Malo me Galatea petit, lasciva puella, 65 Et fugit ad salices, et se cupit ante videri. M. At mihi sese offert ultro meus ignis Amyntas, Notior ut iam sit canibus non Delia nostris. D. Parta meae Veneri sunt munera ; namque notavi Ipse locum, aeriae quo congessere palumbes. 70 M. Quod potui, puero silvestri ex arbore lecta Aurea mala decern misi ; eras altera mittam. D. 0, quotiens et quae nobis Galatea locuta est, Partem aliquam, venti, divom referatis ad auris ! M. Quid prodest quod me ipse animo non spernis, Amynta, 75 Si, dum tu sectaris api-os, ego retia seiTO ? D. Phyllida mitte mihi : meus est natalis, lolla ; Cum faciam vitula pro frugibus, ipse venito. M. Phyllida amo ante alias ; nam me discedere flevit, Et longum 'formose, vale vale,' inquit, loUn, 80 D. Triste lupus stabidis, maturis frugibus imbres, Arboribus venti, nobis Amaryllidis irae. M. Dulce satis umor, depulsis arbutus haedis, Lenta salix feto peeori, mini solus Amyntas. u. Polio amat nostram, quamvis est rustica, Musam : 85 Pierides, vitulam lectori pascite vestro. M. Polio et ipse faoit nova carmina : pascite taurum, lam coruu petat et pedibus qui spal-gat harenam. D. Qui te. Polio, amat, veniat quo te quoque gaudet ; Mella fluant illi, ferat et rubus asper amomum. BUCOLIC A. ECL. lY. 7 90 M. Qui Baviiim iion odit, amet tua carmina, ^laevi, Atqiie idem iuugat volpes et mulgeat hircod. D. Qui legitis flores et humi nascentia fraga, Frigidus, o pueri, fugite hinc, latet anguis in herba. M. Pavcite, oves, nimium procedere : non bene ripae 05 Creditur ; ipse aiies etiam nunc vellera siccat. D. Tityre, pascentes a fluraiue reice capellas ; Ipse, ubi tempus erit, omnis in fonte lavabo. M. Cogite oves, pueri ; si lac praeceperit aestus, TJt nuper, frustra pressabimns ubera palmis. 1 00 M. Heu heu, quam pingui macer est mihi taurus in ervo 1 Idem amor exitium pecori peeorisque magistro. M. His cei'te neque amor causa est; vix ossibus baerent : Nescio Quis teneros oculus mihi fasciuat agnos. D. Die, quibus in terris, et eris mibi magnus Apollo, 105 Tris pateat Caeli spatium non amplius ulnas. M. Die, quibus in terris inscripti nomina reguni Nascantur flores; et Phyllida solus habeto. p. Non nostrum inter vos tantas componere 11 tt.^. Et vitula tu dignus et hie et quisquis amores 110 Haut metuet, dulcis aut experiatur amaros. Claudite iam rivos, pueii: sat prata biberunt. ECLOGA IV. POLIO. Sicelides Musae, paulo maiora canamus : Non omnis arbusta iuvant bumilesque myricae , irfi canimus silvas, silvae sint consule dignae. Ultima Cumaei venit iam oarminis aetas ; 5 Magnus ab integi'O saeclorum nascitiu- ordo. Jam redit et Virgo, redeunt Satuinia regna ; Iam nova progenies caelo demittitur alto. Tu modo nascenti puero, quo ferrea primum Desinet ac toto surget gens aurea mundo, 10 Casta fave Lucina : tuus iam regnat Apollo. Teque adeo decus hoc aevi, te consule inibit, Polio, et incipient magni procedere menses ; Te duce, siqua manent sceleris yestigia nostri, Inrita perpetua -solvent formidine terras. 15 Ille deum vitam accipiet diyisque videbit Permixtos heroas et ipse videbitur illis, Pacatumque reget patriis -virtutibus orbem. 8 p. VERGIU MAKOKIS At tibi prima, puer, nuUo munuscula ciiltu Errantis hederas passim cum baccare lelliis 20 Mixtaque ridenti colocaaia fundet acantho. Ipaae lacte domum referent distenta capellae Ubera, nee magnos metuent armenta leones. ^sa tibi blandos fundent cunabula flores. Oecidet et serpens, et fallax herba veneni 25 Oecidet ; Assyrium volgo nascetiir amomum. At eimul herouni laudes et facta parentis lam legere et quae sit poteris cognoacere virtus, Molli paulatim iiavescet campus arista, Incultisque rubens pendebit sentibus uva, 30 Et durae quereus sudabunt roscida mella. Pauea tamen suberunt priscae vestigia fraudis. Quae temptare Tbetim ratibus, quae eingere muris Oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos. Alter erit turn Tiphya et altera quae vehat Argo S5 Delectos beroas ; erunt etiam altera bella, Atque iterum ad Troiam magnus mittetur AcbUles. Hinc, ubi iam tirmata virum te feeerit aetas, * Cedet et ipse mari vector, nee nautiea pinus Mutabit merces : omnis feret omnia teUus. 40 Non rastros patietur humus, non vinea falcem ; Eobustus quoque iam tauris iuga aolvet arator : Nee varies diacet mentiri lana colorea, Ipse sed in pratis aries iam suave rubenti Murice, iam croceo mutabit vellera luto ; 45 Sponte sua sandyx pascentis veatiet agnoa. 'Talia saecla,'Buia dixerunt, 'currite,' fuais Concordea atabili fatorum numine Parcae. Adgredere o magnoa, aderit iam tempus, bonores, Cara deum suboles, magnum lovis incrementum. 60 Aapiee eonvexo nutantem pondere mimdum, Terrasque ti-actusque maris caelumque profundum ; Aapioe, venture laetentur ut omnia saeclo. mihi turn longae maneat pars ultima vitae, Spiritus et quantum sat erit tua dieere facta, 55 Non me carminibua vincet nee Thracius Oi-pheua, Neo Linus, huic mater quamvis atque buie pater adsit, Orphei Calliopea, Lino formoaus Apollo, Pan etiam, Arcadia mecum si iudice certet. Pan etiam Arcadia dicat se iudice victum, 60 Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem : Matri longa decem tulerunt fastidia menaea. Incipe, paiTe puer : cui non risere parentes, Nee deua bune menaa, dea nee dignata cubili est. BUCOLICA. ECL. T. ECLOGA V DAPHNIS. MENALCAS. MOPSTTS. UE. Cur non, Mopse, boni quoniara convonimus ambo, Tu calamos inflare levis, ego dicere versus, Hie corylis mixtaa inter consedimus ulmosP MO. Tu maior ; tibi me est aequum parere, Menalca, 6 Sive sub incertaa Zepbyris motantibus umbras, Sive antro potius suocedimus : aspice, ut antrum Silvestris raris sparsit labrusca racemis. ME. Montibus in nostris solus tibi certat Amyntas, MO. Quid, si idem certet Pboebum superare cauendo ? 10 ME. licipe, Mopse, prior, siquos aut Phyllidis ignes Aut Alconis babes laudes aut iui-gia Codri. Incipe ; pascentis servabit Titynis baedos. MO. Immo baec, in vii'idi nuper quae cortiee fagi Cai-mina descripsi et modulans alterna notavi, 15 Experiar. Tu deinde iubeto ut certet Amyntas. ME. Lenta aalix quantum pallenti cedit olivae, Puniceis bumilis quantum saliunca rosetis, ludicio nostro tantum tibi cedit Amyntas. Sed -U desine plura, puer ; successimus antro. 20 MO. Exstinctum Nympbae crudeli funere Dapbnim Flebant ; vos coryli testes et flumina Nympbis, Cum complexa sui corpus miserabile nati Atque deos atque astra vocat crudelia mater. Non ulli pastos illis egere diebus 25 Frigida, Dapbni, boves ad flumina ; nulla neque amnem Libavit quadrupes nee graminis attigit berbam. Dapbni, tuum Poenos etiam ingemuisse leones Interitum montesque feri sUvaeque loquuntur. Dapbnis et Ai-menias cuitu subiungere tigris 30 Instituit, Dapbnis tbiasos inducere Baccbi Et foliis lentns intexere moUibus hastas. Vitis ut arboribus decori est, ut vitibus uvae, Ut gi'egibus tauri, segetes ut pinguibus arvis, Tu decus omne tuis. Postquam te fata tulerunt, 35 Ipsa Pales agros atque ipse reliquit Apollo. Grandia saepe quibus mandavimus bordea sulois Infelix lolium et steriles nascuntur avenae ; Pro moUi viola, pro purpureo narcisso Carduus et spiais surgit paliurus acutis. 40 Spargite bumum foliis, inducite fontibus umbras, Pastorea ; mandat fieri sibi talia Dapbnis ; Et tumulum facite, et tumulo super addite carmen : 10 r. VEEGILI MARONIS 'Daphnia ego in silvis, hinc usque ad sidera notiis, Formosi pecoria custos, formosior ipse.' 45 ME. Tale tuum cai-men nobis, divine poeta, Quale sopor fessis in gramine, quale per aestum Dulois aquae saliente sitim restinguere rivo. Nee calamis solum aequiperas, sed voce magistnira. Fortunate puer, tu nunc eris alter ab illo. 60 Nos tamen hae.c quocumque modo tibi nostra ricissim Dicemus Dapbnimque tuum tollemus ad astra ; Daphniu ad aatra feremus ; amavit nos quoque Daphni.s. MO. An quicquam nobis tali sit munere mains .*' Et puer ipse fuit cantari dignus, et ista 55 lam pridem Stimichon laudavit carmina nobis. MB. Oandidus insuetum miratur limen Olympi Sub pedibusque videt nubes et sidera Daphnia. Ergo alacris silvas et cetera mra voluptas Panaque pastoresque tenet Diyadasque puellas. 60 Nee lupus insidias pecori, nee retia cei-vis UUa doluni meditantur; amat bonus otia Dapbnis. Ipsi laetitia voces ad sidera iactant Intonsi montes ; ipsae iam carmina rapes, Ipsa sonant arbusta: 'deua, deus ille, Menalca.' 65 Sis bonus o felixque tuis ! en quattuor aras : Ecce duas tibi, Daphni, duas alta'ria Phoebo. Pocula bina novo spumantia laote quotannis Crateraaque duo statuam tibi pinguis olivi ; Et multo in primia hilarans convivia Baccbo 70 Ante focum, si frigus erit, si mesais, in umbra Vina novum fundam calathia Ariusia nectar. Cantabunt mihi Damoetaa et Lyctiua Aegon ; Saltantis Satyros imitabitur Alpbesiboeua. Haec tibi semper erunt, et cum soUemnia vota 75 Reddemus NympHs, et cum lustrabimus agros. Dum iuga montia aper, iiuvios dum piscia amabit, Dumque thymo pasceutur apes,, dum rore cicadae, Semper honoa nomenque tuum laudesque manebunt. Ut Baccho Cererique, tibi sic vota quotannis 80 Agricolae facient ; damnabis tu quoque votis. MO. Quae tibi, quae tali reddam pro carmine dona P Nam neque me tantum venientis sibilus auatri Nee percussa iuvant fluctu tam litora, nee quae Saxoaaa inter decurrunt flumina vaUes. 85 MB. Hac te nos fragili donabimus ante cicuta. Haec nos 'formosum Corydon ardebat Alexim,' Haec eadem docuit 'cuium pecus? an Meliboeif MO. At tu sume pedum, quod, me cum saepe rogarnt, Non tidit Antigenes (eterat tun&dignua amari) 90 Formosum paribus nodis atque aere, Menalca. BUCOLICA. ECL. TI. II ECLOGA VL VARUS. Prima Syracosio dig^ata est liidere versu Nostra neque erubuit silvas habitnre Thalea. Cum canerem reges et proelia, Cynthiua aurem Vellit et admonuit : 'pastorem, Tityre, pinguis 6 Pascere oportet ovis, deductum dicere carmen.' Nunc ego (namque super tibi erunt, qui dicere laudes, Vare, tuas cupiant et tristia condere Sella) AgTsstem tenui meditabor harundine muaam. Non iniussa cano. Siquis tamen haec quoque, siquio 10 Captus amore leget, te nostrae, Vare, myricae, Te nemus omne canet ; nee Phoebo gratior uUast, Quam sibi quae Vari praescripsit pagina nomen. Pergite, Pierides. Chromis et Mnasyllos in antro Sileuum pueri somno videre iaoentem, 15 Inflatum besterno venas, ut semper, lacoho; Serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant, Et gravis attrita pendebat cantharus ansa. Adgressi, nam saepe senex spe carminis ambo Luserat, iniciunt ipsis ex vincida sertis. 20 Addit 86 sociam timidisque superveuit Aegle, Aegle, Naiadum pulcherrima, iamque videnti Sanguineis frontem moris et tempera pingit. Ille dolum ridens, 'quo vincula neetitis ?' inquit : 'Solvite me, pueri : satis est potuisse videri. 25 Carmina, quae voltis, oognoscite ; carmiua vobis, Huic aliud niercedis erit.' Simul inoipit ipse. Turn vero in numerum Faunosque ferasque videres Ludere, turn rigidas-motare caoumina quercus ; Nee tantum Pboebo gaudet Pamasia rupes, 30 Nee tantum Rbodope miratur et Ismarus Orphea. Namque canebat uti magnum per inane coacta Semina terrarumque animaeque marisque fuissent Et liquidi simul ignis ; ut his exordia primis Omnia et ipse tener mundi concreVerit orbis ; 35 Tum dm-are solum et discludere Nerea ponto Coeperit et rerum paulatim sumere formas ; Iamque novom terrae stupeant lucescere solem Altius, atque cadantsummotisnubibus imbres, Incipiant silvae cum primum surgere, cumque 40 Kara per ignaros errent animalia montia. Hinc lapides Pyrrbae iactos, Satumia regna, Caucaseasque refert volucres furtumque PrometbeL 12 P. TEEGILI MAEONIS Hia adiungit, Hylan nautae quo fonte relictum Clamassent, ut litus 'HylaHyla' omne sonaret; 45 Et fortunatam, si numquam armenta fuiasent, Pasipliaen nivei solatur amore iuvenci. A virgo infelix, quae te dementia cepit ? Proetides inplerunt falsis mugitibus agros ; At nou tarn tui'pis peoudum tamen ulla eecuta 60 Concubitus, quamvis collo timuisset avati-um Et saepe in levi quaesisset comua fronte. A virgo infelix, tu nunc in raontibus eiTas : lUe latus niveum moUi fultus hyacintho Dice sub nigra pallentia ruminat herbas, 55 Aut aliquam in magno aequitur grege. 'Claudite, Nymphae, Dictaeae Nymphae, nemorum iam claudite saltus, Siqua forte ferant oculia sese obvia noatria Ei-rabunda bovia veatigia ; forsitan ilium Aut herba captum viridi aut armenta secutum 60 Perducant aliquae stabula ad Gortynia vaceae.' Turn canit Hesperidum miratam mala puellam : Tum Phaetbontiadas musco circumdat amarae Corticia, atque solo proceraa erigit alnoa. Tum canit, errantem Permeaai ad ilumina Galium 65 Aonaa in montis ut duxerit una sororum, Utque viro Phoebi chorus adaurrexerit omnia ; Ut Linua baec illi divino carmine paator, Floribua atque apio ciinis oraatus amaro, Dixerit: 'hos tibi dantcalamos, en accipe, Musae, 70 Aacraeo quos ante aeni, quibus iUe solebat Cantando rigidaa deduoere montibus omos. His tibi Giynei nemoria dicatur origo, Ne quis sit lucus, quo se plus iactet Apollo.' Quid loquar, aut Seyllam Niai, quam fama aecutast 75 Candida succinctam latrantibus inguina manstris Dulichiaa vexasae ratea et gurgite in alto A, timidoa nautas canibus laceraase marinis, Aut ut mutatoa Terei narraverit artus, Quaa illi Philomela dapea, quae dona pararit, 80 Quo cursu deserta petiverit, et quibua ante Infelix sua tecta super volitaverit alis ? Omnia, quae Phoebo quondam meditante beatua Audiit Eurotas iuaaitque ediacere laurus, IUe canit ; pulsae referuut ad sidera vallea, 85 Cogere donee ovea stabulia numerumque refeni luasit et invito processit Vesper Olympo. BTJCOLICA. ECL. VII. 1 3 E CLOG A VII. IIELIBOEUS. MELIBOEUS. COETDON. THZKSIS. M. Forte sub arguta consederat ilice Daphnis, Oompulerantque gTeges Oorydon et Thyrsis in mium, Thyrsis oves, Oorydon disteutas lacte capellas, Ambo florentea aetatibus, Arcades ambo, 5 Et cantare pares et respondere parati. Hue mibi, dum teneraa defendo a frigore myitos, Vir gregis ipse caper deerraverat ; atque ego Daphnim Aspicio. Ille ubi me contra videt : ' ocius/ inqiiit, 'Hue ades, o Meliboee, caper tibi salvua et haedi ; 10 Et, siquid cessare potes, requiesce aub umbra. Hue ipai potum venient per prata iuyenci ; Hie vu'idis tenera praetexit harundine ripas Mincius, eque sacra resonant examina quercu.' Quid facerem ? neque ego Alcippen nee Phyllida habebam, 15 Depulsoa a lacte domi quae clauderet agnos, Et certamen erat Oorydon cum Tbyraide magnum. Poatbabui tamen Ulorum mea seria ludo. Altemis igitur contendere veraibua ambo Ooepere ; alternos Musae meminisse volebant : 20 Hos Oorydon, iUos referebat in ordine Tbyrsis. C. Nympbae, noster amor, Libetbrides, aut mihi carmen Quale meo Oodro concedite (proxima Pboebi Versibus Hie facit) aut, si non possumus omnes, Hie arguta sacra pendebit fistula pimi. 25 T. Pastores, hedera crescentem ornate poetam, Arcades, invidia rumpantur ut ilia Oodro ; Aut, ai ultra placitiim laudarit, baccare ftontom Cingite, ne vati noceat mala lingua future, c. Saetosi caput boc apri tibi, Delia, parvus 30 Et ramosa Micon vivaeis cornua cervi. Si proprium hoc fuerit, levi de marmore tota Puniceo stabis suras eviucta cothumo. T. Sinum lactis et baec te liba, Priape, quotannis Exspectare sat est : cuatos es pauperis horti. 35 Nunc te marmoreum pro tempore fecimus ; at tu, . Si fetm-a gi-egem suppleverit, aureus esto. C. Nerine Galatea, tbymo mihi dulcior Hyblae, Candidior cycnis, hedera formosior alba, Oum primum pasti repetent praesepia tauri, 40 Siqua tui Oorydonia habet te cura, venito. T. Immo ego Sardoniis videar tibi amarior berbis, Horridior rusco, proiecta vilior alga, 14 p. VEEGILI MAKONIS Si mihi non haeo lux toto iam longior annost. Ite domum pasti, aiq^uis pudor, ite iuvenci. 45 0. Muscosi fontes et somno mollior herta, Et quae vos rara viridis tegit arbutus umbra, Solstitium pecori defendite ; iam vijnit aestas Torrida, iam lento turgent in palmite gemmae. T. Hie focus et taedae pingues, hie plurimus ignis 50 Semper et adsidua postea Migine mgri ; Hie tantum Boreae curamus frigora, quantum Aut numerum lupus aut torrentia flumina ripaa. 0. Stant et iuniperi et caataneae birsutae ; Strata iacent pasaim aua quaeque aiib arbore poma ; 55 Omnia nunc rident : at si formoaua Alexia Montibua his abeat, videas et ilumina aicca. I. xVret ager ; Titio moriena sitit aeria herba ; Liber pampineas invidit collibua umbras : Phyllidis adventu nostras nemus omne virebit, 60 luppiter et laeto descendet plurimus imbri. c. Populua Alcidae gratissima, vitis laccho, Formosae myrtus Veneri, aua laurea Phoebo ; Phyllis amat coryloa ; illas dum PhyUia amabit, Nee myrtua vincet coryloa nee laurea Phoebi. 65 T. Fraxinua in ailvis pulcherrima, pinus in hortis, Populua in iiuviia, abiea in montibus altis ; Saepius at si me, Lycida formose, reTisas, Fraxinus in ailvia cedat tibi, pinna in hortia. It. Haec memini, et victum frustra contendere Thyrsiin. 70 Ex illo Cory don Corydon eat tempore nobis. ECLOGA VIII. PHAEMACEUTRIA. . DAMON. AI.PHESIB0EUS. Pastorum musam Damonia et Alphesiboei, Immemorherbar-umquoa est mii'ata iuvenca Certantis, quorum stupefactae carmine lynces, Et mutata suos requierunt flumina cursua, 5 Damonia musam dicemua et Alpheaiboei. Tu mihi, seu magui superaa iam saxa Timavi, Sive Oram lUyrici legis aequoris, en erit umquani Ille dies, mihi cum liceat tua dicere facta ? En erit ut liceat totum mihi ferre per orbem 10 Sola Sophocleo tua carmina digna oothurno ? A te pnncipium, tibi desinet Accipe iussis BUCOLICA. ECL. VIII. 1 5 Oarmina coepta tuis, atque hanc sine tempora circum Inter victrices liederam tibi serpere laurus. Frigida vix caelo noctia decesserat umbra, 15 Oum ros in tenei'a pecori gratiasimus herba: Incumbens tereti Damon sic coepit oliyae. D. ' Nascere, praeque diem veniens age, Lucifer, almum, Coniugis indigno Nysae deceptus amore Dum queror, et divos, quamquam nil testibus illis 20 Profeci, extrema moriens tamen adloquor bora. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Maenalus argutumque nemus pinosque loquentis Semper babet ; semper pastnrum ille audit amores Panaque, qui primus calamoa non passus inertis. 25 Incipe Maenalius mecum, mea tibia, versus. Mopso Nysa datur : quid non speremus amantes ? lungentur iam grypes equis, aevoque sequent! Oum oanibus timidi venient ad pocula diimmae. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Mopse, novas incide faces : tibi ducitur uxor ; 30 Sparge, marite, nuces : tibi deserit Hesperus Oetam. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. digno coniuncta viro, dum despicis omnes, Dumque tibi est odio mea fistula dumque capeUae Hirsutumque supercilium promissaque barba, 35 Nee cm-are deum credis mortalia quemquam. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Saepibus in nostris parvam te roscida mala (Dux. ego vester eram) vidi cum matre legentem : Alter ab undecimo tum me iam acceperat annus, 40 Iam fragilis poteram ab terra contuigere ramos. Ut vidi, ut peril, ut me malus abstulit error ! Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. ^S one scio quid sit Amor ; duris in cotibus ilium Aut Tmaros aut Rhodope aut extremi Garamantes 45 Nee generis nostri puerum nee sanguinis edunt. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Saevus Amor docuit natorum sanguine matrem Commaculare manus : crudelis tu quoque, mater : Orudelis mater magis, an puer inprobus Ule P 50 Inprobus ille puer, crudelis tu quoque, mater. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Nimc et ovis ultro fugiat lupus, aurea durae Mala ferant quercus, narcisso floreat alnus, Pinguia corticibus sudent electra myricae, 55 Oertent et cycuis ululae, ait Tityrus Orpheus, Orpheus in silvis, inter delphinas Ariou. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Omnia vel medium fiat mare. Vivite, silvae : Praeceps aerii specula de montis in undas 1 6 p. VEEGILI MARONIS 60 Deferar : extremum hoc munus morientis haliato. Desine Maenalios, iam desine, tibia, versus.' Haec Damon ; vos, quae respondent Alphssiboeus, Dicite, Pierides ; non omnia possuuiua omnes. A. ' Effer aquam, et moHi cinge haec altaiia vitta, 65 Verbenaaque adole pinguis et mascula tura, Ooniugis ut magicis sanos avertere sacris Experiar sensus ; nihil hie nisi carmina desunt. Uucite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim, Oarmina vel caelo possimt deducere Lunam ; 70 Carminibus Oirce socios mutavit Ulixi ; Frigidus in pratis cantando rumpitur anguis. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. Terna tibi haec primum triplici diversa colore Licia circumdo, terque banc altaria circum 75 Effigiem duco ; numero deus impare gaudet. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. Necte tribus nodis ternos, Amarylli, colores ; Necte, Amarylli, modo et ' Veneris ' die ' vincula necto.' Ducite ab urbe dommn, mea carmina, dueite Daphnim. 80 Limus ut hie durescit et haee ut cera liqueacit Uno eodemque igni, sic nostro Daphnis amore. Sparge molam, et fragUis incende bitumine laurus. Dajhnis me mains urit, ego banc in Daphnide laurum. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. 85 Talis amor Daphnim, qualis cum fessa iuvencum Per nemora atque altos quaerendo bucula lucos Propter aquae rivom viridi proeumbit in ulva, Perdita nee serae meminit decedere noeti, Talis amor teneat, nee sit mihi cura mederi. 90 Ducite ab uvbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. Ha^ olim exuvias mihi perfidus ille reliquit, Pignora eara sui ; quae nunc ego limine in ipso, Te:Ta, tibi maudo ; debent haec pignora Daphnim. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. 95 Has herbaa atque haec Ponto mihi lecta venena Ipse dedit Moeris ; nascuntur plurima Ponto. His ego saepe lupum fieri et se condere silvis Moerim, saepe animas imis excire sepulchris Atque satas alio -ndi traducere messis. 100 Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. Fer cineres, Amarylli, foras rivoque fluenti Transque caput iace, nee respexeris : his ego Daphnim Adgrediar ; nihil Die deos, ml carmina curat. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim, 105 Aspice, corripuit tremulis altaria flammis Sponte sua, dimi ferre moror, einia ipso : bonum ait ! BITCOLICA. ECL. IX. 1 7 Nescio quid certest, et Hylax in limine latrat. Oredimus, an, qui amant, ipsi sibi somnia fingunt ? Parcite, ah urbe venit, iam parcite, carmina, Daphnis. ECLOGA IX. MOERIS. LTCIDAS. MOEEIS. t. Quo te, Moeri, pedes? an, quo via ducit, in urbeiu 'r M. Lycida, vivi pervenimus, advena nostri, Quod numquam veriti sumus, ut possessor agelli Diceret: 'haec mea sunt; veteres migrate coloni.' 6 Nvmc victi, tristes, quoniam Fors omnia versat, Hos illi, quod nee vertat bene, mittimus haedos. L. Certe equidem audieram, qua se subducere coUes Incipiunt moUique iugum demittere clivo, CJsque ad aquam et veteres iam fraofca caoumina fagos 10 Omnia carminibus vestrum servasse Menalcan. M. Audieras, et fama fuit ; sed carmina tantura Nostra valent, Lyoida, tela inter Martia, quantum Chaonias dicunt aquUa veniente columbas. Quod nisi me quacumque novas incidere lites 15 Ante sinistra cava monuisset ab Uice comix, Nee tuus bic Moeris nee viveret ipse Menalcas. L. Heu, cadit in quemquam tantum scelus ? heu, tiia nobis Paene simul tecum solacia rapta, Menalca P Quis caneret Nympbas ? quia bumum florentibus herbis 20 Spargeret, aut viridi fontes induceret umbra ? Vel quae sublegi tacitus tibi carmina nuper, Cum te ad delicias ferrea AmaryUida nostras : ' Tityre, dum redeo, brevis est via, pasce capeUas, Et potum pastas age, Tityre, et inter agendum 25 Ocnursare capro, comu ferit ille, caveto.' M. Immo baec, quae Varo necdum perfecta canebat : ' Vaie, tuum nomen, superet modo Mantua nobis, Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae, Cantantes sublime ferent ad sidera cycni.' 30 L. Sic tua Cymeas fugiant examina taxoB, Sic cytiso pastae distendant ubera vaccae, Incipe, siquid babes. Et me fecere poetain Piendes; sunt et mihi carmina; me quoque dicunt Vatem pastores, sed non ego credulus Ulis : 85 Nam neque adbuc Vario videor neo dicere Cinna Digna, sed argutoa inter strepere anser olores. C t8 p. VERGILI MAliOMIS M. Id quidem ago et tacitus, Lycida, mecum ipse voluto. Si Taleam meminisse ; neque est ignobile carmen. ' Hue ades, o Galatea ; qiiis est nam ludua in imdia ? 40 Hie ver pui'pureum, varios Mc flumina circum Pundit humus flores, Mc Candida populua antro Imminet et lentae texunt umbracula ■v'ites ; Hue ades ; insani feriant sine litora fluctus.' L. Quid, quae te pura solum sub nocte canentem 45 Audieram ? numeroa memini, si verba tenerem. M. ' Dapini, quid antiques signorum suspicis ortus P Ecce Dionaei processit Caesaris astrum, Astrum, quo segetes gauderent frugibus et quo Duceret apricis in coUibus uva colorem. 50 Insere, Dapbni, piros ; carpeut tua poma nepotes.' Omnia fert aetas, animum quoque ; saape ego longos Cantando puerum memini me condere soles : Nunc oblita mihi tot carmina ; vox quoque Moerin, lam fugit ipsa ; lupi Moerim videre priores. 55 Sed tamen ista satis referet tibi saepe Menalcas. L. Oausando nostros in longum ducis amores. Et nunc onme tibi stratum silet aequor, et omnes, Aspice, ventosi ceciderunt murmuris aurae ; Hinc adeo media est nobis via ; namque sepulchrum CO lucipit apparere Bianoris : hie, ubi densas Agncolae stringunt frondes, hie, Moeri, canamus : Hic haedos depone ; tamen veniemus in urbeni. Aut si, nox pluviam ne colligat ante, veremur, Cantantes licet usque ("minus via laedit) eamus ; 65 Cantantes ut eamus, ego hoc te fasce levabo. M. Desine plura, puer, et quod nunc instat agamus ; Carmina tum melius, cum venerit ipse, canemus. E CLOG A X. GALLUS. Extremimi hunc, Arethusa, mihi concede laborem. Pauca meo Gallo, sed quae legat ipsa Lycoris, Carmina sunt dicenda : neget quis carmina Gallo ? Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sicanos, 6 Doris amara suam non intermisceat undam, Incipe ; soUicitos Galli dicamus amores, Dum tenera attondent simae virgidta capellae. Non canimus siu^dis ; respondent omnia silvae. Quae nemora, aut qui vos aaltus habuere, puellae 10 Naides, indigno cum Gallus amore peribat ? BUCOLICA. ECL. X. Nam neque Parnasi vobis iuga, nam neque Pindi Ulla moram fecere, neque Aonie Aganippe. Illimi etiam lauri, etiam flevere myricae ; Pinifer ilium etiam sola sub rupe iacentem 15 Maenalus et gelidi fleverunt saxa Lycaei. Stant et ores oircum ; nostri nee paejiitet iUas, Nee te paeniteat pecoris, divine poeta ; Et formosus ovis ad flumina pavit Adonis. Venit et opilio, tardi venere subiilci, 20 UYidus Hbema Tenit de glande Menaleaa. Omnes, 'unde amor iste,' rogant,'tibi ?' Venit Apollo ; 'Galle,quid insanis?' inquit:*tua cura Lycoris Perque nives alium perque horrida castra secutast. Venit et agresti capitis Silvanus houore 25 Florentis ferulas et graudia lilia quassans. Pan deus Arcadiae venit, quem vidimus ipsi Sanguineis ebuli bacis minioque rubentem : 'Ecquis erit modus ?' inquit ; 'Amor non talia curat : Nee lacrimis crudelis Amor nee gi'amina rivis 30 Neo cytiso saturantur apes nee fronde capellae.' Tristis at ille 'tamen cantabitis, Ai'cadeb,' inquit, 'Montibus haec vestris, .soli cantare periti Arcades : o mihi turn quam molliter ossa quiescant, Vestra meos olim si fistula dicat amores ! 35 Atque utinam ex vobis unus vestrique fuissem Aut custos gregis aut matm-ae vinitor uvue ! Certe, sive mibi Pbyllis, sive esset Amyntas, Seu quicumque furor (quid turn, si fuscus Amyntas ? Et nigrae violae sunt et vaccinia nigra), 40 Mecum inter salices lenta sub vite iaceret ; Serta mihi Pbyllis legeret, oantaret Amyntas. Hie gelidi fontes, hie moUia prata, Lycori, Hie nemus ; hie ipso tecum consumerer aevo. Nimc insanus amor duri me Martis in armis 45 Tela inter media atque adversos detinet hostes : Tu procul a patria (neo sit mihi credere tantum ! ) Alpinas, a dura, nives et frigora Rheni Me sine sola vides : a, te ne frigora laedant ! A, tibi ne teneras glacies seoet aspera plantas! 50 Ibo et Chalcidico quae sunt mihi condita versu Carmina pastoris Siculi modulabor aveua. Certum est in silvis inter spelaea ferarum MaUe pati tenerisque meos incidere amores Ai'boribus : crescent illae, crescetis amores. 55 Interea mixtis lustrabo Maenala NympMs, Aut acria venabor apros : non me ulla vetabunt Erigora Parthenios canibus cixcumdare saltus. lam miM per rupea videor lucosque sonantis c 2 19 20 P. VERGILI MAEONIS BUCOLICA. ECL. X. Ire, litet Pftrtho torquere Cydonia comu 60 Spicula. Tamquam haec sit nostri medicina fiiroris Aut deus ille malis hominum mitescere diacat ! lam neque Hamadryades ruisus nee canuiua nobis Ipsa placent ; ipsae rursus concedite silvae. Non ilium nostri possunt mntare labores, 65 Nee si frigoribus mediis Hebrumque bibamus Sithouiasque nives hiemis subeamus aquosae, Nee si, cum moriens alta liber aret in iilmo, AetHopum versemus ovis sub sidere Cancri. Omnia vincit Amor; et nos cedamus Amori.' 70 Haee sat erit, diTae, Testrum ceeinisse poetam, Dum sedet et eracUi fiscellam texit hibisco, Pierides ; vos haec facietia maxima Gallo, Gallo, cuius amor tantum mibi crescit in horaa, Quantum yere novo viridis se subicit alnus. 75 Surgamus : solet esse gravis cantantibus umbra, lumperi gravis umbra, nocent et fturibus umbrae. Ite domum saturae, venit Hesperus, ite capellae. p. VERGILI MAEONIS GEORGICON LIBER PRIMUS. Quid faciat laeta3 segetea, quo sidere terrain Vertere, Maecenas, ulmisque adiungere vites Oonveniat, quae cura bourn, qui cultus habendo Sit pecori, apibus quanta experientia parcis, 5 Hinc canere incipiam, Voa, o clarissima mundi Lumina, labentem caelo quae ducitis annum ; Liber et alma Ceres, vestro si munere tellus Obaoniam pingui glandem mutavit arista, Poculaque mventis Acbeloia miscuit uvis ; 10 Et Tos, agrestuna praesentia numiaa, Fauni, Ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae : Munera vestra cano. Tuque o, cui prima frementem Fudit equom magno tellus percussa tridenti, Neptune ; et cultor nemorum, cui pinguia Oeae 15 Ter centum nivei tondent dumeta luvenci ; Ipse nemus Hnqueus patrium saltusque Lycaei Pan, ovium oustos, tua si tibi Maenala curae, Adsis, o Tegeaee, favens, oleaeque Minerva Inventrix, uncique puer monstrator aratri, 20 Et teneram ab radice ferens, SUvane, cupressum ; Dique deaeque omnes, studiiun quibus arva tueri, Quique novas alitis non ullo semine fruges, Quique satis largum caelo demittitis imbrem ; Tuque adeo, quern mox quae aint habitui-a deorum 25 Concilia incertum est, urbisne invisere, Caesar, Ten-arumque veils curam, et te maxumus orbis Auctorem frugum tempestatumque potentem Accipiat cingens matema tempora myrto, An deus immenei venias maris ac tua nautae 30 Numina sola colant, tibi serviat ultima Thule 22 P. VEKGILI MAEONIS Teque sibi genenim Tethys emat omui'bus undis ; Anne novum tardis sidus te mensibus addas, Qua locus Erigonen inter Chelasque sequentis Panditur; ipse tibi iam bracchia contrahit ardens 35 Scorpius et caeli iusta plus parte reliquit : — Quidquid eris (namte nee sperant Tartara regem, Nee tibi regnandi veniat tam dira eupido, Quamvia Elysios miretur Graecia campos Nee repetita sequi curet Proserpina matrem), 40 Da facuem cursum atque audaoibus adnue coeptis, Tgnarosque viae mecum miseratus agreatis Ingredere et votis iam nunc adsuesce vocari. Vere novo, gelidus canis cum montibus umor Liquitur et Zephyro putris se glaeba resolvit, 45 Depresao incipiat iam turn mihi taurus aratro Ingemere et sulco attritua splendescere vomer. Ilia seges demum votis reapondet avari Agricolae, bis quae solem, bis frigora senait ; nUus immenaae ruperunt hoiTea messes. 50 At prius ignotum lerro quam scindimus aequor, Ventos et varium caeli praediscere morem Cura sit ac patrios cultusque habituaque locorum, Et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset. Hie segetes, illic veniunt felicius uvae, 55 Arborei fetua alibi atque iniussa virescunt Grramina. Nonne vides crooeos ut Tmolus odores, India mittit ebur, molles sua tura Sabaei, At Chalybes nudi ferrum, virosaque Pontus Castorea, Eliadum palmas Epiros equarum ? 60 Coutinuo has leges aetemaque foedera certia Imposuit natura locis, quo tempore primum Deucalion vacuum lapides iactavit m orbem, CJnde homines nati, durum genus. Ergo age, terrae Pingue solum primis extemplo a mensibus anni 65 Fortes invertant tauri, glaebasqne iacentje Pulverulenta coquat maturis solibus aestas ; At si non fuerit teUus feounda, sub ipsum . Arcturum tenui sat erit suspendere sulco ; mic, officiant laetis ne frugibus berbae, 70 Hie, sterilem exiguus ne deserat umor baienam. Altemia idem tonsas ceaaare novalis Et segnem patiere situ durescere campum ; Aut ibi flava seres mutato sidere farra, Uude priua laetum ailiqua quassante legumeu 75 Aut tenuis fetus viciae tristisque lupini Sustuleris fragiles calamos silvamque aonantem. Urit enim lini campum seges, urit avenae, Urunt Lethaeo perrusa papavera aonmo : GEOEGICON LIB. I. 23 Sed tamen altemis facilis labor, arida tantum 80 Ne saturare flmo pingui pudeat sola neve Effetoa cinerem immundum iactare per agros. Sic quoque mutatis requiescunt fetibus arva, Nee nulla interea est inaratae gratia terrae. Saepe etiam steriles incendere profuit agros 80 Atque levem stipulam crepitantibus urere flammis ; Sive inde occultas vires et pabula terrae Pinguia concipiunt, sive illia omne per ignem Excoquitur vitium atque exudat iuutilis umor, Seu plures calor ille vias et caeca relaxat 90 Spiramenta, novas veniat qua sucus in berbas ; Seu durat magis et venas adstringit biantis, Ne tenues pluviae rapidive potentia solis Acrior aut Boreae penetrabile frigus adurat. Multum adeo, rastris glaebas qui frangit inertis 95 Vimineasqxie trahit crates, iuvat ai-va ; neque iUum Flava Ceres alto nequiquam spectat Olympo ; Et qui, proscisso quae suscitat aequore terga, Riu'sus in obliquom verso perrumpit aratro Exercetqiie frequens teUurem atque imperat arvis. 100 Uniida solstitia atque biemes orate Serenas, Agricolae ; bibemo laetissiraa pulvere fan'a, Laetus ager : nullo tantum se Mysia cidtu lactat et ipsa suas mirantur G-argara messes. Quid dicam, iacto qui semine commiuus arva 105 Insequitur cumulosque riiit male pinguis harenae, Deinde satis fluvium iuducit rivosque sequentis, Et, .cum exustus ager morieutibus aestuat berbis, Ecce supercilio clivosi tramitis undam Elicit? ilia cadens raucum per levia mui-mur 110 Saxa ciet scatebrisque arentia temperat arva. Quid qui, ne gravidis procumbat culmus aristia, Luxuriem segetum tenera depascit in berba, Cum primum sulcos aequant sata, quique paludis Conlectum umorem bibula deducit barena ? 115 Praesertim incertis si mensibus amnis abundans Exit et obducto late tenet omnia limo, Unde cavae tepido sudant umore lacunae. [labores Nee tamen, baec cum siut bominumque boumque Versando terram experti, nibil inprobus anser 120 Sti-ymoniaeque grues et amaris iutiba fibris Officiunt aut umbra nocet. Pater ipse colendi Haut facilem esse viam voluit, primusque per artem Movit agros curia acuens mortalia oorda, Nee torpere gravi passus sua reg-na veterno. 125 Ante lovem nuUi subigebant arva coloni ; Ne signare quidem aut partiri limite campum 24 p. VEE6ILI MAEONIS Fas erat : in medium quaerebant, ipsaque tellus Omnia liberius nullo poacente ferebat. Ille malum virus serpentibus addidit atris I .'0 Praedarique lupos iussit pontumque moveri, Mellaque decussit foliis ignemque removit Et passim rivis currentia vina repressit, Ut varias usus meditando extunderet artes Paulatim et sulcis frumenti quaereret berbam, 135 Ut sUicis veuis abstmaum excuderet ignem. Tunc alnos primum fluvii sensere cavatas ; Navita turn steUis numeros et nomina fecit Pleiadaa, Hjadas, claramque Lycaonis Arcton ; Tum laqueis captare feraa et fallere visco 140 InTentum et magnos canibus circumdaie aaltua; Atque aliua latum funda iam verberat amnem, Alta petena pelagoque alius ti-ahit umida liua ; Tum ferri rigor atque argutae lammina serrae, Nam primi cuneia acindebant fissile lignum, 145 Tum variae venere artes : labor omnia vieit Inprobus et duris urgens in rebus egestas. Prima Ceres ferro mortalis vertere tenam Institmt, cum iam glandes atque arbuta aacrae Deficerent sUvae et victum Dodona negaret. 150 Mox et frumentia labor additua, ut mala culmos Eaaet robigo segnisque horreret in arvia Oarduus ; intereunt aeo;etes, subit aspera pilva, Lappaeque tribolique, mterque nitentia culta Infelix lolium et steriles dominantur avenae. 155 Quod nisi et adaiduia berbam inaeotabere rastris _ Et sonitu terrebia aves et niris opaci Falce premea umbras votiaque vocaveris imbrem, Heu magnum alterius frustra spectabis acervom^^ Concusaaque famem in silvia solabere quercu. "7 1 60 Dicendum et, quae aiut duria agrestibus armn Quia aiue nee potuere aeri nee surgere messes : Vomia et inflexi primum grave robur aratri Tardaque Eleusinae matris volventia plaustra Tribulaque trabeaeque et iniquo pondere rastri ; 1G5 Virgea praeterea Celei viliaque supellex, Arbuteae crates et mystica vannus laccbi : Omnia quae multo ante memor proviaa leponeS) Si te digna manet divini gloria ruris. Contiuuo in silvis magna vi flexa domatur »70 In burim et curvi formam aocipit xilmua aratri : Huic ab stirpe pedes temo protentus in octo, Binae auree, duplici aptantur dentalia dorso : Caeditur et tilia ante lugo levis altaque fagus Stiyaque, quae cuitus a tergo torqueat imos : GEORGICON LIB. 1. 25 175 Et suspensa focis explorat robora fiimus. Possum multa tibi veterum praecepta referre, Ni refugis tenuisque piget copnoscere curas. Aiea cum primis ingenti aequaada cylindro Et vertenda maim et creta solidanda tonaci, 180 Ne subeant herbae neu piilvere victa fatiscat, Turn variae inludant pestes : saepe exiguus mus Sub terns posuitque domos atque boirea fecit, Aut oculis capti fodere cubilia talpae, Inventusque cavis bufo et quae plurima terrae 185 Monstra ferunt, populatque ingentem fan-is 'aceiTom Cm'culio atque inopi metuens fonnica seneotae. Contemplator item, cum se mix plurima silvis Induet in florem et ramos curvabit olentis : Si superant fetus, paiiter fcumenta sequentm-, 190 Magnaque cum magno veniet tritura calore ; At si luxuiia foliorum exuberat umbra, Nequiquam pinguis palea teret area culmos. Semina vidi equidem mvUtos medicare serentea Et nitro prius et nigra perfundere amurca, 395 Grandior ut fetus siliquis fallacibus esset Et quamvis igni exiguo properata maderent. Vidi lecta diu et multo spectata labore Degeneraie tamen, ni vis humana quotannis Maxima quaeque manu legeret. Sic omnia fatia 200 In peius ruere ac retro sublapsa referri Non alitor quam qui adverse vix flumine lembum Remigiis subigit, si bracchia forte remisit, Atque Ulum in praeceps prone rapit alveus anmi. Praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis 205 Haedorumque dies servandi et lucidus Anguis, Quam quibus in patriam ventosa per aequora vectis Pontus et ostriferi fauces temptantur A%di. Libra die somnique pares vibi fecerit boras Et medium luci atque imabris iam dividit orbem, 210 Exercete, viri, tam-os, serite hordea campis Usque sub extremum brumae intractabilis imbrem ; Nee non et Uni segetem et Cereale papaver Tempua bumo tegere et iamdudum incumbere aratris, Dum sicca tellure licet, dum nubila pendent. 215 Vere fabis satio ; tum te quoque, medica, putrea Accipiunt sulci, et milio venit annua cura, Candidua auratis aperit cum comibus anmim Taurus, et adverse cedens Canis occidit astro. At si triticeam in messem robustaque faiTa 220 Exercebis bumum solisque instabis aristis, Ante tibi eoae Atlantides abscondantur Cnosiaque ardentis decedat Stella Coronae, Z6 p. VERGILI MAHONIS Debita quam sulcis committaa semina quamque Invitae properes anni spem credere terrae. 225 Multi ante occasum Maiae coepere ; sed Ulos Expectata sages vauis elusit avenis. Si vera viciamque seres vilemque phaselum, Nee Pelusiacae curam aspemabere lentis, Haut obscura cadens mittet tibi signa Bootes : 230 Inoipe et ad medias sementem extende pruinas. Idcirco certis dimensum partibus orbem Per duodena regit mundi Sol aureus astra. Quinque tenant caelum zonae ; quarum una corusco Semper sole rubeus et torrida semper ab igni ; 235 Quam circum extremae dextra laevaque ti'ahuntur Caerulea glacie concratae atque imbribus atris ; Has inter mediamque duae mortalibus aegris Munere concessae divom ; et via secta per ambas, ObUcus qua se signorum vei^teret ordo. 240 Mundus, ut ad Scythiam RMpaeasque arduus arces Consurgit, premitur Libyae devexus in austros. Hie vertex nobis semper sublimis ; at Ulum Sub pedibus Styx atra videt Manesque profundi, Maxumus hie flexu sinuoso elabitur Anguis 245 Circum perque duaa in morem flumiuis Arotos, Arctos Oceani metuentes aequore tingui. lUic, ut perMbent, aut intempesta silet nox Semper et obtenta densentur noete tenebrae, Aut redit a nobis Aurora diemque redueit ; 250 Nosque ubi primus equis Oriens adflavit anhelis, niic sera rubens accendit lumina Vesper. Hinc tempastates dubio praediscere caelo Possumus, bine messisque diem tempusque serendi, Et quando iniidum remis impellere mannor 255 Conveniat, quando armatas deducere classis Aut tempestivam silvis evertere pinum. Nac frustra signorum obitus spaculamur et ortus Temporibusque parem diversis quattuor annum. Frigidus agricolam siquando continet imber, 260 Multa, forant quae mox caelo properanda sereno, Maturare datur : durum proeudit arator Vomeris obtuusi dentem, cavat arbore liutres, Aut pacori signum aut numeros impressit acervis. Exacuunt alii vaUos furcasque bicomis, 265 Atqua Amarina parant lentae retinacula viti. Nunc faoilis rubea taxatur fiseina virga, Nunc torrete igni frugas, nunc frangite saxo. Quippe etiam festis quaedam exereere diebus Fas et iura sinunt : rivos deducere nulla 270 Religio vetuit, segeti praetendere saapeni, GEOEGICON LIB. I. 2/ Inadias avibus molin, iaeendere Tepves, BalantnmqTie gregem fluvio mersare salubri. Saepe oleo tardi costas agitator aselli Vilibus aut onerat pomis, lapidemque revertena 275 Incusum aut ata-ae massam picis urbe reportat. Ipsa dies alios alio dedit ordine Luna Felicia operum. Quintam fuge : pallidus Orcua EumenidTesque satae ; turn paitu Terra nefaudo Coeumque lapetumque creat saevumque Typhoea 280 Et coniuratos caelum reacindere fratres. Ter sunt conati inponere Pelio Ossam Scilicet atque Ossae frondosum involvere Olympum ; Ter Pater exstructos disiecit fulmiue montis. Septiuna post decumam feUx et ponere vitem 285 Et prensos domitare boves et licia telae Addere ; nona f ugae melior, contraria furtis. Multa adeo gelida melius se noote dedere, Aut cum sole novo terras uirorat Eoua. Nocte leves melius stipulae, nocte arida prata 290 Tondentur, noctis lentus non deficit umor. Et quidam seros bibemi ad luminis ignes Pervigilat ferroque faces inspicat acuto ; Interea longum cantu aolata laborem Arguto coniunx percunit pectine telas, 295 Aut dulcis musti Volcano decoquit umorem Et foliis undam trepidi despumat aheni. At rubicunda Oerea medio succiditur aestu, Et medio tostas aestu terit area fruges. Nudus ara, sere nudus : hiempa ignava colono ; 300 Frigoribus parto agricolae plerumque fruuntur Mutuaque inter se laeti convivia curant. Inritat genialis biempa curasque resolvit, Ceu pressae cum iam portum tetigere carinae Puppibus et laeti nautae imposuere coronas. 305 Sed tamen et quemas glandes ttim stringere tempus Et lauri bacaa oleamque cruentaque myrta, Tiim gruibus pedicas et retia ponere cervis Auritosque sequi leporea, tum figere dammas Stuppea torquentem Balearis verbera fundae, 310 Cum nix alta iacet, glaciem cum flumina trudunt. Quid tempestates autumni et sidera dicam Atque, ubi.iam breviorque dies et mollior aestaa, Quae vigilanda viria : vel cum ruit imbriferum ver, Spicea iam campis cum messis inborruit et cum 815 Frumenta in viridi stipula lactentia turgent ? Saepe ego, cum flavia measorem induceret arvia Agncola et fragili iam stringeret hordea culmo. Omnia ventorum concurrere proelia vidi, 28 p. VEBGILl MAEOIilS Quae graTidam late segetem ab radicibus imis 320 Sublimem expulsam eruerent ; ita turbine tiign-o Ferret hiemps ciiliniimque leyem stipulaaque rolantis. Saepe etiam immensum oaelo venit agmen aquai'um, Et loedam glonierant tempestatem imbribus atris CoUectae ex alto nubes ; rint arduus aether 325 Et pluvia ingenti sata laeta boumque laborea Diluit ; implentur fossae et cava flumina crescimt Cum sonitu fervetque fretis spirantibus aequor. Ipse Pater media nimborum in nocte corusca Fulmina molitur dextra ; quo maxuma motu . 330 Terra tremit ; fugere ferae et mortalia corda Per gentes humilis stravit pavor : ille flagranti Aut Atbon aut Rhodopen aut alta Ceraunia teli Deicit ; ingeminant Austri et densiasimus imber Nunc nemoj'a ingenti vento, nunc litora plangust 385 Hoc metuens caeli menses et sidera serva, Frigida Satumi sese quo stella receptet, Quos ignis caelo Cylleniua eiTet in orbis. In primis veuerare deos, atque annua magnae Sacra refer Cereri laetia operatus in berbis 340 Extremae sub casum hiemis, iam vere serene. Turn pinguea agni et tum mollissima vina, Turn somni dulcea densaeque in montibus umbrae Cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret ; Quoi tu lacte favos etmiti dilue Baccho, 345 Terque novas circum felix eat hostia frugea, Omnia quam chorua et socii comitentur ovantes Et Cererem clamore vocent in tecta ; neque ante Falcem matui-ia quiaquam aupponat aristis, Quam Cereri torta redimitua tempera quercu 350 Det motus incoupositoa et caxmina dicat. Atque baec ut certia posaemus diacere signis, Aestuaque pluviaaque et agentis frigora ventoa, Ipse Pater statuit, quid menstrua Luna moneret, Quo signo caderent Austri, quid aaepe videntea 355 Agricolae propiua atabulia armenta tenerent. Continue veutia surgentibua aut freta ponti Incipiunt agitata tumescere et aridus altis Moutibua audiri fragor, aut resonantia longe Litora miaceri et nemorum increbreacere murmur. 300 lam aibi tum a curvia male temperat unda carinia, Quom medio celerea revolant ex aequore mergi Clamoremque ferunt ad litora, cumque marinae In sicco ludunt fulicae, notasque paludis Deaerit atque altam supra volat ardea nubem. 320 Sublimem. Ita W. ex tilbus codd, S37 Caeli Tol^o : nos. ut W.. ooa. Medic, secuti sumiis. GEORGICON LIB. I. 29 865 Saepe etiam Stellas vento inpendente videbis Praecipites caelo labi noctisque per umbram Flammai-um longos a tergo albescere tractus; Saepe levem paleam et frondes Yolitare caducas, Aut summa nantia in aqua coUudere plumas. 370 At Boi'eae de parte trucis cum fulmiiiat, et cum Enrique Zephyrique tonat domus, omnia plenis Ruja uatant fossis, atque omnis navita ponto Umida -vela legit. Numquam inprudentibus imber Obfuit: aut ilium surgentem vallibus imis 375 Aeriae ftigere gmes, aat bucula caelum Suspiciens patulis captavit naiibus auras, Aut arguta lacus circumvolitavit hinmdo Et veterem in limo ranae cecinere querellam. Saepius et tectis penetralibus extulit ova 380 Angustum formica terens iter, et bibit ingens Arcus, et e pastu decedens agmiue magno Oorvorum increpuit densis exercitus alls. lam vai'iae pelagi volucres et quae Asia circum Dulcibua in stagnis rimantur prata Oaystri 385 Certatim largos umeris infundere rores : Nunc caput obiectare fretis, nunc cun'sre in undas Et studio incassimi videas gestii'e lavandi. Tum comix plena pluviam vocat improba voce Et sola iu sicca secum spatiatur harena. 390 Ne nocturua quidem carpentes pensa puellae Nescivere hiemem, testa cum ardente viderent ScintUlare oleum et putris coacrescere fungos. Nee minus ex imbri soles et aperta serena Prospicere et certis poteris cognoscere signis : 395 Nam neque tum stellis acies obtunsa videtui, Nee fratris radiis obnoxia surgere Luna, Tenuia nee lanae per caelum vellera ferri ; Non tepidum ad solem pinnas in litore pandunt DUectae Tbetidi alcyones, non ore solutes 400 Immundi memiuere sues iactare maniplos. At nebulae magis ima petunt campoque recumbunt, Solis et occasum servans de culmine summo Nequiquam seros exercet, noctua cantus. Apparet liquido sublimis in aere Nisus 405 Et pro purpureo poenas dat Scylla capiUo ; Quacumque iUa levem fugiens secat aethera pinnis, Ecce iuimicus atrox magno ,stridore per auras Insequitur Nisus ; qua se fert Nisus ad auras, IUa levem fugiens raptim secat aethera pinnis. 410 Turn liquidas corvi presso ter gutture voces Aut quater ingeminant, et saepe cubilibus altis Nescio qua praeter solitum dulcedine laeti 30 p. VERGILI MAEONIS Inter se io foliis strepitaat ; iuvat imbribus actis Progeniem parvam dulcisc[ue revisere-nidos ; 415 Haut equidem credo, quia sit divinitua illia Ingenium aut rerum fato prudentia niaior ; Venmi ubi tempestas et caeli mobilie umor Mutavere vias et luppiter uvidus austria Denset eraut quae rara modo, et quae denaa relax at, 420 Vertuntur apecies animorum, et pectora motus Nunc alioa, alios dum nubila ventus agebat, Concipiuut : bine ille avium concentua in agris Et laetae pecudea et ovantes gutture corvi. ~ Si vero solem ad rapiduni lunasque sequentes 425 Ordine respiciea, numquam te crastina fallet Hora, neque insidiis noctis capiere serenae. Luna, revertentea cum primum colligit ignis, Si nigrum obscure conprenderit aera comu, Maxumua agricolis pelagoque parabitui imber : 430 At si virgineum suffiiderit ore ruborem, Ventus ent : vento semper rubet aurea Pboebe. Sin ortu quarto (namque is certiasimus auctor) Pura neque obtunsia per caelum comibua ibit, Totua et Die dies et qui nascentur ab illo 435 Exactum ad mensem pluvia ventisque carebimt, Votaque servati aolTen|i in litore uautae GlaucSjet Panapeae etjInoGlMelieertae. Sol quoque et exoriens, et cUm se condet in undas, Signa dabit ; solem certisaima aigna sequuntur, 440 Et quae mane refert et quae surgentibua astris. Hie ubi naacentem maculis variaverit ortiun Conditua in nubem medioque refugerit orbe, Suapecti tibi sint imbres ; namque urget ab alto Arboribusque eatisque Notns pecorique sinister. 445 Aut ubi sub lucem densa inter nubila aese Diversi rumpent radii, aut ubi pallida surget Titboni croceum linqueus Aurora cubUe, Heu male tum mitis defendet pampinus uvaa ; Tarn multa in tectis crepitans aalit horrida grando. 450 Hoc etiam, emenso cum iam decedit Olympo, Profuerit meminisse magis ; nam saepe videmua Ipaius in voltu varies eiTare colores ; uaeruleus pluviam denuntiat, igneua Euros ; Sin maculae incipient rutilo inmiacerier igni, 455 Omnia tum pariter vento nimbiaque videbis PeiTere : non ilia quisquam me nocte per altum Ire neque ab terra moneat conveUere fanem. At si, cum referetque diem condetque relatum, Lucidus orbis erit, frustra ten-ebere uimbis, 460 Et claro silvas cemea Aquilone moverL GEOEOICON LIB. I. 31 Denique quid vesper serus vehat, uude serepas ^'entus ngat nubea, quid cogitet umidus Austet, Sol tibi signa dabit. Solem quia diceie falsum Audeat P Hie etiam caecos instare tumultus 465 Saepe monet fraudemque at operta tumescere bella. nie etiam exstincto miseiatus Caesare ilomam, Cum caput obscura nitidum ferrugine texit Impiaque aeternam timuerunt saecula noctem. Tempore quamquam illo tellus quoque et aequora ponti 470 Obsoenaeqvie canes importunaeque volucies Signa dabant. Quotiens Cyclopum effervere in agi-os Vidimus undantem ruptis fomacibus Aetnam Flammarumque globos liquefactaque volvere saxa! Armorum sonitum toto Germania caelo 475 4-udiit, insolitis tremuerunt motibus Alpes. Vox quoque per lucos volgo exaudita silentia Ingens, et simulacra modis pallentia miris Visa sub obscurum noctis ; pecudesque locutae (Infandum!),si8tunt amnea terraeque deMscunt 480 Et maestum inlacrimat templis ebur aeraque sudant. Proluit insano contprauens vertice silvas FluvioTum rex Erid^mis campoaque per omnes Cum atabulis armenta tulit. Nee tempore eudem Tristibus aut extis fibrae adparere minaces 485 Aut puteis manare cruor cessavit, et altae Per noctem resonare lupis ululantibus urbes. Non alias caelo ceciderunt plura sereno Pulgura, nee diri totiena arsere cometae. Ergo inter sese paribus ooncurrere telis 490 Romanaa acies iterimi videre PbUippi ; Nee fuit iudignum superis, bis sanguine noatro Ematbiam et latos Haemi pinguescere campoa. Scilicet et tempus veniet, cum flnibua iUis Agricola incuiTO terram molitus aratro 495 Exesa inveniet scabra robigine pila, Aut gravibus rastris galeae pulsabit inanis Grandiaque eifossis mirabitur ossa sepulchria. Di pati-ii, Indigetes, et Komule Vestaque mater, Quae Tuscum Tiberim et Romana Palatia servaa, 500 Huno saltern everso iuvenem suocurrere saeclo Ne prohibete : satis iam pridem sangTiine nostro Laomedonteae luimus periuria Troiae ; lam pridem nobis caeli te regia, Caesar, Invidet, atque hominum queritur curare triumphos ; 505 Quippe ubi fas versum atque nefaa : tot bella per orbem, Tom multae acelerum faciea, non ullus aratro Digmjs honos, aqualent abductis arva colonis, Et curvae rigidum falces confla.ntur in ensem. 32 p. TBEGILI MAEONIS Hinc movet Euphrates, illinc Gennania tellum ; 610 Vicinae ruptis inter se legibuB uxbes Anna ferunt ; saeTit toto Mars impius orbe : Ut cum caiceribus sese effud&e quadrigae, Addunt in spatia, et frustra retinacula tendens Fertur equis amiga neque audit cumis habenas. 4- GEORGICON LIB. II. 33 LIBER SECUNDUS. Hactenus arvorum cultus et sidera caeli ; Nimo te, Bacclie, canam, nee non silvestaia tecum Virgulta et prolem tarde cresoentis olivae. Hue, pater o Lenaee, tuis hie omnia plena 5 Munei'iJ)us, tibi pampineo gravidus autumno Floret ager, spumat plenis vindemia labris ; Hue, pater Lenaee, veni, nudataque musto Tingue novo mecum dereptis crura cothuraia. Principio arboribus varia est natui-a creandis. 10 Namque aliae nullis hominum cogentibus ipsae Sponte sua veniunt camposque et flumina late Curva tenent, ut molle siler lentaeque genistae, Populus et glauca canentia fronde salicta : Pars autem posito surgunt de semine, ut altae 15 Castaneae, nemorumque lovi quae maxima frondet Aesculus, atque babitae Grais oracula quercus : Pullulat ab radice aliis densiasima silva, Ut cerasis ulmisque ; etiam Pamasia laurus Parva sub ingenti matria ae subicit umbra. 20 Hos uatiura modos primmu dedit, his genus omne Silvarum fruticumque viret nemorumque sacrorum. Sunt alii, quoa ipse via aibi repperit usus. Hie plantas tenero abscindens de corpore matrum Deposuit sulcia, hie stii'pes obruit arvo 25 Quadrifidasque sudes et acuto robore vallos : Silvarumque aliae pressos propaginis arcus Expectant et viva sua plantaria terra ; Nil radicia egent aliae, summumque putator Haut dubitat terrae referens mandare cacumen : .SO Quin et caudicibus sectia, mirabile dictu, Truditur e sicco radix oleagina ligno : Et saepe alterius ramos impune videmue Vertere in alterius, mutatamque insita mala FeiTe pirum, et prunia lapidosa rubescere coma. 35 Quare agite o proprios generatim discite cultue, Agricolae, fructusque feros moUite colendo, Neu segnes iaceant terrae. luvat Ismara Baccbo Conserere atque olea magnum vestire Tabm-num. Tuque ades inceptumque ima decurre laborem, 40 decus, o famae merito pars maxima noatrae, Maecenas, pelagoque volans da vela patenti. Non ego cuncta meis amplecti versibus opto, D 34 !■• VEEGILI MARONIS Non, mihi si linguae centum sint oraque centum, Ferrea vox : adea et primi lege litoris oram : 45 In manibus terrae ; non hie te carmine ficto Atque per ambages et longa exorsa tenebo. Sponte sua quae se toUunt in luminis oras, Infecunda quidem, sed laeta et foi-tia surgunt ; Quippe solo natura subest. Tamen haec quoqiie, siquia 50 Inserat aut scrobibns mandet mutata subactis, Exuerint silvestrem animum, cultuque frequenti In quascumque voces artis baut tarda sequantur Nee non et, sterilis quae stii-pibus exit ab imis, Hoe faciat, vacuos ai sit digesta per agros ; 55 Nunc altae frondes et rami matns opacant Crescentique adimunt fetus uruntque ferentem. lam, quae seminibus iactis se sustmit arbos, Tarda venit seris factura nepotibus umbram, Pomaque degenerant sucos oblita priores, 60 Et turpis avibus praedam fert uva racemes. Scilicet omnibus est labor impendendus, et omnes Cogendae in sulcum ac multa mercede domandae. Sed truncis oleae melius, propagiue vites Respondent, solido Papbiae de robore myrtus ; 65 Plantis et durae coryli nascuntur et ingens Fraximis Herculeaeque arbos umbrosa coronae Chaoniique patris glandes ; etiam aidua palma Xascitur et casus abies visura marinos. Inseritiir vero et nucis arbutus borrida fetu 70 Et steriles platani malos gessere valentes ; Castaneae fagus, omusque incanuit albo Flore piri, glandemque sues fregere sub idmis. ^Jec modus inserere atque oculos inponere simplex. Nam qua se medio ti-udunt de cortice gemmae 75 Et tenuis rumpunt tunicas, angustus in ipso Fit nodo sinus ; buc aliena ex arbore germen Includunt udoque docent inolescei-e libro : Aut rursum enodes ti-unci resecantur, et alte Finditur in solidum cimeis via, deinde feraces 80 Plnntae immittuntur; nee longum tempus, et ingens Exiit ad caelum ramis felicibus arbos Miraturque novas frondes et non sua poma. Praeterea genus baut unum nee fortibus idmis Nee salici lotoque neque Idaeis c'parissia ; 85 Nee pingues unam in faciem nascuntur olivae, Orchades et radii et amara pausia baca, Pomaque et Alcinoi silvae, nee surculus idem .-2 Voles pro voces, W. post ce. nonnullos, minus recte, ut nobis vidntiir tt nrjs sequantur pro sequentur reoepimus, tutaiite o. 1 Moret. GEOBGICON LIB. II. 35 Crustumiis Syriisque pixis gravibusque volaemis. Non eadem arboribus pendet vindemia nostris, 00 Quam Methynmaeo cai'pit de palmite Lesbos; Sunt Thasiae vites, sunt et Mareotides albae, Pinguibiis bae terris babiles, levioribus illae, Et passo psithia utilior tennisque lapeos Temptatura pedes olim vincturaque linguam, 05 Purpureae preciaeque ; et quo te carmine dicani, Rbaetica ? nee cellis ideo contende Falemis. Sunt et Aminnaeae yites, ftrmissima vina, Tmolius adsurgit quibus et rex ipse Pbanaeua ; • Argitisque minor, cui non certaverit ulla 100 Aut tantum fluere aut totidem durare per annos. Non ego te, Dis et mensia accepta secundis, Transierim, Rbodia, et tumidis, bumaste, raoemis. Sed neque, quam multae species, neo nomina quae sint, Est numerus ; neque enim numero comprendere refert; 105 Quern qui scire velit, Libyoi relit aequoris idem Discere quam multae Zepbyro tiu'bentur barenae, Aut, ubi navigiis violeutior incidit Eurus, Nosse quot lonii veniant ad litora fluctus. Nee vero terrae ferre omnea omnia possunt. 110 Fluminibus salices crassisque paludibus alni Nascuntur, sterUes saxosis montibus omi ; Litora myrtetis laetissima ; denique apertos Baccbus amat colles, aquilonem et frigora taxi. Aspioe et extremis domitum cultoribus orbem 115 Eoasque domos Arabum pictosque Gelonos : Divisae arboribus patriae : sola India nigrum Fertbebenum,8olisest turea virga Sabaeis. Quid tibi odorato referam sudantia ligno Balsamaque et baeas semper frondentis acantbi ? 120 Quid nemora Aetbiopum. moUi canentia lana, VeUeraque ut foliis depectant tenuia Seres; Aut quoa Oceano propior gerit India luoos, Extremi sinus orbis, ubi aera vincere summum Arboris baut ullae iaotu potuere sagittae ? 125 Et gens Ula quidem sumptis non tarda pharetris. Media fert tristis sucoa tardumque saporem FeUcis mali, quo non praesentiua uUum, Pocula siquando saevae infecere novercae, 130 Auxilium. venit, ac membris agit atra venena. Ipsa ingena arbos faciemque simillima lauro ; Et, si non alium late iactaret odorem, Laurus erat : folia baut ullis labentia ventis ; Flos ad prima tenax ; animaa et olentia Medi 135 Ora fovent illo et aenibus medicantur anhelis. 129 Miscueruntqne herbas et non innoxia verba. Yid. iii. 2W3, n2 36 p. VEEGILI MAEONIS Sed neque Medorum, silvae ditissima, terra, Nee pulcher Ganges atque auro turbidus Hermus) Laudibus Italiae certent, non Bactra neque ludi Totaque turiferis Panchaia pinguis harenis. 140 Haec loca non tauri spirantes naribus iguem Invertere satis- immanisdentibus bydri, Nee galeis densisque vinim seges horruit bastis ; Sed gravidae fruges et Baechi Massicus umor Implevere ; tenent oleae armenta<;[ue laeta. 1-15 Hinc beUator equos campo sese arduus infert ; Hine albi, Clitumne, greges et maxima taurua Vietima, saepe tuo perfusi flumine saero, Eomanos ad templa deum duxere tiiumphos. Hie ver adsiduum atque aUenis mensibus aestas ; 150 Bis gravidae pecudes, bis pomis utUis arbos. At rabidae tigres absunt et saeva leonum Semina, nee miseros fallunt aconita legentis, Neo rapit inmensos orbis per bummn, neque tanto Squameus in spiram traetu se eoUigit anguis. 155 Adde tot egregias urbes operumque laborem, Tot eongesta manu praeruptis oppida saxis Fluminaque antiques subter labentia miu'os. An mare quod supra, memorem, quodquo adluit infra P Anne lacus tantos ? te, Lari maxime, teque, 160 Fluctibus et &emitu adsurgens Benace marine ? An memorem portus Luerinoque addita claustra Atque indignatum magnis stridoribus aequor, lulia qua ponto longe sonat unda refuso TjaThenusque fretisimmittituraestua Avemis ? 165 Haec eadem argenti rivos aerisque metalla Ostendit venis atque auro plurima fluxit. Haec genus acre virum, Marsos pubemque Sabellam Adsuetumque male Ligurem Volseosque verutos Extulit, haec Uecios Marios magnosque Camillos, 170 Seipiadas duros bello et te, maxime Caesar, Qui nunc extremis Asiae iam victor in oris Inbellem avertis Romania arcibns Indum. Salve, magna parens frugum, Satiiruia tellus, Magna virum ; tibi res antiquae laudis et artia 175 Ingxedior, sanetos auaua recludere fontis, Aseraeumque eano Komana per oppida carmen. Nunc locua arvorum ingeniis, quae robora euiqup, Quia color, et quae sit rebus natura ferendis. DiiEciles primum terrae colleaque maligui, 180 Tenuis ubi argilla et dumoais calculus arvis, Palladia gaudent silva vivacis olivae : Indicio est traetu aurgens oleaster eodem Plurimus et strati bacis sUveataibus agrL GEOKGICOS LIB. II. 37 At quae pingiiis humus dulcique uligine laeta, 185 Quique frequens herbis et fertilis ubei-e campus (Qualem saepe cava moutis convalle solemus nispicere ; hue summis liquuntur rupibus amnes Felicemque trahunt limum) quique editus austro Et filicem ourris invisam pascit aratris : 190 Hie tibi praevalidas olim multoque fluentis SuiEciet Baccho vitis, bic fertilis uvae, Hie laticis, qualem pateris libamus et auro, luflavit cum pinguia ebur Tyn-heuus ad aras, Lancibus et pandis fumantia reddimus exta. 195 Sin armenta magis studium vitulosque tueri Aut fetus ovium aut ureritis culta capellaa, Saltus et saturi petito longinqua Tarenti, Et qualem infelix amisit Mantua campum Pascentem, niveos herboso flumine cycnos : 200 Non liquidi gregibus fontea, non gramina derunt, Et quantum longis carpent armenta diebus, Exigua tantum gelidus ros nocte reponet. Nigra fere et presso pinguia sub vomere terra, Et quoi putre solum, namque hoc imitamur arando, 205 Optima frumentis : non ullo ex aequore cemes Plura domum tardis decedere plaustra iuvencis : Aut unde iratus silvam devexit arator Et nemora evertit multos iguava per annos, Antiquasque domos avium cum stirpibus imis 210 Eruit : illae altum uidis petiere relictis, At rudis enituit inpulso vomere campus. Nam ieiuna quidem clivosi glarea ruris Vix humilis apibus casias roremque ministrat ; Et tofus scaber et nigris exesa chelydris 215 Greta negant alios aeque serpentibus agros Dulcem ferre cibum et curvas praebere latebras. Quae tenuem exhalat nebiilam fumosque volucris, Et bibit umorem et, cum volt, ex se ipsa remittit, Quaeque suo semper viridis se gramine vestit 220 Nee scabie et salsa laedit robigine ferrum, Ilia tibi laetis intexet vitibus ulmos, Ilia ferax oleost, illam experiere colendo Et facUem pecori et patientem vomeris unci : Talem dives arat Capua et vicina Vesaevo 223 Ora iugo et vacuis Cianius non aequos Aeerris. Nunc quo quamque modo possis cognosoere dicam. Rara sit an supra morem si densa requires. Altera frumentis quoniam favet, altera Baccbo, Densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo, 230 Ante locum eapies oculis alteque iubebis In solido puteum demitti omnemque repones 38 p. TEKGILI MAIiU.NlS llursua humum et pedibus summas aequabis harenas : Si derunt, ramm pecorique et yitibus almis Aptius uber erit ; sin in sua posse negabunt '235 Ire loca et scrobibus superabxt ten-a repletis, Spissus ager ; glaebas cunctantis craasaque terga ]&pcota et validis terrain proscinde iuvencis. Salsa autem tellus et quae perhibetur amara, Frugibus infelix (ea nee mansuescit arando 240 Nee Bacobo genus aut pomis sua nomina servat) Tale dabit specimen : tu spiaso vimine quallos Golaque prelorum fumosis deripe tectis ; Hue ager ille maUis dulcesque a fontibus undae Ad plenum calcentur ; aqua eluctabitur omnis 245 Scilicet et grandes ibunt per vimina guttae ; At sapor indicium faciet mauifeatus, et ora Tristia temptantum sensu torquebit amaror. Pinguis item quae sit telhis, hoc denique pacto Discimus : haul umquam manibus iactata fatiscit, 950 Sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. Umida maioris heibas alit, ipsaque iusto Laetior : a nimium ne sit mibi fertilis ilia Nee se praevalidam primis ostendat aristis ! Quae gravis est ipso tacitam se pondere prodit, 255 Quaeque levie. Promptum est oculis praediscere nigram, lot quis cui color. At sceleratum exquirere frigus Difficile est ; piceae tantum taxique nocentes Interdum aut bederae pandunt vestigia nigi-ae. His auimadversis, terram multo ante memento 2G0 Excoquere et magnos scrobibus concidere montis, Ante supinatas Aquiloni osteudere glaebas, Quam laetum infodias vitis genus. Optima putri Ai'va solo ; id venti cui-ant gelidaeque pruinae Et labefacta movens robustus iugera fossor. 265 Ac siquos haut ulla viros vigilantia fngit. Ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur ArboribuB seges et quo mox digesta feratur, JIutatam ignorent subito ne semina matrem. Quin etiam caeli regionem in cortice signant, 270 Ut quo quaeque modo steterit, qua parte calores Austi-inos tulerit, quae terga obverterit axi, Kestituant : adeo in teueris consuescere multumst. CoUibus an piano melius sit ponere vitem, Quaere prius. Si pinguis agros metabere campi, 275 Densa sere : in denso nou segnior ubere Bacchus : Sin tumulis adclive solum coUiaque supinos, Indulge ordinibus, nee setius omnia in uuguem Arbonbus positis secto via limite quadret, Ut saepe ingenti beUo cum longa cohortis GEORGICON LIB. II. 280 Expliouit legio et campo stetit agmen aperto, Derectaeque acies, ac late fluctuat oinnis Aere renidenti tellus, necdum horrida miscent Proelia, sed dubiiis mediis Mars errat in armis. Omnia sint paribus nuineris dimensa viarinn, 285 Non animum modo uti pasoat prospectus inanem, Sed quia non aliter vires dabit omnibus aequas TeiTa, neque in vacuum poterunt se extendere rami. Forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras. Ausim vel tenui vitem committere eulco : 290 Altior ac penitus teixae defigitur arbos, Aesculus in primis, quae quantum vertice ad auras AetheriaSj tantum radice in Tartara tendit. Ergo non hiemes illam, non flabra neque imbres Convellunt ; immota manet, multosque nepotes, 295 Multa virum volvens durando saecula vinoit. Tum fortis late ramos et bracohia pandens Hue iUuo media ipsa ingentem sustinet umbram. Neve tibi ad solem vergant vineta cadentem, Neve inter vitis corylum serej neve flagella ■300 Summa pete aut sunima defringe ex arbore plantas (Tantus amor terrae), neu ferro laede retunso Semina, neve olea silvestris insere tiimcos : Nam saepe incautis pastoribus excidit ignis, (4ui, furtim pingui primum sub coi-tice tectus, 305 Roboracomprendit, frondesque elapsus in altas Ingentem caelo sonitum dedit ; inde secutus Per ramos victor perque alta cacumina regnat, Et totum involvit flammis nenius et ruit atram Ad caelum picea crassus caligine nubem, 310 Praesei'tim si tempestaa a vertice silvis Incubuit glomeratque ferens incendia ventus. Hoc ubi, non a stirpe valent caesaeque reverti Possunt atque ima similes revirescere terra ; Infelix superat foliis oleaster amaris. 315 Nee tibi tarn prudens quisquam persuadeat auctor Tellurem Borea rigidam spirante moveri. Kura gelu tum claudit hiemps, nee semine iacto Coneretam patitur radicem adfigere terrae. Optima vinetis satio, cum vere rubenti 320 Candida venit avis longis invisa colubris, Prima vel autunmi sub frigora, cum rapidus Sol Nondum biemem contingit equis, iam praeterit aestas. Ver adeo ftondi nemorum, ver utile silvis, Vere tument terrae et genitalia semina poseunt. 325 Tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether Coniugis in gremium laetae deseendit, et onmis MaoTius alit magno commixtus corpore fetus. 39 40 p. VEUGILI MAE05IS Avia turn resonant avilDiis virgulta eanoris, Bt Venerem certis repetunt armenta diebua ; o.'M Pai-turit almus ager, Zephyrique tepentibus auris Laxant arva sinus ; superat tener omnibus umor; Inque novos soles audent se o^ermina tuto Credere ; neo metuit surgentis pampinus Austros Aut actum caelo magnis Aquilonihns nibreru, ■j35 Sed trudit gemmas et frondes explicat omnis. Non alios prima crescentis origine mundi Inluxisse dies aliumve habuisse tenorem Crediderim : ver illud erat, ver magniis agebat Orbis, et bibemis porcebant flatibus Euri, 340 Cum primae lucera pecudes hausere, virumque Terrea progenies duris caput extulit arvis, Immissneqvie ferae silvis et sidera caelo. Nee res bunc tenerae possent perferre laborem, Si non tanta quies iret frigusque caloremque 3-15 Inter, et exciperet £aeli indulgentia terras. Quod superest, quaecumque premes virgulta per agios, Sparge fimo pingui et miUta memor occule terra, Aut lapidem bibulum aut squaleatis infode conchas : Inter enim labentur aquae, teuuisque subibit 350 Halitus, atque animos tollent sata : iamque reperti, Qui saxo super atque ingentis pondere testae Urgerent ; hoc emisos munimen ad imbres, Hoc, ubi biulca siti findit canis aestifer arva. Seminibus positis, superest diducere teraam 355 Saepius ad capita et duros iactare bidentis, Aut presso exercere solum sub vomere et ipsa Flectere luctantis inter vineta iuvencos ; Tum levis calamos et rasae bastilia virgae Praxineasque aptare sudes furcasque valentis, 360 Viribus eniti quarum et contemuere ventos Adsuescant summasque sequi tabulata per ulmos. Ac dum prima novis adolescit frondibus aetas, Pareendum teneris, et dum se laetus ad am-as Palmes agit laxis per punun imniissus babenis, 365 Ipsa acie nondum falcis temptanda, sed uncis Carpendae manibus frondes mterque legendae. Inde ubi iam validis amplexae stirpibus ulmos Exierint, tma stringe comaSj tum bracchia tonde CAnterRformidantrerrum), tum denique dura 370 Exerceimperiaet ramos compesce fluentis. Texeudae saepes etiam et pecus omne tenendum, Praecipue dum frons tenera inprudensque laborum ; Cui super indignas hiemes solemque potentem Silvestres uri adsidue capreaeque sequaces 375 Inludunt, pascuntur oves avidaeque luvencae. GEOKGICON MB. II. -4I Frigora nee tantum cana concreta pruina Aut gravis incumbens seoptdis arentibus aestas, Quautum illi nocuere greges durique venenum Dentis et admorso signata in stirpe cicata-ix. 380 Non aliara ob culpam Baccho caper omnibus aris Caeditur et veteres ineimt proscaenia ludi, Praemiaqxie ingeniis pagos et compita circum Thesidae poauei-e atque inter pocula laeti MoUibus in pratis imctos saluere per utres. 385 Nee non Ausonii Troia gens missa coloni Versibus incomptis ludunt risuque solute, Oraque corticibus summit borrenda cavatis, Et te, Baccbe, vocant per carmina laeta, tibique Oacilla ex alta suspendunt moUia pinu. 390 Hinc omnis largo pubescit vinea fetu, Oomplentur vallesque cavae saltusque profundi Et quocumque deus circum caput egit bonestum. Ergo rite suum Baccho dicemus bonorem Carminibus patriis, lancesque et liba feremus, 395 Et ductus comu stabit eacer hircus ad aram, Pingniaque in reribus torrebimus exta columis. Est etiam Ule labor curandis vitibus alter, Cui numquam exbausti satis est : namque omne quotamiis Terque quaterque solum scindendum glaebaque versis 400 Aetemimi frangenda bidentibus, omne levandum • Fronde nemus. Redit agricolis labor actus in orbem, Atque in se sua per vestigia volvitur annus. Ac iam olim, seras posuit cum vinea frondes Frigidus etailvisAquilo decuasit honorem, 405 lam turn acer curas venientem extendit in annum Rusticus, et curvo Satumi dente relictam Persequitur vitem attondens flngitque putando. Primus bumum fodito, primus devecta oremato Sarmenta, et vaUos primus sub tecta referto ; 410 Poatremus metito. Bis vitibus ingruit umbra ; Bis segetem densis obducunt sentibus berbae ; Durus uterque labor : laudato ingentia nu-a, Exiguum colito. Nee non etiam aspera rusci Vimina per sUvam et ripis fluvialis harundo 415 Caeditur, incultique exercet cura salicti. Iam vinctae vites, iam falcem arbuata reponunt, lam canit effectos extremus vinitor antes : SoUieitauda tamen tellus pulvisque movendus, Et iam maturis metuendus luppiter uvis. 420 Contra non ulla est oleis cultura ; neque illae Proeurvam exspectant falcem rastrosque tenacis, Cum semel haeserunt arvis aurasque tulerunt ; Ipsa satis tellus, cum dente recluditur unco, 42 p. VBKGILI MAEONIS SufRcit umorem et gi-avidae, cum vomere, fi-uges. 425 Hoc pinguem et placitam Paci imtritor olivam. Poma quoque, ut primum truncos sensere valeutis Et viris habuere suas, ad sidera raptim Vi propria nituntur opi3C[ue haut indiga nostrae. Nee minus interea fetu nemus omne gravescit, 430 Sanguineisque inculta rubent aviaria oacis. Tondentur cytisi, taedas silva alta ministrat, Pascunturq^ue ignes nooturni et lumina fundimt. *Et dubitant bomines serere atque inpendere curam ?* Quid maiora sequar ? salicea bumilesque genistae 435 Aut illae pecori frondem aut pastoribus umbram Sufficiunt saepemque satis et pabula melli ; Et iuvat undantem buxo spectare Cytorum Naryciaeque picis lucos, iuvat arva videre Non rastns, nomiuum non uUi obuoxia curae. 440 Ipsae Caucaaeo stei;iles in vertice silvae, Quas animosi Euri adsidue franguntque feruntque, Dant alios aliae fetus, dant utile lignum NavigUs pinos, domibus cedrumque cupressosque ; Hinc radios trivere rotis, hinc tympana plaustris 445 Agricolae et pandas ratibus posuere carinaa. Viminibus salices, fecundae rrondibus ulmi, At myrtiis validis hastilibus et bona bello Comus ; Ituraeos taxi torquentur in arcus. Nee tiliae leves aut tomo rasile buxum 450 Non foi-mam aocipiunt ferroque cavantur acuto ; Nee non et torrentem undam levis innatat alnus Miasa Pado ; nee non et apes examina condunt Corticibusque cavis vitiosaeque ilicis alveo. Quid memorandum aeque Baccheia dona tulerunt ? 455 Bacchus et ad culpam causas dedit ; ille furentis Centauros leto domuit, Rhoecumque Pbolumque Et magno Hylaeum Lapitbis cratere minantem. fortunatns nimium, sua si bona norint, Agricolas, quibus ipsa procul discordibus ai-mis 460 Fundit humo facilem victnm iustissima tellus. Si non ingentem foribus domus alta superbis Mane aalutantum totis vomit aedibus undam, Nee varies inhiant pulcbra testudine postes, Inlusasque auro vestes Ephyreiaque aera, 465 Alba neque Assyrio fucatur lana veneno, Neo casia liquidi corrumpitur usus olivi : At aecura quies et nescia fallere vita, ■ Dives opum variarum, at latis otia fundis, Speluucae vivique laoua et frigida tempe 470 Mugitusque boum moUesque sub arbore somni, Non absunt ; illic saltus ac lustra ferarum, GEOHGICON LIB. II. 40 Et patiens operum exiguoque adsiieta inventus, Sacra deum sanctique patres ; extvema per illos lustitia excedens terris vestigia I'ecit. 475 Me vero primum dulces ante omnia Musae, Quarum sacra fero ingenti percussus amore, Accipiant, caelique vias et sidera monstrent, Defectus soils vaiios lunaeqiie labores ; Unde tremor terris, qua vi maria alta tumescant 480 Obicibus ruptls rursusque in se ipsa residant, Quid tantum Oceano properent se tinguere soles Hibemi, vel quae tardis mora nootibus obstet. Sin has ne possim naturae accedere partis Prigidus obstiterit circum praecordia sanguis, 485 Rura mihi et rigui placeant in vaUibus amnes, Flumina amem silvasque inglorius. O ubi campi Spercheosque et virgimbus baccbata Lacaenis Taygeta, o qui me gelidis convallibus Haemi Sistat, et ingenti ramorum protegat umbra ? 490 Felix, qui potuit rerum cognoscere causas Atque metus omnis et iuexorabile fatum Subiecit pedibus strepitumque Acherontis avari : Fortunatus et ille, deos qui novit agrestis, Panaque Silvanumque senem Nympbasque sorores. 495 nium non populi fasces, non purpura regum Flexit et infidos agitans discordia fratres, Aut couiuiato descendens Dacus ab Histro ; Non res Romanae perituraque regna ; neque ille Aut doluit miserans inopem aut invidit habenti. 500 Quos rami fructus, quos ipsa volentia rura Sponte tulere sua, carpsit, nee ferrea iura Insanumque forum aut populi tabularia vidit. , Sollicitaut alii remis freta caeca, ruuntque In ferrum, penetrant aulas et limina regum ; 505 Hie petit exoidiis ui'bem miserosque penatis, Ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro ; Condit opes alius defossoque incubat auro ; Hie stupet attonitus rostris ; hune plausus biantem Per cuneos geminatus enim plebisque patrumque 510 Corripuit ; gaudent perfusi sanguine fratrum, Exilioque domes et dulcia limina mutant , Atque alio patriam quaerunt sub sole iacentem. Agricola incurve terram dimovit aratro ; Hie anni labor, bine patriam parrosque penates 515 Sustinet, bine armenta boum meritosque iuveucos. Nee requies quin.aut pomis exuberet annus, 488 CowoalUins, W. post Medic, alterumque 0. pro volgata Icctione in valUbus. . 44 P. VEEGILl MAHONIS Aiit fetu pecorum aut Oerealis mergite culmi, Proventaque oneret sulcos ataue horrea vincat, Venit hiemps : teritur Sicyonia baca trapetig, 620 Glande sues laeti redeunt, dant arbuta silvae ; Et varios ponit fetus autumnus, et alte Mitis in apricis coquitur Tindemia saxis. Interea dulces pendent circum oscula nati, Casta pudicitiain servat domus, ubera vaccae 525 Lactea demittunt, pinguesque in gi'amine laeto Inter se adverais luctantur comibus haedi. Ipse dies agitat festos, fususque per herbam, Ignis ubi in medio et socii cratera eoronant, Te, libans, Lenaee, vocat, pecorisque magistris 530 Velocis iaculi certamina ponit in ulmo, Corporaque agresti nudant praedura palaestrae. Hanc olim veteres vitam coluere Sabini, Hanc Remus et frater, sic fortis Etruria crevit Scilicet et rerum facta est pulchen-ima Roma, 635 Septemque una sibi muro circumdedit arces. Ante etiam scepti'um Dictaei regis et ante Impia quam caesis gens est epulata iuvencis, Aureus iiano vitam in terris Satumus agebat : Necdum etiam audierant inflari claasica, necdum 640 Tmpositos duris crepitare incudibus enses. Sed nos immensum spatiis confecimus aequor, Et iam tempus equom fumantia solvere coEa. GEORGICON LIB. III. 45 LIBER TERTIUS. Te quoque, magna Pales, et te memorande oanemus Pastor ab Amphiyso, vos, silvae amnesque Lyoaei. Cetera quae vacuas tenuissent carmine mentes, Omnia iam volgata : quia aut Eurysthea durum 5 Aut inlaudati nescit Buairidis aras ? Quoi non dictus Hylas piier et Latonia Delos Hippodameque umeroque Pelops insigais ebumo, Acer equisF Temptanda via est, qua me quoque possim Tollere humo victorque virum volitare per ora. 10 Primus ego in patriam mecum, modo vita supersit, Aonio rediens deducam vertice Musas ; Primus Idumaeas referam tibi, Mantua, palmas, Et viridi in campo templum de marmore ponam Propter aquam, tardis ingens ubi flexibus errat 15 Mincius et tenera praetexit harundine ripas. In medio mibi Caesar erit templumque tenebit : Illi victor ego et Tyrio conspectus in ostro Centum quadriiugos agitabo ad flumina currus. Cuncta mihi Alpheum linquens lucosque Molorclii 20 Cursibus et crudo decernet Graecia caestu. Ipse caput tonsae foUis omatus olivae Dona feram. Jam nunc sollemnis ducere pompas Ad delubra iuvat caesosque videre iuvencos, Vel scaena ut versis discedat frontibus utque 25 Purpurea intexti toUant aulaea Britanni. In foribus pugnam ex auro solidoque elepbanto Gangaridum faciam victorisque anna Quirini, Atque hie undantem bello magnumque flueutem Nilum ac navali surgentis aere columnas. 30 Addam urbes Asiae domitas pulsumque Niphaten Fidentemque fuga Parthum veraisque sagittis, Et duo rapta manu diverse ex hoste tropaea Bisque triumphatas utroque ab litore gentea. Stabunt et Parii lapides, spirantia signa, , 35 Assaraci proles demisaaeque ab love gentis Nomina, Troaque parena et Troiae Cynthiua auctor. Invidia infelix Furias amnemque sevenim Cocyti metuet tortoaque Ixioms auguis Immanemque rotam et non exsuperabile saxum. 40 Interea Dryadum silvas saltusque sequamur Intactos, tua, Maecenas, haut mollia iussa. Te sine nil altum meua incohat : en age segnis Rumpe moras ; vocat ingenti clamore Cithaeron 46 p. VBEGILI MAEONIS Taygetique canes domitrixque Epidaurus equorum, t5 Et vox adsensu nemorum ingemmata remugit. Mox tamen ardentis accingar dicere pugnas Caesaris et nomeu fama tot ferre per aunos, Tithoni prima quot abest ah origine Caesar. Seu quis Olympiacae miratus praemia palmae 50 Fascet equos, seu quia fortis ad aratra iuTencos, Corpora praeeipue matrum legat. Optuma torvae Forma bovis, cui turpe caput, cui plurima cervix, Et crurum tenus a mento paleaaia pendent ; Tum longo nullus lateri modus ; omnia magna, 55 Pes etiam ; et camuris hirtae sub comibus aures. Nee mihi displiceat maculis insignis et albo, Aut iuga detractans interdumque aspera comu Et faciem tam-o propior, quaeque ardua tota Et gradiens ima verrit vestigia cauda. 60 Aetaa Lucinam iustosque pati hymenaeos Desinit ante decern, post quattuor incipit annos ; Cetera nee feturae habilis nee fortis aratris. Interea, superat gregibus dum la^ta iuventas. Solve mares ; mitte m Venerem pecuaria primus, 65 Atque aliam ex alia generando suffice prolem. Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi Prima fugit ; subeunt morbi tristisque senectus Et labor, et durae rapit inclementia mortis. Semper erunt quarum mutari corpora malis : 70 Semper enim refice ac, ne post amissa requiras. Ante veni et subolem armento sortire quotannis. Nee non et pecori est idem dilectus equino. Tu modo, quos in spem statues summittere gentis, Praecipuum iam inde a teneris impende laborem. 75 Continue pecoris generosi puUus in ai-vis Altius ingreditur et moUia crura reponit; Primus et ire viam et fluvios temptare minacis Audet et ignoto sese committere ponti, Nee vanos non-et strepitus. Illi ardua cervix 80 Argutumque caput, brevis alvus obesaque terga, Luxuriatque tons animosum pectus. Houesti Spadices glauoique ; color deterrimus albis Et gilvo. Tum, siqua sonum procul arma dedere, Stare loco nescit, micat auribus et tremit artus, 85 Collectumque premens volvit sub naribus ignem Densa iuba, et dextro iactata recumbit in arrao ; At duplex agitur per lumbos spina, cavatque Tellurem et solido graviter sonat ungula cornu. Talis Amyclaei domitus Pollucis habenis 90 CyUarus et, quorum Grai merainere poetae, Martis equi biiuges et magci currus Acbiili. 6E0EGIC0N LIB. III. 47 Talis et ipse iubam cervice effudit equina Coniugis adventu pemix Satumiis, et altum Pelion hinnitu fugiens implevit acuto. 95 Hunc quoque, ubi aut morbo gravis aut iara segnioi aimis Deficit, abde domo, nee turpi ignosoe senectae. Frigidus in Venerem senior, frustraque laborem Ingratum trahit ; et siquando ad proelia ventum est, Ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis, 100 lucaasiun furit. Ergo animos aevumque notabis Praecipue; bine alias artis prolemque parentum, Et quis cuique dolor victo, quae gloria palmae. Nonne vides, eum praecipiti certamiue campum Oori'ipuere ruuntque effusi earcere eumis, 105 Cum apes arrectae iuvenum, exultantiaque baurit Corda pavor pulaans ? Illi instant verbere torto Et proni dant lora, volat vi fervidus axis ; lamque bimiiles, iamque elati sublime videntur Aera per vacuum ferri atque adsurgere in auras ; 110 Nee mora, nee requies ; at fidvae nimbus barenae Tollitur, umeseunt spumis ilatuque sequentum ; Tantus amor laudum, tantae est victoria curae. Primus Eriobthonius cun-us et quattuor ausus lungere equoa rapidusque rotis insistere victor : 115 Fi'ena Peletbionii Lapitbae gyrosque dedere Impositi dorso, atque equitem doeuere sub armis lusultare solo et gi-essus glomerare superbos. Aequos uterque labor, aeque iuvenemque magistri Exquirunt calidumque animis et cursibus acrem, 120 Quamvis saepe fuga versos ille egerit bostis, Et patriam Epirum referat fortisque Mycenas Neptunique ipsa deducat engine gentem. His animadversis instant sub tempus, et omnia Inpendimt euras dense distendere pingui 125 Quern legere dueem et pecori dixere maritum; Florentisque secant berbaa fluviosque ministrant Farraque, ne blando nequeat superease labori - Invalidique patrum referant ieiunia nati. Ipaa autem macie tenuant armenta volentes, 130 Atque ubi eoucubitua primes iam nota voluptas Sollicitat, frondesque negant et fontibua arcent : Saepe etiam oursu quatiunt et sole fatigant. Cum graviter tunaia gemit area frugibus, et cum Surgentem ad Zepbyrum paleae iactantur inanea. 135 Hoe faciunt, nimio ne luxu obtunsior nana Sit genitali arvo et sulees oblimet inertia, Sed rapiat sitiens Venerem interiusque reeondat. Kursus cura patrum oadere et succedere matruni 48 p. VERGILI MAKONIS Incipit. Exactis gravidas cum mensibus errant, 140 Non illas gravibus quisquam iuga ducere plaustris, Non saltu superare viam sit passus et acri Carpere prata fuga fluviosque innare rapacia. SaJtibus in vacuis pascunt et plena secundum Flumina, muscus ubi et viridissima gramine ripa, 145 Speluncaeque tegant et saxea procubet umbra. Est lucos bilari circa ilicibusque virentem Plurimus Alburnum volitans, quoi nomen asilo Eomanum est, oestrum Grai vertere vocantes, Asper, acerba sonans, quo tota extemta silvis 150 Diffugiunt armenta, furit mugitibus aether Concussus sUvaeque et sicci npa Tanagri. Hoc quondam monstro horribUis exercuit iraa Inachiae luno pestem meditata iuvencae. Hone quoque, nam mediis fei-voribus acrior insfat, 155 Arcebis gravido pecori, armentaque pasces Sole recens orto aut noctem ducentibus astiis. Post partum cura in vitulog traducitur omnis ; Coutinuoque notas et nomina gentis inurunt, Et quos aut pecori malint summittere habendo 160 Aut aris servare saoros aut scindere ten-am Et campum horrentem &actis invertere glaebis. Cetera pascuntur viridis armenta per herbas. Tu quos ad studium atque usum formabis agrestem, lam vitulos hortare viamque insiste domandi, 165 Bum faciles animi iuvenum, dum mobilis aetas. Ac primum laxos tenui de vimine circles Cervici subnecte ; deh'nc, ubi libera coUa Serviiio adsuerint, ipsis e torquibus aptos lunge pares, et coge gi'adum confen-e luvencos ; 170 Atque illis iam saepe rotae ducantur inanes Per terram, et summo vestigia pulvere signent ; Post valido nitens sub pondere fagiuus axis Insti'epat, et iunctos temo trahat aereus orbes. Interea pubi indomitae non gramina tantum 175 Nee vescas salicum frondes ulvamque palustrem, Sed ftumenta manu carpes sata ; nee tibi fetae JNIore patrum nivea inplebunt mulctraria vaccae; Sed tota in dulcis consument ubera natos. Sin ad bella magis studium turmasque ferocis, 180 Aut AJpliea rotis praelabi flumina Pisae Et lovis in luco currus agitare volantis, Primus equi labor est, animos atque arma videre Bellantum lituosque pati tractuque gementem Ferre rotam et stabulo frenos audire sonantis ; 185 Turn magis atque magis blandis gaudere magistri Laudibus et plausae sonitum cervicis amare. GEOEGICON LIB. III. Atque haec iam primo depulsiis ab ubere matris Audeat, inque vicem det mollibus ora capistris Invalidus etiamque tremens, etiam inscius aevi. 190 At tribus exactis ubi quarta acceperit aestas, Carpere mox gyrum iniipiat gradibuaque sonave Compositis,sinuetque altema volimiina crurum, Sitque laboranti similia ; turn cursibuB auras, Turn vocet, ac per aperta volana ceu liber habenis 195 Aequora vix summa vestigia ponat harena ; QiiaJis hyperboreis Aquilo cxim densus ab oris Incubuit Scythiaeque hiemes atque arida diifert NubUa; turn segetes altae campique natantes Lenibiis horrescunt flabris summaeque sonorem 200 Dant sUvae longique urgent ad litora fluctus ; Ille volat, simul arva fuga simul aequora verrens. Hiuc vel ad Elei metas et maxima campi Sudabit spatia et spumas aget ore cruentas, Belgiea vel molli melius feret esseda collo. 205 Tum demum crassa magnum farragine corpus Crescere iam domitis sinito : namque ante domandum Ingentis toUent animos prensique negabunt Verbera lenta pati et duns parere lupatis. Sed non mla magis viris industria flrmat, 210 Quam Venerem et caeci atimulo^ arertere amoris, Sive boum sive est quoi gratior usus equorum. Atque ideo tauios procul atque in sola relegant Paacua post montem oppositum et trans fluniina lata, Aut intus clausos satura ad praesepia servant. 215 Carpit enim viris paulatim uritque videndo Femina, neo nemorum patitur meminisse nee herbae I Dulcibus iUa quidem inlecebiis, et saepe superbos Comibus inter se subigit decemere amantis. Pascitur in magna Sila formosa iuvenca : 220 mi altemantes multa vi proelia miscent Volneribus crebris ; lavit ater corpora sanguis, Versaque in obuixos urgentur cornua vasto Cimi gemitu; reboant sUvaeqiie et longus Olympus. Neo mos bellantis una stabulare ; sed alter 225 Victus abit longeque ignotia exulat oris, Multa gemens ignominiam plagasque superbi Victoria, tum quos amisit inultus amores ; Et stabula aspectans regnia excessit avitis. Ergo omni cura viris exercet, et inter 230 Dura iacet pemox instrato saxa cubili Frondibus hirsutis et carice pastus acuta, Et temptat sese atque irasci in cornua discit Arboris obnixus trunco, ventosque laceasit Ictibus et sparsa ad pugnam pioludit barena. E 49 50 p. VERGILI MAKOKIS 235 Post ubi collectum robur viresque refectae, Signa moTet praecepsque oblitum fertur in hostem : Ructus uti, medio coepit cum albescere ponto, Longius ex altoque sinum trahit, utque volutus Ad terras, immaneaonat per saxa neque ipso 240 Monte minor prooumbit ; at ima exaestuat unda Vorticibus nigramque alte subiectat harenam. Omne adeo genus in terris hominumque ferarumque, Et genus aequoreum, pecudes pictaeqiie volucres, In furias ignemque niunt: Amor omnibus idem. 245 Tempore non aho catulorum oblita leaena Saevior erravit campis, nee ftmera volgo Tam multa informes uisi stragemque dedere Per silvas ; tum aaevos aper, turn pessima tigris ; Heu male tum Libyae solis erratur in agris. 250 Nonne Tides, ut tota tremor pertemptet equorum Corpora, si tantum notas odor attulit auras ? Ac neque eos iam frena virum neque verbera saeva, Non scopuli rupesque cavae atque obiecta retardant Flumina correptosque unda torquentia montis. 255 Ipse iTiit dentesque Sabellicus exacuit sus, Et pede prosubigit terram, fricat arbore costas, Atque hinc atque iUinc umeros ad volnera diirat. Quid iuTenis, magnum cui versat in ossibns ignem Durus amor P Nempe abruptis turbata procellis 260 Nocte natat caeca serus freta ; quern super ingens Porta tonat caeli, et scopulis inlisa reclamant Aequora ; nee miseri possunt reyocare parentes Nee moritura super crudeli funere virgo. Quid lynces Bacchi variae et genus acre luporum 265 Atque canum p quid quae inbeUes dant proelia cervi ? Scilicet ante omnis furor est insignis equarum ; Et meutem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci Potuiades malis membra absumpsere quadrigae. Illas duQit amor trans Gargara transque sonantem 270 Ascanium ; superant montis et flumina tranant. Continuoque avidis ubi subdita flamma meduUia, Vere magis, quia vere calor redit ossibua, iUae Ore omnes versae in Zephyrum stant rupibns altis Exceptantque levis auras, et saeps sine ullis 275 Coniugiis vento gravidae, mirabUe dictu, Saxa per et scopiUos et depressaa convallis Difiugiunt, non, Euro, tuos, neque SoUs ad ortus. In Borean Caurumque, aut unde uigerrimus Auster Nascitur et pluvio contristat frigore caelum. 280 Hie demum, hippomanes vero quod nomine dicunt Paatorea, lentum destillat ab inguine virus ; Hippomanes, quod saepe malae legere novercae GEOEfllCON LIB. III. Miscueruntque herbas et non innoxia verba. Sed fugit interea, fiigit inreparabile tempus, 285 Singula dum capti circumvectamur amore. Hoc satis aimentis : superat para altera curae, Lanigeros agitare greges hirtasque capellas. Hie labor ; nine laudem fortes sperate eoloni. Nee sum aninai dubius, verbis ea vincere magnum 290 Quam sit et angustis huno addere rebus honorem ; Sed me Pamasi deserta per ardua dulcis Raptat amor ; iuvat ire iugis, qua nulla priorum Oastaliam molli devertitur orbita elivo. Nimc, veneranda Pales, magno nunc ore sonandum. 295 Incipiens stabulis edico in mollibus herbam Carpere ovis, dum mox frondosa reducitur aestas, Et multa duram stipula filicumque maniplis Stemere subter bumum, glacies ne ftigida laedat MoUe pecua, scabiemque ferat turpisque podagras. 300 Post hinc digressus iubeo frondentia capns Aibuta sufficere et fluvios praebere recentis, Et stabula a ventis hibemo opponere soli Ad medium conversa diem, cum frigidus olim lam cadit extremoque inrorat Aquarius anno. 305 Hae quoque non cura nobis leviore tuendae. Nee minor usus erit, quamvis MUesia magno Vellera mutentur Tynos incocta rubores : Densior bine suboles, bine largi eopia lactis ; Quam magis exbausto spumaverit ubere mulctra, 310 Laeta magis pressis manabunt flumina mammis. Nee minus interea barbas incanaque menta Cinypbii tondent hirci saetasque oomantis Usum in castronim et miseris velamina nautis. Pascnntur vero silvas et summa Lycaei 315 florrentisque rubos et amantis ardua dumos ; Atque ipsae memores redeunt in tecta, suosque Ducunt, et gravido superant vix ubere limeu. Ergo omni studio glaciem ventosque nivalis, Quo minor est Ulis curae mortalis egestas, 320 Avertes, victumque feres et virgea laetus Pabula, nee tota claudes faenilia bruma. At vero Zepbyris cum laeta vocantibus aestas In saltus utrumque gregem atque in pascua mittet, Luciferi prime cum sidere frigida rura 325 Oarpamus, dum mane novum, dum gramina canent, Et ros in tenera pecori gratissimus berba. Inde, ubi quarta sitim caeli coUegerit bora Et cantu querulae rumpent arbusta cicadae, Ad puteos aut alta greges ad stagna iubebo 330 Cuirentem ilignis potare canalibus imdam ; e2 5' 52 p. VBEGILI MAKONIS Aestibus at mediis umbrosam exquirere vallem, Sicubi magna lovis antiquo robore quercus Ingentia tendat ramos, aut sicubi nigrum nicibus crebris sacra nemus accubet umbra ; 335 Turn tenuis dare rursus aquas, et pascere rureus Solis ad occaaum, cum frigidus aera vesper Temperat, et saltus reficit iam roscida luna, Litoraque alcyonem resonant, acalantbida dumi. Quid tibi pastores Libyae, quid pascua versa 340 Prosequar et raris habitata mapalia tectis ? Saepe diem noctemque et tntmn ex ordine mensem Pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis Hoapitiis : tantum campi iacet. Omnia secum Armentarius Afer agit, tectumque Laremque 345 Armaque Amyclaeumque canem Oressamque pharetram ; Non secus ac patriis acer Romanus in armis Iniusto sub faace viam quom carpit, et bosti Ante expectatum positis stat in agmine castris. At non, qua Scytbiae gentes Maeotiaque unda, 350 Turbidus et torquens flaventis Hister barenas, Quaque redit medium Rhodope pon-ecta sub axem. Ulic clausa tenent stabulis armenta, nee ullae Aut herbae campo apparent aut arbore ft'ondes ; Sed iacet aggeribus mveis informis et alto 355 Terra gelu late, septemque adsurgit in ulnas : Semper biemps, semper spirantes frigora Cauri. Turn Sol paUentis haut umquam discutit umbras. Nee cum invectus equis altum petit aetbera, nee cum Praecipitem Oceani rubro lavit aequore currum. 360 Concrescunt subitae currenti in flumine crustae, Undaque iam tergo fen'atos suatinet orbis, ' Puppibus ilia prius, patulia nunc bospita plaustris ; Aeraque dissiliunt volgo, vestesque ngescunt Indutae, caeduntque securibus umida vina, 365 Et totae solidam in glaciem vertere lucunae, Stiriaque inpexis induruit borrida barbis. Interea toto non setius aSre ninguit : Intereunt peoudes, stant circuml'usa pruinia Corpora magna boum, confertoque agmine cervi 870 Torpent mole nova et summis vix comibus extant. Hob non immissis canibus, non cassibus ullis Puniceaeve agitant pavidos formidine pinnae ; Sed frustra oppositum trudentis pectore montem Oomminus obtruncant ferro, graviterque nidentis 875 Oaedunt, et magno laeti clamore reportant. Ipsi in defossis specubus secura sub alta CHia agunt teiTa, eongestaque robora totasque Advolvere focis ulmos ignique dedere. GEOEGICON LIB. III. 53 Hie noctem ludo ducuat, et pocula laeti 380 Fermento atque acidia imitantur vitea sorbis. Talis hyperboreo septem aubiecta trioni Gens emena virum Ehipaeo tunditur Euro, Et pecudum fulvis velatur corpora saetis. Si tibi lanitium curae, primmn aspera ailva 385 Lappaeque tribolique absiat ; f uge pabiila laeta ; Contmuoque greges villis lege mollibus albos. Ulum autem, quamvis ariea ait candidus ipse, Nigra subest udo tantum cui lingua palato, Eeice, ne maculis infuscet veUera puUis 390 Nascentum, plenoque alium circumspice campo. Munere sic mveo lanae, si credere dignum est, Pan deus Aicadiae captam te, Luna, fefellit In nemora alta vocana ; nee tu aspemata vocantem. At cui laetis amor, cytiaum lotosque frequentis 395 Ipse manu salsasque ferat praesepibus herbas. Hine et amant fluvios magis, et magia ubera tendunt, Et salis occultum referunt in laete aaporem. Midti iam excretes probibent a matribus haedos, Primaque ferratis praefigunt ora capistris. 400 Quod surgente die mulsere boriaque diumis, Nocte premunt ; quod iam tenebris et sole cadente, Sublucemjexportans ealatbis adit oppida pastor, Aut parco sale contingunt hiemique reponunt. Nee tibi cura cauum fuerit postrema, sed una 405 Veloeis Spartae catulos acremque Molosaum Paace sero pingui. Numquam custodibus illis Nootumum stabub's furem ineursusque luporum Aut inpacatos a tergo horrebis Hiberoa. Saepe etiam euiau timidoa agitabis onagi'os, 410 Et canibus leporem, canibus venabere dammas ; Saepe volutabris pulses aUveatribus apros Latratu turbabis agens, montiaque per altos Ingentem clamore premes ad retia cervum. Disce et odoratam stabulis accendere cedrum, 415 Galbaneoque agitare gravis nidore ebelydroa. Saepe sub immotis praesepibus aut mala taetu Vipera deUtuit caelumque eiterrita fugit ; Aut tecto adsuetus coluber suecedere et umbrae, Pestia acerba boum, pecorique aspergere Tirus, 420 Fovit bumum. Cape saxa manu, cape robora, pastor, ToUentemque minas et sibila coUa tumentem Deice : iamque fuga timidum caput abdidit alte, Cum medii nexus extremaeque agmina caudae Solvontur, tardosque trahit sinus ultimus orbis. 425 Est etiam ille maltis Calabria in saltibus anguis, Squamea convolyens sublato pectore terga 54 p. VERGILI MAHOSIS Atque notis longam maculosus grandibus alvom, Qui, dum amnes ulli rumpuntur fontitus et dum Vere madent udo terrae ac pluvialitua austris, 430 Stagna oolit, ripiaque hatitans hie piscibus atram ImprobusingluTieiii ranisque loquacibiis explet; Postquam exusta palus, terraeque ardore debiscunt, Exsifit in siccuin, et flammantia lumina torquens Saevit agria asperque aiti atque extemtus aeatu. 435 Ne mihi turn mollis sub divo carpere somnoa Neu dorao nemoria libeat iacuiaae per berbaa, Cum poaitis novua exuviia nitiduaque iuventa Volvitur, aut catuloa tectis aut ova relinquena, Aiduus ad solem, et Unguis micat ore trisulcia. 440 Morborum quoque te cauaaa et 8igna,docebo. Turpis eves temptat scabies, ubi frigidua imber Altius ad vivum persedit et horrida cano Bruma gelu, vel cum tonaia inlotua adhaesit Sudor, et hirsuti aecuerunt corpora veprea. 445 Dulcibus idcirco fluviis pecua omne magiatri Perfundunt, udiaque ariea in gurgite viUia Mersatur, misausque secundo denuit amni ; Aut tonaum tristi contingunt coi-pua amurca, Et spumaa miscent argenti et sulpura viva 450 Idaeasque picea et pinguia ung*uine ceraa SciUamque eUeborosque gravia nigrumque bitumea Non tamen uUa magia praesens fortuna laborumst, Quam aiquia ferro potuit reacindere aummum Ulceris oa : alitur vitium viritque tegendo, 455 Dum medicas adhibere manua ad Tolnera pastor Abnegat, et meliora deoa aedet omnia poscena. Quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad osaa Cum fuiit atque artua depascitur arida febria, Profuit incensoa aestua avertere et inter 460 Ima ferire pedia aalientem aanguine yenam, Biaaltae quo more solent acerque Gelonus, Cum fagit in Bbodopen atque in deaerta Qetanmi, Et lac concretum cum sanguine potat equino. Quam procul aut molli succedere saepiua umbrae 465 Videria, aut aummaa carpentem ignavius herbas Extremamque aequi, aut medio procumbere campo Paacentem et aerae solam decedere nocti, Continuo culpam ferro compeace priuaqxiam Dira per incautum serpant contagia volgua. 470 Non tam creber agena hiemem ruit aequore turbo, Quam multae pecudum pestea. Nee amgula morbi Corpora corripiunt, sed tota aeativa repente, Spemque gregemque simul eunctamque ab origjne gentem. Tum sciat, aerias Alpis et Noriea aiquia GEOKGICON LIB. III. 55 475 Castella in tiimulia et lapydis arva Timavi Nunc quoque post tanto videat desertaque regna Pastorum et longe saltus lateque vacantis. Hie quondam morbo caeli mieeranda coortast Tempestas totoque autumni incanduit aestu, 480 Et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum, Oorrupitque lacus, intecit pabula tabo. Nee via mortis erat simplex, sed ubi ignea Tenis Omnibus aeta sitia miseros adduxerat artus, Eursus abundabat fluidus liquor omniaque in se 485 Ossa minutatim morbo conlapsa trahebat. Saepe in honore deum medio stans hostia ad aram, Lanea dum nivea eircumdatur infula vitta, Inter eunctantis cecidit moribunda ministros. Aut siquam feno mactaverat ante sacerdos, 490 Inde neque inpositis ardent altaria flbris, Necresponsa potest consultus reddere vates, Ac viz suppositi tinguntur sanguine cultri Summaque ieiuna sanie infuscatur harena. Hino laetis vituli volgo moriuntur in herbis, 495 Et dulcis animas plena ad praesepia reddunt ; BGnc canibus blandis rabies venit, et quatit aegros Tussis anhela sues ac faucibus angit obesis. Labitur infelix studiorum atque immemor herbae Victor equos fontisque avertitur et pede terram 500 Orebra ferit ; demissae aures, incertus ibidem Sudor, et Ule qnidem morituris frigidus, aret PeUis et ad tactum tractanti dura resistit. Haee ante exitiimi primis dant signa diebus ; Sin in processu coepit orudescere morbus, 505 Turn vero ardentes oculi atque attractus ab alto Spiritus, interdum gemitu gravis, imaque longo Ilia singultu tendunt, it naribus ater Sanguis et obsessas fauces premit aspera lingua. Proiuit inserto latices infundere comu 510 Lenaeos; ea visa salus iriorientibus una ; Mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti Ardebant, ipsique sues iam morte sub aegfa, (Di meliora piis erroremque hoatibus Ulum!) Discisaos nudis laniabant dentibus artus. 515 Eoee autem duro fumans sub vomere taurus Oonoidit et mixtum spumis vomit ore cruorem Extremosque ciet gemitus. It tristis arator Maerentem abiungens fraterna morte iuvencum, Atque opere in njedio defixa reliquit aratra. 620 Non umbrae altonim nemorum, non moUia possunt Prata movere animum, non qui per saxa volutus Purior electro eampum petit amnis ; at ima 56 p. TEEGILI MAEONIS Solvontur latera, atque oculos stupor urget ineitis, Ad terramque fluit devexo pondere cemx. 525 Quid labor aut benefacta iuvant ? quid Tomere terras InvertisBe gravis ? Atqui non Massica BaccU Munera, non illis epulae nocuere repostae : Frondibus et victu pascuntur simplicis herbae, Pocula sunt fontes liquidi atque exercita curau 530 Flumina, nee somnos abrumpit cura saliibris. Tempore non alio dicunt regionibus Ulis Quaesitas ad sacra boves lunonis et uris Inparibus ductoa alta ad donaria currus. Ergo aegre raatris terram rimantui, et ipsis 535 Unguibus infodiunt fruges, montisque per altos Contenta cerpice trabuut stridentia plaustra. Non lupus insidias explorat ovilia circum Nee gregibua noctumus obambulat ; acrior illuni Cura domat ; timidi dammae cervique fugaces 540 Nunc interque canes et circum tecta vagantur. lam maris immenei prolem et genus onme natantum Litore in exti'emo, ceu naufraga corpora, fluctus Proluit ; insolitae fugiunt in flumina pbocae. Intent et curvis frustra defensa latebris 545 Vipera et attoniti squamis adstantibns hydri. Ipsis est aer avibiis non aequus, et illae Praecipites alta yitam sub nube relinquont. Praeterea iam uec mutari pabula refert Quaeaitaeque nocent artes : cessere magistri 550 PhUlyrides Chiron Amythaoniusque Melampus. Saevit et in lucem Stygiis emisaa tenebris Pallida Tiaiphone lyiorbos agit ante Metumque, Inque dies avidum surgens caput altius effert. Balatu pecorum et crebris mugitibus amnes 555 Arentesque sonant ripae collesque supini. lamque catervatim dat atragem atque aggerat ipsis In stabulis turpi dilapsa cadaTera tabo, Donee bumo tegere ac foveia abacondere diacunt. Nam neque erat coriis uaiis, nee viacera quiaquam 560 Aut imdis abolere poteat aut -vincere flanuna; Ne tondere quidem morbo inluvieque pereaa Vellera nee telaa poaaunt attingere putoia ; Verum etiam invisos aiquis temptarat amictus, Ardentes papulae atque immundusolentia sudor 565 Membra aequebatur, nee longo delude moranti Tempore contactos artus sacer ignis edebat. GEOEGICON LIB. rv. 57 LIBER QUARTUS. Protenus aerii mellia caelestia dona Exseq[uar. Hanc etiam, Maecenas, aspice partem. Admiranda tibi levium spectacula rerum Magnauimosque duces totiusque ordine gentia 5 Mores et studia et populos et proelia dicam. In tenui labor ; at tenuis non gloria, siquem Numina laeva sinunt auditque vocatus Apollo. Priucipio sedes apibus statioque petenda, Quo neque sit ventia aditus, nam pabula venti 10 Ferre domum proMbent, neque oves haedique petulci Floribua insultent, aut errans bucula campo Decutiat rorem et surgentis atterat herbaa. Abaint et picti aqualentia terga lacerti Pinguibus a stabulis, meropesque aliaeque volucrea 15 Et manibus Procne pectus aignata cruentis ; Omnia nam late vaataut ipsasque volantis Ore ferunt dulcem nidis inmitibus escam. At liquidi fontes et atagna virentia musco Adaint et tenuia fugiens per gramina rirus, 20 Pahnaque vestibulum aut ingena oleaster inumbret, Ut, cum prima novi ducent examina reges Vere auo,ludetque favia emissa inventus, Vicina invitet decedere ripa calori Obyiaque hospitiis teneat frondentibua arbos. 25 In medium, aeu atabit iners sen profluet umor, Tranaveraas aalices et grandia conice saxa, Pontibua ut crebria poaaint conaistere et alas Pandere ad aeativom aolem, si forte morantis Sparserit aut praeceps Neptuuo inmerserit Eurus. 30 Haec circum casiae virides et olentia late SerpuUa et graviter spirantia copia thymbrae Horeat, inriguumque bibant violaria fontem. Ipaa autem, sen corticibus tibi suta cavatis Seu lento fuerint alvearia vimine texta, 35 Angustos habeant aditus : nam frigore meUa Cogit hiempa, eademque calor liquefacta remittit. Utraque vis apibus pariter metuenda ; neque illae Nequiquam in tectis certatim tenvia cera Spiramenta linunt, fucoque et floribua oras 40 Explent, coUectumque haec ipsa ad munera gluten Et visco et Pbrygiae servant pice lentius Idae. Saepe etiam eifossis, si vera eat fama, latebria Sub terra fovere larem, penitusque repertae 58 p. TEEGILI MAEONIS Pumicibusque cavis exesaeque arboris antro. 45 Tu tamen et levi rimosa cubilia limo Ungue fovens circum, et raras superinice frondes. Neu propius tectis taxum sine, nave lubentis TJre foco cancros, altae neu crede paludi, Aut ubi odor caeni graTis aut ubi concava pulsu 50 Saxa sonant vocisque oiFensa resultat imago. Quod superest, ubi pulsam hiemem Sol aureus egit Sub terras caelumque aestiva luce recluait, lUae continue saltus silvasque peragrant Purpureosque metunt flores et Bumma libant 65 Summa levee : hinc nescio qua dulcedine laetae Progeniem nidosque fovent, hinc arte recentis Excudunt ceras et mella tenacia fingunt. Hie ubi iam emiasum caveis ad sidera caeli Nare per aestatem liquidam suspexeris agmen 60 Obacuramque trahi vento mirabere nubem, Contemplator : aquas dulcis et &ondea semper Tecta petunt : hue tu iussos asperge sapores, Trita melisphylla et eerinthae ignobUe gramen, Tinnitusque cie et Matris quate cymbala eireum : 65 Ipsa« eonsident medicatis sedibus, ipsae lituma more suo aeae in eunabula eondent. Sin autem ad pugnam exierint — ^nam saepe duobiia Regibus incessit magno discordia motu ; Confinuoque animos volgi et trepidantia bello 70 Corda licet longe praescisoere ; namque morantis Martius ille aens lauci canor increpat et vox Auditur fractos sonitus imitata tubarum : Turn trepidae inter se coeunt pinnisque coruscant Spiculaque exacuunt rostris aptantque lacertos, 75 Et circa regem atque ipsa ad praetoria densae Miscentur magnisque vocant clamoribus hostem : Ergo ubi ver nanotae sud'um camposque patentis Erumpunt portis, concurritur, aethere in alto Fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem, 80 Praecipitesque cadunt ; non densior aere grando, Nee de concuasa tantum pluit Uice glandis : Ipsi per medias acies insignibus alia Ingentis animos angusto m pectore veraant, Uaque adeo obnixi non cedere, dum gravis aut hos 85 Aut hos versa fuga victor dare terga aubegit : — Pli motus animorum atque haec certamina tanta Pulveris exigui iactu compreaaa quiescent. Verum ubi ductores aoie revocaveris ambo, 4^—50 Hos quattuor versus ita transposuit H. ut post t. 32 stareat! quod no8 non opus esse ceosemus. GEOKGICON LIB. IT. 59 Deterior qui tisus, eum, ne prodigus obsit, 90 Dede neci ; melior vacua sine reo^uet in aula. Alter erit maculis auro squalentibus ardens ; Nam duo sunt genera : hie melior, insignia et ore Et rutilis clarus squamis ; ille lioiTidus alter Desidia latamque trahens inglorius alTom. 95 Ut binae regum fades, ita corpora plebia. Namque aliae turpes horrent, ceu pulvere ab alto Cum venit et sicco terram spuit ore viator Aridus ; elucent aliae et fiilgore coruscant Ardentes auro et paribus lita corpora guttis. 100 Haee potior suboles, hino caeli tempore certo Dulcia mella premes, nee tantum dulcia, quantum Et liquida et durum Bacchi domitura saporem. At quom incerta volant caeloque examina luduut, Contemnuntque favos et frigida tecta relinquont, 105 Instabilis ammos ludo prohibebis inani. Nee magnus prohibere labor ; tu regibus alas Eripe ; non illis quisquam cunctantibus altum Ire iter aut castris audebit vellere signa. Invitent croceis halantes floribus horti, 110 Et custos furum atque avium cum falce saligna Hellespontiaci servet tutela Priapi. Ipse thynium pinosque ferens de montibus altis Tecta serat late circum, cui talia curae ; Ipse labore mauum duro terat, ipse feracis 115 Rgat humo plautas et amicos inriget imbris. Atque equidem, extremo ni iam sub fine laborum Vela traham et terris festinem advertere proram, Forsitan et, pinguia hortos quae cura colendi Omaxet, canerem, biferique rosaria Paesti, 120 Quoque modo potis gauderent intiba rivis Et vii'ides apio ripae, tortusque per herbam Cresceret in veutrem cucumis ; neo sera comantem Narcissum aut flexi tacuiaaem vimen acanthi PaUentisque hederas et amantia litora myrtos. 125 Namque sub Oebaliae memini me turribua arcis, Qua niger umectat flaventia culta Qalaesus, Oorycium vidisse senem, cui pauca relicti lugera ruris erant, nee fertilia ilia iuvencis Nee Cereri opportuna seges nee commoda Baccho. 130 Hie ranim tamen in dumis bolus albaque circum LUia verbenaeque premens vescumque papaver Regum aequabat opes animis, seraque revertens Nocte domum dapibus mensas onerabat inemptis. Primus vere rosam atque autumno carpere poma, 135 Et cum tristis hiemps etiamnum frigore saxa Eumperet et glacie cursus frenaret aquarum, 6o p. VBKGILI MAEONIS Die oomam mollis iam tondebat hyaointlii Aestatem increpitana seram zephyrosq^ue morantis. Ei'go apibus fetis idem atc[ue examine multo 140 Primus abundare et spumantia cogere pressis Mella favia ; iUi tUiae atque uberrima piaus ; Quotque ia flore novo pomia se fertilia arbos Induerat, totidem autumno matura tenebat. Hie etiam seras in versum distulit ulmos 145 Eduramq[ue piram et spinoa iam prupa ferentis lamque mimstrantem platanum potantibua umbras. Verum haee ipse equidem apatiis exclusus iniquis Praetereo atque aUis post me memoranda relinquo. Nunc age, naturas apibus quas luppiter ipse 150 Addidit, expediam, pro qua mercede canoros Curetum sonitua crepitantiaque aera seeutae Dictaeo caeU Regem pavere sub antro. Solae communis natos, consortia tecta TJrbis habent, magnisque agitant sub legibus aevnm, 155 Et patriam solae et certos novere penatis ; Venturaeque hiemis memores aestete laborem Experiuntur et in medium quaesita reponimt. Namque aliae victu invigUant et foedere pacto Exercentur agris ; pars intra saepta domorum 160 Narcissi lacrimam et lentum de cortice gluten • Prima favia ponunt fundamina, deinde tenacis Suspendunt ceraa ; aliae spem gentis adultos Educunt fetus ; aliae purissima mella Stipant et liquido distendunt nectare cellaa : 165 Sunt quibua ad portas cecidit oustodia aorti, Inque vicem apeculantur aquas et nubUa caeli, Aut onera accipiunt venientum, a\it agmine facto Ignavum fucos pecus a praesepibus arcent : Fervet opus, redolentque thymo &agrantia mella. 170 Ac veluti lentis Cyclopes fvdmina maasia Cum properant, alii taurinis foUibus auras Accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt Aera lacu ; gemit impositis incudibus Aetna : Uli inter sese magna vi braccHa tollunt 175 In numerum, versantque tenaci forcipe ferrum : Non aliter, si parva licet componere magnis, Cecropias innatus apes amor urguet babendi Munere quamque sue : grandaevis oppida cui'ae, Et munire favos et daedala fingere tecta : 180 At fessae multa referunt se nocte minores, Crura thymo plenae ; pascuntur et arbuta passim Et glauftas sauces casiamque crocumque rubentem Et pinguem tiliam et ferrugineos hyacinthos. 9E0RGIC0N LIB. IT. 6 1 Omnibus una quies operum, labor omnibus unus : 186 Mane ruunt portis ; nusquam mora ; rursus eaadem Vesper ubi e pastu tandem decedere campis Admonuit, tum tecta petunt, turn corpora curant ; Fit sonitus, mussantque oras et limina circum : Post ubi iam thalamis se composuere, siletur 190 In noctem, fessosque sopor suus occupat artus. Nee vero a stabulis pluvia iapendente recedunt Longius, aut credunt caelo adventantibus Euiis ; Sed circum tutae sub moenibus urbis aquantur, Excuisusque brevis temptant, et saepe lapillos, 195 Ut cumbae instabiles fluctu iactante saburram, Tollunt, his sese per inania nubila librant. TlliiTn adeo placuisse apibus mirabere morem, Quod neque concubitu indulgent, nee corpora segnes Iq Venerem solvimt aut fetus mxibus edunt ; 200 Verum ipsae e foliis natos, e suayibus herbis Ore legunt, ipsae regem parvosque Quirites Sufficiunt, amasque et cerea regna reflnguiit. Saepe etiam duns errando in cotibus alas Attrivere, ultroque animam sub fasce dedere : 205 Tantus amor florum et generandi gloria mellis. Ergo ipsas quamvis angusti terminus aevi Excipiat, neque enim plus septima ducitui aestas, At genus immortale manet, multosque per annos Stat fortuna domus, et avi numerantur avormn. 210 Praeterea regem non sic Aegyptos et ingens Lydia nee populi Paithorum aut Medus Hydaspes Observant : rege incolumi mens omnibus una est ; Amisso rupere fidem, constructaque mella Diripuere ipsae et crates solvere favorum : 215 lUe operum custos, ilium admirantui et omnes Circumstaut fremitu denso stipantque frequentes, Et saepe attoUunt umeris, et corpora bello Obiectant pulchramque petxmt per volnera mortem. His quidam signis atque naec exempla secuti 220 Esse apibus partem divinae mentis et haustus Aetberios dixere ; demn namque ire per omnis Terrasque tractusque maris caelumque profundum ; Hinc pecudes armenta viros, genus omne ferarum, Quemque sibi tenuis nascentem aicessere vitas j 225 Scilicet hue reddi deinde ac resoluta refeni Omnia, nee morti esse locum, sed viva volare Sideris in numerum atque alto succedere caelo. Siquando sedem augustam servataque mella 2OS-75. Hos trie versus post v. 183 collocavit W„ quern nos secuti ncm Bumos. 62 p. TEESILI MARONIS Theaauris relines, prius haustu sparsus aquarum 230 Ora fove, fumosque manu praetende sequacis. Bis gravidos cogimt fetus, duo tempora messis, Taygete simul os terns ostendit honestum Pleas et Oceani spretos pede reppulit anmis, Aut eadem sidus fugiens ubi Piscis aquosi 235 Tristior hitemas caelo descendit in undas. Ulis ira modum supra est, laesaeque venenum Moraibus inspirant, et spicula caeca relinquont Adfixae venis, animasque in volnere ponunt. Sin duram metues hiemem paroeaque fiituro 240 Contunaosque animos et res miaerabere fractas, At STiJfire tnymo ceraaque recidere inania Quia dubitet ? nam aaepe favos ignotus adedit Stelio et lucifugis congeata cubilia blattis Immunisque sedens aliena ad pabula fucua ; 245 Aut asper crabro inparibua ae immiscuit armia, Aut dirum tiniae genua, aut inyisa Miuerrae Laxos in foribua suspendit aranea cassis. Quo magis exhauatae faerint, hoc acriua omnea Incumbent generis lapsi sarcire ruinaa, 250 Complebuntque foroa et floribus horrea texent. Si Tero, quoniam casus apibus quoque nostros Vita tulit, tnati languebunt corpora morbo — Quod iam non dubiis poteria cognoacere signis : Continue est aegris alius color ; homda voltum 255 Deformat macies ; turn corpora luce carentum Expoi-tant teetis et tristia funera ducunt ; Aut illae pedibus conexae ad limina pendent, Aut intus clauaia cunctantur in aedibua, omnea Ignavaeque fame et contracto frigore pigrae : 260 Turn sonua auditur gravior, tractimque ausurrant, Frigidus ut quondam ailyis inmurmurat Auster, Ut mare aollicitum atridit refluentibus undis, Aeatuat ut olausis rapidus fomaeibus ignis : — Hie iam galbaneoa suadebo incendere odores 265 MeUaque harundineis inferre canalibus, ultro Hortantem et fesaaa ad pabula nota vocantem. Proderit et tunsum gallae admiscere saporem Arentisque roaaa aut igni pinguia multo Defruta vel paithia pasaoa de vite racemoa 270 Gecroplumque tbymum et grave olentia centaurea. Eat etiam flos in pratis, cui nomen amello Fecere agricolae, facilia quaerentibus herba ; Namque uno ingentem tollit de caespite silvam 243. Keficio an deleudum sit et, commatibus additia post vocabula steUo, blattis. 6E0HGIC0N LIB. IT, ' 63 Aureus ipse, sed in foliis, quae plurima circum 275 Funduntur, violae sublucet piwpura nigrae ; Saepe deum nexis omatae torquibus arae ; Asper in ore sapor ; tonsis in Tallibus ilium Pastores et curva legxint prope fliunina Mellae : Huius odorato radices incoque Baccbo, 280 Pabiilaque in foribus plenis adpone canistris. Sed siquem proles subito defecerit omnis, Nee, genus unde novae stirpis revocetur, habebit, Tempus et Arcadii memoranda inventa.magistri Pandere,quoqiie modo caesis iam saepe iuvencis 285 Insincerus apes tulerit cruor. Altius oinnem Expediam prima lepetens ab origine famam. Nam qua Pellaei gens fortunata Oanopi Accolit eiiuso stagnantem flumine Nilum Et circum pictis veMtur sua riira phaselis, 290 Quaque pharetratae vicinia Persidis urguet, Et diversa ruens septem discm-rit in era Usque coloratis amnis deveius ab Indis, Et Tiridem Aegyptum nigra fecundat harena, Omnis in hac certam regie iacit arte salutem. 295 Eiiguus primum atque ipsoa contractus in usus Eligitur locus ; hunc angustique imbrice tecti Parietibusque premunt artis, et quattuor addunt, Quattuor a ventis obliqua luce fenestras. Tum Titulus bima curvans iam comua fronte 300 Quaeritur ; huic geminae nares et spiritus oris Multa reluctanti obstruitui', plagisque perempto Tunsa per integram solvuntur viscera peUem. Sic positum in clauso linquunt, et ramea costis Subiciunt fragmenta, thymum casiasque recentis. 305 Hoc geritur Zephyris primum inpeUentibus undas, Ante novis rubeant quam prata coloribiis, ante Garrula quam tignis uidum suspendat hirundo. Interea teneris tepefactus in ossibus umor Aestuat, et visenda modis animalia miris, 310 Trunca pedum prime, mox et stridentia pinnis, Miscentur, tenuemque magis magis aera carpunt, Donee, ut aestivis effusus nubibus imber, Erupere, aut ut nervo pulsaute sagittae Prima leves ineunt siquando proelia Parthi. 315 Quis deus banc, Musae, quis nobis extudit artem ? Unde nova ingressus hominum experientia cepit ? Pastor Aristaeus fagiens Peneia Tempo Amissis, ut fama, apibus morboque fameque Tristis ad extremi sacrum caput adstitit amnis 820 Multa querens, atque bac adiatus voce parentem : 'Mater, Cyrene mater, quae gurgitis huiua 64 p. TEEGILI MAEONIS Ima tenes, quid me praeclara stirpe deomm, Si modo, quern perhibes, pater est Thymbraeus Apollo, Invisum fatis genuisti ? aut quo tibi noatri 325 Pulsus amor ? quid me caelum sperare iubebas ? En etiam bunc ipsum vitae mortalis bonorem, Quem mibi vix frugum et pecudum custodia soUers Omnia temptanti extuderat, te matre relinquo. Quin age et ipsa manu felicis erue sUvas, 330 Fer stabulis inimicum ignem atque interfiee messis, Ure sata, et duram in vitis molire bipennem, Tanta meae si te ceperunt taedia laudis.' At mater sonitum tnalamo sub fluminis alti Sensit. Earn circum Milesia veUera Nymphae 335 Carpebant, hyali aaturo fueata colore, Drymoque Xantboque Ligeaque PbyUodoceque, Caesaiiem efiiisae nitidam per Candida coUa, •Neaaee Spioque Tbaliaque Cymodoceque,* Cydippeque et flava Lycorias, altera virgo, 340 Altera tum primes Lucinae experta laboies, Clioque et Beroe soror, Oceanitides ambae, Ambae auro, pictis incinctae pellibus ambae, Atque Epbyre atque Opis et Asia Deiopea, Et tandem positis velox Aietbusa sagittis. 345 Inter quas curam Olymene narrabat inanem Volcani, Martisque dolos et dulcia furta, Aque Cbao densos divom numerabat amores. Carmine quo captae dum fusis moUia pensa Devolvunt, itenmi matemas impulit axuis 350 Luctus Aristaei, vitreisque sedilibus omnes Obstipuere ; sed ante alias Aretbuaa sorores Prospiciens summa flavum caput eitulit unda, Et procul : '0 gemitu nou frustra exterrita tanto, Cyreue soror, ipse tibi, tua maxima cvira, 355 Trialis Aristaeua Penei genitnria ad undam Stat lacrimans, et te crudelem nomine dicit.' Huic percuasa nova mentem formidine mater 'Due, age, due ad nos ; fas illi limina divom Tangere,' ait. Simul alta iubet discedere late 360 Flumina, qua iuvenis gressua inferret. At iUum Ourvata in montia apeciem circumstetit unda Accepitque sinu vasto miaitque aub amnem. lamque domum mirana genetricis et umida regna Speluncisque lacus clauses lueosque aonantis 365 Ibat, et ingenti motu stupefactua aquarum Omnia aub magna labentia flumina terra Spectabat diveraa locis, Phaaimque Lycumque Et caput, imde altus primum se erumpit Enipeus, Unde pater Tiberinus et uude Aniena fluenta GEORGICON LIB. IV. 65 870 Saxosusque sonans Hypanis Mysusque Caicus Et gemina auiatus taurino cornua voltu Eridanus, quo non alius per plnguia culta In mare purpureum yiolentior effluit amnis. Postquam est in thalanii pendentia pumice tectii 375 Perventum et nati fletus cognovit inanis Cyrene, manibus liquidoa dant ordine fontis Germanae, tonsisque ferunt mantelia villis ; Pars epulis oneraut meusas et plena reponunt Pocula ; Panchaeis adolescunt ignibus arae ; 380 Et mater 'cape Maeonii carcliesia Baccbi, Oceano libemus' ait. Simul ipsa precatur Oceanumque patrem rerum Nymphasque sorores, Centum quae sUvas, centum quae flumina servant. Ter liquido ardentem perfudit neetare Vestam, 885 Ter flamma ad summum tecti subiecta reluxit. Omine qvio finnans animum sic incipit ipsa : 'Est in CarpatMo Neptuni gurgite vates Caeruleua Proteus, magnum qui piscibus aequor Et iuncto bipedum curru metitur equorum. 390 Ilic nunc Emathiae portus patriamque revisit Pallenen ; hunc et Nymphae veneramur et ipse Grandaevus Nereus ; novit namque omnia vates, Quae sint, quae fueriat, quae mox ventura trabantur : Quippe ita Neptuno visum est, immania cuius 395 Armenta et turpis pascit sub gurgite phocas. Hie tibi, nate, prius vinclis capiundus, ut omnem Expediat morbx causam, eventusque secundet. Nam sine vi non ulla dabit praeoepta, neque ilium Orando flectes ; vim duram et vincula capto 400 Tende ; doli circum haec demum franguntur inanes. Ipsa ego te, medios cum sol accenderit aestus. Cum sitiunt herbae et pecori iam gratior imibrast, In secreta senis ducam, quo fessus ab undis Se recipit, facile ut somno adgrediare iacentem. 405 Varum ubi correptum manibus vinclisque tenebis, Turn variae eludent species atque ora fei'arum. Fiet enim aubito sus borridus atrac[ue tigris Squamosusque draco et fulva cervice leaena, Aut acrem flammae sonitum dabit atque ita vinclis 410 Excidet, aut in aquas tenuis dilapaus abibit. Sed quanto ille magis formas se vertet in omnis, Tarn tu,nate, magis contende tenacia yiucla, Donee talis erit mutato corpore, qualem Videris, incepto tegeret cum lumma aomno.' 415 Haec ait, etliquidum ambrosiae defimdit odorem, Quo totum nati corpus perduxit : at Uli Duleis compositis spiravit criuibus aura. 66 p. VEKGILI MAEONIS Atque hatilia membris venit vigor. Est specua ingens Exeai latere in montis, quo plurima vento 420 Cogitur inque siaus sciridit sese unda reductos, Deprensis olim static tutissima nautis : i Intus 86 vaeti Proteus tegit .obice saxi. ^ Hie iuvenem in latebris aversum a lumine Nynipha Collocat, ipsa procul nebulis obscura resistit. 425 lam rapidus torrens sitientis Sinus Indos Ardebat caelo, et medium Sol igneus orbem Hauserat ; arebant berbae, et cava flumina siecis Faucibus ad limum radii tepefacta coquebant, Cum Proteus consueta petens e fluctibus antra 430 Ibat f eum vasti oircum gens umida ponti Exultans rorem late dispersit amarum. Stemunt se somno diversae in litore phocae ; Ipse, velut stabuli custos in montibus olim, Vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit, 435 Auditisque lupos acuimt balatibiis agni, Oonsidit scopulo medius numerumque receuset. Cuius Aristaeo quoniam est oblata facultas, Vix defessa senem passus componere membra Cum clamore ruit magno, manicisque iacentem 440 Occupat. Hie suae contra non immemir artis Omnia transformat sese in miracula rerum, Ignemque horribUemque feram fluviumque liquentem. Verum ubi nulla fugam reperit fallacia, victus In sese redit, atque bominis tandem ore locutus 445 ' Nam quis te, iuveuum confidentissime, nostras lussit adire domos, quidve bine petis ?' inquit. At ille : 'Scis, Proteu,' scis ipse ; neque est te fallere quiquam ; Sed tu desine velle : deum praecepta seouti Venimus, hinc lassis quaesitum oraeula rebus.' 450 Tantum efiatus. Ad baec vates vi denique multa Ardentis oculos intorsit lumine glauco, Et graviter frendens sic fatis ora resolvit : ' Xon te nullius exercent numinis irae ; Magna luis commissa : tibi bas miserabilia Orpbeus 455 Hautquaquam ob meritum poenas, ni fata resistant, SuBoitat, et rapta graviter pro oouluge saevit. Ilia quidem, dum te fugeret per flumina praeceps, Immanem ante pedes bydrum moritura puella Servantem ripas alta non vidit in herba. 460 At cborus aequalis Dryadum clamore supremos Implerunt montis ; flerunt Rhodopei^ avces Altaque Pangaea et lihesi Mavortia tellus Atque Getae atque liebrus et Actias Oritbyia. Ipse cava solans aegrum testudine amorem 465 Te, dulcis coniunx, te solo in litore secum, GEORGICON LIB. IT. 67 Te veniente die, te decedents canebat. Taenarias etiam fauces, alta ostia Ditis, Et caligantem nigra formidine lucum Ingressug Manisque adiit Eegemque tremendnm 470 Nesciaque liumanis pjecibus mansuescere corda. At cantii commotae Erfebi de sedibus imis Umbrae ibant tenues simulacraque luce carentum, Quam multa in foliis avium se milia condunt. Vesper ubi aut hibemus agit de montibus imber, 475 Matres atque viri defunotaque corpora vita Magnanimum beroum, puen innuptaeque puellae, Impositiquerogieiuvenes ante ora parentum; Quos circum limus niger et defomus harundo Oocyti tardaque palus inamabilis unda 480 AJligat, et noviens Styx interfusa coercet. Quin ipsae stupuere domus atque intuna Leti Tartara caenileosque implexae crinibus anguis Euinenide_g, tenuitque inbians tria Cerberus ora, Atque Ixionii vento rota constitit orbis. 485 lamque pedem referens casus evaserat omnia, Redditaque Eurydioe superas veniebat ad auras Pone sequens, namque banc dederat Proserpina legem, Cum subita incautum dementia cepit amantem, Iguoscenda quidem, scirent si ignoscere Manes : 490 Restitit, Eurydicenque suam iam luce sub ipsa Immemor heu victusque animi respexit: ibi omnis Efflisus labor atque immitis rupta tyraiini Foedera terque fragor stagnist auditus Averni. nia 'quisLet me' Lnqmt,'miseram et te perdidit, Orpbeu, 495 Quis tautus furor ? En itenun crudelia retro Fata vocant, conditque natantia lumina somnus. lamque vale : feror mgenli circumdata nocte InvaJidasque tibi tendens, heu non tua, palmas.' Dixit, et ex oculis subito ceu fumus in am'as 500 Commixtus tenuis fagit diversa, neque iUum Prensantem neqxuquam umbras et multa volentem Dicere praeterea vidit ; nee portitor Orci Amplius obiectam passus transire paludem. Quid faceret ? quo se rapta bis coniuge ferret ? 505 Quo fletu Manis, qua numina voce moveret ? ^ Ilia quidem Stygia nabat iam fiigida cumba. Septem ilium totos perbibent ex ordine menses Eupe sub aeria deserti ad Strymonis imdam Flevisse et gelidis haec evolvisse sub antrig, 510 Mulcentem tigris et agentem carmine quercus ; Qualis populea maerens pbilomela sub lunbra Amissos queritur fetus, quos durus arator Observans nido inplumis detraxit ; at iUa 68 p. YERGILI MAEONIS Flet noctern, ramoc[ue sedens miserabile carmen 515 Integrat, et maestis late loca questibus implet. Nulla Venus, non uUi animum flexere hymenaei : Sohia hyperboreas glacies Tanaimque nivalem Arvaque Rhipaeis numquam viduata pruinis Lustrabat raptam Eurydicen atque inrita Ditis 520 Dona querens ; spretae Oiconum quo munere matrea Inter sacra deum noctumique orgia Bacchi Discerptum latos iuvenem sparsere per agros. Turn quoque marmorea caput a cervice revolsum Gurgite cum medio portans Oeagrius Hebrus 525 Volveret, Eurydicen tox ipsa et frigida lingua "A miseram Eurydicen" auima fugiente Tocabat ; Eurydicen toto referebant flumine ripae.' Haec Proteus, et se iactu dedit aequor in altum, Quaque dedit, spumantem undam sub vertice torait. 530 At non Cyrene ; namque ultro adfata timentem : 'Nate, licet tristis animo deponere curas : Haec omnis morbi causa, bine miserabile Nymphae, - Cum quibus iUa cboros lucis agitabat in altis, Exitium misere apibus : tu munera supples 535 Tende petens pacem et facUis venerare Napaeas ; Namque dabunt veniam votis irasque remittent. Sed modus orandi qui sit, prius ordine dicam : Q,uattuor eximios praestanti corpore tauroe, Qui tibi nimc viridis depascunt summa Lycaei, 540 Delige, et intacta totidem cervice iuvencas : Quattuor hia aras alta ad delubra dearum Constitue, et sacrum iugulis demitte cruorem, Corporaque ipsa boum frondoso desere luco. Post, ubi nona suos Aurora ostenderit ortus, 545 Inferiaa Orpbei Letbaea papavera mittes, Et nigi'am mactabis ovem, lucumque revises ; Placatam Eurydicen vitula venerabere caesa.' Haut mora j continuo matris praecepta faoessit ; Ad delubra venit, monstratas excitat aras, 550 Quattuor eximios praestanti corpore tauros Ducit et intacta totidem cervice iuvencas : Post, ubi nona suos Aurora indxixerat ortus, Inferias Orpbei mittit, lucumque revisit. Hie vero subitum ac dictu mirabile monstrum 555 Aspiciunt, liquefacta boum per viscera toto Stridere apes utero et ruptis effervere costis, Immensasque trabi nubes, iamque arbore summa Confluere et lentis uvam demittere ramis. Haec super arvorum cultu pecorumque catiobaiu 560 Et super arboribus, Cae.sar dum magnus ad altum Fulmiuat Eupbraten bello, victorque volentis GEORGICON LIB. IV. 6g Per populos dat iura, Tiamque adfectat Olympo. Hlo Vergilium me tempore dulcis alebat Parihenope, studiis florentem ignobilis oti, 565 Carmina qvii lusi pastormn, audaxque iuventa, Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi. p. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER PRIMUS. [Hie ego, qui qnondam gracili modulatus avena Carmen, et egressiis silvis vlcina coegi IJt quamvis a"vido parerent arva colono, Gratum opus agricolis, at nunc horxentia Marias] Arma vinimque cano, Troiae qui primus ab oris Italiam fato profug^s Lavinaque venit Litora, multum ille et terris iactatus et alto Vi superum saevae memorem luuonis ob iram, 6 Multa quoque et beUo paasus, dum conderet urbem Inferretque deos Latio, genus unde Latinum Albanique patres atque altae moenia Romae. Musa, mi hi causas memora, quo numine laeso Quidve dolens regina deum tot volvere casus 10 lusignem pietate virum, tot adire labores Inpulerit. Tantaene animis caelestibua irae ? TJrbs antiqua fuit, Tyrii teuuere coloni, Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe Ostia, dives opum studiisque aspemma belli : 15 Quam luno fertur terris magis omnibus unam Posthabita coluisse Samo : hie iUiua arma, Hie currus fuit ; hoc regnum dea, gentibus esse Siqua fata sinaut, iam turn teuditque foyetque. Progeniem sed enim Troiano a sanguine duel 20 Audierat, Tyrias olim quae verteret arces ; Hinc populum late regem belloque superbum Venturum excidio Libyae ; sic volvere Parcaa. Id metuens veterisque memor Satumia belli, Prima quod ad Troiam pro caris gesaerat Argis: — 25 Necdiun etiam causae u-arum saevique dolores Exciderant auimo ; manet alta mente lepostum AENEIDOS LIB. I. 7 1 ludiolum Paridia spretaeciue iniuria formae, Et genus inyisiun et rapti Ganymedis honores : — His accensa super iactatos aequore toto 80 Troas, reliquiae Danaum atque immitis Achilli, Arcebat longe Latio, multosque per annos Errabant acti fatis maria omnia circum. Tantae molis erat Eomanam condere gentem. Vix e eonspectu Siculae telluris in altum 35 Vela dabant laeti et spumas salis aere ruebant, Cum luno aetemum servans sub pectore volnus Haec secum: 'mene incepto desistere victam, Nee posse Italia Teucrorum avertere regem ? Quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem 40 Ar^vom atque ipsos potuit submergere ponto, Unius ob noxam et furiaa Aiacis Oili ? Ipsa lovis rapidum iaculata e nubibus ignem Disiecitque rates evertitque aequora ventis, Tlhim exspirantem transfixo pectore flammaa 45 Turbine corripuit scopiiloque inflxit acuto ; Aat ego, quae divom incedo regina, loviaque Et soror et coniunx, una cum gente tot anuos Bella gero. Et quisquam numen lunonis adorat Praeterea, aut supples aria imponet honorem ?' 50 Talia flammato secum dea corde Tolutana Nimboiimi in patriam, loca feta furentibua austris, Aeoliam venit. Hie vasto rex Aeolua antro Luctantea ventos tempestatesque sonoras Imperio premit ac vincUs et carcere frenat. 55 lUi indignantes magno cum murmure montis Circiun claustra fremimt ; celaa sedet Aeolua arce Sceptra tenens, moUitque animos et temporat iras ; Ni faciat, maria ac terras caelumque profundiim Quippe ferant rapidi secum verrantque per auras. 60 Sed Pater omnipotens speluncis abdidit atria Hoc metuena, molemque et montes insuper altos Impoauit,regemquededit, qui foedere certo Et premere et laxas sciret dare iussua habenas. Ad quern timi luno supplex his Tocibus usa eat : 65 'Aeole, namque tibi divom Pater atque bominum rex Et mulcere dedit fluctus et tollere vento, Gens intmica mihi Tyrrbenum navigat aequor, Ilixmi in Italiam portana victosque Penates : Incute vim ventis submeraaaque obrue puppes, 70 Aut age diversoa et dissice corpora ponto. Sunt mihi bis aeptem praeatauti corpore Nymphae, Quarum quae forma pulcberrima Deiopea, Conubio lungam stabili propriamque dicabo, 72 p. VJEBGILI MAEONIS Oumis ut tecum meritie pro talibus annos 75 Exigat et pulckra faciat te prole parentem.' Aeolus haec contra: 'tuus, o regina, quid optes, Explorare lator ; mihi iuaaa capessere fas est. Tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra loTcmque Concilias, tu das epulis accumbere divom, 80 Nimborumque facis tempestatumque potentem.' Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montem Impulit in latus : ac venti Telut agmine facto, Qua data porta, munt et terras turbine perflant. licubueremari, totumque a eedibus imis 85 Una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus. Cnsequitm' clamorque Tirum stridorque mdentum. Eripiunt subito nubes caelumque diemque Tfeucrorum ex oculis ; ponto nox incubat atra. 90 Intonuere poll et crebris micat ignibus aether, Praesentemque viris intentant omnia mortem. Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra ; Ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas Talia voce refert: 'oterque quaterque beati, 95 Quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis Contigit oppetere ! o Danaum fortissime gentis Tydide, mene Iliacis occumbere campis Non potuisse tuaque animam hanc efftmdere dextra, Saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens 100 Sarpedon, ubi tot Simois con-epta sub undis Scuta viriun galeasque et fortia corpora Tolvit ! ' Talia/ iactanti stridens Aquilone procella Velum adrersa ferit, fluctusque ad aidera tollit : Franguntur remi ; tum prora avertit et undis 105 Dat latus ; insequitur cumulo praeruptus aquae mons. Hi summo in fluctu pendent, his unda dehiscens Terram inter fluctus aperit ; t'urit aestus harenis. Tris Notus abreptas in saxa latentia torquet ; Saxa Tocant Itali mediis quae in fluctibus AJas, 110 Dorsum inmane mari summo ; tris Eurus ab alto In brevia et syrtis urguet, miserabUe visu, Inliditque vadis atque aggere cingit harenae. Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten, Ipsius ante oculos ingens a vertice pontus 115 In puppim ferit : excutitur prouusque magister Volvitur in caput ; ast iUam ter fluctus ibidem Torquet agens circum, et rapidus vorat aequore Tortex. Apparent rari nantes in gm-gite vasto, Anna virum tabidaeque et Troia gaza per undas. 120 lam validam Ilionei navem, iam fortis Achati, Et qua vectus Abas, et qua gi-andaevus Aletes, AENEIDOS LIE. I. 73 Vicit hiempa ; laxis laterum compagibus omnes Accipiunt mimicum imbrem rimisque fatiscunt. Interea magno misceri niiirmm-e pontum 125 Emiasamque hiemem seuait Neptunus et imia Stagna refusa vadis, graviter commotus ; et alto Proapiciens aumma placidum caput extiilit unda. Diaiectam Aeneae toto videt aequore classem, Fluclibus oppreasoa Troaa caelique ruina : 130 Nee latuere doli fratrem Ivmonia et irae : Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur : ' Tantane vos generis teuuit fidueia vestri ? lam caelum terramque meo aine numine, Venti, Miacere et tantaa audetia toUere moles ? 135 Quos ego — Sed motos praeatat componere fluctua : Poat mihi non aimili poena oommiasa luetis. Maturate fugam, regique haec dicite vestro : Non illi imperium pelagi saevumque tridentem, Sed mihi aorte datum. Tenet iUe inmania saxa, 140 Veatras, Eure, domos ; ilia se iactet in aula Aeolus et clauso ventorum carcere regnet,' Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat, Collectasque fugat nubes solemque reducit. Cymotboe simm et Triton adnixus acuto 145 Detrudunt navis scopulo ; levat ipse tridenti • Et vastas aperit syrtis et temperat aequor, Atque rotis aummaa levibua perlabitur undaa. Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est • Seditio, aaeyitque animis ignobile volgns ; 150 lamque faces et aaxa volant, furor arma ministrat ; Timi pietate gravem ac meiitia ai forte virum quem Conspexere, auent arrectisque am'ibus adataut ; Ele regit dictis animos, et pectora mulcet : Sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam 155 Prospiciens genitor caeloque invectus aperto Flectit equoa cumique volans dat lora secundo. Defessi Aeneadae quae proxima litora cureu Contendunt petere, et Libyae vertuntui ad. oras. Est in aecessu lougo locus : inaiila portum 160 Eificit obiectu laterum, quibus omnia ab alto Frangitur inque sinus scindit sese unda reductoa. Hinc atque bine vastae rupea geminique minantui In caelum scopuli, quorum sub vertice late Aequora tuta aUent ; turn sUvia acaena coruscis 165 Desuper horrentique atrum nemus imminet umbra ; Fronts sub adversa scopulis pendentibus antrum, ' Intua aquae dulcea TiToque aedUia aaxo, Nympbarum domus ; bic fessas non vincula navis Ulla tenent, unco non aUigat ancora morsu. 74 P. VEKGULI MAEONIS 170 Hue septem Aeneas collectis navibus omni Ex numero subit j ac ma^o telluris amore Egressi optata potiuntur Troes harena Et sale tabentis artus in litore ponunt. Ac primum silici scintUlam ezCudit Achates 175 Succepitque ignem foliis atque arida circum Nutrimenta dedit rapiiitque in fomite flammam. Turn Cererem corruptam imdis Cerealiaque arma Expediunt fessi rerum, frugesque receptaa Et torrere parant flammis et frongere saxo. 180 Aeneas scopulum interea conscendit et omnem Prospectum late pelago petit, Anthea siquem lactatum vento videat Phiygiasque biremis Aut Capyn aut celsis in puppibus aima Caici. Naveni m conspectu nuUam, tris litore cervos 185 Prospicit errantis ; hos tota armenta sequuntur A tergo, et longum per vallis pascitiir agmen. Constitit hie, arcumque maiiu celerisque sagittas CoiTipuit, fittus quae tela gerebat Achates, Duetoresque ipsos primum, capita alta ferentis 190 Cornibus arboreis, stemit, turn volgus et omnem Miscet agens telis nemora inter frondea turbam ; Nee prius absistit, quam septem ingentia Tictor Corpora fundat humi et numerum cum navibus aequet Hinc portum petit, et soeios partitur in omnis. 195 Vina bonus quae deiude cadis onerarat Acestes Litore Trinacrio dederatque abeuntibus heroa, Dividit, et dictis maerentia pectora mulcet : ' sooii, neque enim ignari sumus ante malorum, passi graviora, dabit deus his quoque finem. 200 Vos et ScyUaeam rabiem penituaque aonantis Accestia acopulos, vos et Cyclopea saxa Expert! : revocate animos, maestumque timorem Mittite ; forsan et haec olim meminisse iuvabit. Per varios casus, per tot diserimina rerum 205 Tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas Ostendunt ; iUie fas regna resurgere Troiae. Durate, et vosmet rebus servate secundis.' Talia voce refert, curisque ingentibus aeger Spem voltu simulat, premit altum corde dolorem. 210 Illi se praedae aceingunt dapibusque futuris : Tergora deripiunt costis et viscera nudant, Pars in frusta aeoant veribusque trementia figunt, Litore aena locant alii flammaaque miniatrant. Turn vietu revocant vires, fusique per herbam 215 Inplentur veteris Baeehi pinguiaque ferinae. Postquam exempta fames epulis mensaeque remotae, Amiasos longo aocios sermone requirunt AENEIDOS LIB. I. 75 Spemque metiimque inter dubii, seu vivere credant Sive extrema pati nee iam exaudire vocatos. 220 Praecipue pius Aeneas nunc aoris Oronti, Nunc Amyei casmn gemit et crudelia secum Fata Lyci fortemque Gyan fortemque Cloanthum. Et iam finis erat, cum luppiter aethere summo Dispiciens mare velivolum terrasque iacentis 225 Litoraque et latos populos, sic vertice caeli Constitit et Librae defixit lumina regnis. Atque ilium talis iactantem poctore curas Tristior et lacrimis oculos suffusa nitentis Adloquitur Venus : ' o qui res hominumque deumque 230 Aeternis regis imperils et fulmine terres, Quid meus Aeneas in te committere tantum, Quid Troes potuere, quibus tot funera passis Cunctus ob Italiam terraium clauditur orbis ? Certe bine Romauos olim, Tolventibus annis, 235 Hinc fore ductores revocato a sanguine Teucri, Qui mare, qui ten'as omni dicione tenerent, Pollicitu's : quae te, genitor, sententia vertit ? Hoc equidem occasum Troiae tristisque ruinas Solabar fatis contraria fata rependens ; 240 Nunc eadem fortuna viros tot casibus actos Insequitur. Quern das finem, rex mague, laborum ? Antenor potuit mediis elapsua Acbivis niyricos peuetrare sinus atque intima tutus Eegna Libumorum et fontem superare Timavi, 245 Uude per ora novem vasto cum munnure mentis It mare proruptum et pelago premit arva sonanti. Hie tamen iUe ui'bem Patavi sedesque locavit Teucrorum, et genti nomen dedit armaque flxit Troia, nunc placida compostus pace quiescit : 250 Nob, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem, Navibus, infanduml amissis unius ob iram Prodimur atque Italis longe disiungimur oris. Hie pietatis honos ? sic nos in sceptra reponis !' ' Olli subridens hominum sator atque deorum 255 Voltu, quo caelum tempestatesque serenat, Oscula Ubavit natae, dehinc talia fatur : 'Parce metu, Cytberea: manent inmota tuorum Fata tibi ; cemes urbem et promissa Lavini Moenia, sublimemque feres ad sidera caeli 260 Magnanimum Aenean ; neque me sententia vertit. Hie tibi (fabor enim, quando haec te cura remordet, Longius et volvens fatorum arcana movebo) Bellum ingens geret Italia populosque feroces Contundet, moresque viris et moenia ponet, 265 Tertia dmn Latio regnantem viderit aestaa 76 p. TEKGILI MAEONIS Temaque transierint Rutulis hlbema subactis. At puer Ascanius, quoi nunc cognomen lulo Additur (Ilus erat, dum res stetit Ilia regno), Triginta magnos volvendis mensibus orbls 270 Imperio explebit,regnumc[ue ab sede Lavini Transferet, et longam multa f i mraiiet Albam. Hie iam ter centum totos regnabitur annos Gente sub Hectorea, donee regina sacerdos Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem. 275 Inde lupae fulvo nutricis tegmine laetua Romulus excipiet gentem, et Mavortia condet Moenia Eomanosque suo de nomine dicet. His ego nee meias rerum nee tempera pono ; Imperium sine fine dedi. Quin aspera luno, 280 Quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat. Consilia in melius referet, meeumque fovebit Komanos, rerum dominos, geutemque togatam. Sic placitum. Veniet lustns labentibus aetas, Cum domus Assaraci Phtbiam clarasque Mycenas 285 Servitio premet ao victis dominabitur Argis. Nasoetur pulcbra Ti'oianus origins Caesar, Imperium Oceano,famam qui terminet aatris, lulius, a magno demissum nomen lulo. Hunc tu olim caelo, spoliis Orientis onustum, 290 Accipies secm'a ; vocabitur Mo quoque votis. Aspera tum positis mitescent saecula bellis ; Cana Fides et Vesta, Eemo cum fi-atre Quirinus, lura dabunt ; dirae ferro et compagibus artis Claudentur Belli portae ; Furor impius intus, 295 Saeva sedens super arma et centum vinctus aenis Post tergum nodis, fremet borridus ore crueuto.' Haec ait, et Maia genitum demittit ab alto, Ut terrae utque novae pateant Kartbaginis arces Hospitio Teucris, ne fati nescia Dido 300 Finibus arceret. Volat iUe per aera magnum Eemigio alarum, ac Libyae citus aatitit oris. Et iam iussa facit, ponuntque ferocia Poeni Corda volente deo ; in primis regina quietum Accipit in Teucros animum mentemque benignam. 305 At pius Aeneas, per noctem plurima volvens, TJt primum lux alma data est, exire locosque Explorare novos, quas vento accesserit oras. Qui teneant, nam inculta videt, bominesne feraene, Quaerere constituit soeiisque exacta referre. 310 Classem in convexo nemorum sub rupe cavata Aiboribus clausam circum atque borrentibus umbris Occulit ; ipse uno graditur comitatus Achate, Bina manu lato crispans hastUia ferro. A.ENEIDOS LIB. I. 1"] Cui mater media sese tulit obvia silva, 315 Virginia os habitumque p^erens et Tirginis anna, Spartanae vel qualis equos Tbraeissa fatigat Harpalyce volueremque fuga praevertitur Eurum. Namque umeris de more nabilem suspenderat arcum Venatrix, dederatque comam diffimdere veutis, 320 Nuda genu nodoque sinus colleota fluentis. Ac prior 'hens,' inquit, ' iuvenes, monatrate, mearum Vidiatis si quam hie errantem forte sororum, Succinctam phai-etra, et maculoao tegmine lyncis Aut spmnantis apri cursmn clamore prementem.' 325 Sic Venus ; et Veneris contra sic filius oraua : 'Nulla tuarmn audita mihi neqiie visa sororum, O — quam te memorem, virgo ? namque haut tibi voltus Mortalia, neo vox homiuem aouat ; — o dea certe, An Phoebi soror an Nympharum sanguinis ima ? 330 Sia felix, noatrumque leves quaecumque laborem, Et, quo sub caelo tandem, quibua orbis in oxis lactemur, doceas ; ignari bominumque locorumque Erramus, vento buc vastis et fluctibus aoti : Multa tibi ante aras nostra cadet bostia dextra..' 335 Turn Venus : 'baut equidem tali me dignor bonore : Virginibua Tyriis mos est geatare pbaretram Purpureoque alte auraa vincire cothurno. Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem ; Sed fines Libyci, genua intractabile bello. 340 ImperiumDidoTyria regit urbe profecta, Germanum fugiena. Longa est miuria, lougae Ambages ; sed summa aequar fastigia rerum. Huic coniunx Sycbaeus erat, ditiasimus agri Pboenicum, et magno miserae dilectus amore, 345 Cui pater intactam dederat piimisque iugarat Ominibus. Sed regna Tyri germanus babebat Pygmalion, scelere ante alios immanior omnia. Quos inter medius venit furor. Die Sycbaeum Impius ante aras atque auri caecus amore 350 Clam ferro incautum auperat, securus amonun Germanae ; factumque diu celavit, et aegram Multa malua simulans vana ape luait amantem. Ipsa sed in sonmis inbumati venit imago Coniugis; ora modis attoUena pallida mirls 355 Crudefis araa traiectaque pectora fen-o Nudavit, caecumque domus scelus omne retexit. Tum celerare fugam patriaque excedere auadet, Auxiliumque viae veteria teUure recludit Thesauros, ignotum argenti pondua et auri, 360 His commota fugam Dido sociosque parabat. Oonveniunt, quibus aut odium crudele tyranni 70 P. VERGILI MAKONIS Aut metus acer erat ; navis, quae forte paiatae, Corripiunt oneroatque aiiro. Portantur avari Pygmalionis opes pelago ; dux femina facti. 3U5 Devenere locos, uW nunc ingentia cemis Moenia surgentemque novae Karthaginis arcem, Mercatique solum, facti de nomine Byxsam, Taurmo quantum possent circumdare tergo. Sed Tos qui tandem quibus aut venistis ab oris, 370 Quove tenetis iter?' Quaerenti talibus ille Suspirans imoque trahens a pectore vocem : 'O dea, si prima repetens ab origine pergam Et vacet annalis nostrorum audire laborum, Ante diem clauso componat Vesper Olympo. 375 Nos Troia antiqua, si vestras forte per auns Troiae nomen iit, diversa per aequora vectos Forte sua Libycis tempestas adpulit oris. Sum piua Aeneaa, raptos qui ex hoste Penates Classe veho mecum, fama super aetbera notus. 380 Italiam quaero patriam et genus ab love simimo. Bis denis Phrygium conscendi navibus aequor, Matre dea monstrante viam data fata secutus ; Vix septem convulsae undis Em'oque supersuut : Ipse ignotus egens Libyae deserta peragro, 385 Europa atque Asia pulsus.' Nee plura querentem Passa Venus medio sic interfata dolore est : 'Quisquis es, haut, credo, invisus caelestibus auras VitaHs carpis, Tyriam qui adveneris urbem. Perge modo, atque hino. te reginae ad limina perfer : 300 Namque tibi reduces socios classemque relatam Nuntio et in tutiim versis aquilonibus actam, Ni frustra augurium vani docuere parentes. Aspice bis senos laetantis agmine cycnos, Aetheria quos lapsa plaga lovis ales aperto 395 Turbabat caelo; nunc terras ordine longo Aut capere aut captas iam reepectare videntur : Ut reduces illi ludunt strideutibus alis Et coetu cinxere polum cantusque dedere, Haut aliter puppesque tuae pubesque tuorum 400 Aut portum tenet aut pleno subit ostia velo. Perge modo et, qua te ducit via, derige gressum.' Dixit, et avertens rosea cervice refulsit, Ambrosiaeque comae divinum vertice odorem Spiravere, pedes vestis defluxit ad imos, 406 Et vera incessu patuit dea. Ille ubi matrem Adgnovit, tali fugientem est voce secutus : 'Quid natum totiens, erudelis tu quoque, falsis Ludis imaginibus ? cur dextrae iungere dextram Non datur, ac veras audire et reddere voces ?' AENEIDOS LIB. I. 79 410 Talibus incusat, gressumque ad moenia tendit At Venus obacm-o gradientis aere saepsit, Et mvdto nebulae circum dea fudit aniictu, Cemere nequis eos neu quis contingere posset Molirive moram aut -veniendi poscere causas. 415 Ipsa Paphiun sublimis abit, sedesque revisit Laeta suas, ubi templum Uli, centumque Sabaeo Tuie calent arae sertisque receutibus halant. Corripuere viam interea, qua semita monstrat. lamque ascendebant collenij qui plurimus urbi 420 Imminet adversasque aspectat desuper arces. Miratur molem Aeneas, magalia quondam, Miratur portas strepitumque et slJata viai-um. Instant ardentes Tyrii, pars ducere muros Molirique ai'oem et manibus subvolvere saxa, 425 Pars optare locum tecto et concludere sulco ; * Jura jnagistratusque legunt sanctumque senatum ; * Hie portus alii effodiunt; hinc lata theatris Fimdamenta petunt alii, immanisque eolumnas Eupibus excidunt, scaenis decora alta futuris : 430 Qualis apes aestate nova per florea rura Exercet sub sole labor, cum gentis adultos Bducimt fetus, aut cum liquentia mella Stipant et dulci distendunt nectare cellas, Aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto 435 Ignavum fucos pecus a praesepibua arcent ; Fervet opus, redolentque thymo &agrantia mella. '0 fortunati, quorum iam moenia sm-guntl' Aeneas ait et fastigia suspicit urbis. Infert se saeptus nebula, mirabUe dictu, 440 Per medios miscetque viris, neque cernitur ulli. Lucus in urbe ruit media, laetissimus umbrae. Quo primum iactati undis et turbine Poeni EflFodere loco signum, quod regia luno Monstrarat, caput acris equi ; sic nam fore bello 445 Egregiam et facilem victu per saecula gentem. Hie templum lunoni ingens Sidonia Dido Condebat, donis opulentum et numine divae, Aerea oui gradibus suxgebant limina nexaeque Aere trabes, foribus cardo stridebat aenis. 450 Hoc primum in luco nova res oblata timorem Leniit, bic primum Aeneas sperare salutem Ausus et adflictis melius contidere rebus. Namque sub ingeuti lustrat dum. singula templo, Eeginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi, 455 Artificumque manus intra se operumque laborem Miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas BeUaque iam fama totum volgata per orbem, 8o p. TERQILI MARONIS Atridas Priamumque et saevum ambobus Achillen. Constitit, et lacrimans, 'quis iam locus,' inquit, 'Achate, 460 Quae regio in terria nostii non plena labons P En Priamiis. Sunt bic etiam sua praemia laudi ; Sunt lacrimae rerum et meutem mortalia tangunt. Solve metus ; feret baec aliquam tibi fama saluteni.' Sic ait, atque animum pictura pascit inani 465 Multa gemens, largoque umectat flumine voltum. Namque videbat, uti bellantes Pergama circum Hao fiigerent Grai, premeret Troiana iuventus ; Hac Pbryges, Instaret curru cristatus Achilles. Nee procul bine Bbesi niyeis tentoria velis 470 Adgnoscit lacrimans, primo quae prodita somno Tydides multa vastabat caede cruentus, Ardentisque avertit equos in castra, priusquam Pabula gustassent Troiae Xanthumque bibissent. Parte alia fugiens amissis Troilus armis, 475 Infelix puer atque inpar congi'essus Acbilli, Fertur equis cuiruque haeret resupinus inani, Lora tenens tameii ; huic cervixque comaeque trahimtui' Per terram, et versa pulvis inscri!bitur haata. Interea ad templum non aequae Palladis ibant 480 Crinibus Iliades passis peplimaque ferebant, SuppUciter tristes et tunsae pectora palmis ; Diva solo fixos oculos aversa tenebat. Ter circum Hiacos raptaverat Hectora muros Exanimumque auro corpus vendebat Achilles. 485 Turn vero ingentem gemitmn dat pectore ab imo, Ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici Tendentemque manus Priamum conspexit inermis. Se quoque principibus permixtum adgnovit Achivis, Eoasque aciea et nigri Memnonis arma. 490 Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis Penthesilea furons mediisque in milibus ardet, Aurea subnectens exertae cingula mammae, Bellatrix, audetque viris concurrere virgo. Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur, 495 Dum stupet obtutuque haeret defixus in uno, Regina ad templum, forma pulcherrima Dido, Incessit magna iuvenum stipante caterva. Qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi Exercet Diana chores, quam mille secutae 500 Hinc atque hinc glomerantur Oreades ; ilia pbaretram Pert umero, gradieusque deas supereminet omnis ; Latonae taciturn pertemptant gaudia pectus : Talis erat Dido, talem se laeta ferebat Per medios, instans operi regnisque futuris. 605 Tum foribus divae, media testudme templi, AENEIDOS LIB. I. 8t Saepta armia solioque alts subuixa re&edit. lura dabat legeaque viris, operumque laborem Partibua aequabat iustis aut sorte trahebat, Cum subito Aeneas concurau aocedeve magno 510 Ajithea Sergestumque videt fortemque Cloanthum Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo Dispulerat penitusque alias avexerat oras. Obstipuit simul ipse, simul percussus Achates Laetitiaque metuque ; avidi coniungere dextras 515 Ardebant, sed res animos incognita turbat. Dissimulant et nube cava apeculantur amicti, Quae fortuna viris, classem quo litore linqu^t, Quid veniant; cunctis nam lecti navibus ibant Orantea veniam, et templum clamore petebant. 520 Postquam introgressi et coram data copia fandi, Maximus Ilioneus placido sic pectore coepit : '0 regina, novam cui condere luppiter urbem lustitiaque dedit gentia frenare superbas, Troes te miaeri, ventis maria omnia vecti, 525 Oramus : probibe infandos a navibus ignis, Paice pio generi, et propius res aspice nostras. Non noa aut ferro Libycoa populare penatia Venimus, aut raptaa ad litora vertere praedaa ; Non ea vis animo, nee tanta superbia victis. 530 Est locus, Heaperiam Grai cog-nomine dieunt, Terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae ; Oenotri coluere viri ; nunc fama minores Italiam dixisae ducis de nomine gentem. Hie cursus fuit, 535 Cum aubito adsurgena fluctu nimboaus Orion In vada caeca tulit, penitusque pro'cacibus austria Perque undas auperante salo perque invia saxa Dispulit ; buc pauci veatria adiiavimus oris. [morem Quod genus hoc homiuum ? quaeve hunc tarn barbara 540 Permittit patiia ? hospitio probibemur barenae ; Bella cient, piimaque vetant consiatere terra. Si genus bumanum et mortalia temnitis arina. At sperate decs memores fandi atque nefandi. Rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter 545 Nee pietate fuit nee beUo maior et armis : Quern si fata virum aervant, si vescitur aura Aetheria neque adbuc crudeUbus occubat umbris, Non metua. OtEcio nee te certaase priorem Paeniteat : sunt et Siculia regionibua urbes 550 ArmaqueTroianoqueaaanguine clarus Acestea. Quassatam ventis liceat subducere classem Et silvis aptare trabes et atringere lemos, Si datur Italiam sociis et rege recepto a 81 p. vehgili mahonis Tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus ; 555 Sin absninpta salus, et te, pater optume Teucrum, Pontus habet Libyae nee spes iam restat luli, At 6eta Sicaniae saltern aedesque paratas, Unde hue advecti, regemque petamus Aoesten.' Talibus Ilioneus ; cuncti simul ore fremebant 660 Dardauidae. Turn breviter Dido voltum demissaprofatur : 'Solyite corde metum, Teucri, secludite curas. Res dura et regni novitas me talia cogimt Moliri et late finis custode tueri. 565 Quia genus Aeneadum, quia Troiae neseiat urbem Virtutesque virosque aut tanti incendia belli ? Non obtusa adeo gestamus peotora Poeni, Neo tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe. Seu vos Heaperiam magnam Satumiaque arva 570 Sive Erycia finis regemque optatis Aoesten, Auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo. Voltia et bia mecum pariter conaidere regnis ? Urbem quam atatuo, vestra eat ; subducite navis ; Tros Tyriusque mibi nullo discrimine agetur. 575 Atque utinam rex ipse Noto eompulsua eodem Adtbret Aeneaa : equidem per litora certoa Dimittam et Libyae luatrare extrema iubebo, Siquibua eieetua ailvia aut urbibus errat.' His animum arrecti dictia et fortis Achates 580 Et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem Ardebant. Prior Aonean compellat Achatea : 'Nate dea,quae nunc animo sententia aurgit ? Omnia tuta vides, clasaem aociosque receptoa : Unua abeat, medio in fluctu quem vidimua ipsi 585 Submeraum ; dictia reapondent cetera matria. ' Vix ea fatua erat, cum circumfuaa repente Scindit se nubea et in aethera purgat apertum. Restitit Aeneas claraque in luce refulait Os umerosque deo similis ; namque ipsa decoram 590 Caeaariem nato genetrix lumenque iuventae Pni-pureum et laetos oculia adflarat bonores : Quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo Argentum Pariuave lapia circumdatur auro. Turn sic reginam adloquitur cimctiaque repente 595 Inproviaua ait: 'coram, quem quaeritia, adsum Troius Aeneas, Libycia ereptus ab undis. sola infandoa Troiae miserata labores, Quae nos, reliquias Danaum, teiTaeque marisque Ononibua exbauatoa iam casibue, omnium egenos 600 Urbe domo socias, grates persolvere dignas Non opis est nostrae, Dido, nee quidquid ubique est AENEIDOS LIB. I. 83 Gentis Dardaniae, magnum quoB sparsa per orbem. Di tibi, siqua pio8 respectant numina, siquid Usquam iustitia est et mens sibi conscia recti, 605 Praemia digna ferant. Quae te tarn laeta tulerunt Saecula ? qui tauti talem genuere parentes ? In freta dvun fluyii current, dum montibus umbrae Lusti'abimt conyexa, polus dum aidera pascet, Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt, 610 Quae me cumque vocant terrae. Sic fatus, amicum Ilionea petit dextra, laevaque Serestum, Post alios, fortemque Gyan fortemque Oloanthuin. Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido, Casu delude viri tanto, et sic ore locuta est : 615 'Quia te, nate dea, per tanta pericula casus Insequiturp quae vis immanibus adplicat oris? Tune Ule Aeneas, quern Dardanio Ancbisae Alma Venus Phrygii genuit Simoentia ad undam ? Atque equidem Teucrum memini Sidona venire 620 Mnibus expulsum patriis, nova regna petentem AuxUio Beli ; genitor tum Belus opimam Vastabat Cyprum et victor dicione tenebat. Tempore iam ex Ulo casus mihi cognitua urbia Tfoianae nomenque tuum regesque Pelasgi. <325 Ipae bostis Teucros insigni laude ferebat, Seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat. Quare agite o tectis, iuvenea, succedite nostria : Me quoque per multoa aimilia fortuna laborea lactatam hac demum voluit consistore terra : 630 Non ignara mali miseris succurrere disco.' Sic memorat ; simul Aenean in regia ducit Tecta, aimul divom templis indicit bonorem. Nee minus interea aociis ad litora mittit Viginti tauroa, magnorum borrentia centum 635 Terga suum, pingms centum cum matribus agnos, Munera laetitiamque dii. At domus interior regali aplendida luxu Instruitur, mediiaque parant convivia tectis : Arte laboratae vestes ostroque superbo, 640 Ingens argentum mensia, caelataque in auro ■ Fortia facta patrum, series longissima rerum Per tot ducta viroa antiqua ab origine gentis. Aeneas (neque enim patrius conaistere mentem Paaaus amor) rapidum ad navia praemittit Acbaten, 645 Ascanio ferat bsec, ipaumque ad moenia ducat ; Omnia in Aacanio cari atat cura parentis. , Mimera praeterea Iliacis erepta ruinis Fen'e iubet, paUam signjs auroque rigentem Et circumtextum oroceo velamen acantho, G 2 84 p. VEEGILI MAKONIS 650 Oruatus Argivae Helenae, quos iUa Mycenis, Pergama cum peteret inconceasosque Hymenaeos, ExtvJerat, matris Ledae mirabile donum ; Praeterea sceptrum, Hione quod gesserat olim, Maxima natarum Priami, colloque monile 655 Bacatum et duplicem gemmis auroque coronam. Haec celerans iter ad navis tendebat Achates. At Cytherea novas ai-tes, nova pectore versat Conailia, ut faciem mutatus et ora Cupido Pro dulei Ascanio veniat, dordsque fuientem 660 Incendat reginam atque ossibus impUcet ignem. Quippe domum timet ambiguam Tjriosque bilinguis; Urit atrox luno, et sub noctem ciira recursat. Ergo his aligerum dictis adfatur Amorem : 'Nate, meae virea, mea magna potentia solus, 665 Nate, patris sununi qui tela Typhoia tenmis, Ad te confugio et supplex tua numina poaco. Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum Litora iactetur odiis lunonis acerbae, Nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore. 670 Nunc Phoenissa tenet Dido bl^ndisque moratur Vocibua ; et vereor, quo se lunonia vertant Hospitia ; haut tanto cessabit cardine rerum. Quocirca capere ante dolis et oingere flamma Peginam meditor, nequo se numine mutet, 675 Sett magno Aeneae mecum teneatur amore. Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem : Eegius accitu eari genitoris ad urbem Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura, Dona ferens pelago et flammis reatantia Troiae ; 680 Hunc ego sopitum somno super alta Cythera Aut super Idalium sacrata sede recondam, Nequa scire dolos mediusve occurrere possit. Tu faciem Ulius noctem non ampliua imam Falle dolo, et notos pueri puer indue voltus, 685 Ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido Regalis inter mensas laticemque Lyaeum, Cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet, Occiiltum inspires ignem fallasque veneno.' Paret Amor dictis carae genetricia, et alas 690 Exuit et gressu gaudens incedit luli. At Venus Ascanio placidam per membra quietem Inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos Idaliae lucos, ubi mollis amaracus iUum Floribus et dulci adspirans oomplectitur umbra. 695 lamque ibat dicto parens et dona Cupido Eegia portabat Tyriia, duce laetus Achate, Curo Tenit, aidaeis iam se regina superbis ae:neidos lib. i, 85 Aurea composuit sponda mediamque locavit ; lam pater Aeneas et iam Troiana iuventus 700 Oonveniunt, stratoqiie super disoumbitur ostro. Dant manibus famuli lymphas, Cereremque canistris Expediunt, tonsisque fenmt mantelia villis. Quiuquaginta intus famulae, quibus ordine longam Oura penum struere et flammis adolere penates ; 705 Centum aliae totidemque pares aetate ministri, Qui dapibua mensas onerent et pocula ponant. Neo non et Tyrii per limina laeta frequentes Convenere, toris iussi discumbere pictis. MirantUT dona Aeneae, mirantur lulum 710 Flagrantisque dei voltus simulataque verba Pallamque et pictum croceo velamen acantho. Praecipue infelix, pesti devota futurae, Expleri mentem nequit ardescitque tuendo Pboenissaj et pariter puero donisque moTetur. 715 nie ubi complexu Aeneae colloque pependit Et magnum falsi inplevit genitoris amorem, Eeginam petit. Haeo oculis, baec pectore toto Haeret et interdiim gremio fovet, inscia Dido, Insidat quantus miserae deus. At memor ille 720 Matris Acidaliae paidatim abolere Sychaeum Incipit, et vivo temptat praevertere amore lam pridem resides animos desuetaque corda. Postquam prima quies epulis, mensaeque remotae, Crateras magnos statuunt et vina coronant. 725 Fit strepitus tectis vocemque per ampla volutant Atria ; dependent lyohni laquearibus aureis Incensi, et noctem flammis funalia vincunt. Hie regina gravem gemmis auroque poposcit Inplevitque mero pateram, quam Belus et omnes 730 A Belo soliti; tum facta silentia tectis : 'luppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur, Hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis Esse velis, nostrosque huius meminisse minores : Adsit laetitiae Bacchus dator et bona luao ; 735 Et Tos, o coetum, Tyrii, celebrate faventes.' Dixit, et in mensam laticum libavit honoreip, Primaque, libato, summo tenus attigit ore ; _ Tum Bitiae dedit increpitans ; ille inpiger hausit "^ Spixmantem pateram et pleno se proluit auro ; 740 Post alii proceres. Citbara crinitus lopas Personat aurata, docuit quern maximus Atlas. Hie canit errantem limam solisque labores ; Unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes, Arcturimi pluTiaaque Hyadas geminosque Triones ; 745 Quid tantum Oceano properent se tinguere soles 86 p. YERGILI MAKOKIS Hibemi, vel quae tardis mora noctibus obsiet. Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur. Nee non et vario noetem sennone trahebat Infelix Dido, longmnque bibebat amorem, 750 Miilta super Priamo rogitans, super Hectors multa ; Nunc, quibus Aurorae venisset filius armis, Nunc, quales Diomedis equi, nunc, quantus Achilles. ' Immo age, et a prima die, hospes, origine nobis Insidias' inquit ' Danaum casusque tuorum 755 Erroresque tuos ; nam te iam septima portat Omnibus errantem terns et fluctibus aestas.' ' » In verflibuB huius Ubri 546-569 Dioneus ita disserere videtnr : * fii vivit .aineas nihil est qnod metnamns : Dec te, ntcmnque id sit, paeniteat quod nos prior adio- veris ; sunt enim nobis in Sicilia amici armis potentes (qui posterius leceptos adiuTent, et tibi gratias habeant) ; auxilium igitur praestes oramus, sive at, ^nea superstite, Xtaliam petamns, sire ut, eo mortuo, ad Aceaten rodeamus/ AENEIDOS LIB. II. §7 LIBER SECUNDUS. CoNTlctrEBE omnes intentique ora tenebaat: Inde toro pater Aeneas sic orsua ah alto : 'Infandum, Regina, iubes renovare dolorem, Troianas ut opes et lamentabile regnum 5 Eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi, Et quoiTim pars magna fui. Quia talia fando Myrmidoniim Dolopumve aut duri miles Ulixi Temperet a lacrimis ? et iam nox umida eaelo Praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. 10 Sed si tantiis amor casus cognoseere nostros Et breviter Troiae supremum audire laborem, Quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, Incipiam. Fracti beUo fatisque repulsi Ductores Danaum, tot iam labentibus annis, 15 Instai mentis equum divina Palladis arte Aediflcant sectaque intexunt abiete oostas : Votum pro reditu simulant, ea fama vagatur. Hue delecta virum sortiti corpora furtim Includunt caeco lateri, penitusque cavernas 20 lugeutis uterumque armato milite complent. Est in conspectu Tenedos, notissima fama Insula, dives opum, Priami dum regna manebant, Nunc tantum sinus et static male Ada cariuis : Hue se provecti deserto in litore condunt. 25 Nos abiisse rati et vento petiisse Myoenas : Ergo omnis longo solvit se Teucria luotu ; Panduntur portae ; iuvat ire et Dorica castra Desertosque videre locos litusque relictura. Hie Dolopum manus, hie aaevus tendebat Achilles ; 30 Olassibus hie locus ; hio acie certare solebant. Pars stupet innuptae donum exitiale Minei'vae, Et molem mirautur equi ; primusque Thymoetes Duci intra muros hortatur et arce locari, Sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant. 35 At Capys et quorum melior sententia meiiti Aut pelago Danaum insidias suapectaque dona Praecipitare iubent subiectisque urere flammis, Aut terebrare cavas uteri et temptare latebras. Scinditur incertum studia in contraria volgus. 40 Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva, Laocoon ardens summa decurrit ab arce, 88 P.TER&ILI MARQUIS Et procul : 'o mlaeri, quae tanta insania, cives ? Creditis avectos hostis aut ulla putatis Dona carere dolis Danaum ? sic notus TJlixes ? 45 Aut lioc incluai ligno occultantur Achiyi, ' Aut haec in nostros fabricata est macbina muroa Inspectura domos venturaque desuper Jirbi, Aut aliquis latet error : equo ne credite, Teucri. Quidqmd id est, timeo Danaos et dona ferentis.' 60 Sic fatus validis ingentem viribus bastam In latus inque feri curvam compagibus alvora Contorsit : atetit ilia tremens, uteroque recusso Insonuere cavae gemitumque dedere cavernae. Et, si fata deum, si mens non laeva fuiaset, 55 Impulerat ferro Argolicas foedare latebras, Troisique nifnc staret, Priamiqiie ai-x alta maneres. Ecce manus iuvenem interea post terga revinctum Pastores magno ad regem clamore trahebant Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro, 60 Hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Acbiyis, Obtulerat, fidens animi atque m utrumque paratua, Seu veraare dolos seu certae occumbere morti. Undique viaendi studio Troiana iuventus Cireumfuaa ruit, certantque inludere capto. 65 Accipe nunc Danaum insidiaa et crimine ab uno Disce omnia. Namque ut conspectu in medio turbatus inermia Conatitit atque oculia Phrygia agmina circumspexit : 'Heu, quae nunc tellus' inquit 'quae me aequora possunt 70 Accipere ? aut quid iam miaero mibi denique reatat, Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardamdae mfensi poenas cum sanguine poscunt ?' Quo gemitu conversi animi compressus et omnis Impetus. Hoi-tamur fari, quo sanguine cretus 75 Quidve ferat; memoret, quae sit fiducia capto. Ille haec depoaita tandem formidine fatur : 'Cuncta equidem tibi, Rex, fuerit quodcumque, fateboi Vera' inquit; 'neque me Argolica de gente negabo: Hoc primum ; nee, ai miserum fortuna Sinonem 80 Finxit, vanum etiam mendacemque inproba finget. Fando aliquod ai forte tuas pervenit ad auris Belidae nomen Palamedis et incluta fama Gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi Insontem infando indicio, quia bella vetabat, 85 Demisere Neci, nunc caasum lumine lugent, Illi me comitem et consauguinitat^ propinquum Pauper in aima pater primis hue miait ab annis. Dum atabat regno incolumia regumque vigebat Cousiliis, et nos aliquod nomenque decusque AENEIDOS LIB. II. 89 90 Gessimus. Invidia poatquam pellacis Ulixi (Haut ignota loquor) superis concessit ah oris, Adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam, Et casum insontis mecum indignabar amici. Nee tacui demens, et me, fors siqua tulisset, 95 Si patrios umquam remeassem victor ad Argos, Promisi ultorem et verbis odia aspera movi. Hinc miM prima mali labes, bine semper Ulixea Crimiuibus terrere novis, bine spargere voces In volgum ambiguas et quaerere conscius arma. 100 Nee requievit enim, donee Oalcbante ministro — Sed quid ego baeo autem nequiquam ingrata revolvo, Quidve moror, si omnis uno ordine babetis Achivos, Idque audire sat est? lamdudum snmite poenas; Hoc Itbacus velit et magno mercentur Atndae. ' 105 Tum vero ardemus scitari et quaerere ceisus, Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. Prosequitur pavitans et fioto pectore fatur : 'Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta Moliri et longo fessi discedere beUo ; 110 Feoissentque utinam ! saepe iUos aspera ponti luterclusit biemps, et terruit Auster euntis ; Praecipue, cum iam bic trabibus eontextus acemis Staret equus, toto sonuerunt aetbere nimbi. Suspensi Eurypylum soitantem oracula Pboebi 115 Mittimus, isque adytis baec tristia dicta reportat : "Sanguine placastis ventos et virgine caesa, Cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras ; Sanguine quaerendi reditus, animaque litandum Argolica." Volgi quae vox ut venit ad aurisj 120 Obstipuere animi, gelidusque per ima cucurnt Ossa tremor, cui fata parent, quern poscat Apolli. Hie Itbacus vatem magno Oalchanta tumultu Protrabit in medios; quae sint ea numina divom, Plagitat. Et mibi iam multi crudele canebant 125 Artificis scelus et taoiti ventura videbant. Bis quinos sUet iUe dies tectusque recusat Prodere voce sua quemquam aut opponere morti, Vix tandem, magnis Ithaci clamoribjis actus, Composito rumpitvocem, et me destinat arae. 130 Adsenaere omnes, et quae sibi quisque timebat Unius in miseri exitium conversa tulere. lamque dies infanda aderat : mibi sacra parp,ri Et salsae fruges et circum tempora vittae. Eripui, fateor, leto me et vincula rupi, 135 Limosoque lacu per noctem obsourus in ulva Delitui, dum vela darent, si forte dedissent. _ Nee mibi iam patriam antiquam spes ulla videndi, go p. TBKOILI MAKOSIS Nee diilcis natos exoptatumque parentem ; Quos illi fors et poenas ob nostra reposcent 140 Effiigia, et culpam hanc miaerorum morte piabunt. Quod te per superos et conscia numina ven, Per siqua est, quae restet adbuc mortalibus usquam Inteinerata fides, oro, miserere laborum Tantorum, miserere animi non digna ferentis. 145 His lacrimis vitara damus, et miaereacimus ultro. Ipse viro primus manicas atque arta levari Vincla iubet Priamus, dietisque ita fatur amicis : 'Quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios ; Noster eris. Mibique baec edissere vera roganti : 150 Quo molem bancimmanisequi statuere? quia auctor? Qiiidve petimt ? quae religio aut quae machina belli ?' Dixerat. Jlle, dolia instructus et arte Pelasga, Sustulit exutas viuclis ad sidera palmaa : 'Voa, aetemi ignes, et non violabile vestrum 155 Tester numen' ait, 'vo9,aTaeensesque nefandi, Quos fugi, vittaeque deum, quas bostia gessi : Fas mibi Graioram sacrata resolvere iura. Fas odisse viros, atque omnia ferre sub auras, Siqua tegunt ; teueor patriae nee legibus uUis, 160 Tu mode promissis maneas, servataque serves Troia fidem, si vera feram, si magna rependam. Omnis spes Danaum et coepti flducia belli Palladis auxillis semper stetit. Impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes 165 Fatale adgressi sacrato avellere templo Palladium caesis summae ouatodibus areis Corripuere sacram efflgiem, manibusque cruentia Virgineas ausi divae contingere vittas, Ex lUo fluere ac retro aublapsa referri 170 Spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens. Nee dubiia ea signa dedit Tritonia monatris. Vix positum caatiia simulacrum, arsere coruscae Lummibua flammae arrectia, aalsiiaque per artua Sudor iit, terque ipsa solo, mirabile dictu, 175 Emicuit parmamqT.ie ferens bastamque trementem. Extemplo temptanda fuga canit aequora Calcbas, Nee posse Argolicis exacindi Pergama telis, Omina ni repetant Argia, numenque reducant, Quod pelago et curvis secum avexere caiinis. 180 Et nunc quod patrias veuto petiere Mycenas, Anna deosque parant eomites, pelagoque remenso Inprovisi aderunt : ita digerit omina Calcbas. Hane pro Palladio moniti, pro numine laeso EiBgiem statuere, nefas quae triste piaret. 185 Hane tamen inmensam Oalcbaa attollere molem AENEIDOS LIB. II. Eoboribus textis oaeloque educere iussit. Ne recipi portis aut duoi in moenia posset Neu populum antiqua sub religione tueri : Nam si vestra manus violasset dona Minervae, 190 Tiun magnum exitium (quod di prius omen in ipsum Oonvertant) Priami imperio Phrygibusque futurum ; Sin mauibus vestris vestram ascendisset in urbem, Bltro Asiam magno Pelopea ad moenia bello Venturam, et nostros ea fata manere nepotes.' 195 Talibus insidiis periurique arte Sinonis Credita res, captique dolis lacrimisque coactis, Quos neque Tydides nee Larissaeus Achilles, Non anni domuere decern, non miUe carinae. Hie aliud maius miseris multoque tremeudum 200 Obicitur magis, atque inprovida pectora turbat. Laocoon, ductus Neptimo sorte saceidos, SoUemnis taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemioi a Tenedo tranquilla per alta, ^ Horresco referens, inmensis orbibus angues 205 Incumbunt pelago, paiiterque ad litora tendunt ; Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque Sanguineae superaut uudas, pars, cetera pontum Pone legit sinuatque inmensa volumine terga. Fit sonitus spumante salo ; iamque arva tenebant 210 Aidentisque oculos suffecti sanguine et igni Sibila lambebant Unguis vibrantibus era. Difiugimus visu exsangues. Eli agmine certo Laocoonta petunt ; et primum parva duorum Corpora natorum serpens amplexus uterque 215 Inplicat et miseros morsu depascitur artus j Post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem Corripiunt Bpiiisque ligant ingentibus ; et iam Bis medium amplexi, bis coUo squamea circum Terga dati superaut capite et cervicibus altis. 220 Die simul mauibus tendit divellere nodos Perfiisus sanie vittas atroque veneno, Clamores simul borrendos ad sidera tollit, Quails mugitus, fugit cum saucius aram Taurus et incertam excussit cervice securim. 225 At gemini lapsu delubra ad summa diacones Diffugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem, Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguutur. Turn vero tremefiicta novus per pectora cunctis Insinuat pavor, et scelus expendisse merentem 230 Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur Laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam. Ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae Numina conclamant. 9' 92 p. VEEGILI MAEONIS Dividimus mxtros et moenia pandimiis urbia : 235 Aocingunt omnes open, pedibusque rotarum Subiciunt lapsus, et stuppea Tincula collo Intendunt. Seandit fatalia machina muros Feta armis. Pueri circum irmuptaeque puellae Sacra canunt funemque manu contingere gaudent. 240 Ula subit mediaeque minaiis inlabitur urbi. patria, divom domus Hium et incluta bello Moenia Dardanidum I quater ipso in limine portae Substitit atque utero sonitum quater arma dedere : Instamus tamen inmemores caecique furore, 245 Et monstrum infelix saorata sistimus arce. Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris O'ra dei iussu non umquam credita Teucris ; Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset lUe dies, festa velamus fronde per urbem. 250 Vertitur interea caelum et ruit oceano Nox Involvens umbra magna terramque polumque Myrmidonumque dolos : fusi per moenia Teucri Oonticuere, sopor fessos complectitur artus : Et iam Ai'giva phalanx instructis navibus ibat 255 A Tenedo, tacitae per arnica silentia lunae Litora nota petens. Plammas cum regia puppis Extulerat fatisque deum defensus iniquis Inclusos utero Danaos et pinea furtim Laxat claustra Sinon, illos patefactus ad auras 2C0 Reddit equus, laetique cavo se robore promunt Thessandrus Stbenelusque duces et dirus Ulixes, Demiasum lapsi per funem, Acamasque Thoasque Pelidesque Neoptolemus primusque Machaou Et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos. 265 Invadunt urbem somno vinoque sepultam ; Caeduntur vigiles, portisque patentibus omnia Accipiunt socios-atque agmina conscia iungunt. Tempus erat, quo prima quies mortaliDus aegris Incipit et dono divom gratissima serpit. 270 In somnis eoce ante oculos maestissimus Hector Visus adesse mihi largosque efiiindere fletus, Raptatus bigis ut quondam aterquu cruento Pulvere perque pedes ti'aiectus lora tumentis. Ei mihi ! qualis erat (quantum mutatus ab iUo 275 Hectore, qui redit exuvias indutus AchiUi Vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis), Squalentem barbam et concretos sanguine crinis Volneraque ilia gevens, quae circum plurima muroa Accepit patrios ! Ultro flens ipse videbar 280 CompeUare virum et maestas expromere voces : ' lux Dardauiae, spes o fidissima Teucrum, AENEIDOS LIB. II, 93 Quae tantae tenuere morae P quibus Hector ab oris Exspectate Tenia P ut te post multa tuorum Funera, post varios hominumque uxbisque labores 285 Defessi aspieimus ! quae causa indigna serenos Foedavit voltus, aut cur haec volnera cerno ? ' nie nibil, nee me quaerentem vana moratur, Sed graviter gemitus imo de pectore ducens 'Heu fuge, nate dea, teque his* ait 'eripe flammis : 290 Hostis habet muros ; ruit alto a culmrne Troia : Sat patriae Priamoque datum : si Pergama dextra Defendi possent, etiam hac defensa fuissent. Sacra suosque tibi commendat Troia Penatis ; Hos cape fatorum comites, his moenia quaere, 295 Magna pererrato statues quae denique ponto.' Sic ait, et mauibus vittas Veatamque potentem Aetemumque adytis effert penetriibus ignem. Diverse interea miscentur moenia luctu, Et magis atque magis, quamquam secreta parentis 300 Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, Clarescunt sonitus armorumque iugruit horror. Excutior somno, et summi fastigia tecti Ascensu supero, atque arrectis auribua asto : In segetem veluti cum flamma furentibus austris 305 Incidit, aut rapidus montano flumine torrens Stemit agros, stemit aata laeta boumque labores, Praecipitesque trahit ailvas, stupet inscius alto Accipiens sonitum saxi de vertice pastor. Tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt 310 Insidiae. lam Deiphobi dedit ampla ruinam Volcano superante domus, iam proximus ardet IJcalegon, Sigea igni freta lata relucent. Exoritur clamorque virum olangorque tubarum. Arma amens capio ; nee sat rationis in armis, 315 Sed glomerare manum beUo et concurrere in arcem Cum sociis ardent animi ; furor iraque mentem Praecipitant, pulchramque mori succurrit in armis. Eoce autem telis Panthus elapsus Achivom, Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos, 320 Sacra mauu victosque deos parvumque nepotem Ipse trahit, cursuque amens ad limina tendit. ■Quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem r' Vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit : 'Venit summa dies et ineluctabile tempus 825 Dardaniae. Fuimus Trees, fuit Ilium et ingens Gloria Teucrorum ; ferus omnia luppiter Argos . Transtulit ; incensa Danai dominantur in urbe. Arduus armatoa mediis in moenibus astans Fundit equus, yictorque Sinon inoendia miscet 94 r. VEKGILI MAEONIS 330 Insultans : portis alii bipatentibua adsimt, Milia quot magnis umquam venere Mycenis ; Obsedere alii telis angusta Tiarum Oppositi ; atat fen-i acies mucrone corusco Stncta, parata neci ; vix primi proelia temptant 335 Portaium vigilea et caeco Marte resistimt.' Talibus Otbryadae dictis et numine divom In flammas et in arma feror, quo tristis Erinys, Quo fremitus vocat et sublatua ad aetbera clamor, Addunt se socios KHpeus et maximus armis 340 Epytus oblati per lunam, Hypanisque Dymasque, Et lateri adglomerant nostro, luvenisque Coroebua Mygdonides (illis ad Troiam forte diebua Venerat inaano Cassandrae incensus amore, Et geuer auxilium Priamo Phrygibusque ferebat), 345 Infelix qui non aponaae praecepta fiireutis Audierit. Quoa ubi confertoa audere in proelia vidi, Incipio super bis : 'iuvenes, fortissima frustra Pectora, si vobis audentem extrema cupido 350 Certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis. Excessere omnea adytis arisque relictis Di, quibua imperium hoc steterat ; succurritis urbi Incensae ; moriamur, et in media arma ruamua. Una salus victia nullam sperare salutem.' 355 Sic animis iuvenum furor additua. Inde lupi ceu Raptores atra in nebula, quoa inproba ventris Exegit caecos rabies catulique relicti Faucibua expectant aiccia, per tela, per boatis Vadimua baud dubiam in mortem, mediaeque tenemus 300 Urbis iter ; nox atra cava circumvolat umbra. Quia cladem illius noctia, c[uis funera fando Explicet aut possit lacrimia aequare laborea ? Urba antiqua ruit multos dominata per annos ; Plurima perque viaa stemuntur inerm passim 365 Corpora perque domos et religioaa deorum Limina. Nee soli poenas dant sanguine Teucri ; Quondam etiam victia redit in praecordia virtus, Victoreaque cadunt Danai. Cru delis ubique Luctus, ubique payor et plurima mortis imago. 370 Primus se Danaum magna comitante caterva Androgeos offert nobis, socia agmina cre.dens Insciua, atque ultro verbis compellat amicis : 'Eestinate, viri : nam quae tam sera moratur Segnities ? alii rapiunt incensa feruntque 375 Per^ama; voa celsis nunc primum a navibus itis?' Dixit, et extemplo, neque enim responsa dabantur Fida satis, sensit medios delapsus in boatis. AENEIDOS LIB. II. 95 Obstipuit retroque pedem cum voce repressit. Inprovisum aspris veluti qui sentibus anguem 380 Pressit humi uitens, trepiousque repente refugit AttoUentem iras et caerula coUa tumentem ; Haut secus Androgeos visu tremefactua abibat. Inruimua densis et circumfundimur armis, Ignarosque loci passim et formidiiie captos 385 Stemimus; adspirat primo fortuna labori. Atque hie successu exultans animisque Coroebus 'O socii, qua prima' inquit 'fortuna salutis Monstrat iter, quaque oatendit ae dextra, sequamur : Mutemus clipeos, Danaumque insignia nobia 390 Aptemua : dolus an Tirtus, quia in hoate requirat ? Arma dabunt ipsi.' Sic fatus deinde comantem Androgei galeam clipeique inaigne decorum Induitur laterique Argivum accommodat enaem. Hoc Ehipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuventua 395 Laeta facit ; spoliis se quisque recentibua armat. Vadimua inmixti Danais baud numine nostro, Multaque per caecam congressi proelia noctem Conaenmus, multoa Danamn demittimua Oreo. Diffiigiunt alii ad navis et litora cursu 400 Fida petunt ; para ingentem formidine tm-pi Scandunt rursus equom et nota conduntur in alvo. Heu nihil invitia faa quemquam Mere diyis. Ecce trahebatur passia Priameia virgo Crinibus a templo Cassandra adytiaque Minervae, 405 Ad caelum tendens ardentia lumina frastra, Limiina, nam teneras arcebant vincula palmas. Non tulit banc speciem furiata mente Coroebus, Et sese medium inieoit periturua in agmen : Consequimur cuncti et densis incurrimua armis. 410 Hie primum ex alto delubri culmine telis Nostrorum obruimur, oriturque miaerrima caedes Armorum facie et Graiarum errore iubarum : Turn IDanai gemitu atque ereptae virginis ira Uudique collecti invadunt, acerrimus Aiax, 415 Et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnia ; Adversi lupto ceu quondam turbine venti Confligunt, Zephyrusque Notuaque et laetus Eois Euius equis ; stridunt ailvae, saevitque tridenti Spumeua atque imo Nereua ciet aequora fuudo. 420 lUi etiam, siquos obacura nocte per umbram Fudimus inaidiis totaque agitavimua urbe. Apparent ; primi clipeos mentitaque tela Adgnosount atque ora sono discordia aignant. Ilicet obruimur numero ; primusque Coroebus 425 Penelei dextra divae armipotentis ad aram gt P. YEBGILI MARONIS Procumbit ; cadit et Ehipeus, iustissimua unus Qui fuit in Teuoris et servantisainms aequi ; Dis alitor visum ; pereunt Hypaniaque Dymasque Confixi a sociis ; nee te tua plurima, Panthu, 430 Labentem pietas nee Apollinis infula texit. niaci cineres et flamma extrema meorum, Tester in occaau vestro nee tela nee ullas Vitavisse vices Danaum, et, si fata fuissent Ut caderem, meruisse manu. Divellimur inde 435 IpMtus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo lam gravior, Pelias et volnere tardus Ulixi, Protinua ad sedes Priami clamore vooati. Hie vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam Bella forent, nulli tota morerentur in urbe, 440 Sic Martem indomitum Danaosque ad tecta mentis Oemimus obsesaumque acta testudine limen. Haerent parietibus scalae, postisque sub ipsoa NituntuT gradibus, clipeosque ad tela sinistris Protecti obiciunt, prensant fastigia dextris. 445 Dardanidae contra turria ac tecta domoi-um Cuhnina convellunt ; bis ae, quando ultima cemunt, Extrema iam in morte parant defendere telis, Auratasque trabes, veterum decora alta parentum, Devolvunt ; alii strictis mucronibus imas 460 Obaedere fores ; has servant agmine denso. Instaurati aoimi regis succm-rere tectis Auxilioque levare viros vimque addere victis. Limen erat caecaeque fores et pervius usus Tectorum inter se Priami, posteaque relicti 455 A tergo, infelix qua se, dum regna manebant, Saepius Andromache ferre incomitata solebat Ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat. Evado ad summi fastigia culminia, unde Tela manu miaeri iactabant inrita Teucri. 460 Tui-rim in praecipiti stantem summisque sub astra Eductam tectia, unde omnia Troia videri Et Danaum aolitae naves et Achaica castra, Adgressi ferro circimi, qua summa labantia luncturas tabulata dabant, convellimus altis 465 Sedibua inpulimusque ; ea lapsa repente ruinam Oum aouitu ti-ahit et Danaum super agmina late Incidit. Ast alii subeunt, nee saxa nee ullum Telorum interea cesaat genus. Vestibulum ante ipsum piimoque in limine Pyrrhas 470 Exultat, telis et luce coruscus aena ; Qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus, Frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat, AENEIDOS LIB. II, 97 Nunc positis novus exuviis nitidusque iuventa Lubrica convolvit sublato pectore terga 475 Arduus ad solem, et Unguis micat ore trisulois. Una ingens Periphas et equorum agitator Achillis, Armiger Automedon, una omnia Scyria pubes Sucoedunt tecto et flammas ad culmina iactant, Ipse inter primos correpta dura bipeuui 480 Limina perrumpit, postisque a cardine vellit Aeratos ; iamque exoiaa trabe flrma cavavit Bobora et ingentem lato dedit ore feneatram. Apparet domus intus, et atria longa patescimt ; Apparent Priami et veterum penetralia regum, 485 Armatosque vident stantis in limine primo. At domua interior gemitu miseroque tumultu Miscetur, penitusque cavae plangoribua aedes Femineis ululant ; ferit aurea aidera clamor. Tum pavidae tectis matrea ingeutibua errant, 490 Amplexaeque teuent postes atque oacula figunt. Inatat yi patria Pyrrbus ; nee clauatra neque ipsi Custodes sufferre valent ; labat ariete crebro lanua, et emoti procumbunt cardine postes. Fit via vi ; rumpunt aditua primoaque trucidant 495 Immisai Danai et late loca milite complent. Non aic, aggeribua ruptis cxun spimieus amnis Eidit oppositaaque evicit gurgite molea, Fertur m arva furena cimiulo campoaque per omnia Cum atabulis armenta trabit. Vidi ipse furentem 500 Caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas ; Vidi Hecubam centumque niu:us Priamumque per aras Sanguine foedantem quoa ipae sacraverat ignis. Quinquaginta Uli tbalami, apes tanta nepotum, Barbarico poatea auro spoliiaque superbi 505 Procubuere ; tenent Danai, qua deficit ignis. Forsitan et Priami fuerint quae fata requiraa. Urbis uti captae caaum convolsaque vidit Limina tectorum et medium in penetralibus hostem, Arma diu senior desueta trementibua aevo 510 Circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum Cingitur ao denaoa fertur moriturus in bostis. Aedibus in mediis nudoque aub aetberis axe Ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus, Incumbens arae atque umbra complexa Penates. 515 Hie Hecuba et natae nequiquam altaria circum, Praecipitea atra ceu tempeatate columbae, Condenaae et divom amplexae aimulacra sedebant. Ipsum autem sumptis Priamiun iuvenalibus armis Ut vidit, mum, Et belle Iliacos fateor petiiase penatea. Pro que, si sceleria tauta est iniuria nostri, 605 Spargite me in fluctus, vasteque inmergite ponto. Si peree, bominum manibus periisse iuvabit.' Dixerat, et genua amplexus genibusque volutans Haerebat. Qui ait fari, quo sanguine cretus, Hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri. 610 Ipse pater dextram Anchiaes baut multa moratus Dat iuveni, atque animiun pr^esenti pignore firmat lUe haeo- depoaita tandem fpj-midine fatur: AEKEIDOS LIB. III. II J ' Sum patria ex Ithaca, comes iufelicis Ulixi, NomineAchaeraenides, Troiam genitore Adamasto 615 Paupere, mausisaetque ntinam fortvma, profeotus. Hie me, dum trepidi crudelia limina linquunt, Imnemores socii vasto Cyolopis in antro Deseruere. Domus sanie dapibusque cruentis Intus opaca ingens. Ipse arduus altaque pulsat 620 Sidera (di talem tenis avertite pestem) Nee visu facilis nee dictu aflabilis uUi. Visceribiis miseroruia at sanguine vesoitur atro. Vidi egomet duo de numero cum corpora nostro Prensa manu magna medio resupinus m antro 625 Frangeret ad saxum aanieque exspersa natarent Limina, Tidi atro cum membra fluentia tabo Manderet et tepidi tremerent sub dentibus actus. Haut impune qnidem ; nectalia passus Ulixes Oblitusve sui eat Ithacus discrimine tanto. 630 Nam simul expletus dapibus Tinoque aepultua Cervicem inflexam poauit iacuitque per antrum Inmensua saniem eructana et frusta cruento Per somnum commixta mero, nos magna precati Numina sortitique vices una undique circum 635 Fundimur, et telo lumen terebramus acute Ingens, quod torva solum sub fronte latebat, Argolici clipei aut Phoebeae lampadia inatar, Et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras. Sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem 640 Rumpite. Nam qualis quantuaque cavo Polyphemus in antro Lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat, Centum alii curva haec habitant ad litora volgo Infandi Cyclopes et altia montibua errant. 645 Tertia iam Lunae se cornua lumine complent, Cum vitam in silyis inter deserta ferarum Lustra domoaque traho, vaatosque ab rupe Cyclopaa Proapicio sonittmique pedum vocemque tremesco. Victum infelicem, bacas lapidosaque coma, 650 Dant rami, et volsis pasount radicibus herbae. Omnia conlustrans banc primum ad litora classem Conapexi venientem : huic me, quaecumque fuisset, Addixi : satis est gentem effugisse nefandam, Vos animam banc potius quocumque abaumite leto.' 655 Vis ea fatus erat, simimo cum monte videmus Ipsmn inter pecudea vasta se mole moventem Pastorem Polyphemum et litora nota petentem, [turn. Monstrum horrendum informe ingena, cui lumen ademp- Trunca manu pinus regit et vestigia flrmat ; 660 Lanigerae comitantur oves ; ea aola voluptas Il8 p. TEE8ILI MAEONIS Solamenque mali, Postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit, Lummis effossi fluidum lavit inde cruorem Dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor 665 lam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit. No3 procul inde fugam trepidi celerare recepto Supplice sic merito, tacitique iaeidere fmiem ; Verrimus et proni certantibus aequora remis. Sensit et ad sonitum vocia vestigia torsit. 670 Verum ubi nulla datur dextra adfectare potestas Nee potis lonios fluctus aequare sequendo, Clamorem immensum tollit, quopontus et omnes Contremuere undae penituaque exterrita teUus Italiae eurvisque immugiit Aetna cavemis. 675 At genus e silvis Cyclopum et montibns altis Excitum ruit ad portus et litora complent. Cemimus adstantis nequiquam lumine torvo Aetnaeos fratres, caelo capita alta ferentis, Concilium horrendum : quales cum vertice celso 680 Aeriae quercus aut coniierae cyparissi Constiterunt, silva alta lovis lucusve Dianae. Praecipites metus acer agit quocumque mdentis Excutere et ventis intendere vela secundia. *Oontra ac iussa monent Heleni, Scyllam atque Ohaiybdim 685 Inter, utramque viam leti discrimine parvo, Ni teneant cursua, certum est dare lintea retro.* Ecce- autem Boreas angusta ab sede Pelori Missus adest. Vivo praetervehor ostia saxo Pantagiae Megaioaque siuua Thapaumque iacentem. 690*Talia monstrabat relegens errata retrorsua Litora Achaemenides, comes infelicis Ulixi.* Sicanio praetenta sinu iacet insula contra Plemurium undosum ; nomen dixere priores Ortygiam. Alpheum fama est hue EUdis amnem 695 Occultas egisse vias subter mare, qui nunc Ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. lussi numina magna loci veneramur ; et inde Exsupero praepingue solum stagnantis Helori; Hinc altas cautis proiectaque saxa Pachyni 700 Radimus, et fatis numquam concessa moveri Apparet Camarina procul campique Geloi ImmanisqueGelafluvii cognomine dicta. ArduuB inde Acragas oatentat maxima longe Moenia, magnanimum quondam generator equorum ; 705 Teque datis linquo ventxs, palmosa Selinus, Et vada dura lego saxis Lilybeia caecis. 6S4. In loco dubio ac inseruimus, quae Kadvigii coniectura eet. AENEIDOS LIB. III. I 1 9 Hinc Drepani me portua et inlaetabilis ora Accipit. Hie pelagi tot tempestatibua actus Heu genitorem^ omnia oiu'ae caausque levamen, 710 Amitto AncWsen. Hie me, pater optime, fessum Deseris, heu, tantis neqmquam erepte periclis : Nee vatea Helenua, cum multa horrenda moneret, Hos mihi praedixit luetus, nou dira Celaeno. Hie labor extremua, longarum haec meta viarum. 715 Hinc me digiesaum Tea&ia deus appulit oris.' Sic pater Aeneaa intentia omnibus unua Fata renarrabat divom cuisusque docebat : Conticuit tandem factoque bic fine quievit. 340. Hemistichium 'Quae tibi iam Troia,' cum Madvigio transtulimua ut sequeretur v. 336, quo facto, mutilorum in Aeneide Tersuum iam nullus est quin sententiam habeat perCectam. ' Quae ' soribitur in oodd. P M. 118. In hoc T. ' ventos' ex couiectuia scripsimus pro volg. 'ventus.' 1 20 P. TJBRGILI MARONIS LIBER QUAETUS. At regina gravi iamdudum saucia cura Volnus alit venis, et caeco carpitur igni. Multa viri virtus animo multusque recursat Gentis honos, haerent inflxi pectore Toltus 6 Vertaque, nee plaeidam membris dat cura quietem. Postera Phoebea luatrabat lampade terras Umentemque Aurora polo dimoverat umbram, Cum sic unanimam adloquitur male sana sororem : 'Anna soror, quae me suspeusam insomnia terrent ? 10 Quis novus hic nostris succesait sedibus hospes, Quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis ? Credo equidem, nee vana fides, genus esse deorum. Degeneres animos timor arguit. Heu quibus iUe lactatus fatis quae beUa exhausta canebat ! 15 Si mihi non animo fixum immotumque sederet, Necui me vinclo veUem sociare iugali, Postquam primus amor deceptam morte fefellit ; Si non pertaesum thalami taedaeque fuisset, Huic uni forsan potui auccumbere culpae. 20 Anna, fatebor enmi, miseri post fata Syebaei Coniugis et sparsos fratema caede Penates, Solus hie iuflexit sensus animumque labautem Impulit : adgnosco veteris vestigia flammae. Sea mihi vel tellus optem prius ima dehiseat 25 Vel Pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras^ Pallentis umbras Erebi noctemque profundam, Ante, Pudor, quam te violo, aut tua iura resolvo. Hie meos, primus qui me sibi iunxit, amores Abstulit ; lUe habeat seeum servetque sepulchre' 30 Sie effata einum lacrimis implevit obortis. Anna refert : ' o luce magis dileeta sorori, Solane perpetua maerens carpere iuventa. Nee duleis natos Veneris nee praemia noris ? Id cinerem aut mania credis curare sepultos ? 35 Esto, aegram nulli quondam flexere marlti, Non Libyae, non ante Tyro ; despectus larbas Duetoresque alii, quos Africa terra triumphis Dives alit : placitone etiam pugnabis anion ? Nee venit in mentem, quorum consederis ams ? 40 Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, AENEIDOS LIB. IV. 121 Et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis, Hinc deserta siti regio lateque furentes Barcaei : quid bella Tyro aurgentia dicam Germanique minas ? 45 Dis equidem auspicibus reor et lunone secvmda Hunc cursuin Iliacas vento tenuiase carinas. Quam tu uibem, aoror, banc cemes, quae sui'gere regna Ooniugio tali! Teuorum comitantibua armis Punica se quantia attollet gloria rebus ! 50 Tu modo posce deos veniam sacriaque litatia Indulge bospitio cauaasque innecte morandi, Dum pelago desaevit biemps et aquosus Orion, Quassataeque rates, dum non tractabile caelum.' His dictia incensum animum flammavit amore, 55 Spemque dedit dubiae menti solvitque pudorem. Principio delubra adeunt pacemque per araa Exquirunt ; mactant lectaa de more bidentia Legiferae Cereri Pboeboque patrique Lyaeo, lunoni ante omnia, cui Tincla iugaUa curae. 60 Ipsa tenens dextra pateram pulcberrima Dido Candentis vaccae media inter comua fundit, Aut ante ora deum pinguis spatiatur ad araa Inatauratque diem donis pecudumque reclusis Pectoribus inbians spirautia consulit exta. 65 Heu vatum ignarae mentes 1 quid vota furentem, Quid delubra iuvant ? eat mollis flamma medullas Interea, et taciturn vivit aub pectore volnus. Uritur infelix Dido totaque vagatur Urbe furens, qualis coniecta cerva aagitta, 70 Quam procul incautam nemora inter Creaia fixit Pastor agens telia liquitque volatile ferrum Nescius, ilia fuga silvas aaltusque peragrat Dictaeos, haeret lateri letalis harundo. Nunc media Aenean secum per moenia ducit 75 Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam, Incipit effari mediaque in voce resistit ; Nimc eadem labente die convivia quaerit, Hiacosque iterum demons audire labores Expoaoit pendetque iterum narrantis ab ore. 80 Post, ubi digresai, lumenque obscura vioissim Luna premit suadentque cadentia aidera somnos, Sola domo maeret vacua, stratisque relictis Incubat, ilium absens absentem auditque videtque, Aut gremio Ascanium, genitoris imagine capta, 85 Detinet, infandum si fallere possit amorem. Non coepta« adsurgunt turres, non arma inventus Exercet portusve aut propugnacula bello Tuta parant ; pendent opera inteiTupta minaeque 122 P. TEKGILI MAEONIS Mm'orum ingentes aec^uataque maohina caelo. 90 Quam simul ac tali persensit peste teueri Cara lovis coniunx, nee famam obstare fuiori, Talibus adgreditiir Venerem Satumia dictis : 'Egregiaju vero laudem et spolia ampla refertis Tuque puerque tuus, magnum et memorabile nome% 95 Una dolo divom si femina victa duorum est. Nee me adeo fallit Teritam te moenia nostra Suspectas habuisse domos Cartbaginis altae. Sed quia erit modus, aut quo nunc certamina tanta ? Quin potius pacem aetemam paetosque bymenaeos 100 Exereemus ? babes, tota quod mente petisti : Ardet amans Dido traxitque per osaa furorem : Commvmem bune ergo populum paribusque regamus Auspieiis, liceat Pbrygio servire marito Dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.' 105 OUi (aensit enim simulata mente loeutam, Quo regnum Italiae Libycas averteret oras) Sic contra eat ingressa Venus : ' quia talia demena Abnuat, aut tecum malit contendere bello, Si modo quod memoraa factum fortuna sequatur ? 110 Sed fatia incerta feror si luppite* unam Ease velit Tyriia urbem Troiaque profectis, Miscerive probet populos aut foedera iungi. Tu coniunx, tibi fas animum temptare preoando. Perge ; sequar.' Tum sic excepit reeia luno : 116 'Meeum erit iate labor : nunc qua ratione quod inatat Confieri poaait, paucis, adverte, docebo. Venatum Aeneas unaque miserrima Dido In nemus ire parant, ubi primos erastinus ortus Extulerit Titan radiisque retexerit orbem. 120 His ego nigrantem commixta grandine nimbum, Dum trepidant alae saltuaque iudagine cingunt, Deauper infundam, et tonitru caelum omne ciebo. Diifiigient comitea et nocte tegentur opaca : Speluncam Dido dux et Troianus eandem 125 Devenient. Adero et, tua si mibi certa voluntas, Conubio iungam stabili propriamque dicabo ; Hie bymenaeua erit.' Non adversata petenti Adnuit atque dolis riait Cytberea repertia. Ooeanum interea aurgens Aurora reliquit. 1 30 It portis iubare exorto delecta inventus ; Retia rara, plagae, lato venabula ferro Masaylique ruunt equites et odora canum vis. Eeginam thalamo cunctantem ad limina primi Poenorum expectant, osti'oque insignis et auro 135 Stat sonipes ac frena ferox apumantia mandit. Tandem progreditur magna stipante caterva, AENEIDOS LIB. IV. 123 Sidoniam picto chlamydem oiicumdata limbo; Cui pharetra ex auio, ciines nodantur in aunim, Aurea purpuream subnectit fibula vestem. 140 Nee non et Phrygii comites et laetus Iiilus Incedunt : ipse ante alios pulcherrimus omnis , Infert se socium Aeneas atque agmina iungit. Qualis ubi hibemam Lyciam Xanthique fluenta Deserit ac Delum matemam invisit ApoUo 145 lustauratque chovos, mixtique altaria ciroum Cretesque Diyopesque fremunt pictique Agathyrsi ; Ipse iugis Cyntui graditur, molUque fluentem Fronde premit crinem fingena atque inplicat auro, Tela sonant umeris : haut iUo segnior ibat 150 Aeneas, tantum egregio decus euitet ore. Postquam altos ventum in montis atque invia lustra, Ecce ferae, saxi deiectae vertice, caprae Decun-ere iugis ; alia de parte patentis Transmittunt cursu campos atque agmina oervi 155 Pulverulenta ftiga glomerant montesque relinquunt. At puer Ascanius mediis in vallibus aori Gaudet equo, iamque hos cursu, iam praeterit illos, Spumantemque dari pecora inter inertia votis Optat aprum aut fulvum descendere monte leonem. I6O Interea magno misceri murmure caelum Incipit, insequitur commixta grandine nimbus ; Et Tyrii comites passim et Troiana inventus Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros Tecta metu petiere ; ruunt de montibus amnes. 165 Spelvmcam Dido dux et Troianus eandem Deveninnt : prima et Tellus et pronuba luno Dant signum ; fulsere ignes et conscius aether Conubiis, summoque ululanmt vertice Nymphae. Hie dies primus leti primusque malorum 170 Causa fuit ; neque enim specie famave movetur Nee iam furtivum Dido meditatur amorem ; Coniugium vocat, hoc praetexit nomine culpam. Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes, Fama, malum qua non aliud velocius ullum ; 175 Mobilitate viget, Viresque adquirit eundo, Paxva m.etu prime ; mox sese attollit in auras Ingrediturque solo et caput inter nubila condit. Ulam Terra parens, ira inritata deorum, Extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem 180 Progenuit, pedibus celerem et pemicibus alls, Monstrumhorrendum ingens, cui quot sunt corpore plumae Tot vigiles oeuli: subter, mirabile dictu, Tot linguae, totidem ora sonant, tot subririt auris. Nocte volat caeli medio terraeque per umbram 124 p. VEKGILI MAEONIS 185 Stridens, nee dulci declinat lumina somno ; Luce sedet custos aut sunuui culmine tecti Tvirribus aut altis, et magnas territat urbee, Tarn ficti pravique tenax quam nxintia veri. Haeo turn multiplici populos sermone replebat 190 Gaudens et pariter facta atcjue infecta cauebat : Veniaae Aenean. Troiano sanguine cretum, Cui se pulcbra viro dig-netur iungere Dido ; Nunc biemem inter se luxu, quam longa, fovere Reguorum inmemorea turpique cupidine captos. 195 Haec passim dea foeda Tirum diffundit in ora. Protenus ad regem cursus detorquet lai-ban, Incenditque animum dictis atque aggerat iras. HicHammone satus rapta Garamantide Nympba Templa lovi centum latis inmania regnis, 200 Centum aras posuit, Tigilemque sacraverat ignem, Excubias divom aetemas, pecudumque cruore Pingue solum et variis florentia limina sertis. Isque amens animi et rumore accenaus amaro Dicitui ante aras media inter numina divom 205 ilulta lovem manibus supplex orasse supinis : 'luppiter omnipotena, cui nunc Mauruaia pictis Gena epulata toria Lenaeum libat bonorem, Aapicis base, an te, Genitor, cimi f ulmina torques, Nequiquam horremua, caecique in nubibua ignea 210 Terrificant animos et inania murmura miscent ? Femina, quae nostris errans in finibua urbem Exiguam pretio posuit, cui litua arandum Cuique loci leges dedimus, conubia nostra Reppulit ao dominum Aenean in regna recepit. 215 Et nunc ille Paria cum aemiviro comitatu, Maeonia mentxmi mitra crinemque madentem Subnexue, rapto potitur : noa munera templia Quippe tuis ferimua famamque fovemua inanem.' Talibus orantem dictis arasque tenentem 220 Audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit Eegia et oblitos famae melioris amantia. Tum aic Mercurium adloquitur ac talia mandat : 'Vade age, nate, voca Zepnyroa et labere pinnis, Daidaniumque ducem, Tyria Kartbagine qui nunc 225 Expectat fatisque dataa non reapicit urbes, Adloquere et oelerea defer mea dicta per auras. Non ilium nobia genetrix pulcbemma talem Promiait Graiimique ideo bis vindicat armis : Sed fore qui gravidam imperiia belloque frementem 230 Italiam regeret, genua alto a sanguine Teucri Proderet, ac totum sub leges mitteret orbem. Si nulla accendit tantarum gloria rerum AENEIDOS LIB. IT. Neo super ipse sua molitur laude laborem, Ascanione pater Romanas invidet arces ? 235 Quid struit ? aut qua spa inimioa in gente moratur, Nee prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva ? Naviget : haec suinma est ; hie nostri nuntius estci.' Dixerat. Ille Patris magni parere parabat Imperio; et primum pedibua talaiia nectit 240 Aurea, quae aublimem alis sive aequora supra Seu terram rapido pariter cum flamine portant. Turn virgam capit ; hac animas ille evocat Oreo PaUentis, alias sub Tartara tristia mittit, Dat sonmos adimitque, et lumina morte resignat. 245 Ula fretus agit rentos et turbida tranat Nubila. lamque volans apieem et latera ardua ceruit Atlantis duri, caelum qui vertice fulcit, Atlantis, einctum adsidue cui nubibus atris Piniferum caput et yento pulsatur et imbri, 250 Nix umeros infusa tegit, turn flumina mento Praeeipitant senis, et glaeie riget borrida barba. Hie pnmum paribus nitens Oyllenius alis Constitit ; bine toto praeceps se corpore ad undas Misit, avi similis, quae circum litora, circiim 255 Piscosos scopulos bunulis volat aequora iuxta. *Haut aliter terras inter caelumque Tolabat Litus harenosum Libyae ventosque secabat Matemo veniens ab aTo Oyllenia proles.* Ut primum alatis tetigit magalia plantis, 260 Aenean fundantem arces ae tecta novantem Conspieit. Atque iUi stellatus iaspide fulva Ensis erat, Tyrioque ardebat muriee laena Demissa ex umeris, diyes quae munera Dido Feeerat et tenui tolas discreverat auro. 265 Contiuuo invadit : *tu nunc Kartbaginis altae Fundamenta looas pulehramque uxorius urbem Exstniis beu regui rerumque oblite tuarum : Ipse deum tibi me elaro demittit Olympo Eeguator, caelum et terras qui numine torquet ; 270 Ipse haee ferre iubet eeleris mandata per auras : Quid struis ? aut qua spe Libyeis teris otia tends ? Si te nulla movet tantarum gloria rerum Nee super ipse tua moliris laude laborem, Aseanium sm-gentem et spes heredis luli 275 Respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus Debentur.' Tali Oyllenius ore locutus Mortalis tIsus mefio sermone reliquit, Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram. At vero Aeneas aspectu obmutuit amens, 280 Arrectaeque borrore comae, et vox faucibus baesit. 125 126 p. VEBeiLI MAEONIS Aidet abire ftiga dulcisque relinquere terras, Attonitus tanto monitu imperioque deorum. Heu quid agat P quo nunc reginam ambire fm'entem Audeat affatu ? quae prima exordia sumat P 285 Atque animuiu nunc hue celerem, nunc dividit illuc, In partisque rapit varias perque omnia Tersat. Haec altemanti potior sententia visa est : Mnesthea Sergestumque Tocat fortemque Sereetum, Classem aptent taciti sociosque ad litora cogant, 290 Arma parent et, quae rebus sit causa novandis, Dissimulent ; sese interea, quando optima Dido Nesciat et tantoe rmnpi uon speret amores, Temptaturum aditus et quae mollissima faudi Tempora, quis rebus dexter modus. Ocius onmes 205 Imperiolaeti parent ac iussa facessunt. At repna dolos (quis fallere possit amantem ?) Praesensit motusque excepit prima futuros, Omnia tuta timens. Eadem impia Fama furenti Detulit armari classem cursumque parari. 300 Saevit inops animi totamque incensa per urbem Baccbatur, qualis commotis excita sacris Tbyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho Orgia noctumusque vocat clamore Citbaeron. Tandem bis Aenean compellat vocibus ultro : 305 'Dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum Posse nefas tacitusque mea decedere terra ? Nee te noster amor nee te data dextera quondam Nee moritura tenet crudeli fanere Dido P Quin etiam bibemo moliris sidere classem, 310 Et mediis properas aquilonibus ire per altmn, Crudelis P Quid si non arva aliena domosque Ignotas peteres et Troia antiqua maneret, Troia per undosum peteretur classibus aequor ? Mene fugis P Per ego has lacrimal dexti-amque tuam te, 315 Quando aliud mibi iam miserae nihil ipsa reliqui. Per conubia nostra, per inceptos bymenaeos, Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam Dulce meum, miserere domus labentis et istam, Oro, siquis adbuc precibus locus, exue mentem. 320 Te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni Odere, infensi Tyrii ; te propter eundem Exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam, Fama prior. Cui me moribundam deseris, hoepes ? Hoc solum nomen quoniam de coniuge restat. 325 Quid moror ? an mea Pygmalion dum moenia frater Destruat, aut captam ducat Gaetulus lai'bas ? Saltern siqua mihi de te suscepta fuisset Ante fugam suboles, siquis mibi parvulus aula AENEIDOS LIB. IV. 127 Luderet Aeneas, qui te tamen ore referret, 330 Non equidem omnino capta ac deserta viderer.' Dixerat. Die lovis monitis immota tenebat Lumina et obnixus curam sub oorde premebat. Tandem pauca refert : ' ego te, quae plurima fando Enumerare vales, numquam, Regina, negabo 385 Promeritam ; nee me meminisse pigebit Elissae, Dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus. Pro re pauca loquar. Neque ego banc abscondere fuilo Speran, ne finge, fugam, nee coniugis umquam Kaetendi taedas aut haec in foedera veni. 840 Me si fata meis paterentur ducere Titam Auspiciis et sponte mea componere curas, Urbem Troianam primum dulcisque meorum Beliquias colerem, Priami tecta alta manerent, Et recidiva manu posuissem Pergama victis. 345 Sed mmo Italiam magnam Gryneus Apollo, Italiam Lyciae iussere capessere sortes ; Hie amor, haec patria est. Si te Karthaginis arces Phoenissam Libycaeque aspeotus detinet urbis. Quae tandem, Ausonia Teucros considere terra 850 InTidia est ? Et nos fas extera quaerere regna. Me patria AncMsae, quotiens umentibus umbris Nox operit terras, quotiens asb'a ignea surgunt, Admonet in somnis et turbida ten-et imago ; Me puer Ascanius capitisque iniuria cari, 355 Quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis. Nunc etiam interpres divom Iotb missus ab ipso, Tester utrumque caput, celeris mandata per auras Detulit; ipse deum manifesto in lumine vidi Intrantem muros, vocemque his auribus hausi. 360 Desine meque tuis incendere teque querellis : Italiam non spont» sequor.' Talia dicentem iamdudum aversa tuetur Hue illuc Tolvens oculos, totumque pererrat Luminibus tacitis, et sic accensa raofatur : 865 'Nee tibi diva parens, generis nee Daidanus auctor, Perfide, sed duris genuit te cautibus horrens Caucasus Hyreanaeque admorunt ubera tigres. Nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reserve ? N\mi fletu ingemuit nostro, num lumina flexit, 870 Num lacrimas victus dedit aut miseratus amantem est ? Quae quibus auteferam ? lam iam nee maxima luno, Nee Saturnius haec oculis Pater aspicit aequis. Nuaquam tuta fides. Eiectum litore egentem Excepi et regni demens in parte loeavi, ' 375 Amissam elassem, socios a morte redxixi. Heu funis incensa feror : myic augur Apollo, 1 28 p. TEHGILI MARONIS Nunc Lyciae sortes, nunc et love missus ab ipso Interpres divom feii horrida iussa per auras. Scilicet is superis labor est, ea ctoa quietos 880 SoUicitat, Neque te teneo neque dicta refello : I, sequere Italiam, ventis pete regna per undas. Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt, Supplicia hausurum scopulis et nomine Dido Saepe vocaturum. Sequar atris ignibus absens, 385 Et, cum frigida mors anima seduxerit artus, Omnibus umbra locis adero : dabis, improbe, poena' : Audiam, et haec manis yeniet mibi fama sub imoa.' His medium dictis sermouem abrumpit et auras Aegra fugit seque ex oculis avertit et aufert, 300 Linquens multa metu cunctantem et multa parantem Dicere. Succipiunt famulae conlapsaque membra Marmoreo referunt tbalamo stratisque reponunt. At piua Aeneas, quamquam lenire dolentem Solando cupit et dictis avertere curas, 395 Multa gemens magnoque animum labefactus amore, Iussa tamen dirom exsequitur classemque revisit. Turn vero Teucri incumbunt et litore celsas Deducunt toto navis : natat uncfa carina, Frondentisque ferunt remos et robora sUvis 400 Infabricata fugae studio. Migrantis cemas totaque ex urbe ruentis. Ac velut ingentem formicae farris acervom Cimi populant biemis memores tectoque repommt, It nignmi campis agmen praedamque per herbas 405 Convectant calle angusto, pars grandia trudunt Obnixae frumenta umeris, pars agmina cogunt Castigantque moras, opere omnis semita fervet. Quis tibi turn, Dido, cementi talia sensus, Quosve dabas gemitus, cum litora fervere late 410 Prospiceres arce ex summa totumque videres Misceri ante ocnlos tantis clamoribus aequor ? Improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis ? Ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando Cogitur et supplex animos summittere Ainori, 415 Nequid inexpertum frustra moritura relinquat. 'Anna, vides toto properari litore circum. Undique convenere ; vocat iam carbasus auras, Puppibus et laeti nautae imposuere coronas. Hunc ego si potui tantum sperare dolorem, 420 Et perierre, soror, potero. Miserae boc tamen unum Exsequere, Anna, mibi ; solam nam perfidus ille Te colore, arcanos etiam tibi credere sensus ; Sola viri mollis aditus et tempera noras. I, soror, atque bostem supplex adfare superbiun : AENEIDOS LIB. IT. j 425 Non ego cum Danais Troianam exscindere gentem Aulide im-avi claasemve ad Pergama misi, Nee patris Anchiaae cinerem manisve revelli, Cur mea dicta neget dm-as demittere in amis. Quo ruit ? extremum hoc miserae det munus amanti : 430 Expectet facilemque fugam ventoaque ferentis. Non iam coniugimn antiquum, quod prodidit, oro, Nee pulchro ut Latio careat regnumque relinquat ; Tempus inane peto, requiem spatiumque furori, Dum mea me victam doceat fortuna dolere. 435 Extremam hanc oro veniam, miaerere aororia, Quam mihi cum dederia, cumidatam morte remiltam.' Talibua orabat, talisque miserrima fletua Fertque refertque aoror. Sed nullia ille movetui Fletibua, aut voces ullaa tractabilia audit ; 440 Fata obatant, placidasque viri deua obatruit auris. Ac velut annoao validam cum robore quercum Alpini Boreae nunc bine nunc flatibus Ulinc Eruere inter se certant ; it stridor, et altae Constermmt teiTam concusso atipite frondes ; 445 Ipsa baeret scopulis et quantum vei'tice ad aura*. Aetberias, tantum radice in Tartara tendit : Haut secua adaiduis bine atque bine vocibus beros Tunditur et magno peraentit pectore curaa, Mens immota manet ; lacrimae volvontur inanes. 460 Turn vero infelix fatis exterrita Dido Mortem orat ; taedet caeli convexa tueri. Quo magis inceptum peragat lucemque relinquat, Vidit, turicremia cum dona inponeret aria, Hon'cndum dictu, laticea nigrescere aaoroa 455 Fusaque in obacenum se vertere vina cruorem. Hoc viaum nulli, non ipsi eiFata aorori. Praeterea fuit in tectia de marmore templum Ooniugia antiqui, miro quod bonore colebat, Velleribus niveis et festa fronde revinctum : 460 Hinc exaudiri voces et verba vocantia Visa viri, nox cum terras obscm-a teneret; Solaque culminibus ferali carmine bubo Saepe queri et longas in fletum ducere voces. Multaque praeterea vatum praedicta piomtn 465 TerribUi monitu homficant. Agit ipse furentem In aomnia ferus Aeneas ; semperque relinqui Sola sibi, semper longam incomitata videtur Ire viam et Tyrios desei-ta quaerere terra : Eumenidum veluti demena videt agmina Pentbeus 470 Et solem geminum et duplicis se ostendere Tbebas, Aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes Aimatam facibus matrem et sei'pentibus atris 130 p. TEHGILI MAR0KI3 Cum fngit, ultriceaq^ue sedent in liinine Dirae. Ergo ubi concepit furias evicta dolore 475 Decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque Exigit et maeatam dictis adgresaa sororem Consilium voltu tegit ac spem fronte serenat : 'Inveni, germana, viam, gratare aorori, Quae mihi reddat eum vel eo me solvat amantem. 480 Oceani finem iuxta solemque cadentem Ultimus Aethiopum locus eat, ubi maximus Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum : Hinc mihi Masaylae gentis monatrata sacerdos, Heaperidum templi custoa epulasque draooni 485 Quae dabat et sacroa servabat in arbore ramoa, Spargena nmida niella soporiferumque papaver. Haec ae carminibua promittit aolvere mentea Quas velit, aat aliis duras inmittere cuias, Siatere aqnam fluviia et vertere sidera retro ; 490 Noctm-uosque movet mania ; mugire -pidebis Sub pedibus terram et descendere montibna omoa. Teator, cara, deoa et te, germana, tuumque Dulce caput, magicas invitam accingier artis. Tu aecreta pyram tecto iuteriore sub am'aa 405 Erige, et anna viri, thalamo quae fixa reliquit Impiua, exuviaaque omnia lectumque iugalem, Quo peril, super iaponant : abolere nefandi Cuncta viri monumenta iuvat, monstratque sacerdos.' Haec efiata ailet ; pallor aimul occupat ora. 500 Non tamen Anna novis praetexere funera aacris Germanam credit nee tautos mente furores Concipit aut graviora timet quam moi-te Sychaei. Ergo luaaa parat. At regiua, pyra peneti'ali in aede sub auras 505 Erecta ingenti taedia atque ilice aecta, Intenditque locum aertis et fronde coronat Fnnerea ; super exuvias enaemque relictum Effigiemque toro locat, haut iguara futuri. Stant arae circum, et crinis effiiaa aacerdos 510 Ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque Tergeminamque Hecaten, tria Virginia ora Dianaa Sparserat et laticea aimulatos fontia Averni, Falcibus et messae ad luuam quaeruntm- aenia Pubentea herbae iiigi'i cum lacte veneni ; 515 Quaeritur et uaacentis equi de fronte revolaus Et matri praereptus amor. Ipsa mola manibusque piis altaria iuxta, Unum exuta pedem vinclia, in veste recincta, Testatur moritura deoa et conacia fati 520 Sideia ; turn, aiquod non aequo foedere amantis AENEIDOS LIB. IT. Curae nnmen liabet iustumque memovque, precatui. Nox erat, et placidum oarpebant fessa soporem Corpora per terras, silvaeque et saeva quierant Aequora, cum medio volvontur sidera lapsu, 525 Cum tacet omnis ager, peoudes pictaeque volucres, Quaeque lacus late liqmdos quaeque aapera dumis Rura tenent, somno positae sub nocte silenti *Lembant curas et corda oblita laborum.* At non infelix animi Phoenissa, neque uraquam 530 Solvitur in somnos oculisve aut pectore noctem Accipit : ingeminant curae, rursuaque resurgens Saevit amor, magnoque irarum fluctuat aestu. Sic adeo insistit secumque ita corde volutat : 'En, quid ago ? rursusne procos inrisa priores 535 Experiar, Nomadumque petam conubia supplex, Quos ego sim totiens iam dedignata maritos ? niacas igitur classis atque ultima Teuorum lussa sequar P quiane auxilio iuvat ante levatos Et bene apud memores veteris stat gratia faoti ? 540 Quia me autem, fac velle, ainet ratibuave superbia Invisam accipiet ? nescis heu, perdita, necdum Laomedonteae aentis periuria gentis P Quid turn P aola fuga nautas oomitabor ovantis ? An Tyiiis omnique manu stipata meorum 345 luferar et, quos Sidonia vix urbe revelli, flursus agam pelago et ventis dare vela iubebo? Quin morere, ut merita es, ferroque averte dolorem. Tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem germ an a, malis on eras atque obicia hosti, 550 Non licuit thalami expertem sine crimine vitam Degere, more ferae, talis neo tangere curaa ; Non servata fides cineri promissa Sycbaeo.' Tantos ilia suo rumpebat pectore questus. Aeneas celsa in puppi, iam certus eundi, 555 Carpebat somnos rebua iam rite paratis. Huic ae forma dei voltu redeuntia eodem Obtulit in somnia, rm'susque ita visa monereat, Omnia Mercurio aimilis, vocemque coloremque Et crinis flavos et membra decora iuventa : 560 'Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnoa, Nee, quae te circum atent deinde pericula, cemis Demens, nee zephyros audia apirare secundoa ? Ilia doloa dirumque uefas in pectore versat, Certa mori, variosque irarum conoitat aeatus. 505 Non fugia bine praeceps, dum praecipitare potestas ? Iam mare turbari trabibus saevasque videbis Conlucere faces, iam fervere litora flammia, Si te his attigerit terris Aurora morantem. K 2 131 132 p. TEEGIU MAEONIS Ileia age, rumpe moras. Varium et mutabile gomper 570 Femina.' Sic i'atus nocti se inmiscuit atrae. • Turn vero Aeneaa aubitis extenitua umbria Corripit e somno corpus socioaque fatigat : 'Praecipitea vigilate, viii, et conaidite transtria ; Solvite vela citi : deua aethere inisaus ab alto 675 Festinare fugam tortoaque incidere funia Ecce iterum atimulat. Sequimui te, aancte deoniiii, Quiaqiiia ea, imperioque iterum paremua ovautes. Adais placiduaque iuvea et sidera caelo Dextra feras.' Dixit vagbaque eripit enaem 580 Fulmineum strictoque ferit retinacula ferro. Idem omnia simul ardor habet, rapiuntque ruuntque ; Litora deaeruere, latet sub clasaibua aequor ; Aduixi torquent spumas et caemla verrunt. Et iara prima novo apargebat lumine ten'aa 585 Tithoni croceum linquena Aurora cubile. Regina e speculia ut primum albescere lucem Vidit et aequatis classem procedere velia Litoraque et vacuoa sensit aine remige portua, Terque quaterque manu pectua percuaaa decorum 590 Flaventiaque aoscisaa comas, 'pro luppiter! ibit Hic,'ait,'etnoatria inluaerit advena regnia? Non aiTua expedient totaque ex urbe sequentur, Dui-ipientque rates alii navalibua ? Ite, Ferte citi flammas, date tela, inpellite remoa. 595 Quid loqiior, aut ubi aum ? quae meutem insania mutat, Infelix Dido? nunc te facta impia tangunt? Turn decuit, cum eceptra dabaa. En dextra fidesque, Quem secum patrioa aiunt poi'tare Penates, Quem aubiiaae umeria comectum aetate parentem! 600 Non potui abreptum divellere corpus et undia Spargere, non aocios, non ipsum abaumere feiTo Aacanium patriisque epulandum ponere meusia? A'erum anceps puguae fuerat fortuna. Fuiaset : Quem metm moritura ? Facea in caatra tuliaaem 605 Inpleasemque foroa flammia natumque pati'emque Cum genere extinxem, memet auper ipsa dedissem, Sol, qui terrarum flammia opera omnia lustraa, Tuque harum interpres curaram et couscia luno, i^octumisque Hecate triviia ululata per urbes, 610 Et Dirae ultricea et di morientia Eliaaae, Accipite haec meritumque mails advertite numen Et noatraa audite preces. Si taugere portus Infandum caput ac terris adnare neceaaest, Et sic fata lovis poacunt, bic terminus baeret: filo At bello audacia populi vexatua et armis, Finibus extorris, complexu avolaus luli, AENEIDOS LIB. IT. 1 33 Auxilium inploret videatque indigna suorum Funera ; nee, cum se sub leges pacis iniquae Tradiderit, regno aut optata luce fruatur, 620 Sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. Haec precor, banc vocem extremam cum sanguine fundo. Turn vos, Tyi'ii, stirpem et genus omne futuium Exercete odiis cinerique haec mittite nostro Munera. NuUus amor populis nee foedera suato. 625 Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor, Qui face Dardanios i'erroque sequare oolonos, Nunc, olim, quoeumque dabmit se tempore vires. Litora litoribus contraria, fluetibus midas Inprecor, arma armisj piignent ipsique nepotesque.' 630 Haec ait, et partis auimum versabat m omnis, Invisam quaerens quam primum abrnmpere lueem. Turn breviter Barcen nutrieem adfata Sycbaei, Namque suam patria antiqua cinis ater habebat : 'Annam, oara mi ni nutrix, hue siste sororem ; 6?)0 Die corpus properet fluviali spargere lympha Et pecudes secum et monstrata piacula ducat. Sic veniat, tuque ipsa pia tege tempora vitta. Sacra' lovi Stygio, quae rite incepta paravi, Perficerest animus iinemque inponere curis 640 Dardauiique rogum capitis permittere flammae. ' Sic ait. Ilia gradum studio eelerabat aniH. , At trepida et coeptis inmanibus effera Dido, Sanguineam volvens aeiem maculisque trementis Intei-fusa genas et pallida morte futura, 045 Interiora domus inrumpit limiua et altos Conseendit furibunda rogos ensemque recludit Dardanium, non bos quaesitum munus in usus. Hie, postquam Iliacas Testes notumque cubile Oonspexit, paulum lacrimis et mente morata 650 Ineubuitque toro dixitque novissima verba : 'Dulces exuviae, dum fata deusque sinebat, Accipite banc animam meque his exsolvite curis. Vixi et, quern dederat cursuni fortuna, peregi, Et nunc magna mei sub terras ibit imago. 655 Ulta virum poenas inimico a fratre recepi, Urbem praeclaram statui, mea moenia vidi, F'elix, heu nimium felix, si litoi-a tantum Numquam Dardaniae tetigissent nostra caiinae.' Dixit, et OS inpressa toro 'nioriemur inultae, 060 Sed moriamur' ait. 'Sic, sic iuvat ire sub umbras. Hauriat hune oculis ignem erudelis ab alto Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.' Dixerat, atque illam media inter talia ferro Conlapsam appiciunt eoraites ensemque cruore 134 F. -VERGILI MAEONIS 665 Spumantem sparsasc[ue manus. It clamor ad alta Atria ; concussam bacchatur Fama per urbem. Lamentis gemituque et femineo ululatu Teota freravmt, reaonat magnis plangoribus aether, Non aliter quam si inmissis ruat hostibus omnis • 670 Kflrthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes Culmina perqiie hominum volTantur perque deorum. Audiit exanimis trepidoque exterrita cursii Unguibus ora soror foedans et pectora pugnis Per medios ruit ac morientem nomine damat : 675 'Hoc illud, germana, fuit ? me fraude petebas ? Hoe rogus iste milii, hoc ignes araeque parabant ? Quid primum deserta querar ? comitemne sororem Sprevisti morions ? Eadem me ad fata vocaeses, Idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset. 680 His etiam struxi manibus patriosque vocavi Voce deos, sic te ut posita crudelis abessem. Exstinxti te meque, soror, populimique patresque Sidonios urbemque tuam. Date volnera lymphis Abluam et, extremus siquis super halitus eiiat, 685 Ore legam.' Sic fata gradus evaserat altos Semiauimomque sinu germanam amplexa fovebat Cum gemitu atque atros siccabat veste cruores. Ilia gravis oculos conata attoUere rursus Deficit ; infixum stridit sub pectore volnua. 690 Ter sese attoUens cubitoque adnixa levavit, Ter revoluta toro est, oculisque errantibus alto Quaesivit caelo lucem ingemuitque reperta. Turn luno omnipotens longum miserata dolorem Difficilisque obitus Irim demisit Olympo, 695 Quae luctantem animam nexosque resolveret artus. Nam quia nee fato merita nee morte peribat, Sed misera ante diem subitoque accensa furore, Nondum illi flavum Proserpina vertice crinem Abstulerat Stygioque caput danmaverat Oreo. 700 Ergo Iris oroceis per caelum roscida pinnis, Mille trahens varios adverse sole colores, Devolat, et supra caput astitit: 'hunc ego Diti Sacrum iussa fero, teque isto corpore solvo.' Sic ait et dextra crinem secat : omnis et una 705 Dilapsus calor, atque in ventos vita recessit. In V. 237 delevimus *ad' sensui nocehtem : Mercurius enim non 'ad litus," scd * Utus volabat,' ut Oloantbus * aeqqora cun-ere ' dicitur, t. 235. AE}«EIDOS LIB. T. 1 35 LIBEE QUINTUS. Interea medium Aeneas iam classe tenebat Certus iter fluctusque atros aquilone secabat, Moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae Couluoent flamjnis. Quae tantum accenderit ignem 6 Causa latet ; duri magno sed amore dolores Polluto notumque, furens quid femina posait, Triste per augm-ium Teucrorum pectora ducunt. Ut pelagus tenuere rates nee iam amplius ulla Occurrit tellus, maria undique et undique caelum : 10 OUi caenileus supra caput astitit imber Noctem hiememque ferens, et inhorruit iicda tenebria. Ipse gubemator puppi Palinurus ab alta : 'Heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi ? Quidve, pater Neptune, paras ?' Sic deinde locutus 15 Colligere arma iubet validisque incumbere remis, Obliquatque sinus in ventum ac tali a fatur : 'Magnanime Aenea, non, si milii luppiter auetor Spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo. Mutati transversa fremunt et vespere ab atro 20 Consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer : Nee nos obniti contra nee tendere tantum Sufficimus. Superat quoniam Fortuna, sequamur, Quoque vocat, vertamus iter. Neo litora longe Fida reor fratema Eryeis portusque Sieanoa, 25 Si mode rite memor servata remetior astra.' Timi pius Aeneas : 'equidem sic poscere ventoa lamdudivm et frustra cemo te tendere contra. Flecte viam velis. An sit mihi gi'atior ulla, Quove magis fessas optem demittere navis, 30 Quam quae Dardaniimi tellus mihi servat Acesten Et patris Anchiaae gremio complectitur ossa ?' Haec ubi dicta, petunt portus, et vela secundi Intendunt Zephyri ; fertur cita gurgite classis, Et tandem laeti notae advertuntur harenae. 85 At procul ex celso miratus vertice montis Adventiin sociasque rates occurrit Acestes, Horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae, Troia Oriniso conceptum flumine mater Quem genuit. Veterum non inmemor ills parentum 40 Gratatur reduces et gaza laetus agresti Excipit ac fessos opibus solatur amicis. 136 p. VEEGILI MAEONIS Postera cum primo Stellas Oriente fugaiat Clara dies, socios m coetum litore ah omni Advocat Aeneas tumulique ex aggere fatur : 45 'Dardanidae magni, genua alto a sanguine divom, Annuus exactis conpletur mensibus orbis, Ex quo reliquias diTinique ossa parentis Condidimus ten'a maestasque sacravimus aras. lamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum, 50 Semper honoratum (sic di voluistis) babebo. Hunc ego Graetulis agerem si Syrtibus exul Argolicove mari deprensus et urbe Mycenae, Annua vota tamen sollemnisque ordine pompaa Exequerer strueremque aids altaria donis. 65 Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis Haut equidem sine mente reor, sine numine divom, Adsumu3,et portus delati intramus amicos. Ergo agite et laetum cimcti celebremus honorem ; Poscamus ventos, atque baec me sacra quotannis 60 Urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. Bina boum vobis Troia generatus Acestes Dat numero capita in navis ; adhibete Penates Et patrios epulis et quos colit hospes Acestes. Praeterea, si nona diem mortalibus almum 65 Aurora extulerit radiisque retexerit orbem. Prima citae Teucris ponam certamina classis ; Quique pedum cursu valet et qui viribus audax Aut iaculo incedit melior levibusque sagittis, Seu crudo fidit pugnam committere caestu, 70 Cuucti adsint meritaeque exspectent praemia palmae. Ore favete omnes et cingite tempera ramis.' Sic fatus velat matema tempora myrto. Hoc Helymus facit, boc aevi maturus Acestes, Hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes. 75 Ille e concilio midtis cum milibus ibat Ad tumulum, magna medius comitante caterva. Hie duo rite mero libans carcbesia Baccbo Fundit bumi, duo lacte novo, duo sanguine sacro, Purpureosque iacit flores ac talia fatur : 80 'Salve, sancte parens : iterum salvete, recepti Nequiquam cineres animaeque umbraeque paternae, Non licuit finis Italos fataiiaque arva Nee tecum Ausonium, quicuraque est, quaerere Thybrim.' Dixerat baec, adytis cum lubricus anguis ab imis 85 Septem ingens gyros, septena volumina traxit, Amplexus placide tumulum lapsusque per aras, Caeraleae cui terga notae maculosus et auro Squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus Mille iacit varies adverso sole colorea. AENEIDOS LIB. T. 80 Obstipuit visu Aeneas. Ille agmine longo Taudeiu inter pateras et levia pocula serpens Libavitque dapes rursusque innoxius imo Suocessit tumulo et depasta altaria liquit. Hoc magis inceptos genitori instaiuat honores, 95 Incertus, geniumueloci famulumne parentis Esse putet ; caedit binas de more bidentis Totque sues, totidem nigi-antis terga iuvencoa, Vinaque fimdebat pateris animamque vocabat Ancbisae magni manisque Acheron te remissos. 100 Nee non et socii, quae cuique est copia, laeti Dona ferunt, onerant aras maotantque iuvencos, Ordine aena locant alii, fusique per berbam Subiciunt veribus prunas et viscera torrent. Expectata dies aderat nonamque serena 105 Auroram Pbaetbontis equi iam luce vebebant, Famaque flnitimos et clari uomen Acestae Excierat ; laeto complebant litora coetu Visuri Aeneadas, pars et certare parati. Mimera priucipio ante oculos circoque locantur 110 In medio, sacri tripodes viridesque coronae Et palmae pretium viotoribus, armaque et ostro Perfusae Testes, argenti aurique talenta ; Et tuba commissos medio canit aggere Indus. Prima pares ineunt gravibus certamina remis 115 Quattuor ex omni delectae classe carinae. Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim. Mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi, lugentemque Gyas ingenti mole Chimaeram, ITrbis opus, triplici pubes quam Dardana versu 120 Impellunt, terno consurgunt ordine remi, Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen, Centauro iavehitur magna, Scyllaque Cloanthus Oaerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti. Est procul in pelago saxum spumantia contra 125 Litora, quod tumidis submersum tunditur olim Fluctibus, hibemi condunt ubi sidera Cori j Trauquillo silet inmotaque attollitur imda Campus et apricis static gratissima mergis. Hie Tiridem Aeneas frondenti ex iiice metam 130 Constituit siguum nautis pater, unde reverti Scirent et longos ubi circumflectere cursus. Tum looa sorte l^uat, ipsique in puppibus auro Ductores longe effulgent ostroque decori ; Cetera populea velatur fronde inventus 136 Nudatosque umeros oleo perfusa nitescit. Considunt transtris, intentaque braechia remis ; Intenti expectant siguum, exultantiaque hauiit ^37 138 p. VBRGILI MARONIS Corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido. Inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, 140 Haut mora, prosiluere suis ; ferit aethera clamor Nauticus, adductis epumant freta versa lacertia. Infindunt pariter sulcos, totumque dehiacit Convolaum remis rostrisque trideutibua aequor. Non tarn pra«cipites biiugo certamine campum 145 Corripuere ruimtque effusi carcere currus, Nee sic i mmi saia aurigae undantia lora Concussere iugis pronique in verbera pendent. Turn plauBU frermtuque Tirum studiisque faventum Conaonat omne nemus, vocemque incluaa volutant 150 Litora, pulsati colles clamore resultant. EiJiigit ante alios primisque elabitur imdis Turbam inter ft'emitumque Gyas; quern deinde Clean thus Consequitur, melior remis, sed pondere pinna Tarda tenet. Poat hos aequo discrimine Pristis 155 Centaurusque locum tendunt auperare priorem ; Et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur Proutibus et longa sulcant vada salsa carina, lamqne propinquabaat scopulo metamque tenebant, 160 Cum princeps medioque Gyas in gurgite victor Rectorem navis compellat voce Menoeten : 'Quo tantum mibi dexter abia ? hue derige gressum ; Litus ama et laevaa stringat sine palmula cautes ; Altum alii teneant.' Dixit, sed caeca Meuoetea 165 Saxa timens proram pelagi detorquet ad undas. 'Quo di versus abia?' iterum 'pete saxa, Menoete,' Cum clamore Gyas revocabat ; et ecce Cloanthum Respicit inatantem tergo et propiora tenentem. lUe inter navemque Gyae acopulosque sonantis 170 Eadit iter laevum interior subitoque priorem Praeterit et metia tenet aequora tuta relictis. Turn vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens, Nee lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten, Oblitus decorisque sui sociumque aalutis, 1 75 In mare praecipitem puppi deturbat ab alta ; Ipse gubemaclo rector subit, ipse magister Hortaturque viroa clavomque ad litora torquet. At gravis ut fundo vix tandem redditus imo est lam senior madidaque fluens in veste Menoetea, 180 Summa petit scopuli aiccaque in rupe reaedit. Ilium et labentem Teucri et riaere natantem Et aalaoa rident revomentem pectore fluctus. Hie laeta extremis apes est accensa duobus, Sergeato Mnestbeique, Gyan superare morantem. 185 SergestuB capit ante locum scopuloque propiuquat, AENEIDOS LIB. V. 139 Nec tota tamen ille prior praeeunte carina ; Parte prior, partem rostro premit aemula Pristia. At media eocios incedens nave per ipsos Hortatur Mnestheus: 'nunc, nunc insurgite remia, 190 Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema Delegi comites ; nunc illas promite viris, Nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi lonioque mari Maleaeque sequacibus undia. Non iam prima peto Mnestheua neque vincere certo ; 195 Quamquam ! sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti ; Extremes pudeat rediisse : hoc vincite, cives, Et prohibete nefas.' Olli certamiue summo Procumbuut ; vastis tremit ictibus aerea puppis Subtraiiturque solum ; tum creber anhelitus artus 2J00 Aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis. Attulit ipse Tiris optatum casus honorem. Namque furens anani dum proram ad saxa suburguet Interior spatioque subit Sergestus iniquo, Infelix saxis in procurrentibus haesit : 205 Concussae cautes, et acuto in murice remi Obnixi crepuere, inlisaque prora pependit. Consurgunt nautae et magno clamore morantur, I'en-atasque trudes et acuta cuspide contos Expediunt fractosque legunt in gm-gite remos. 210 At laetus Mnestheus suecessuque acrior ipso Agmine remorum celeri ventisque vocatis Prona petit maria et pelago decunit aperto. Qualis spelunca subito commota columba, Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi, 215 Fertur in arva volana plausumque exterrita pinnia Dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto Radit iter liquidum, celeris neque commovet alas : Sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristia Aequora, sic illam fert impetus ipse volantem : 220 Et primum in scopulo luctantem deserit alto Sergestum brevibusque vadis frustraque vocajitem AuxUia et fraetis discentem cnrrere remia, Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram Consequitur ; cedit, quoniam spoliata magistro est. 225 Solus iamque ipso aupereat in tine Cloanthua, Quern petit et aummis adnixus viribus urguet. Tum vero ingeminat clamor, cunctique sequentem Inatigant studiia, resonatque i'ragoribua aether. Hi proprium decus et partum indignantur honorem 230 Ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci ; Hos succeasus alit ; posaunt, quia poaae videutur. Et fora aequatis cepissent praemia rostria, Ni palmas panto tendens utrasque Cloanthua 140 r. TERGILI MAEOSIS Fudissetc[ue preces divosque in vota vocasset. 2.35 'Di, quibus iinperium est pelagi, quorum aeqmira curio, Vobis laetus ego hoc condentem in litore taui'uui Constituam ante aras voti reus extaque salaos Proiciam in fiuctua et vina liquentia fiindam.' Dixit, eumque iniis sub fluctibus audiit omnis 240 Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo, Et pater ipse manu magna Portunus euntem Impulit: ilia Noto citius volucrique sagitta Ad teiTam fugit et portu se condidit alto. Tum satus Anchisa cunctis ex more vocatis 245 Victorem magna praeconis voce Cloanthum Declarat, viridique advelat tempora lauro, ■ Muneraque in navis ternos optare iuvencos Vinaque et argenti magnum dat feiTe talentum. Ipsis praecipuos ductoribus addit bonores : 250 Victori cblamydem auratam, quam plurima circum Purpura maeandro duplici Meliboea cucurrit, Intextusque puer frondosa regius Ida Velocis iaculo cervos cursuque fatigat, Acer, anbelanti eimilis, quem praepes ab Ida 255 Sublimem pedibus rapuit lovis armiger uncis ; Longaevi palmas nequiquam ad sidera tendunt Custodes, saevitque cauum latratua in auras. At qui deinde locum tenuit virtute secundum, Levibus huio bamis consertam am-oque trilieem 260 Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto, Donat habere viro, decus et tutameo in avmis. Vix illam famuli IPhegeus Sagarisque ferebant Multiplicem conixi umeris ; indutus at olim 265 Demoleos cursu palantis Troaa agebat. Tertia dona facit geminos ex aere lebetas , Oymbiaque argento perfecta atque aspera signis. lamque adeo donati omnes opibusque superbi Puuiceis ibant evincti tempora taenia, 270 Cum saevo e scopulo multa vix arte revolsus, Amissis remia atque ordine debilis uno, lurisam sine honore ratem Sergestus agebat: Qualia saepe viae deprensus in aggere sei-pens, Aerea quem obliquum rota transiit aut gravis ictu _ 275 Seminecem liquit saxo lacerumque viator : Nequiquam longos fugiens dat coroore tortus, Parte ferox ardensque oculis et sibila colla Arduus attollens, pars vohiere clauda retentat Nixantem nodis seque in sua membra plicaiitem ; 280 Tali remigio navis se tarda movebat ; Vela facit tanien et velis subit ostia plenis. AENEIDOS LIB. V. i + r Sergeatum Aeneas promisso nninere dnnat Servatam ob navem laetus sociosque reduotos. Olli sen'a datur, operum haut ignara Minervae, 285 Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati. Hoc plus Aeneas misso certamine tendit Grramineuni in campum, quern collibus undique ourvis Cingebant silvae, mediaque in valle theatri Circus erat ; quo se midtis cum milibus heros 290 Consessu medium tulit exstructoque resedit. Hie, qui forte velint rapido contendere cm-su, Invitat pretiis aniinos et praemia ponit. Undique conveniunt Teucri mixtique Sicani, Nisus et Euryalus prinii, 295 Eiiryalus forma insiguis viridique iuventa, Nisus amore pio pueri ; quos deinde secutus Regius egregia Priami de stirpe Diores ; Hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnau, Alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis ; 300 Tum duo Trinaorii iuvenes Helymus Panopesque, Adsueti silvis, comites senioris Acestae ; M\dti praeterea, quos fama obacura recondit. Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus : ' Accipite haec animis laetasque advertite mentes : 305 Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. Onosia bina dabo levato lucida ferro Spicula caelatamque argento ferre bipennem : Omnibus bic erit unus honos. Tres praemia prinii Accipient flavaque caput nectentur oliva. 810 Piimus equum phalfens insignem victor habeto. Alter Amazoniam pbaretram plenamque sagittis Threiciis, lato quam circuni amplectitur auro Balteus et tereti subnectit fibida gomma; Tertius Argolica hac galea contentus abito. 315 Haec ubi dicta, locum capiunt signoque repente Corripiunt spatia audito limenque relinquunt, Eflfusi nimbo similes, simul ultima signant. Piimus abit longeque ante omnia corpora Nisus Emicat, et ventis et fulminis ocior alis ; 320 Proximus bnic, longo sed proximus intervallo, Insequitur Salius ; spatio post deinde relicto Tertius Euryalus ; Euryalumque Helymus sequitur ; quo deinde sub ipso Ecce volat calcemque terit iam calce Diores 325 Incumbens umero ; spatia et si plura supersint, Transeat elapsus prior ambiguumve relinquat. lamque fere spatio exti'emo fessique sub ipsam Finem adventabant, levi cum sanguine Nisus Labitur infeUx, caesis ut forte iuvencis 142 p. YERGILI MAKONIS 330 Fusus huinum viridisque super madefecerat herbas. Hie iuvenis iam victor ovana vestigia presso Haut tenuit titubata solo, sed pronus in ipso Concidit inmundoque fimo saeroque cruore, Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum ; 335 Nam sese opposuit Salio per lubrica surgena, Ille autem spissa iacuit revolutus bareDa. Emicat Euryalus, et munere victor amici Prima tenet, plausuque volat fremituque secundo. Post Helymus subit et nunc tertia palma Diores. 340 Hie totum caveae consessum ingentis et ora Prima patrum magnis Salius clamoribus implet, Ereptumque dolo reddi sibi poscit bonorem. Tutatur favor Euryalum lacrimaeque decorae Gratior et pulcbro veniens in corpore virtus. 345 Adiuvat et magna proclamat voce Diores, Qui subiit palmae frastraque ad praemia venit Ultima, si priml Salio reddentur bonores. Tum pater Aeneas, 'vestra,'inquit,'munera vobis Certa manent, pueri, et palmam movet ordine nemo ; 350 Me liceat casus miserari insontis amici.' Sic fatus tergum G-aetuli immane leonis Dat Salio, viUis onerosum atque unguibus aureis. Hie Nisus, 'si tanta,' inquit, 'sunt praemia victia Et te lapsonim miseret, quae munera Niso 355 Digna dabis, primam merui qui laude coronam, ISfi me, quae Salium, Fortuna inimica tulisset ?' Et simul bis dictis faciem ostentabat et udo Turpia membra fimo. Risit pater optimus olli Et clipeum efferri iussit, Didymaonis artes, 360 Neptuni sacro Danais de poste refixum. Hoc iuvenem egregium praestanti munere donat. Post ubi confecti cm-sus, et dona peregit : 'Nunc, sicui virtus animusque in pectore praesens, Adsit et evinctis attoUat braccbia paJmis:' 365 Sic ait, et geminum pugnae proponit bonorem, Victori velatum am-o vittisque luvencum, Ensem atque insignem galeam solacia victo. Nee mora ; continuo vastis cum viribus effert Ora Dares, magnoque virum se murmure toUit ; 370 Solus qui Paridem solitus contendere contra, Idemque ad tumulum, quo maxumus occubat Hector, Victorem Buten iumani corpore, qui se Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat, Perculit et fulva moribundum extendit barena. 375 Talis prima Dares caput altum ia proelia tollit, Ostenditque umeros latos alternaque iactat Braccbia protendeus et verberat ictibus auras. AENEIDOS LIB. Y. 1 43 Quaeritur huic alius ; nee quisquam ex agniine tanto Audet adire virum manibusque inducere caestus. 380 Ergo alacris ounctosqtie putans excedere palma, Aeneae stetit ante pedes, nee plura moratus Turn laeva taiirum cornii tenet atque ita fatur : 'Nate dea, si nemo audet se credere pugnae, Quae finis standi ? quo me decet usque teneri ? 385 Ducere dona iube.' Cuncti simul ore fremebant Dardanidae reddique Tiro promissa iubebant. Hio gravis Entellum dictis castigat Acestes, Proximus ut viridante toro consederat herbae : 'Entelle heroum quondam fortissime frustra, 390 Tantane tarn patiens nullo certamine tolli Dona sines ? ubi nimc nobis deus ille magister Nequiquam memoratus Eryx ? ubi fama per omnem Trinacriam et spolia ilia tuis pendentia tectis ?' Ille sub baec : 'non laudis amor nee gloria oessit 395 Pulsa metu ; sed enim gelid us tardante senecta Sanguis hebet, frigentque eflfetae in corpore Tires. Si mihi, quae quondam fuerat quaque inprobus iste Exultat iidens, si nunc foret ilia iuventas, Haut equidem pretio iuductus pulchroque iuvenco 400 Venissem, nee dona moror.' Sic deinde locutus In medium geminos inmani pondere caestus Proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus Ferre manum duroque iutendere bracchia tergo. Obstipuere animi : tantorum ingentia septera 405 Terga bourn plumbo insuto ferroque rigobant. Ante omnes stupet ipse Dares longeque recusat ; Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa Hue iUuc vinclorura inmensa volumina versat. Tiun senior talis referebat pectore voces : 410 'Quid, siqiiis caestus ipsius et Herculis arma Vidisset tristemque hoc ipso in litore puguam ? Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat ; Sanguine cemis adhuc sparsoque infecta cerebro. His magnum Alciden contra stetit, bis ego suetus, 415 Dum melior viris sanguis dabat, aemula necdum Temporibus geminis canebat sparsa senectus. Sed si nostra. Dares haec Troius arma recusat, Idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes, Aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto ; 420 Solve metus ; et tu Troianos exue caestus.' Haec fatus duplicem ex umeris reiecit amictum, Et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque Exuit atque ingens media consistit harena. Turn satus Anchisa caestus pater extulit aequos, 425 Et paribus palmas amborum innexuit aimis. 144 p. YERGILI MAKONIS Constitit in digitos extemplo arrectus uterque Bracchiaque ad superas interritus extulit auras. Aliduxere retro loiige capita ardua ab iotu Inmiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt, 430 Hie pedum melior motu fretusque iuventa, Hie membris et mole valens ; sed tarda trementi Genua labant, .vastos quatit aeger anhelitus artus. Multa viri nequiquam inter se volnera iactant, Multa caTO laten ingeminant et pectore Tastoa 435 Dant sonitus, en'atque auris et tempora circum Crebra manus, duro crepitant sub Yolnere make. Stat gravis Entellus nisuque inmotus eodem, Corpore tela mode atque oculis vigilautibua exit. Ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem 440 Aut montana sedet circum castella sub armis, Nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat Arte locum et variis adsultibus inritus urguet. Ostendit dextram insurgens Entellus et alte Extulit : ille ictum venientem a vertice velox 445 Praevidit celerique elapsus corpore cessit ; Entellus viris in ventum effiidit, et ultro Ipse gravis gi'aviterque ad terram pondere vasto Concidit, ut quondam cava concidlt aut Erymantho Aut Ida in magna radicibus eruta pinus. 450 Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes ; It clamor caelo, primusque accmTit Acestes Aequaevomque ab bimio miserans attollit amicum. At non tardatus' caau neque territus beroa Acrior ad pugnam redit ac vim suscitat ira; 455 Turn pudor incendit vires et conscia virtus, Praecipitemque Daren ardens agit aequore toto Nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra ; Nee mora, nee requies : quam multa grandine nimbi Oulminibus crepitant, sic densis ictibua beros 460 Creber utraque manu pulsat versatque Dareta. Timi pater Aeneas proeedere longius iras Et saevire animis Eutellum haut passus acerbis ; Sed finem inposuit pugnae fessimique Dareta Eripuit mulcens dictis, ae talia fatur : 465 'Infelix, quae tanta animum dementia cepit ? Non viris alias conversaque numina sentis ? Cede deo.' Dixitc^ue et proelia voce diremit. Ast ilium fidi aequales, genua aegra trabentem lactantemque utroque caput crassimique cruorem 470 Ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes, Ducunt ad navis ; galearaque ensemque voeati Accipiuut, paliiiam Entello taurumque relinquunt. Hie victor, superans animis tauroque superbus AENEIDOS LIB. V. 'Nate dea vosque haec/inquit/cognosoite, Teucri, 475 Et mihi quae fuerint iuvenali in corpore vires Et qua servetis revocatum a morte Dareta.' Dixit, et adversi contra stetit ora iuvenci, Qui donum adatabat puguae, durosque reducta Libravit dextra media inter comua caestus, 480 Arduus, efiractoque inlisit in ossa cerebro : Sternitur exanimisque tremens prooumbit humi boa. Ille super talis effundit pectore voces : 'Hone tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis Persolvo ; hie victor caestus artemque repono.' 485 Protinus Aeneas celeri certare sagitta Invitat qui forte velint, et praemia ponit, Ingentique manu malum de nave Seresti Eiigit et volucrem traieoto in fune columbam, Quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto. 490 Convenere viri, deiectamque aerea sortem Accepit galea ; et primus clamore secundo Hyrtacidae ante onmis exit locus Hippocoontis : Quern modo navali Mnestheus certamine victor Oonsequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva : 495 Tertius Eurytion, tuus o clarissime frater Pandare, qui quondam, iussus coufuudere foedus, In medios telum torsisti primus Acliivos. Extremus galeaque ima subsedit Acestes, AuBus et ipse manu iuvenum temptare laborem. 500 Turn validis flexos incurvant viribus arcus Pro se quisque viri et depromuut tela pbaretris. Primaque per caelum nervo stridente sagitta Hyrtacidae iuvenis volucris diverberat am-as ; Et venit adversique infigitur arbore mali. 605 Intremuit malus timuitque exterrita pinnis Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu. Post acer Mnestheus adducto constitit arcu, Alta petens, pariterque oculoa telumque tetendit. Ast ipsam miserandus avem contingere ferrn 510 Non valuit; nodes et vincula linea rupit, Quis innexa pedem malo pendebat ab alto ; Ilia notes atque atra volans in nubila fugit. Tumrapidus (iamdudum arcu contenta parato Tela tenens) fratrem Eurytion in vota vocavit, 615 lam vacuo laetam caelo speculatus, et alis Plaudentem nigra figit sub nube columbam. Decidit exanimis vitamque reliquit in astris Aetheriis fixamque refert delapsa sagittam. Amiasa solus palma superabat Acestes ; 520 Qui tamen aerias telum contendit in auras, Ostentana artemque pater arcumque sonantera. 145 146 p. VEE6ILI MARONIS Hie oculis subitum obicitur niagnoque futiirum Augurio monstrum : docuit post exitus ingens, Seraque terrifici cecinerunt omina vates. 525 Namque volans liquidis in nuMbus arsit harundo Signavitque viam flanunis tenuisque recessit Consumpta in ventos, caelo ceu saepe reflxa Transcurrunt crinemque Tolautia sidera dueunt Attonitis haesere auimia superosque precati 530 Tiinacrii Teucrique viri ; nee maximua omen Abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten Muneribua cumulat magnis ac talia fatur : 'Sume, pater; nam te voluit rex magnus Olympi Talibus auspiciis exsortem ducere bonoris; 535 Ipsius Anchisae longaevi boc munus babebis, Cratera impressum eignis, quem Tbracius olim Anchisae genitori in maguo munere Cisseus Ferre sui dederat monimentum et pignus amoris. Sic fatus eingit viridanti tempora lauro 540 Et primiun ante omnia victorem appellat Acesten. Nee bonus Euiytion praelato invidit bonori, Quam-ris solus avem caelo deiecit ab alto. Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit, Extremus, volucri qui fixit barundine malum. 545 At pater Aeneas, nondum certamine misso, Custodem ad sese comitemque inpubis luli Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem: 'Vade age et Ascanio, si iam puerile paratum Agmen habet secum cm-susque iustruxit equorum, 550 Ducat avo turmas et sese ostendat in armis Die,' ait. Ipse omnem longo decedere circo Infusum populum et campoa iubet esse patentis. Incedunt pueri, pariterque ante ora parentum Fi'enatis lucent in equis, quos ononis euntis 555 Trinacriae mirata fremit Troiaeque inventus. Omnibus in morem tonsa coma pressa corona ; Cornea bina ferunt praeiixa bastilia ferro. Pars levis nmero pharetras ; it pectore summo Flexilis obtorti per coUum circulus auri. 560 Tres equitum numero turmae temique vagantur Ductores ; pueri bis seui quemque secuti Agmine partite fulgent paribusque magistris. Una aoies iuvenum, ducit quam parvus ovantem Nomen avi referens Priamus, tua clara. Polite, 665 Progenies, auctura Italos ; quem Tbracius albis Portat equus bicolor maculis, vestigia primi Alba pedis frontemque ostentans arduus albam : Alter Atys, genus imde Atii duxere Latini, Parvus Atys pueroque puer dilectus lulo. AENEIDOS LIB. T, 1 47 570 Extremus formaque ante omnis pulclxer lulus Sidonio est iavectus equo, quern Candida' Dido Esse sui dederat monimentum et pignus amoris : Cetera Trinacriis pubes senioris Acestae Fertur equis. 675 Excipiunt plausu pavidos gaudentque tuentes Dardanidae veterumque adgnoscunt ora parentuin. Postquam omnem laeti consessum ooulosque suorum Lustravere in equis, signum clamore paratis Epytides longe dedit insonuitque flagello. 580 Olli discurrere pares, atque agmina terni Diductis solvere choris rursusque vocati Convertere vias infestaque tela tulere. Inde alios ineunt cursus aliosque recursus Adversi spatiis, altemosque orbibus orbis 585 Impediunt,pugnaequeoient simulacra sub armis; Et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt Infensi, facta pariter nunc pace feruntur. Ut quondam Creta fertui Labyrinthus in alta Parietibus textum caecis iter ancipitemque 590 Mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi FaUeret indeprenaus et inremeabilis error ; Haut alio Teucrum nati vestigia cursu Iaipediunt,texuntquefugas et proelia ludo, Delphinum similes, qui per maria umida nando 595 CarpatHum Libyoumque secant, luduntque per undas. Hunc morem cuisus atque baec certamina primus Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam, Rettulit et Pnscos docuit celebrare Latinos, Quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes ; 600 Albani doouere suos ; hinc maxima purro Accepit Roma et patrium servavit bonorem ; Troiaque nunc, pueri Troianum dicitur agmen. Hac celebrata tenus sancto certamina patri. Hie primum Fortuna fidem mutata novavit. 605 Dum variis tumulo referunt sollemnia ludia, Irim de caelo misit Satumia luno Diaeam ad classem, ventosque adspirat eunti, Multa movens necdum antiquum saturata dolorem. Ula, viam celerans per mUle coloribus arcum, 610 Nulli visa cito decurrit tramite Virgo. Conspicit ingentem conoursum et litora lustrat, Desertosque videt portus classemque relictam. At procul in sola secretae Troades acta Amissum Anchisen flebant, cunctaeque profimdum 615 Pontum adspectabant flentes. 'Heu tot vada fessis Et tantum superesse maris,' vox omnibus una, Urbem orant, taedet pel^gi perferre laborem. L 2 148 p. TEEGILI MARONIS Ergo inter medias sese haut ignara nocendi Conicit, et faciemque deae vestemque reponit ; 620 !PitBeroe,Tmariiconiiiiixlonga6Ta Dorycli, Cui genus et quondam nomen natique fuissent; Ac sic Dardaoidum mediam se matribus infert : '0 miserae, quas non manus,' inquit/Achaica bello Traxerit aid letum patriae sub moenibus ! gens 625 Infelix, cui te exitio Fortuna reservat ? Septima post Troiae excidium iam vertitui aestas, Cum fi-eta, cum terras omnis, tot inhospita saxa Sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum Italiam sequimur fugieutem et volvimur undis. 630 Hie Erycis fines fratemi atque hospes Acestes : Quis probibet mures iacere et dare civibus urbem ? patria et rapti nequiquam ex boste Penates, Nullane iam Troiae dicentur moenia ? nusquam Hectoreos amnis Xantbum et Simoenta videbo ? 635 Quia agite et mecum infaustas exurite puppis. Nam mibi Cassandrae per somnum vatis imago Ardentis dare visa faces.: " hie quaerite Troiam ; Hie domus est," inquit, "vobis." Iam tempus agi res, Nee tantis mora prodigiis. En quattuor arae 640 Neptuno ; deus ipse faces animumque ministrat.' Haec memorans prima iufensum vi corripit ignem Sublataque proem dextra conixa coruscat Et iacit. Arrectae mentes stupefactaque corda Hiadum. Hie una e multis quae maxima natu, 645 Pyrgo, tot Priami natorum regia nutiix : ' Non Beroe vobis, non haec Rboeteia, matres, Est Dorycli coniunx ; divini signa decoris Ardentisque notate oculos, qm spiritus illi, Qui voltus vocisque sonus vel gressus eunti. 650 Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui AegTam, indignantem, tali quod sola careret Munere nee meritos Ancbisae inferret bonores.' Haec effata. At mati'es prime ancipites oculisque malignis 655 Ambiguae spectare rates miserum inter amorem Praesentis terrae fatisque vocantia regna : Oum dea se paribus per caelum sustulit alis Ingentemque fuga secuit sub nubibus aicum. Turn vero attonitae monstris aotaeque furore 660 Oonclamant, rapiuntque focis peneti-alibus ignem; Pars spoliant aras, frondem ac virgulta faoesque Coniciunt : furit inmissis Volcapus babenis Transtra per et remos et pictas abiete puppis. Nuntius Ancbisae ad tumulum cuneosque theatri 665 Incensas perfert navis Eumelus, et ipsi AENEIDOS LIB. J. I^g Respiciunt atram in nimbo volitare favillam. Primus et Aseanius, oursus ut laetus equestris Ducebat, sic acer eqiio tiirbata petivit Castra, nee exanimes possunt retinere magistii. 670 'Quis furor iste novus P quo nunc, quo tenditis, inquit, 'Heu miserae cives ? non hostem inimicaque castra Ai'givom, vestras spes uritis : en, ego vaster Ascanius.' Galeam ante pedes proiecit inanem, Qua ludo indutus belli simulacra ciebat. 675 Accelerat simul Aeneas, simiil agmina Teucrum. Ast illae diversa metu per litora passim Diffugiunt silvasque etsicubi concava furtim Saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque Mutatae adgnoscunt, excussaque pectore Ixtno est. 680 Sed non idcirco flammae atque incendia vires Indomitas posuere ; udo sub robore vivit Stuppa vomens tardum fumum lentusque carinas Est vapor et toto descendit corpore peatis, Nee vires beroum infusaque flumina prosunt. 685 Tum plus Aeneas umeris abscindere vestem Auxilioque vocare decs et teudere palmas : 'luppiter onmipotens, si nondum exosu's ad unmn Troiauos, siquid pietaa antiqua labores Eespicit humanos, da flammam evadere claasi 690 Nunc, Pater, et tenuis Teucrum res eripe leto : Vel tu, quod superest, infesto fulmine Morti, Si mereor, demitte tuaque hie obrue dextra.' Vix haec ediderat, cxim effusis imbribus atra Tempestas sine more furit tonitruque tremescimt 695 Ardua terranim et campi ; ruit aethere toto Turbidus imber aqua densisque nigerrimus austris, Implenturque super puppes, aemiusta madescunt Robora, restinctus donee vapor omnis et omnes Quattuor amissis servatae a peste earinae. 700 At pater Aeneas, casu concussus aeerbo, Nimc hue ingeutis nunc illuc pectore curas Mutabat versans, Sieulisne resideret arvia Oblitus fatorum, Italasne capesseret oras. Tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas 705 Quern docuit multaque iusignem reddidit arte : (Hac responsa dabat vel quae portenderet ira Magna deum vel quae fatorum posoeret ordo:) Isque his Aenean solatus vocibus infit : 'Nate dea, quo fata trabunt retrahuntque aequamur ; 710 Quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. Est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes : Hunc cape consiliis socium et eoniimge volentem, Huic trade, amissis superant qui navibus et quos 150 p. TBEGILI MAKONIS Pertaesum magni incepti rerumque tuarum est, 715 Longaevosque senes ac feasas aequore matres Et quidquid tecum invaiidum metueneque pericli est Delige, et hia hateant terria sine moenia fessi : Urbem appellatiunt permisso nomine Acestam.' Talious incensus dictis senioris amici 720 Tum vero in curas animo diducitur omnis. Et Nox atra polum bigis aubvecta tenebat. Visa debinc caelo facies delapsa parentis Aucbisae subito talis efflindere voces : 'Natemibi rita quondam, dum vita manebat, 725 Care magis, nate Iliacis exercite fatis, Imperio lovis hue venio, qui cl?ssibu3 ignem Depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est. Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes Dat senior ; lectos iuvenes, fortissima corda, 730 Defer in Italiam. Gens dura atque aspera cultu DebeUanda tibi est Latio. Ditis tamen ante Infemas accede domes et Avema per alta Congressus pete, nate, meos. Non me impia namque Tartara habent tristes umbrae, sed amoena piorum 735 Concilia Elysiumque colo. Hue casta Sibylla Nigrarum multo pecudum te sanguine ducet. Tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces. lamque vale ; torquet medios Nox umida cursus, Et me saevus earns Oriens adflavit anbelis.' 740 Dixerat, et tenuis fugit ceu fiunus in auras. Aeneas,' quo deinde ruis? quo proripisp' inquit, 'Quem fugis ? aut quis te nostris complexibus arcet ?' Haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis, Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae 745 Farrepio et plena supplex veneratur acerra. Extemplo socios primumque arcessit Acesten, Et lovis imperium et cari praecepta parentis Edocet et quae nunc animo sententia constet. Haut mora consiliis, neo iussa recusat Acestes. 750 Trauscribunt urbi matres populumque volentem Depommt, animos nil magnae laudis egentis. Ipsi transtra novant flammisque ambesa reponunt Kobora navigiis, aptant remosque rudentisque, Exigui numero, sed bello vivida virtus. 755 Interea Aeneas urbem de3ig;nat aratro Sortiturque domes ; hoc Ilmm et baec loca Troiam Esse iubet. Gaudet regno Troianus Acestes, Indicitque forum et patribus dat iura vocatis. Tum vicina astris Erycino in vertice sedes 760 Fundatur Veneri Idaliae, tumuloc[ue sacerdos Ac lucus late sacer additur Ancbiseo. J J AENEIDOS LIB. V. lamque diea epulata novem gens oninis, et aris Factus honos : placidi straverunt aequora venti, Creber et adspirans rursus vocat Auster in altum. 765 Exoritur procurva ingens per litora fletus ; Complexi inter se noctemque diemque morantur. Ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam visa maris fades et non tolerabile numen, Ire Tolunt omnemque fugae perferre laborem. 770 Quos bonus Aeneas dictis solatur amicis Et consanguineo laerimans commendat Acestae. Tris Eryoi vitulos et Tempestatibus agnam Oaedere deinde iubet solvique ex ordine funem. Ipse, caput tonsae foliis evinctus olivae, 775 Stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos Proicit in fluctus ac vina liquentia fundit. Prosequitur surgens a puppi ventus euntis : Certatun socii feriunt mare et aequora veiTunt. At Venus interea Neptunum exercita curis 780 Adloquitur talisque efiundit pectore questus : 'lunonis gravis ira nee exsaturabile pectus Cogunt me, Neptune, preces descendere in omnis ; Quam nee louga dies, pietas nee mitigat ulla, Nee loyis imperio fatisque infi'aota quiescit. 785 Non media de gente PErygum exedisse nefandis Urbem odiis satis est nee poenam traxe per omnem : Eeliquias Troiae cineres atque ossa peremptae Insequitur : causas tanti sciat ilia furoris. Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis 790 Quam molem subito excierit : maria omnia caelo Miscuit, Aeoliis nequiquam freta procellis, In regnis hoc ausa tuis. Per scelus ecce etiam Troianis matribua actis Exussit foede puppis, et classe subegit 795 Amissa socios ignotae liuquere terrae. Quod superest, oro liceat dare tuta per undas Vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim, Si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.' Tum Satumius haec domitor maris edidit alti : 800 'Pas omne est, Cytberea, meis te fidere regnis, Unde genus ducis. Merui quoque ; saepe furores Compressi et rabiem tantam caelique marisque. Nee minor in terris, Xanthum Simoentaque tester, Aeneae mihi cura tui. Cum Troia Achilles 805 Exanimata sequens inpingeret agmina muris, MUia multa daret leto, gemerentque repleti Amnes, nee reperire viam atque evolvere posset In mare se Xauthus, Pelidae tunc ego forti Congressum Aenean nee dis nee vinbus aequis 151 152 p. VBRGILI MAHONIS 810 Nube cava rapui, cuperem cum vertere ab imo Structa meis manibus periurae moenia Troiae. Nunc quoque mens eadem perstat mihi, pelle timores: Tutus, c[U03 optas, portus accedet Avemi. Unus erit tantum, amissum quem gurgite quaeret; 815 Unum pro multis dabitur caput.' His ubi laeta deae permulsit pectora dictis, lungit equos auro Genitor, spumantiaque addit Pi-ena feris manibusque omnis efFundit habenaSi Caeruleo per summa levis volat aequora curru ; 820 Subsidimt undae, tumidumque sub axe tonanti Stemitur aequor aquis, fugiunt vasto aethers nimbi. Turn Tariae comitum facies, inmania cete, Et senior Glauci chorus Inousque Palaemon Tritonesqiie citi Phorcique exercitus omnis ; 825 Laeva tenet Thetis et Melite Panopeaque rirgo, Nesa«e Spioque Thaliaque Cymodoceque. Hie patris Aeneae suspeusam blanda -ncissim Gaudia pertemptant mentem ; iubet ocius omnia Attolli malos, mtendi braechia velis. 830 Una omnes fecere pedem pariterque sinistroSj Nunc dextros solvere sinus, una ardua torquent Comua detorquentque, ferunt sua flamina claasem. Princeps ante omnis densum Palinurus agebat Agmen ; ad hunc alii cursum contendere iuasi. 835 lamque fere mediam caeli Nox umida metam Contigerat ; placida laxabant membra quiete Sub remis fusi per dura aedilia nautae : Cum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris Aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras, 840 Te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans Insonti ; puppique deus consedit in alta, Phorbanti similis, fimditque has ore loquellas : 'laside Palinure, ferunt ipsa aequora classem ; Aequatae spirant aurae ; datur hora quieti. 845 Pone caput- fessosque oculos furare labori : Ipse ego paulispei^pro te tua munera inibo.' Cui vix attoUens Palinurus lumina fatur : ' Mene salis placidi voltum fluctusque quietos Ignorare iubes ? mene huic confidere monstro ? 850 Aenean credam quid enim, fallacibus auris Et caeli totiens deceptus fraude sereni ?' Talia dicta dabat, clavomque adfixus et haerens Nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat. Ecce deus ramum Lethaeo rore madentem 855 Vique soporatum Stygia super utraque quassat Tempera, cunotantique natantia lumina solvit. 850. Alii alitor interpungunt. Vide notas. AENBIDOS LTB. V. 1 53 Vix primes inopina quies laxayomt artus, Et super incumbens cum puppis parte revolsa Cumque gubemaolo liqxudas proiecit iu undas 860 Praecipitem ac socios nequiqiiam saepe vocantem ; Ipse volana tenuis se sustulit ales ad auras. Currit iter tutum non setius aequore classis Promissisque patris Neptuni interrita fertur. lamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat 866 DiiEcilis quondam multonmique ossibus albos (Tumraucaadsiduo longe sale saxa sonabant), Cum pater amisso fluitanteni errare magistro Sensit, et ipse ratem noctumis rexit in imdis, Multa gemens casuque animum concussus amici : 870 '0 nimium caelo et pelago confise sereno, Nudus in ignota, Palinure, iacebis harena.' In V. 534 Iwnorii scripsiiuaB ex coniectnra, de qua vide commentariiim. Quod siqui respuunt, hfnwrem legant cum codd. paucioribus, non hanores cum plurimia et Teterrimis : quia exsortem sine genetivo ad te referre bene latine nequeunt. 154 P. VEEGILI MAKONIS LIBEE SEXTUS. Sic fatur lacrimans, classique inmittit Babenas, Et tandem Euboicis Cumarmn adlabitur oris. Obvertunt pelago proras ; turn dente tenaci Ancora fundabat navia- et litora curvae 5 Praetexunt puppes. luvenum tnanus emicat ardens Litu3 in Hespenuin ; (juaerit pars semina flammae Absti'uaa in venis silicis, para densa ferariim Tecta rapit silvas inventac[ue flmnina monstrat. At pius Aeneas aroes, quibus altus Apollo 10 Praesidet, horrendaeque procul seoretei Sibyllae, Antrum immane petit, magnam cui mentem animumque Delius inspirat vates aperitque futura. lam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna, 15 Praepetibus pinnis ausus se credere caelo, Insuetum per iter gelidas enayit ad Arctoa ChalcidicaquB levis tandem super astitit arce. Redditus his piimum terris tibi, Phoebe, sacraTit Remigium alarum posuitque immania templa. 20 In foribus letum Andiogeo, turn pendere poenaa Cecropidae iussi, miserum ! septena quotannia Corpora natorum, stat ductis sortibua uma ; Contra elata mari reapondet Cnosia tellus : Hie crudelis amor tauri suppostaque furto 25 Pasipbae mixtumque genus prolesque biformis Minotaurus inest, veneris monimenta nefandae, Hie labor ille domus et inextricabUis error ; Magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit, 30 Caeca regens file vestigia. Tu quoque magnam Partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. Bis conatus erat casus effiugere in auro, Bis patriae cecidere majius. Quin protinus omnia Perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates 35 Adforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos, Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi : 'Non hoc ista sibi tempus spectaoula poscit ; Nunc grege de intacto septem mactare iuvencos Praestiterit, totidem lectas de more bidentis.' 40 Talibus adfata Aenean (uec sacra morantur lussa TLti) Teucroa yocat alta in templa sacerdos. AENEIDOS LIB. VI. If 5 Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, Quo lati ducunt aditus centum, ostia centum ; Unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae. 45 Ventum erat ad limen, cum virgo,'posoere fata Tempus,' ait ; 'deus, ecce, deua.' Cui talia fanti Ante fores aubito non voltus, non color unus, Non comptae mansere comae ; sed pectus anhelum, Et rabie fera corda tument ; maiorque videri 60 Nee mortale sonans, adflata est numine quando lam propiore dei. 'Cessas in vota preceaque, Tros,' ait, 'Aenea, cessas ? neque emm ante dehiscent Attouitae magna ora domus.' Et talia fata Conticuit. Gelidus Teiicris per dvtra cucurrit 65 Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo : 'Phoebe, gravis Troiae semper miserate laborea, Dardana qui Paridis direxti tela manusque Corpua in Aeacidae, magnas obeuntia teiTaa Tot maria intravi duce te penitusque repostas 60 Massylum gentea praetentaque Syrtibus arva : lam tandem Italiae fugientis prendimua oras ; Hac Troiana tenus fuerit fortuna aecuta. Vos quoque Pergameae iara fas est parcere genti, Dique deaeque omnes, quibua obstitit Hium et ingens 65 Gloria Dardaniae. Tuque, sanctiaaima vatea, Praeacia venturi, da (non indebita posoo Eegna meis fatis) Latio conaidere Teucros Errantisque deos agitataque numina Troiae. Tum Phoebo et Tnviae solido de marmore templum 70 Instituam festosque dies de nomine Phoebi. Te quoque magna manent regnis penetralia noatris ; Hie ego namque tuas sortea arcanaque fata. Dicta meae genti, ponam lectosque sacrabo, Ahna, viroa. Foliis tantum ne carmina manda, 76 Ne turbata Tolent rapidis ludibria ventis : Ipsa canaa oro.' Finem dedit ore loquendi. At, Phoebi nondum patiena, immanis in antro Bacchatur vates, magnum, si pectore poasit F)xcussis3e deum ; tanto magis ille fatigat 80 Os rabidmn, fera corda domans, ftngitque premendo. Ostia iamque domua patuere ingentia centum Sponte sua vatisque ferunt responsa per auras : '0 tandem magnis pelagi defuncte periclis (Sed terrae graviora manent), in regna Lavini 85 Dardanidae venient ; mitte banc de pectore curam ; Sed non et veniaae volent : bella, horrida bella Et Thybrim multo spumantem sanguine cemo. Non Simois tibi nee Xanthus nee Dorica caatra Defuerintj alius Latio iam partus AchUlea, 156 p. VERGILI MAEONIS 90 Natus et ipse dea ; nee Teucris addita luno TJsq^uam aberit : cum tu supplex in rebus egenis Quaa gentis Italum aut quaa non oraveris tirbes ? Causa mali tauti coniunx iterum hospita ,Teucris Extemique itevum thalami. 95 Tu ne cede malisj sed contra audentior ito Quam tua te Portuna sinet. Via prima salutis, Quod minime reris, Graia jandetur nh urbe.' Talibus ex adyto dictis Cymaea Sibylla HoiTendas canit ambagea antroque remugit, 100 Obscmis vera involvens : ea frena furenti Concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo. TJt primum cessit furor et rabida ora quierunt, Incipit Aeneas heros : 'non ulla laborum, virgo, nova mi facies inopinave surgit ; 105 Omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. Unum oro : quando hie infemi ianua regis Dioitur et tenebrosa palus Aeheronte refuso, Ire ad conspectum can genitoris et ora Contingat, doceas iter et sacra ostia pandas. 110 TlliiTn ego per flammas et mille sequentia tela Eripui his umeris medioque ex hoste recepi ; Ille meum comitatus iter maria omnia meeum Atque omnis pelagique minas eaelique ferebat, InTalidus, viris ultra sortemque senectae. 115 Quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, Idem orans mandata dabat. Gnatique patrisque, Alma, precor, miserere, potes namque omnia, nee te Nequiquam lueis Hecate praefecit Avemis. Si potuit manis arcessere coniugia Orpheus 120 Threicia foetus cithara fidibus^ue canons, Si fratrem Pollux altema morte redemit Itque reditque viam totiena (quid Theaea magnum, Quid memorem Aloiden P), et mi genua ab love summo.' Talibus orabat dietia arasque tenebat, 125 Cum sic orsa loqui vates: 'sate sanguine divom, Tros Anchisiade, facilia descensus Avemo ;■ Noctes atque dies patet atri ianua Ditis ; Sed revocare gradum auperasque evadere ad auras, Hoc opus, bic labor est: pauei, quos aeq^uus amavit 130 luppiter aut ardens evexit ad aethera virtua, Dis geniti potuere : tenent media omnia silvae, Coeytuaque ainu labena circumvenit atro. Quod si tantus amor menti, si tanta cupido Bis Stygios innare laoua, bis nigi'a videre 135 Tartara, et insano iuvat indulgere labori, Accipe quae peragenda prius. Latet arbore opaca Aureus et foliis et lento vimine ramus, AENEIDOS LIB. TI. I57 lunoni infemae dictiis sacev ; hunc teg:it omnia Lucus et obscmis claudunt convaDibus umbrae. 140 Sed non ante datiu- telluris operta subire, Anricomos quam quis deeerpserit arbore fetus. Hoc sibi pulchra suum fern Proserpina munus Instituit. Primo avolso non deficit alter Aureus, et simili frondeacit virga metallo. 145 Ergo alte vestiga oculis, et rite repertum Carpe manu ; namque ipse volens facilisque sequetur, Si te fata vocant ; aliter non viribus uUia Vincere nee duro poteris conyellero ferro. Praeterea iaoet exanimum tibi corpus amici, 150 Hen nescis, totamque incestat funere classem, Dum consulta petis nostroque in limine pendes. Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulchre. Due nigraa pecudea ; ea prima piacula aunto. Sic demum lucoa Stygis et regna invia vivia 155 Aapiciea.' Dixit pressoque obmutuit ore. Aeneaa maeato defixus lumina voltu Ingreditur, linquens antrum, caecoaque volutat Eventus animo secum : cui fldus Achates It comes et paribus curis yestigia flgit. 160 Multa inter seae vario sermone serebant, Quern socium exanimem vates, quod corpus humandum Diceret ; atque illi Miaenum in litore sicco, Ut venere, vident indigna morte peremptum, Miaenum Aeoliden, quo non praeatantior alter 165 Aere ciere viros Martemque accendere cantu. Hectoria hie magni fuerat comes, Hectora circum Et lituo pugnas insignia obibat et haata. Postquam ilium vita victor spoliavit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortiasimus heroa 170 Addiderat socium, non inferiora secutus. Sed tum forte cava dum personat aequora concha Demeus, et cantu vocat in certamina divos, Aemulus exceptum Triton, ai credere dignum est, Inter saxa virum spumosa inmerserat uuda. 175 Ergo omnes magno circum clamore fremebant, Praecipue pius Aeneas. Tum iussa Sibyllae, Haut mora, festinant flentes aramque sepulchri Congerere arboribus caeloque educere certant. Itur in antiquam ailvam, stabula alta ferarum ; 180 Prociunbunt piceae, sonat icta securibus ilex, Fraxineaeque trabes cuneia et fissile robur Scinditur, advolvunt ingentia montibua omoa. Nee non Aeneas opera inter talia primus Hortatur socios paribusque aocingitur armis. 185 Atque haec ipse suo tristi cum corde volutat, 158 p. TBEGILI MAEONIS Aspeotans silvam inmensam, et sic forte precatur; ' ^i nunc se nobis ille aureus arbore ramus Osteudat nemore in tanto, quando omnia vera Heu nimium de te vates, Misene, locuta est.' 190 Vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae Ipsa sub era "viri caelo venere Tolantes Et viridi sedere solo. Tum maximus heros Matemas adgnoscit aves laetusi^ue precatur : ' Este duces 0, siqua via est, cursumque per auras 195 Derigite in luces, ubi pinguem dives opacat Ramus humum. Tuque dubiis ne defice rebus, Diva parens.' Sic effatua ve8tig;ia pressit, Obserrans, quae signa ferant, quo tendere pergant^ Paacentes iUae tantum prodire volando, 200 Quantum acie possent oculi servare sequentum : lide ubi venere ad fauces grave olentis Avemi, ToUunt se celeres liquidumque per aeva lapsae Sedibus optatis gemina super arbore sidunt, Discolor unde auri per ramos aura refulsit. 205 Quale solet silvis brumali frigore viscum Fronde virere nova, quod non sua seminat arbos, Et croceo fetu teretis circumdare truncos : Talis erat species auri frondentis opaca nice, sic leni crepitabat brattea vento. 210 Corripit Aeneas extemplo avidusque refringit Cunctantem et vatis portat sub tecta SibyUae. Nee minus interea Miaeniun in litore Teucri Flebant et cineri ingrato suprema ferebant. Principio pinguem taedis et robore secto 215 Ingentem struxere pyram, cui frondibus atria Intexunt latera et feralis ante cupressos Constituunt, decorantque super fulgentibus armis. Para calidoa latices et aena undantia flammis Expediunt corpusque lavant frigentis et ungunt. 220 Fit gemitus. Tum membra toro defleta reponunt Purpitreasque super vestea, velamina nota, Coniciunt : pars ingenti svibiere feretro, Triate ministerium, et subiectam more parentum Aversi tenuere facem. Congesta cremantur 225 Turea dona, dapes, fuso crateres olivo. Postquam conlapai cineres et flamma quievit, Reliquias vino et bibulam lavere favillam, Osaaque lecta cado texit Corynaeus aeno. Idem ter socioa pura circumtulit imda 230 Spargens rore levi et ramo felicis olivae, Lusfaravitque viroa dixitque noviaaima verba. At pius Aeneas ingenti mole aepulcbruni Inponit auaque arma viro remumque tubamque AENEIDOS LIB. VI. 159 Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo 235 DicituT aetemumque tenet per saecula nomen. His actis propers exequitur praecepta Sibyllae. Spelunca alta riiit vastoque immanis hiatu, Scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, Quam super haut uUae poterant inpuue Tolantes 240 Tendere iter pinnis : talis sese halitus atris Faucibus effundens supera ad convexa ferebat : * Unde locum Grai dixerant nomine Aomon.* Quattuor hie primum nigrantis terga iuvencos Constituit frontique invergit vina sacerdos, 245 Et summas carpens media inter cornua saetas Iguibus inponit saci-is, libamina prima, Voce Tocaus Hecaten caeloque Ereboque potentem. Supponunt alii cultros tepidumque cruorem feuccipiunt pateris. Ipse atri velleris agnam 250 Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori Ense ferit sterilemque tibi, Proserpina, vaccam : Turn Stygio regi noctm-nas incohat aras Et Bolida inponit taurorum viscera flammis, Pingue super oleum infundens ardentibus extis. 255 Ecce autem primi sub lumina solis et ortus Sub pedibus mugire solum et iuga coepta mover! SUvanim visaeque canes ululare per umbram Adventante dea. 'Procul o, procul este, profani' Conclamat vate8,'totoque absistite luco ; 260 Tuque invade viam vaginaque eripe femim ; Nunc animis opus, Aenea, mmc pectore flrmo.' Tantum effata fuiens antro se inmisit aperto : Hie ducem haut timidis vadentem passibus aequat. Di, quibus imperium est animarum, Umbraeque silentos 265 Et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, Sit mihi fas audita loqui, sit numine vestro Pandere res alta terra et caligine mersas. Ibant obscuri sola sub nocte per umbram Perque domos Ditis vaouas et inania regna : 270 Quale per incertam lunam sub luce maligna Est iter in sUvis, ubi caelum condidit umbra luppiter et rebus nox abstulit atra colorem. Vestibulum ante ipsum prindsque in faucibus Orci Luctus et ultiices posuere cubilia Curae, 275 Pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus Et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas, TerribUes visu formae, Letumque Labosque ; Turn consanguineus Leti Sopor et mala mentis Graudia mortiferumque adverso in limine Bellum 280 Feireique Eumenidum thalami et Discordia demens, Vipereum crinem vittis innexa cruentis. l60 p. TEEGILI MAE0NI3 In medio ramos annosaque braccHa pandit Ulmua opaca ingens, quam sedem Somma Tolgo Vana tenere ferimt fomsque sub onjnibus haerent. 285 Multaque praeterea variarum monstra feranmi Oentauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes Et centumgeminus Briareus aa belua Lemae Horrendum stridens, flammisque armata Cbimaerii, Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. 290 Corripit hie subita trepidus formidine ferrum Aeneas strictamque aciem venientibus offert, Et ni docta comes tenuis sine corpore vitas Admoneat volitare cava sub imagine formae, Inruat et frustra ferro diverberet umbras. 295 Hinc via Tartarei quae fert Acberontis ad undas. Tuibidus hie caeno vastaque voragine gurges Aestuat atque omnem Coeyto eructat harenam. Portitor has horrendus aquas et flumina servat Terribili squalore Charon, cui plurima meuto 300 Canities inculta iacet, stant lumina flamma, Sordidus ex umeris nodo dependet amictus. Ipse ratem conto subigit velisque ministrat, Et ferruginea subveotat corpora cumba, lam senior, sed cruda deo viridisque senectus. 305 Hue onmis turba ad ripaa efiusa ruebat, Matres atque viri defunctaque corpora vita Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae Impositique regis iuvenes ante ora parentum : Quam multa in silvis autunmi frigore primo 310 Lapaa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus Trans pontum fugat et terris inmittit apricis. Stabant orantes primi transmittere cursum Tendebantque manus ripae ulteiioris amore : 315 Navita sed tristis nunc nos nunc accipit illos, Ast alios longe summotoa arcet harena. Aeneas miratus enim motusque tumultu, 'Die,' ait, 'o virgo, quid volt concursus ad amnem, Quidve petunt animae, vel quo discrimine ripas 320 Hae linquunt, illae remis vada livida verrunt.'" Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos : 'Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem, Di cuius iurare timent et fajlere numen. 325 Haec onmis, quam cemis, inops inhumataque turbast, Portitor ille Charon ; hi, quos vehit imda, sepulti. Nee ripas datur horrendas et rauca fluenta Tranaportare prius, quam sedibus ossa quierunt. Centum errant annos volitantque haec litora circum ; AENEIDOS LIB. TI. l6l 830 Turn demum admissi stagna exoptata reyisunt. Constitit Anchisa aatus et vestigia pressit, Multa putans sortemque animo miseratus iniquam. Cemit ibi maestos et mortis honors carentis Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, 835 Quos simulabTroiaventosaper aequora vectos Obruit Auster, aqua involvens navemque virosque. Ecce gubemator sese Palinurus agebat, Qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat, Exciderat puppi mediis efiiisuB in undis. 340 Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra, Sic prior adloquitur : ' quis te, Palinure, deorum Eripuit nobis medioque sub aequore mersit ? Die age : namque mihi, faUax haut ante repertus, Hoc uno response animum delusit Apollo, 845 Qui fore te ponto iucolumem finisque canebat Venturum Auaonioa : en baec promissa fides est ?' Hie autem : ' neque te Pboebi cortina fefellit, Dux Anchisiade, nee me deus aequore mersit. Namque gubemaclum multa vi forte revolsum, 860 Cui datus haerebam custos cursusque regebam, Praecipitans traxi mecum. Maria aspera iuro Nou uHum pro me tantum cepisse timorem, Quam tua ne spoliata armis, excussa magistro, Deiiceret tantis navis sm-gentibus undis. 355 Tris Notus hibemas immenaa per aequora noctes Vexit me violentus aqua; vix lumine quarto Prospexi Italiam summa sublimis ab unda. Paulatim adnabam terrae ; iam tuta tenebam, Ni gens crudelis madida cum veste gravatum 360 Prensantemque uncis manibus capita aspera montis Ferro invasisset praedamque ignara putasset. Nunc me fluctua habet versantque in litore venti. Quod te per caeli iucundum limien et auras, Per genitorem oro, per spes surgentia luli, 865 Eripe me bis, iuvicte, malia ; aut tu mihi terram Inice, namque potes, portusque require Velinoa, Aut tu, siqua via est, siquam tibi diva creatrix Ostendit (neque enim, credo, sine numine divom Flumina tanta paras Stygiamque innare paiudem) 370 Da dextram misero et tecum me tolle per imdas, Sedibus ut saltem plaoidis in morte quiescam. Talia fatus erat, coepit cum talia vates : 'Unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido P Tu Stygias iuhumatus aquas anmemque aeverum 375 Eumemdum aspicies ripamve iniusaus adibis P Dosine fata deum flecti sperare precando. Sed cape dicta memor, diiri solacia casus. 1 62 p. VEHGILI MAEONIS Nam tua finitimi, longe lateqiie per urbea Prodigiia acti caelestibus, ossa piabunt, 380 Et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, Aetemiimque locus Palinuri nomen habebit.' His dictis ourae emotae piilsusque parumper Corde dolor tristi ; gaudet cognomine terra. Ergo iter iaceptiim pera^unt fluvioque propin(^uant 385 Navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda Per taciturn nemus ire pedemque advertere ripae, Sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro : 'Quisquis es, armatus qui nostra ad fluniina tendis, Fare age, quid veniaa, iam istinc, et comprime gressum. ^90 Umbrarum hie locus est, somni noctisque soporae j Corpora viva nefas Stygia vectare carina. Nee Tero Alciden me sum laetatus euutem Acoepisse lacu nee Thesea Pirithoumque, Dis quamquam geniti atque invicti viribus essent. 395 Tartaieum ille manu custodem in vincla petivit Ipsius a solio regis, traxitque trementem ; Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.' Quae contra breviter fata est Amphiysia vatea : 'Nullae hie insidiae tales, ahsiste moveri, i 400 Nee vim tela ferunt ; licet ingens ianitor antro Aeternum latraus exsanguis terreat umbras, Casta licet patrui servet Proserpina limen. Troius Aeneas, pietate iusignis et armis, Ad genitorem imaa Erebi descendit ad umbras. 405 Si te nulla niovet tantae pietatis imago, At ramum hunc (aperit rammn, qui veste latebat) Adgnoscas.' Tumida ex ira turn corda residimt, Nee plm-a his : ille admirans venerabile donum Fatalis virgae, longo post tempore visum, 410 Caendeam advertit puppim ripaeque propinquat. Inde alias animaa, quae per iuga longa sedebant, Deturbat laxatque foros ; simul accipit alveo Ingentem Aeuean. Gemuit sub pondere cumha Sutilis et multam accepit rimosa paludem. 415 Tandem trans fluvimu mcolumis vatemque virumque Informi limo glaucaque exponit in ulva. Cerbenis haec ingens latratu regna trifauci Persouat, adverse recubans immanis in anti-o : Cui vatea, horrere videns iam colla colubris, 420 Melle soporatam et medicatis fi-ugibus oiFam Obicit. JHe fame rabida tria guttura paudens Corripit obiectam, atque immauia terga resolvit Fusus humi, totoque ingens extenditur antro. Occiipat Aeneaa aditum custode sepulto 425 Evaditque celer ripam inremeabilis undae. AENEIDOS LIB. VI. 1 63 Continuo auditae voces vagitus et ingens Infantumque animae flentes in limine primo, Quos dulcis vitae exsortis et ab ubere raptoa Abstulit atra dies et funere mersit acerbo. 430 Hos iuxta falso damnati crimine mortis. Neo vero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes ; Quaesitor Minos urnam movet ; ille silentum Conciliumque Tocat vitasque et crimina discit. Proxima deiride tenent maesti loca, qui sibi letum 435 Insontes peperere manu lucemque perosi Proiecere animas. Quam vellent aethere in alto Nunc et pauperiem et duros perferre labores I Fas obstat, tristique palus inamabilis imda Alligat et noviens Styx interfusa coercet. 440 Nee procul hinc partem fusi monstrantur in omnem Lugentea campi ; sic illos nomine dicunt. Hie quos durus amor crudeli tabe peredit, Seoreti oelant caUes et myrtea circum Silva tegit : curae non ipsa in morte relinquunt. 445 His Phaedram Procrimque locis maestamque Eriphylen, Crudelis nati monstrantem volnera, cemit, Euadnenque et Pasipbaen ; bis Laodamia It comes et iuvenis quondam, nunc 'femina Oaeneus, Eursus et in veterem fato revoluta figuram. 450 Inter quas Pboenissa recens a volnere Dido Brrabat sUva in magna ; quam Troius beros Ut primum iuxta stetit adgnovitque per umbram Obscm-am, qualem primo qui surgere mense Aut videt aut vidisse putat per nubUa lunam, 455 Demisit lacrimas dulcique adfatus amorest: 'Infelix Dido, veras mihi nuntius ergo Venerat extinctam ferroque extrema secutam ? Funeris beu tibi causa fui f Per sidera iuro, Per superos et siqua fides tellure sub ima est, 460 luvitus, regina, tuo de litore cessi : Sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, Per loca senta situ cogunt noctemque profundam, Imperils egere suis; nee credere quivi Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. 465 Siste gradum teque aspectu ne subtrabe nostro. Quem fugis ? exteemumfato quod te adloquor, hoc est' Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem Lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. Ela solo fixos oculos aversa tenebat ; 470 Nee magis incepto voltum sermone movetur, Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. Tandem corripuit sese atque inimica refugit In nemus umbriferam, coniunx ubl pristinus illi M 2 164 p. YERGILI MAEONIS Eespondet curis aequatque Sycliaeus amorem. 475 Nee minus Aeneas, casu concuasus iniquo, Prosequitur lacrimans longe et miaeratur euntem. Inde datum molitur iter. lamque arva tenebant Ultima, quae bello clari secreta frequentant. Hie Uli oecurrit Tydeus, Ho inclutus armis 480 Partbenopaeua et Adrasti pallentis imago, Hie multum fleti ad superos belloque caduei Dardanidae, quos Die omnis longo ordine cernens Ingemuit, Glaucumque Medoutaque Thersilochiunque, Tris Antenoridas, Cererique sacrum Polyboten. 485 Idaeumque etiam currua etiam arma tenentem. Circumstant animae dextra laevaque frequeutes. Nee vidisse semel satis est ; iuvat usque morari Et conferre gradum et veniendi discere causas. At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges 490 Ut videre virum fulgentiaque arma per umbras, Ingenti trepidare metu ; pars vertere terga, Ceu quondam petiere rates ; para toilers Tocem Exiguam : inceptus clamor frusti-atur Mantis. Atque hie Priamiden laniatum corpore toto 495 Deipbobum vidit, lacerum crudeliter ora, Ora manusque ambas, populataque tempora raptis Auribus et tnincas inhouesto volnere naris. Vix adeo adgnovit pavitantem ac dira tegeutem Supplicia, et notia compellat voeibus ultro : 500 'Deipbobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, Quis tam crudelis optavit sumere poeuas ? Cui tantum de te liouit ? Mihi fama suprema Nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum Procubuisae auper confusae atragis aeervum. 505 Tune egomet tumulum Ehoeteo m litore inauem Conatitui et magna mania ter voce voGavi, Nomen et arma locimi servant ; te, amiee, nequivi Conspicere et patria decedens pouere terra.' Ad quae Priamides : ' nihil tibi, amice, relictum ; 510 Omnia Deiphobo aolviati et funeria umbria. Sed me fata mea et scelus exitiale Laeaenae His mersere malia ; Dla haee monimenta reliquit. Namque ut aupremam falsa inter gaudia uootem Egerimus, noati ; et nimium memmisae necesaest. 515 Cumfatalia equus saltu super ardua veuit Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo, Ilia chorum simulans euantis orgia circum Dueebat Phiygias ; flammam media ipsa tenebat Ingentem et summa Dauaoa ex arce vocabat. 520 Tum me confectum curis somnoque gravatum Infelix babuit thalamus presaitque iacentem AENEIDOS LIB. VI. 1 65 Dulcis et alta quies placidaeque simillima morti. Egregia interea coniunx arma omnia tectis Amovet (et fidum capiti subduxerat ensem), 525 Intra tecta vocat Menelaum et limina pandit, Scilicet id magnum sperana fore munus amanti Et famam extingui veterum sic posse malonun. Quid moror ? iunimpunt thalamo, comes additus una Hortator scelerum Aeolidea. Di, talia Grais 530 Instauxate, pic si poenas ore reposco. Sed te qui vivum casus, age fare vicissim, Attulermt. Pelagine venis erroribus actus An monitu divom ? an quae te Fortuna fatigat, Ut tristis sine sole domes, loca turbida, adires ?' 535 Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis lam medium aetherio cursu traiecerat axem, Et fors omne datum traherent per talia tempus, Sed comes admonuit breviterque adfata Sibylla est : 'Nox ruit, Aenea ; nos flendo ducimus boras. 540 Hie locus est, partis ubi se via findit in ambas : Dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, Hac iter Elysium nobis ; at laeva malorum Exercet poenas et ad impia Tartara mittit.' Deipbobus contra : ' ne saevi, magna sacerdos ; 545 Discedam, explebo nimierum reddarque tenebris. I decus, i, nostrum ; melioribus utere fatis,' Tantum efiktus, et in verbo vestigia torsit. Respicit Aeneas, subito et sub rupe sinistra Moenia lata videt, triplici circumdata muro, 550 Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus PMegethon, torquetque sonantia saxa. Porta adversaingens, solidoque adamante columnae, Vis ut nulla virum, non ipsi exscindere beUo Caelicolae valeant ; stat rerrea tuxris ad auras, 555 Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta, Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque. Hinc exaudiri gemitus et aaeva sonare Verbera, turn stridor ferri tractaeque catenae. Constitit Aeneas strepituque exterritus baesit. 660 'Quae scelerum facies ? o virgo, effare ; qviibusve IJrgentur poenis ? quia tantus plangor ad auris ?' Tum vates sic orsaloqui: 'dux inclute Teucrum, NuUi fas caato sceleratum insistere limen ; Sed me cum lucis Hecate praefeeit Avemis, 565 Ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. Onosius haec Rhadamantbus habet duriaaima regna Castigatque auditque doles subigitque fateri, Quae quis apud superos, furto laetatiis inani, Distulit in seram commissa piacula mortem. 1 66 p. TERGILI MAEONIS 570 Continuo sontis ultrix accincta flagello Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra Intenlans angiiis vocat agmina saeva sororum.' (Tumdemumhorrisono stridentes cardine sacrae Panduntiir portae). 'Cemia, custodia qualis 575 Vestibule sedeat ? facies quae limina aervet ? Quinquaginta atris immanis hiatibua Hydra Saevior intus habet sedem. Turn Tartarus ipse Bis patet in praecepa tantum tenditque sub umbraa, Quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. 680 Hie genus antiquom Terrae, Titania pubes, Fulmine deiecti fundo volvnntur in imo. Hie et Aloidas geminos immania vidi Corpora, qui manibus maguum rescindere caelum Adgressi superiaque lovem detrudere regnis, 585 Vidi et crudelis dantem Salmonea poenaa, *Dam flammaa lovis et sonitus imitatur Olympi.* Quattuor bic invectua equia et lampada quassana Per Graium popidos mediaeque per Elidia urbem Ibat ovana divomque sibi poscebat honorem 590 Demens, qui nimboa et non imitabile fulmen Aere et comipedum pulau simularet equorum. At Pater onmipotens densa inter nubila telum Contorait, non ille facea neo fumea taedis Lumina, praecipitemque immani turbine adegit. 595 Nee non et Tityon, Terrae omniparentia alumnum, Ceruere erat, per tota novem cm iugera corpus Porrigitur, roatroque immanis voltur obunco Immortaleiecurtondens fecundaque poenia Viscera rimaturque epulis habitatque sub alto 600 Peetore, nee fibna requiea datur uUa renatis. Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque, et Quo super atra ailex iam iam lapaura cadentique Imminet adaimilis ? lucent genialibua altis Aurea fulcra toria, epulaeque ante ora paratae 60S Eegifieo luxu ; Furiarum maxima iuxta Accubat et' manibus probibet contingere mensaa Exsurgitque facem attollens atque intonat ore. Hie, quibus invisi fratres, dum vita manebat, Pulsatusve parens et fraus innexa clienti, 610 Aut qui divitiia aoli incubuere repertia Nee partem posuere auia, quae maxima turba est, Qui que ob adulterium caeai, quique arma aecuti Impia nee Teriti dominorum fallere dextraa, Inclusi poenam expectant. Ne quaere doceri 615 Quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit. Saxum ingens volvunt alii, radiiaque rotarum Diatrieti pendent ; aedet aetemumque aedebit AENEIDOS LIB. TI. 1 67 Infelix Theseus ; PUegyasque miserrimua omnis Admonet et magna testatur voce per vunbras : 620 'Discite iustitiam moniti et non temnere divos.' Vendidit Uc auro patriam dominumque potentem Imposuit, flxit leges pretio atque reflxit ; Hie thalamum invasit natae vetitosque hymenaeoa ; Ausi omnes immane nefaa ausoque potiti. 625 Non, mihi si linguae centum sint oraque centum, FeiTea vox, omnis scelerum comprendere formas. Omnia poenarum percurrere nomina possim.' Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos, 'Sed iam ag'e, carpe viam et suaceptum perfice mmrns, 630 Adceleremus,' ait; 'Cyclopum educta caminia Moenia conspicio atque adverse fomice portas, Haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.' Dixerat, et pariter gressi per opaca viarum Corripiunt spatium medium fonbusque propinquant. 635 Occupat Aeneas aditum corpuaque recenti Spargit aqua ramumque adverse in limine figit. His demum exactis, perfecto munere divae, Deveuere locoa laetoa et amoena virecta Fortunatorum nemorum sedeaque beatas. 640 Largior hie campoa aether et lumine vestit Pm-pureo, solemque suum, sua sidera norimt. Para in gramineia exercent membra palaestria, Contendunt ludo et fulva luctantur harena ; Pars pedibua plaudunt choreaa et carmina dicunt. 645 Nee non Thraeciua longa cum veate aacerdoa Obloquitur numeris septem discrimina vooum, lamque eadem digitis, iam pectine pulaat eburno. Hie genua antiquom Teucri, pulcherrima prolea, Magnanimi heroea nati nielioribus annis, 650 Husque Asaaraeusque et Troiae Dardanus auotor. Arma procul eumisque virum miratur inanis : Stent teiTa defixae haatae passimque soluti Per campum paacuntur equi. Quae gratia currum Armorumque fuit vivis, quae cui'a nitentis 655 Pascere equoa, eadem sequitur tellure repostos. Conspicit ecce alios dextra laevaque per herbam Vescentis laetumque choro paeana canentis Inter odoratum lauri nemua, unde supeme Plurimus Eridani per ailvam volvitur amnis. 660 Hie manua ob patnam pugnando volnera paasi, Quique saeerdotes casti, dum vita manebat, Quique pii vatea et Phoebo digna locuti, Inventaa aut qui vitam excoluere per artia, Quique sui memorea aliquos fecere merendo; 665 Omnibus his nivea cinguntui tempera vitta. IDS P. VEEGILI MAEONIS Quos circumfusos sic est adfata Sibylla, Musaeum ante onrnis, medium nam plurima turta Hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis : 'Dicite, felices animae, tuque, optima vates, 670 Quae regio Anehisen, quis habet locus ? illius ergo Venimus et magnos Erebi tranavimus amnis.' Atque huic responsum paucis ita reddidit heros : 'Nulli certa domus ; lucis babitamus opaois Riparumque toros et prata recentia rivis 675 Incolimua. Sed tos, si fert ita corde voluntas, Hoc superate iugum, et facUi iam tramite sistam.' Dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis Desuper ostentat ; dehinc summa cacumina linquunt. At pater Ancbises penitus convalle viienti 680 Inelusas animas superumque ad lumen ituiaa Luatrabat studio recolens, omnemque suorum Forte recensebat numenmi carosque nepotes Fat^ue fortunasque yirum moresque manusque. Isque ubi tendentem adrersnm per gramina vidit 685 Aenean, alacris palmas utrasque teteudit, Effusaeque genis lacrimae, et vox excidit ore : 'Venisti tandem, tuaque expectata parenti Vicit iter durum pietas ? datur ora tueri, Nate, tua et notas audire et reddere voces ? 690 Sic equidem ducebam animo rebarque futurum Tempora dinumerans, nee me mea cura fefellit. Quaa ego te ten-as et quanta per aaquora vectum Accipio, quantis iactatum, nate, periclis 1 Quam metui, nequid Libyae tibi regna nocerent 1' 695 Ille autem : 'tua me, genitor, tua tristis imago Saepius occun'ens baec limina teudere adegit : Stant sale Tyrrheno classes. Da iungere dextram, Da, genitor, teque amplexuue subtrahe nostro.' Sic memoraus largo fletu simul ora rigabat. .700 Ter conatus ibi collo daie braccbia circum, Ter frustra conprensa manus effugit imago Par levibus ventis volucrique simillima somno. Interea videt Aeneas m vaUe reducta Seclusum nemus et virgulta sonantia silvis, 705 Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. Hunc circum innumerae gentes populique volabant ; Ac velut in pratis ubi apes aestate serena Floribus insidunt variis et Candida circum Lilia funduntur, sti'epit omnis murmure campus. 710 Horrescit visu subito causasque requirit Inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, Quive viri tanto conplerint agmine ripas. Turn pater Ancbises : ' animae, quibus altera fato AENEIDOS LIB. TI. 1 69 Corpora debentur, Lethaei ad flumims undam 715 Securoa latices et longa oblivia potant. Has eqiiidem memorare tibi atque oatendere coram, lampridem hanc prolem ciipio enumerare meorum, Quo magis Italia mecum laetere reperta.' '0 pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est 720 Sublimis animas itermuque ad tarda reverti Corpora ? quae lucis miaeris tarn dira cupido ?' 'Dicam equidem, nee te suspensum, nate, tenebo' Suscipit Anchises, atque ordine singula pandit. 'Principio caelum ac terras camposque liquentis 725 Lucentemque globum lunae Titaniaque astra Spiritus intus alit, totamque infusa per artus Mens agitat molem et magno se coi-pore miscet. Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. 730 Igneus est ollis vigor et caelestis origo Seminibus, quantum non noxia corpora taidant Terrenique hebetant artus moribundaque membra. Hiac metuunt cupiimtque, dolent gaudentque, neque auras Dispiciunt clausae tenebris et carcere eaeco. 735 Quin et supremo cum lumine vita reliquit, Non tamen omne malum miseris nee funditus omnes Corporeae excedunt pestes, penituaque necessest Multa diu concreta modis inolescere miris. Ergo exercentur poenis veterumque malorum 740 Supplicia expendimt : aliae panduntur inanes Suspensae ad ventos ; aliis sub gurgite vasto Infectum eluitur scelus aut exuritur igni. Quisque suos patimur manis ; exinde per amplum Mittimur Elysium et pauci laeta arva tenemus, 745 Donee longa dies, perfecto temporis orbe, Concretam exemit labem purumque relinquit Aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. Has omuls, ubi mUle rotam volvere per annos, Letbaeum ad fluYium deui evocat agmine magno, 750 Scilieet inmemores supera ut convexa revisant Eursus et incipiaut in corpora veUe reverti.' Dixerat Anchises, natumque unaque Sibyllam Conventus trahit in medios turbamque sonantem, Et tumulum capit, unde omnis longo ordine posset 755 Adveraos legere et venientum discere voltua. 'Nunc age, Dardaniam prolem quae deiade sequatur Gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, Inlustris animas noatrumque m nomen ituraa Expediam dictis et te tua fata docebo. 760 Hie, vides, pura iuvenia qui nititur haata, Proxima sorte tenet lucis loea, primiis ad auras 170 P.VEEGULI MARONIS Aetherias Italo commixtus sanguine suiget, SilviuB, Albanum nomen, tua postuma prolea, Quern tibi longaevo serum Lavinia coniunx 765 Educet silvis regem regumque parentem, Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. Proximus ille Procas, Troianae gloria gentis, Et Capys et Numitor et qui te nomine reddet Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis 770 Egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. Qui iuvenes, quantas ostentant, aspice, Tires Atque umbrata gerunt civili tempora quercu! Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, Hi Collatinas inponent montibus arces, 775 Pometios Castrumque Inui Bolamquo Coramque : Haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine teniae. Quin et avo comitem sese Mavortius addet Komulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater Educet. Viden ut geminae stant vertice cristae, 780 Et Pater ipse suo superum iam signat honore P En, buius, nate, auspiciis iUa incluta Roma | Imperium terris, aninios aequabit Olympo, Septemque una sibi mm-o circumdabit arces, Felix prole virum : qualis Berecyntia mater 785 Invebitur curru Plirygias turrita per urbes, Laeta deum partu, centum complexa nepotes, Oiimis caelicolas, omnis supera alta tenentis. Hue geminas nunc iiecte acies, banc aspice gentem Komanosque tuos. Hie Caesar et omnis luli 790 Progenies, magnum caeli ventura sub axem. Hie vir, hie est, tibi quem promitti saepius audia, Augustus Caesar, Divi genus, aurea condet Saecula qui rursus Latio regnata per arva Saturno quondam, super et Garamantas et ludos 795 Proferet imperium (iacet extra sidera tellus, Extra anni solisque yias, ubi caelifer Atlas Axem humero torquet stellis aidentibus aptum). Huius in adventum iam nunc et Caspia regna Eesponsis borreut divom et Maeotia tellus 800 Et septemgemini turbant trepida ostia Nili. Nee vero Alcides tantum telluris obivit, Fixerit aeripedem cervam licet aut Erymanthi Pacarit nemora et Lemam tremefecerit arcu ; Nee, qui pampineis victor iuga flectit babenis, 805 Liber, agens ceko Nysae de vertice tigris. Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis, Aut metus Ausonia probibet consistere terra ? Quis prooul Hie autem ramis insignia olivae 807. Ita Cod. Med. et Servlos. Virtuto oitendere Tiris, B. O.onm codd. iv. AENEIDOS LIB. TI. I'Jl Sacra ferens ? Nosco ciinia incanaqne menta 810 Regis Eomani, primam qui legibus uibem Fundabit, Curibus parvis et pa^ipere terra Missus ia imperium magnum. Quoi deinde subibit Otia qui rumpet patriae residesque movebit Tullus in arma viros et iam desueta triumphis 815 Agmina. Quem iuxta sequitur iactantior Ancus, Nunc quoque iam nimium gaudens populaiibus amis. Vis et Tarquinios reges animamque superbam Ultoris Brati fascesque videre reoeptos ? Consulis imperium hie primus saevasque secures 820 Accipiet, natosque pater nova beUa moventis Ad poenam pulcbra pro libertate vocabit, Infelix : utcumque ferent ea facta minores, Vincet amor patriae laudumque inmensa cupido. Quin Decios Drusosqiie procid saevumque securi 825 Aspice Torquatum et reierentem signa CamiHum. niae autem, paribus quas fulgere cemis in armis, Concordes animae nunc et dum nocte premuntur, Heu quantum inter se beUum, si lumina vitae Attigerint, quantas aoies stragemque ciebunt, 830 Aggeribus socer Alpinis atque area Monoeci Descendens, gener adversis instructus Eois. Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella Neu patriae valideis in viscera vertite vires ; Tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, 835 Proice tela manu, sanguis meus. — Ble triumpbata Capitolia ad alta Corintho Victor aget currum, caesis insignia Achivis. Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas Ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Acbilli, 840 IJltus avos Troiae templa et temerata Minervae. Quis te, magna Cato, tacitum, aut te, Cosse, relinquat ? Quis Grracchi genus aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladam Libyae, parvoque poteatem Fabricium vel te sulco, Seirane, serentem ? 845 Quo fessum rapitis^ Fabii ? tu Maximus iUe as, TJnus qui nobis cimctaudo restituis rem. Excudent alii spirantia mollius aera. Credo equidem, vivos ducent de marmore voltus, Orabunt causas melius, caelique meatus 850 Describent radio at surgentia sidara dicent : Tu regere inperio populos, Eomaue, memento; Hae fabi arunt artes, pacisque inponere morem, Parcere subiectis at debellare superbos.' Sic pater Ancbises, atque baec mirantibus addit : 855 'Aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis Ingreditur viotorqua viros supareminet onmis. ■172 p. TERGILI MAEONIS Hie rem Romanam magno turbante tumultu Sistet, eques stemet Poenos Gallumque rebellem, Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.' 860 Atque hie Aeneas, una namque ire videbat Egregium forma iuvenem et fulgentibus aimis, Sed frons laeta parum et deieoto lumina voltu : 'Quia, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem ? Filius anne aliquis magna de stirpe nepotum ? 865 Quis strepitus circa comitum, quantum iustar in ipso ! Sed nox atra caput tristi circiunvolat umbra.' Turn pater Ancnises lacrimis ingressus obortis : '0 gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum ; Ostendent terris hunc tantum fata neque ultra 870 Esse sinent. Nimium vobis Romana propago Visa potens, superi, propria haec si dona fuissent. Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem Campus aget gemitus, vel quae, Tiberine, videbis Eunera, cum tumulum praeterlabere recentem ! 875 Nee puer Biaca quisquam de gente Latinos In tantum spe toilet avos, neo Romula quondam Ullo SB tantum teUus iactabit alumno. Heu pietas, heu prisca fides invictaque bello Dextera ! non illi se quisquam inpune tulisset 880 Obvius armato, seu cum pedes iret in hostem Seu spumantis equi foderet calcaribus armos. Heu miserande puer, siqua fata aspera rumpas, Tu Marcellus eris. Mambus date lilia pleuia Pm-piu'eos spargam flores animamque nepotis 885 His saltem adcumulem donis et fungar inani Munere.' Sic tota passim regione vagantur A eris in campis latis atque omnia lusti'ant. Quae postquam Anchises natum per singula duxit Incenditque animum famae venientis amore, 890 Exim bella viro memorat quae deinde gerenda Laurentisque docet populos urbemque Latini Et quo quemque modo fugiatque feratque laborem. Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur Cornea, qua veris facUis datur exitus Umbris, 895 Altera candenti perfecta nitens eleplianto, Sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. His ubi turn natum Anchises unaque Sibyllam Prosequitur dictis portaque emittit ebuma, Ille viam secat ad navis sociosque revisit ; 900 Turn 86 ad Caietae recto fert litore portum. Anoora de prora iacitur ; staut litore puppes. In V. 664 codd. opt, omn. et Servu lectionem ' ajiqnos ' restitulmus. AENEIDOS LIB. Til. 1 73 LIBER SEPTIMUS. ^,. Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, Aetemam moriens famam, Caieta, dedisti j Et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen Hesperia in magna, siqua est ea gloria, signat. 5 At pius eiequiis Aeneas rite solutis, Aggere coraposito tumuli, postquam alta quierunt Aequora, tendit iter velis portumque relinquit : Adapirant aurae in noctem nee Candida cursus Luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus. 10 Proxima Circaeae radimtur litora terrae. Dives inacceasos ubi Solis filia lucos Adaiduo resonat cantu tectisque superbis Urit odoratam noctuma in lumina cedrum, Arguto tenuis percurrens pectine telas. 15 Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum Viacla recusantum et sera sub nocte rudentum, Saetigerique sues atque in praesepibus ursi Saevire ac formae magnorum ululare luporum, Quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis 20 Induerat Circe in voltus ac terga ferarum. Quae ne monstra pii paterentur talia Troea Delati in portus neu litora dira subirent, Neptunus ventis inplevit vela secundis Atque fugam dedit et praeter vada fervida vexit. 25 lamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto Aurora in roseis fulgebat lutea bigis. Cum venti posuere omnisque repente resedit Flatus et in lento luctantur marmore tonsae. Atque Mc Aeneas ingentem ex aequore lucum 30 Prospicit : hunc inter fluvio Tibermus amoeno Verticibus rapidis et multa flavus harena In mare prorumpit. Variae oircumque supraque Adsuetae ripis volucres et fluminis alveo Aetbera miicebant cantu lucoque volabant. 35 Flectere iter sociis terraeque advertere proras Imperat et laetus fluvio succedit opaco. Nunc age, qui reges, Erato, quae tempera rerum. Quia Latio antique fuerit atatus, advena classem Cum primum Ausoniis exercitus appulit oris, 40 Expediam et primae revocabo exordia pugnae. 174 p. TERGILI MAKONIS Tu vatem, tu, diva, mone. Dicam liorrida bella, Dicam acies actosq[ue animis in funera reges IVrrhenamque manum totamque sub arma coactam .Hgsgeriag^ \Maior rerum mihi nascitui ordo, 45 Maius opus moveo. Eex arva Latinus et urDes (lam senior longa plaoidas in pace regebat, < Hunc Fauuo et Nympha genitum Lauiente Marica I Accipimus, Fauno Picus pater, isque parentem Jhle,_patume, refert, tu sanguinis ultimus auctor. 5CrJEiliu3 huio fato divom prolesque virilis Nulla fuit primaque oriens erepta iuveuta est. Sola domum et tantas servabat filia sedes, lam matura viro, iam plenis nubilis annis. Multi iUam magno e Latio totaque petebant 55 Ausouia ; petit ante alios puloherrimus pmnis - Tumus, avis ataviaque potens, quem regia coniunx Adiungi generum miro properabat amore ; Sed variis portenta deum terroribus obstant. Laurus erat tecti medio in peuetralibus altis, 60 Sacra comam multosque metuservata per.anuos, Quam pater inyentam, primas cum conderet arces, Ipse ferebatur Pboebosatirasse Latinus Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis. ^ Huius apes summum densae, mirabile dictu, 65 Stridore ingenti liquidum trans aetbera vectae, Obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis Examen subitum ramo frondente pependit^/ Continuo vates,' externum cemimus,' inquit, 'Adventare yirum, et partes petere agmen easdem 70 Partibus ex isdem. et summa dominarier arce.' Praeterea, castis adolet dum altaria taedis Et iuxta genitorem adstat Lavinia virgo, Visa, nefas, longis comprendere crinibus ignem, Atque omnem ornatum flamma crepitante cremari 75 Eegalisque acceusa comas, accensa coronam Insignem gemmis, turn fumida lumine fulvo Involvi ac totis Volcanum spargere tectis. Id vero borrendum ac visu mirabile ferri : Namque fore inlusti'em famafatisque'canebant 80 Ipsam, sed populo magnum portendere bellum. At rex soEicitus monstris oracula Faimi, Eatidici genitoris, adit lucosque sub alta Consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro \ Fonte sonat saevamque exbalat opaca mepbitim. 85 Hkic Italae gentes omuisque Oendtria tellus In dubiis responsa petunt ; buc dona sacerdos Cum tulit et eaesarum ovium sub nocte silenti Pellibus inoubuit stratis somnosque petivit, AENEIDOS LIB. Til. 1 75 Multa modis simulacra videt volitantia miria 90 Et varias audit voces fruituique deorum Oonloquio atque imis Acheronta adfatur Avemis. Hie et turn pater ipse petens responsa Latinus Centum lamgeras mactabat rite bidentis Atque hamm effiiltus tergo stratisque iacebat 95 VeUeribus : subita ex alto tox reddita luco est : 'Ne pete conubiis natam sociare Latinis, mea progenies, thalamia neu crede paratis ; Extemi venient generi, qui sanguine nostrum Nomen in astra lerant quorumque ab stirpe nepotea 100 Omnia sub pedibus, qua Sol utrumque recurrens Aspicit Oceanum, vertique regique videbimt.' Haec responsa patris Fauni monitusque silenti Nocte datos non ipse suo preniit ore Latinus, Sed circum late volitans iam Fama per urbes 105 Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes Gramineo ripae religavit abaggere classem. ^ Aeneas primique duces et pulcher lulus Corpora sub ramia deponunt arboris altae Instituuntque dapes et adorea liba per herbam 110 Subiciunt epulis, sic luppiter ipse monebat, Et Oereale solum pomis agreatibua augent. Consumptia hie forte aliis, ut vertere moraus Exiguam in Cererem penuria adegit edendi Et violate manu malisque audacibus orbem 115 Fatalis crusti patulis nee parcere quadris : 'Heus, etiam mensas consumimus,'inquit lulus. Nee plura adludens. Ea vox audita laborum Prima tnlit fluem, primamque loquentis ab ore Eripuit pater ac stupefaetus numine pressit. 120 Continuo,' salve fatis mihi debita tellus, 'Vo8que,'ait,'o fldi Troiae aalvete Penates : Hie domus, haec patria est. Genitor mihi talia namque (Nunc repeto) Ancbises tiatorum arcana reliquit: "Cum te, nate, fames iguota ad litora veetum 125 Aecisis coget dapibua eonsumere menaaa, Tum sperare domos defeasua ibique memento Prima loeaie manu molirique aggere tecta." Haec erat ilia fames ; haec nos auprema maneljat, Exitiia poaitura modum. 130 Quai-e agite et primo laeti cum lumine solis Quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis, Vestigemus, et a portu diversa petamua. Nunc pateras libate lovi precib usque vocate Anehiaen genitorem, et vma reponite mensis.' 135 Sic deinde effatus frondenti tempera ramo Implicat et Geniumque loci primamque deorum 1 76 p. VERGILI MAEONIS Tellurem Nymphaaque et adhuc ignota precatur Flumina, turn Noctem Noctisc[ue orientia Signa Idaeumque lovem Phryriamque ex ordine Matrem 140 Invocat et duplicis caeloque Ereboque parentes. Hie Pater omnipotens ter caelo clarus ab alto Intonuit radiisque ardentem lucis et auro Ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem. Diditur hie subito Troiana per agmina rumor 145 Advenisae diem, quo debita moenia condant. Certatim instaurant epulas atque omine magno Crateras laeti statuunt et vina coronant. Postera cum prima lustrabat lampade terras Orta dies, urbem et finis et litora gentia 150 Diversi explorant ; baec fontis stagna Numici, Hunc Thybrim fluvium, hie fortis nabitare Latinos. Turn aatua Anchisa delectoa ordine ab omni Centum oratorea aiigusta ad moenia regis Ire iubet, ramis velatos Palladia oronis, 155 Donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris. Haut mora, festinant iussi rapidiaque feruntur Paasibua. Ipae humili deaignat moenia foasa Moliturque locum primasque in litore aedes Castrorum in morem piimia atque aggers cingit. 160 lamque iter emenai turris ac teota Latinorum Ardua cemebant iuvenes muroque aubibant : Ante urbem pueri et primaevo flore iuventua Exercentur equia domitantque in pulvere ciurus, Aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis 165 Spicula contorquent curauque ictuque laceasunt : Cum praevectua equo longaevi regia ad auria Nuntius ingentis ignota in Teste reportat Advenisae yiroa. Ille intra tecta vocari Imperat et aolio medius consedit avito. 170 Tectum auguatum ingens, centum sublime colunmis, Urbe fuit summa, Laurentis regia Piei, Horrendum silvis et religione parentum. Hie aceptra accipere et primes attoUere faacea Regibus omen erat, hoc illis curia templum, 175 Hae sacria eedea epulia, hie ariete caeso Pei-petuis aoliti patrea considers mensia. Quin etiam veterum effigiea ex ordine avorum Antiqua e cedro, Italuaque paterque Sabinua Vitisator, curvam servana aub imagine falcem, 180 Satumusque senex lanique bifrontia imago Vestibulo astabant, aliique ab origine reges Martiaque ob patriam pugnando volnera pasai. Multaque praeterea sacris in poatibua ai-ma, Captivi pendent ourrua cuiyaeque seeurea AENEinOS LIB. VII. 1 77 185 Et cristae capitum et portarum ingentia claustra Spiculaque clipeique ereptaque rostra caiinis. Ipse Qiurinali lituo parvaque sedebat Sucoinctus trabea laevaque ancile gerebat Pieus, equurn domitor ; quem capta cupidine coniunx 190 Aurea percussum virga versumque Tenenis Fecit avem Oirce sparsitque coloribus aJas. Tali intus templo divom patriaque Latinus Sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit, Atque baec ingressis placido prior edidit ore : 195 ' Dicite, Dai-danidae (neque enim nescimus et urbem Et genus, auditique advertitis aequore cursum), Quid petitis ? quae causa rates aut cuius egentis Litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit P Sive errore viae seu tempestatibus acti, 200 Qualia multa mari nautae patiuntur in alto, Fluniinis intrastis ripas portuque sedetis, Ne fugite hospitium neve ignorate Latinos Batumi gentem, haut vinclo nee legibus aequam, Sponte sua veterisque dei se more tenentem. 205 Atque equidem memini (fama est obscurior annis) Auiuncos ita ferre senes, his ortus ut agris Dardanus Idaeas Phrygiae peneti'aidt ad urbes Thraeiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur. Hinc ilium, Oorythi Tyrrnena ab aede profectum, 210 Aurea nunc solio stellantis regia caeli Accipit et numerum divorum altaribus auget.' Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutue : , 'Rex, genus egregium Fauni, nee fluctibus actos Atra subegit niemps vestris succedere terria 215 Nee sidus regione viae litusve fefellit: Consilio banc omnes animisque volentibus urbem Adferimur, pulsi regms, quae maxima quondam Extreme veniens Sol aapiciebat Olympo. Ab love principium generis, love Dardana pubes 220 Gaudet avo, rex ipse lovia de gente suprema, Troius Aeneas, tua nos ad limina misit. Quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis Tempestas ierit campos, quibus actus uter(jue Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis, 225 Audiit et siquem tellus extrema refuse Summovet oceano et siquem extenta plagarum Quattuor in medio dirimit plaga Solis iniqui. Diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti Dis sedem exiguam patriis litusque rogamus 230 lunocuum et cunctis undamque auramque patentem. Non erimus regno indecores, nee vestra feretur Fama levis tantique abolescet gratia facti, IT 178 p. TEItGILI MAKONIS Nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit. Fata per Aeneae iuro dextramque potentem 235 Sive tide seu quis bello est expertus et armis : Multi nos populi, multae (ne temne, quod ultro Praeferimus manibus vittas ac verba precantia) Et petiere sibi et voluere adiungere gentes; Sed nos fata deum vestras exquirere terras 240 Imperiis egere suis. Hinc Dardauus ortus ; Hue repetit iussisque ingentibus iirguet Apollo Tyrrbenmn ad Tbybrim et fontis vada sacra Numiei, Dat tibi praeterea fortimae parva prioris Munera, reliquias Troia ex ardente receptas. 245 Hoc pater Anchises auro libabat ad aras ; Hoc Priami gestamen erat, cum iura vocatis More daret populis, soeptrumque sacerque tiaras niadumque labor Testes.' Talibus Ilionei dictis defixa Latinus 250 Obtutu tenet era soloque inmobilis baeret Intentos volvens oculos. Nec purpura regem Picta movet nec sceptra movent Priameia tantum, Quantum in conubio natae tbalamoque moratui ; Et veteris Fauni volvit sub pectore sortem, 255 Hunc ilium fatis externa ab sede profectum Portendi generum paribusque in regna vocari Auspiciis, huio progeniem virtute futuram Egregiam et totum quae viribus occupet orbem, . Tandem laetus ait : ' di nostra incepta seciiudent \ 260 Auguriuraque suum 1 Dabitur, Troiane, quod optasj ^ Munera nec spemo, non vobis rege Latino Divitis uber agri Troiaeve opulentia derit. Ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupidost, Si iungi hospitio properat sociusque vocari, 265 Advemat, voltus neve exborrescat amicos : Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni. Vos contra regi mea nunc mandata referte. Est mibi nata, viro gentis quam iungere nostrae Non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo 270 Monsti'a sinunt : generos externis adfore ab oris, Hoc Latio restare canimt, qui sanguine nostrum Nomen in astra ferant. Hunc ilium poscere fata Et reor et, siquid veri mens augurat, opto.' Haec effatus equos numero pater eli^t omni : 275 Stabant ter centum nitidi in praesepibus altis : Omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci Instratos ostro alipedes pictisque tapetis, ( Aurea pectoribus demissa monilia pendent, Tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurum), 280 Absenti Aeneae cun'um geminoaque iiigalis AENEIDOS LIB. Til. 1 79 Semine ab aetherio, spirantis naiibus imem, Hlorum de gente, patri quos daedala Circe Supposita de matre nothos fiirata creavit. Talibus Aeneadae donis dictisque Latini 285 Sublimes in equis redeunt pacemqiie reportant. Ecce autem Inacbiis sese referebat ab Aigis Saeva lovis coniunx aurasque invecta tenebat, Et laetmn Aenean classemque ex aetbere longe Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pacbyno. 290 Moliri iam tecta videt, iam fidere terrae, Deseruisse rates. Stetit acri fixa dolore : Turn quassans caput baeo effundit pectore dicta : 'Heu stirpem invisam et fatis contraria nostris Fata Phiygum I num Sieeis oocumbere campis, 295 Num capti potuere capi ? num incensa cremavit Troia Tiros? medias acies mediosque per ignis Inveuere viam. At, credo, mea numina tandem Fessa iacent, odiis aut exsaturata quievi. Quin etiam patria excussos infesta per undas 300 Ausa sequi et profugis toto me opponere ponto. Absu'mptae in Teucros vires caelique marisque. Quid Syrtea aut Scylla mihi, quid vasta Chaiybdis Profuit ? optato conduntur Tnybridis alveo, Securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem 305 Inmanem Lapithum valuit, concessit in iras Ipse deum antiquam genitor Oalydona Dianae, Quod scelusautLapitbastantum aut Oalydona merentem ? Aat ego, magna lovis coniunx, nil linquere inausum Quae potui infelix, quae memet in omnia verti, 310 Vincor ab Aenea. Quod si mea numina non sunt Magna satis, dubitem baut equidem inplorare quod usquam est: ' Flectere si nequeo Superos, Acheronta movebo. Non dabitur regnis, esto, probibere Latinis, Atque immota inanet 'fatis lyavinia coniunx. 315 At trahere atque moras tantis licet addere rebus, At licet amborum. populos exscindere regum. Hac gener atque socer coeant mercede suorum : Sanguine Troiano et Rutulo dptabere, virgo, Et Bellona manet te pronuba. Nee face tantum 320 Cisseia praegaas ignis enixa iugalis ; Qtiia idem Veneri partua auus et Paria alter Funestaeque iterum recidiva in Pergama taedae.' Haec ubi dicta dedit, terras borrenda petiyit : Luctiflcam Allecto dirarum ab sede dearum 325 Infemisque eiet tenebris, cui tristia bella Iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi. Odit ei ipse pater Pluton, odere sororea n2 l80 p. VEKGILI MAEONIS Taitareae monstrum : tot sese vertit in ora, Tarn saeTae facies, tot pullulat atra colubris. 330 Quara luno his acuit verbis ac talja fatur : 'Hunc mihi da proprium, virgo Bata Nocte, laborem, Hanc operam, ne noater honos infractare cedat Faipa loco neu conubiis ambire Latinum Aeneadae possint Italosve obsidere finis. 335 Tu potes unanimos annare in proelia fratrea Atque odiis versare domos, tu verbera tectis Funereasq^ue inferre faces, tibi nomina mille, Mille nocendi artes. Faeundum copcute pectus, Dissice compositam pacem, sere crimina belli ; 840 Arma velit poscatque aimul rapiatque iuventus.' Exim G-orgoneis Allecto inf ecta venenis Piincipio Latium et Laurentis tecta tyranni Celsa petit tacitumque obsedit limen Amatae, Quam super adventu Teucrum Tumique hymenaeis 345 Femineae ardentem curaeque iraeque coquebant. Huic dea caeruleis unum de crinibus anguem Conicit inque sinum praecordia ad intima subdit, Quo fuiibunda domum monstro permisceat omnem. Ille inter Testes et levia pectora lapsus 350 Volvitur attactu nullo fallitque furentem Vipeream inapirana animam ; fit tortile coUo Aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae Innectitque comas, et menibria lubricua errat. Ac dum prima lues udo sublapsa Teneno 355 Pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem Necdum animus toto percepit pectore flammam, MoUius et aolito matrum de more locuta est, Multa super natae lacrimans Pbrygiisque hymenaeis! 'Exulibusne datur ducenda Lavinia Teucris, 860 genitor, nee te miaeret gnataeque tuique ? Nee matria miaeret, quam prime aquilone relinquet Perfidus alta petens abducta virgine praedo ? An non sic Phrygiiis penetrat Lacedaemona pastor Ledaeamque Helenam Troianas vexit ad iirbes ? 365 Quid tua sancta fides ? quid cura antiqua tuorum Et consanguineo tetiens data dextera Tumo ? Si gener externa petitur de gente Latinis Idque sedet Faunique premunt te iusaa parentis, Omnem equidem aceptris terram quae libera nostris 370 Dissidet, extemam reor et sic dicere diToSi Et Tumo, ai prima domus repetatur orige, Inachna Acriaiuaque patrea mediaeque Mycenae. Hia ubi nequiquam dictis experta Latinum Contra atare videt penitusque in viscera lapsum 375 Serpentis furiale malum totamque pererrat, AENEIDOS LIB. Til. l8l Turn vero infelix, ingentibus excita monstris, Immensam sine more fmit lymphata per urbem, Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo, Quern pueri magno in gyro vacua atria circuni 380 Iitenti ludo exercent, Ule actus habena Curvatis fertur spatiis ; stupet inscia supra Inpubesque manus, mirata volubile buxum ; Dant animos plagae : non curau segnior illo Per medias urbes agitur populosque feroces. 885 Quin etiam in silvas, simulato numine Baccbi, Mains adorta nefas maioremque orsa fui-orem, Evolat et natam frondosis niontibus abdit, Quo thalammn eripiat Teucris taedasque moretur, 'Euhoe Bacche,' fremens, solum te yirgine dignum 390 Vociferans, etenim mollis tibi sumere thyrsos, Te lustrare chore, sacrum tibi pascere crinem. Fama volat, furiisque accensas pectore matres Idem omnia simul ardor agit nova quaerere tecta ; Deseruere domes, ventis dant coUa comasque : 395 .Ast aliae tremulis ululatibus aetbera oomplent Pampineasque gemut incinctae pellibus hastas. Ipsa mter medias flagrantem fervida pinum Sustinet ac natae Tumique canit bymenaeos, Sanguineam torquens aciem, tomimque repente 400 Clamat : ' io mafaes, audite, ubi quaeque, Latinae : Siqua piis animis manet infelicis Amatae Gratia, si iuris matemi cura remordet, Solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.' Talem inter silvas, inter deaerta ferarum, 405 Reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi. Postquam visa satis primes acuisse furores, Consiliumque omnemque domum vertisse Latini, Protinus bine fuscis tnstis dea tollitur alis Audacis Butuli ad muros, quam dicitur urbem 410 Acrisioueis Danae fundasse colonis, Praecipiti delataNoto. Locus Ardea quondam Dictue avis, et nunc magnum tenet Ardea nomen, Sed fortuna fuit. Tectis bic Tumus in altis lam mediam nigra carpebat nocte quietem. 415 Allecto toi-vam faciem et ftirialia membra Exuit, in voltus sese transfoi'mat anilis Et frontem obscenam rugis arat, induit albos Cum vitta crinis, tum ramum innectit olivae ; Fit Calybe lunonis anus templique sacerdos, 420 Et iuveni ante oculos bis se cum vocibus oflFert : 'Tume, tot incassum fiisos patiere laborea Et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis f Rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes 1 82 p. TEKGILI MARONIS Abnegat, externusque in regnum quaeritur heres. 425 I nunc, ingratis offer te, inrise, penclis ; Tyn'henas, i, aterne acies ; tege pace Latinos, Haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceies, Ipsa palam fari omnipotens Satumia iussit. Quare age et armari pubem portisque iuoveri 430 Laetus in anna para, et Phrygios qui flumine pulchro Conaedere duces pictasque exure carinas. 1 Caelestum via magna iubet. Eex ipse Latinus, Ni dare coniugjum et dioto parere fotetur, Sentiat et tandem Tumum experiatur in armis.' 435 Hie iuYenis vatem inridens sic orsa vicisaim Ore refert : 'classia invectaa Thybridis uudam Non, ut rere, meas efliigit nuntius auria : Ne tantoa mibi finge metua : nee regia luno Inmempr est nostri. 440 Sed te victa situ verique effeta aenectus, O mater, curia nequiqiiam exercet et arma Regum inter falsa vatem formidine ludit. Cura tibi divom effigiea et templa tueri ; Bella viri pacemque gerent, quia bella gerenda.' 445 Talibua Allecto dietia exarsit in iraa. At iuveni oranti aubitua ti-emor occupat ai-tus ; Deriguere oculi : tot Erinys sibUat hydria Tantaque ae facies aperit ; tum flammea torquens Lumina eunctantem et quaerentem dicere plura 450 Reppidit et geminoa erexit crinibus anguis Verberaque inaonuit rabidoque haee addidit ore : 'En ego victa sjtu, quam ven efieta aenectus Arma inter regum falsa formidine ludit. Respice ad haec : adsum du-arum ab sede sororum ; 455 Bella manu letumque gero.' Sic effata facem iuvem coniecit et atro Lumine fumantis fixit sub pectore taedas. Olli somnum ingens rumpit pavor, oaaaque et artue Perfundit toto proruptua corpore sudor. 4C0 Arma amena fremit, arma toro tectiaque lequirit ; Saeyit amor ferri et acelerata inaania Belli, Ira auper : magno veluti cum flammti sonore Virgea suggeritur coatia undantia aeni Exultantque aestu laticea ; furit intas aquai 465 Fumidus atque alte spumis exuberat amnis, Nee iam se capit imda ; volat vapor ater ad auraa Ergo iter ad regem polluta pace Latinum Indicit primia iuvenum et iubet arma parari, Tutari Italiam, detrudere flnibua hpatem ; 470 Se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. Haec ubi dicta dedit divoaque in vota vocavit, AENEIDOS LIB. Til. 1 83 Certatim sese Rutuli exliortantur in arma : Hunc decus egi-egium formae movet atque iuventae, Hunc atavi reges, hunc claris dextera faotia. 475 Duni Tui-nus Rutulos animis audacibua implet, Allecto in Teucros Stygiis se concitat alia. Arte nova speculata locum, quo litore puloher Insidiia curauque feraa agitaoat lulua, Hie aubitam canibua rabiem Cocytia virgo 480 Obicit et noto naris contingit odore, Ut cervum ardentes agerent ; quae prima laborum Cauaa fuit belloque animos accendit agreatis. Cervua erat fonna praestanti et comibua ingens, TVrrbidae pueri quern matria ab ubere raptura 485 Nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent Armenta et late custodia credita campi. Adsuetum imperiia aoror omni Silvia cura Mollibua intexena omabat comua sertia Pectebatque ferum puroque in fonte lavabat. 490 nie manum patiens menaaeque adauetua erili Errabat ailvia rurauaque ad limina nota Ipse domum sera quamvia se nocte ferebat. Hunc procul enantem rabidae venantia luli Commovere canes, fluvio cum forte secundo 495 Deflueret ripaque aestua viridante levaret. Ipse etiam, eximiae laudia succensua amore, Ascanius curvo derexit spicula cornu ; Nee dextrae erranti deus afuit, actaque multo Perque uterum sonitu perque ilia venit barundo. 500 Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit, Successitque gemens atabulis queatuque cruentus Atque imploranti similis tectum omne replebat. Silvia prima aoror, palmia percuaaa lacertoa, Auxilium vocat et duroa conclamat agrestis. 505 Olli (pestis enim tacitia latet aspera ailvia). Inprovisi adsunt, hie torre armatua obuato, Stipitia hie gravidi nodia ; quod cuique repertum Eimanti, telum ira facit. vocat agmina Tyrrhus, Quadrifidam quercum cuneia ut forte coactia 510 Scindebat, rapta apirana immane securi. At saeva e speculis tempus dea nancta nocendi Ardua tecta petit atabuli et de culmine summo Pastorale canit aignum comuque recurve Tartaream intendit vocem, qua protinus omne 515 Contremuit nemus et silvae insonuere profundae ; Audiit et Triviae longe lacua, audiit amnia SulpureaNar albua aqua fontesque Velini, Et trepidae matres pressere ad peotora natos. Tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum 184 p. TEKGILI MAKOMS 520 Dira dedit, raptis concurrunt undique telis Indomiti agricolae ; nee non et Troia pubes Ascanio auxilium castris effundit apertis. Derexere acies. Non iam certamine agresti Stipitibus duris agitur sudibusve praeustis, 625 Sea ferro ancipiti deeemunt atraque late Horrescit etrietis seges ensibus aeraque fulgent Sole lacessita et lucem sub nubila lactant : Fluctus uti primo coepit cum albeacere vento, Paulatim sese tollit mare et altius midas 530 Erigit, inde imo consurgit ad aetbera fundo. Hie iuvenis primam ante aciem stridente sagitta, Natorum Tyrrbi fuerat qui maximus, Almo, Stemitur ; baesit enim sub gutture volnua et udae Vocis iter teuuemque inclusit sanguine vitam. 635 Corpora multa virum circa seniorque Galaesus, Dum paci medium se ofifert, iustissimus unus Qui fuit Ausoniisque oUm ditissimua arvis : Quinque greges ilfi balantum, quina redibant Armenta, et terram centum vertebat aratria. 540 Atque ea per campoa aequo dum Marte gerimtur, Promiasi dea facta potens, ubi sanguine bellum Imbuit et primae commisit funera pugnae, Beserit Hesperiam et caeli couversa per auras lunonem victrix adfatur voce superba : 645 'En perfecta tibi bello discordia tristi ! Die m amicitiam coeant et foedera iungant. Quandoquidem Ausonio respersi sanguine Tencros, Hoc etiam bis addam, tua si mibi certa voluntas : Finitimas in bella feram rumoribus urbes 550 Accendamque animos insani Martis amore, Undique ut auxilio veniant ; spargam arma per agros.' Turn contra luno : 'terrorum et fraudis abundest : Stant belli causae, pugnatur comminus annis, Quae fors prima dedit, sanguis novus imbuit arma, 655 Talia coniugia et talis celebrent hymenaeoa Egregium Veneris genus et rex ipse Latinus. Te super aetherias errare liceutius auras Haut Pater ille velit, summi regnator Olympi ; Cede locis : ego, siqua super fortuna laborum est, 500 Ipsa regam.' Talis dederat Satumia voces. Ilia autem attollit stridentia anguibus alas Cooytique petit sedem, supera ardua linquens. Est locus Italiae medio sub montibus aJtis, Nobilis et fama multis memoratus in oris, 565 Ampsancti valles; densis hunc frondibus atrum Urguet utrimque latus nemoria, medioque fragosus Dat sonitum saxis et torto vertice torrens. AENEIDOS LIB. VII. 1 85 Hie specus horrendum et saevi spiraeula Ditis Monatrantur, ruptoque ingena Acheronte vorago 570 Pestiferaa aperit fauces^ quia condita Eriuys, Invisum numen, terras caelumque levabat. Neo minus interea extremam Saturnia bello Imponit regina manum. Euit omnia in urbem Pastorum ex acie numerus,caeso3qvie reporfant 675 Almonem puerum foedatique ora Galaesi Implorantque deos obteatanturque Latinum. Turnus adest medioque in crimine caedis et igni Terrorem ingeminat : Teucroa in regna vocari, Stiipem admisceri Phrygiam, se limine pelli. 580 Turn quorum attonitae Baccho nemora avia matres Insultant tbiaais (neque enim leve nomen Amatae) Undique collecti coeunt Mai-temque fatigant. Licet infandum cuncti contra omina bellum, Contra fata deum perrerso numine posount. 685 Cei-tatim regis circumatant tecta Latini. Ille velut pelagi rupes immota resistit, Ut pelagi rupes maguo veniente fragore, Quae sese multis circum latrantibus undis Mole tenet ; scopuli nequiquam et spumea circum 590 Saxa fremunt laterique iuhsa refunditur alga. Verum ubi nulla datur caecum exsuperare poteatas ConaUium et saevae nutu lunonis.eunt res, Multa deoa aurasque pater teatatua inanis 'Frangimur heu fatis,'inquit,'ferimurque procella; 595 Ipai has sacrilego pendetis sanguine poenas, miseri. Te, Tume, nefas, te triate manebit Supplicium, votisque deos yenerabere aeris. Nam mihi parta quiea, omniaque in limine portus Funere felici spollor.' Nee plura locutus 600 Saepait se tectia rerumque reliquit habenas. Mos erat Hesperio m Latio, quern protenus urbes Albanae coluere saenun, nunc maxima rerum Boma colit, cum prima movent in proelia Martem, Sive Getis inferre manu laciimabile bellum 605 Hyrcanisve Arabisve parant aeu tendere ad Indos Auroramque sequi Parthosque rsposcere sigua. Sunt geminae belli portae, sic nomine dicunt, Eeligione sacrae et saevi formidine Martia ; Centum aerei claudunt vectes aetemaque ferri 610 Robora, nee custos abaiatit limine lanua : Has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae, Ipse Quirinali trabea cinetuque Gabino Insignis reserat stridentia limina consul, Ipse Tocat pugnas; sequitur turn cetera pubes, 615 Aereaque adsensu consijirant comua rauco. l86 p. YEKGILI MAEONIS Hoc et turn Aeneadis indicere tella Latinug More iubebatur triati3C[ue recludere portas. Abstinuit tactu pater aversuaque refugit Foeda ministeria et caecis se condidit umbris. 620 Turn regina deum caelo delapsa morantis Impulit ipsa manu portaa, et cardiae verso BeUi fen'atos rumpit Satumia postes. Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante ; Pars pedes ire parat campis, pars arduua altia 625 Pulverulentus eqvds furit ; omnes arma requinmt : Pars levia clipeos et apicula lucida tergent Arvina pingui aiibiguntqiie in cote secures ; Sigpaque ferre iuvat aonitusque audire tubarom. Quinc[ue adeo magnae positis mcudibus urbes 630 Tela novant, Atina potena Tiburque auperbum, Ardea Crustumerique et turrigerae Antemnae. Tegmina tuta cavant capitum flectuntque salignaa Umbonum cratis ; alii thoracas aenos Aut levia oereas lento ducunt argento ; 635 Vomeria buc et falcia bonoa, hue omnia aratri Ceasit amor; recoqumit patrios fomacibua enses. Classica iamque sonant ; it bello tessera signum. Hie galeam teotis trepidua rapit, ille frementis Ad iuga cogit equos clipeumque auroque trilicem 640 Loricam induitur fidoque accingitur ense. Pandite nmic Helicona, deae, cantuaque movete, Qui bello acciti reges, quae quemque secutae Complerint campoa aciea, quibus Itala iam turn Floruerit terra alma viria, quibus arserit armia. 645 Et meministis enim, divae, et memorare potestis ; Ad noa vix tenuis famae perlabitur aura. Primus init bellum Tyrrbenia asper ab oria Contemptor divom Mezentius agminaque armat, Filius buic iuxta Lausus, quo pulchrior alter 650 Non fuit excepto Laurentis corpora Tumi, Lausua, eqimm domitor debellatorque ferai'um, Ducit AgyUina nequiquam ex urbe secutoa MiUe viroa, dio;nu8, patriis qui laetior esset Imperils et cui pater haut Mezentiua esset. 655 Post bos insignem palma per gramina currum Victoresque ostentat equoa aatua Hercule pulcbro Pulcber Aventinua, clipeoque inaigne paternum Centum anguia cinctamque gerit aerpentibus hydram ; Collia Aventini ailva quem Rbea sacerdos 660 Furtivum partu sub luminis edidit oras, Mixta deo mulier, postquam Laurentia victor Geryone exatincto Tiryntbius attigit arva Tyrrhenoque boves in fliimine lavit Hiberas. AENEIDOS LIB. VII. 187 Pila manu saevosque genuit in bella dolonea 665 Et tereti pugnant mucrone veruque Sabello. Ipse pedes, tegximen torquens immane leonis, Terribili inpexum saeta cum dentibus albis Indutus capiti, sic regia tecta aubibatj Horridiis, Herculeoque umeros innexus amictu. 670 Turn gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, Fratris Tiburti dictam cognomine gentem, Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus, Et primam ante aciem densa inter tela feruntur : Ceu duo nubigenae cum vertice mentis ab alto 675 Descendunt Centauri, Homolen Othiymque nivalem Linquentes cursu rapido ; dat euntibus ingena Silva locum et magno cedunt virgvdta fragore. Nee Praenestinae fimdater deftiit uibis, Volcano genitum pecera inter agrestia regem 680 Inventumque foeis omnis quern ered'idit aetas, Caeculus. Hunc legie late comitatur agrestis : Quique altum Praeneate viri, quique arva Gabinae lunonis gelidumque Anienem et roscida rivia Hemica saxa colunt, ques dives Anagnia paseit, 685 Quos, Amasene pater. Non illis omnibus arma, Nee elipei curruave sonant ; pars maxima glandes Liventis plumbi spaxgit, para spioula gestat Bina manu, fulvosque lupi de peUe galeros Tegmen habent capiti, vestigia nuda sinistri 690 Instituere pedis, crudus tegit altera pero. At,Me8sapus equnm domitor, Neptunia proles, Quem neque fas igm cuiquam nee stemere ferro, lam pridem resides populos desuetaque bello Agmina in anna vocat subito ferrumque retractat. 695 Hi Fescenninas acies aequoaque Faliacos, Hi Soractis babent arces Flaviniaque arva Et Cimini cum monte lacum lueosque Capenos. Ibant aequati numero regemque canebant : Ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni, 700 Cum aeae e pastu referunt et longa cauoroa Daut per colla modos, sonat amnis et Asia longe Pulaa palus. Nee quisquam aerataa acies ex agmine tanto Misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto 705 TJrgueri volucnun raucarum ad litora nubem. Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum Agmen agena Glausus magnique ipse agminis instar, Claudia nunc a quo difRmditur et tribus et gens Per Latium, postquam in partem data Boma Sabinis. 710 Una ingens Amitema cobors priscique Quirites, Ereti manus omnia oliviferaeque Mutuscae j l88 p. TEEGILI MARONIS Qui Nomentiun urbem, qui Eosia rura Velini, Qui Tetricae horrentis rupee montemque Severum Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae ; 715 Qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit Nursia, et Hortinae olasaes populique Latmi, Quosque eecans infaustum interluit Alia nomen : Quam multi Libyco volvuntur marmore fluetus, Saevus ubi Orion hibemis conditur undis ; 720 Vel cum sole novo densae ton'entur aristae Aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arris. Scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus. Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis, Curru iungit Halaesus equos Tumoque ferocis 725 MiUe rapit populos, vertunt felicia Baccbo Maasica qui rastris, et quos de coUibus altjs Aurunci misere patres Sidioinaque iuxta Aequora, quique Cales linquunt, amnisque vadosi Accola Voltumi, pariterque Saticulus asper 730 Oacorumque manus. Teretes sunt aclydes illis Tela, sad haec lento mos est aptare flagello : Laevas cetra tegit, falcati comminus enses- Nee tu carmiuibus nostris indictus abibis, Oebale, quern generasse Telon Sebetbide nympba 735 Fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret, lam senior ; patriis sed non et filius arvis Contentus late iam tum dicione premebat Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus, Quique Eufras Batulumque tenent atque arva Celemnae, 740 Et quos maliferae despectant moenia Bellae, Teutonico ritu soliti torquere cateias, Tegmina quis capitum raptus de subere cortex, Aerataeque micant peltae, micat aereus ensis. Et te montosae misere in proelia Nersae, 745 TJfens, inaignem fama et felicibus armis ; Horrida praecipue cui gens adsuetaque multo Venatu nemorum, duris Aequicula glaebis. Ajmati terram exercent, semperque recentis Convectaie iuvat praedas et vivere rapto. 750 Quin et Marruvia v6nit de gente sacerdos, Fronde super galeam et felioi comptua oliva, Arcbippi regis miaau, fortissimus IJmbro, Vipereo generi et graviter spirantibua hydris Spargere qui somnoa cantuque manuque aolebat 755 Mulcebatque iraa et moraua arte levabat, Sed pon Dardaniae medicari cuapidis ictum Evaluit, neque eum iuvere in volnere cantus Somniferi et Marsia quaesitae montibus berbae. Te nemua Angitiae, vitrea te Fuciuus unda, AENEIDOS LIB. VII. 1 89 760 Te liquidi Severe lacus. Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello, Virbius, insignem quern mater Alicia misit, Eductum Egeriae lucis umentia circuin Litora, pinguis ubi etplacabilis ara Dianae. 765 Namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae Occident patriasque explerit sanguine poenas Turbatia distractus equis, ad sidera rursus Aetheria et superas caeli veniase sub auras, Paeoniis revocatum lierbis et amore Dianae. 770 Turn Pater omnipotens, aliquem indignatua ab umbris Mortalem infemis ad lumina surgere vitae, Ipse repertorem medicinae talis et artis Fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas. At Triyia Hippolytum secretis alma recondit 775 Sedibus et nympnae Egeriae nemorique relegat. Solus ubi in silvia Italia ignobUia aevum Exigeret versoque ubi nomine Virbius esaet. Unde etiam temple Triviae luoisque sacratis Comipedes arcentur equi, quod Utore currum 780 Et iuvenem monatria pavidi effudere marinia. Filiua ardentis haut setius aequore campi Exercebat equos curruque in bella ruebat. Ipse inter primos praestauti corpore Tumus Vertitur arma tenens et toto vertice supra est : 785 Cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram Sustinet, Aetnaeos efflantem faucibua ignis, Tarn magia ilia fremena et triatibus effera flammis, Quam magis efiiiao crudescunt sanguine pugnae. At levem clipeum sublatia comibua lo 790 Am-o inaignibat, iam saetis obsita, iam bos, Argumentum ingena, et custos virginis Argus Caelataque amnem fundena pater Liacbus uma. Insequitur nimbua peditum clipeataque totis Agmma densentur campis, Argivaque pubes 795 Auruncaeque manus, Butuli vetereaque Sicani Et Sacranae acies et picti scuta Labici ; Qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici Litus arant Rutulosque exercent vomere coUis Circaeumque iugum, quia luppiter Anxurua arvis 800 Praesidet et viridi gaudena Fieronia luco ; Qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas Quaerit iter vallis atque in mare conditur Ufens. Hos super advemt Volsca de gente Camilla, Agmen agena equitum et florentis aere catervas, 805 Bellatrix, non iUa colo calathisve Minervae Femineaa adsueta manus, sed proelia virgo Dura pati cursuque pedum praevertere ventoa. I go P. VBRfilLI MAEONIS IBa vel intactae aegetis per summa vqlaret Gramina nee teneraa cursu laesisset aristas 810 Vel mare per medium fluctu suspensa tumenti Ferret iter celeris neque tingueret aequore plantas. Elam omnia tectia agTiac[ue effusa iuventua Turbaque miratur matrum et prospectat emitem, Attonitis inhians animia, ut regius ostro 815 Velet honos levis umeroa, ut fibula erinem Auro intemectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram Et pastoralem praefixa cuspide myrtum. AENEIDOS LIB. VHL LIBEE OCTAVUS. igi Ut \>eQx signum Lauxenti Tiu-nus ab arce Extulit et rauco strepuenint cornua cantu, Utque acris concussit equos utque impulit arma, Extemplo turbati aiiimi, simul onme tumultu 5 Coniurat trepido Latium saevitque iuventus Effera. Ductores primi Messapus et Ufens Contemptorque deum Mezentina undique cogunt Auxilia et latos vastant cultoribus agroa. Mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem, 10 Qui petat auxijium et Latio consistere Teucros, Advectum Aenean classi victosque Penatis Inferre et fatis regem se dicere posci Edooeat multasque viio se adiimgere gentis Dardanio et late Latio increbrescere nomen. 15 Quid struat his coeptis, quern, si fortuna sequatur, Eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi Quam Tumo regi aut regi apparere Latino. Talia per Latium. Quae Laomedontius heros Cuncta videns maguo cuiarum fluotuat aestu, 20 Atque auimum nunc hue celerem, nunc dividit Uluc, In partisque rapit varias perque omnia versat : Sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenia Sole repercussum aut radiantis imagine lunae Omnia pervolitat late loca iamqiie sub auras 25 Erigitur aummique ferit laquearia tecti. Noi erat, et terras animalia fessa.per omnia Alituum pecudumque genua aopor altus habebat : Cum pater in ripa gelidique sub aetheria axe Aeneas, tristi turbatus pectora beUo, 30 Procubuit seramque dedit per membra quietem. Huic deua ipae loci fluvio Tiberinus amoeno Populeas inter senior se attollere frondes Visus (eum tenuis glauco velabat amictu Cai'basus, et crinis umbrosa tegebat harundo), 35 Tum aic adfari et curas his demere dietis : '0 sate geute deum, Troianam ex hostibus urbem Qui revebia nobis aetemaque Pergama servas, Expectate solo Laurenti arvisque Latinia, Hie tibi certa domus, certi, ne absiste, penates ; 40 Neu belli terrere minis ; tumor omnis et irae Concessere deum. 192 p. TEEGILI MAEONIS lamque tibi, ne vana putes iaec fingpre sonmiim, Litoreis ingens inventa sub ilicibus slis, Triginta oapitum fetus enixa, iacebit 45 Alba solo recubans, albi ciroum ubera nati : Hie locus urbis erit, requies ea certa laborum, Ex quo ter denis urbem redeuntibus annis Aacanius clari condet cognominis Albam. Haut incerta cano. Nunc qua ratione quod instat 50 Expedias victor, paucis, adverte, docebo. Arcades his oris, genus a PaUante profectum, Qui regem Euandlum comites, qui signa aecuti, Delegare locum et posuere in montibus urbem Pallautis proavi de nomine Pallanteum. 55 Hi bellum adaidue ducunt cum gente Latina ; Hos castris adhibe socios et foedera iunge. Ipse ego te ripis et recto flumine ducam, Adversum remis superes aubvectus ut anmem^ Surge age, nate dea, primisque cadentibus astris 60 lunoni fer rite preces, iramque minasque Supplicibus supera votis. Mibi victor honorem Peraolves. Ego siun, pleno quem flumine cemis Stringentem ripas et pinguia culta secantem, Caermeus Thybris, caelo gratiasimus amnis. 65 Hie mibi magna domus, celais caput urbibua exit.' Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto, Ima petens ; nox Aenean somnusque reliquit. Surgit et aetherii apectans orientia Solia Lumina rite cavis undam de flumine pabnis 70 Sustinet ac talis efflmdit ad aethera voces : 'Nympbae, Laurentes Nympbae, genus amnibus undest, Tuque, Thybri tuo genitor cum flumine sancto, Accipite Aenean et tandem arcete periclis. Quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra 75 Fonte tenet, quocumque solo pulchemmus exis. Semper honore meo, Semper eelebrabere douia, Comiger Hesperidum fluviiis reguator aquarum: Adsis tantum et propius tua numina finnes.' Sic memorat, geminasque legit de classe biremis 80 Remigioque aptat ; socios simul inatruit armis. Ecce autem subitum atque oculis mirabUe monstrum, Candida per sUvam cum fetu coneolor albo Procubuit viridique in litore conspicitur sus. Quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxuma luno, 85 Mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. Tbybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem Leniit, et tacita refluens ita subatitit imda, Mitis ut in morem stagni placidaeque paludis Stemeret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. AENEIDOS LIB. VIII. 1 93 90 Ergo iter inceptum celerant rumore secundo. Labitur uncta vadis abies : mirantur et vindae, Miratur nemus inauetum fulgentia longe Scuta viniin fluTio pictasque innare carinas. Olli remigio noctemque diemque fatigant 95 Et longos superant flexus vanisque teguntur Arboribus viridisque secant placido aequore silvas. Sol medium caeli conscenderat igneus orbem, Oum muros arcemque procul ac rara domorum Tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo 100 Aequavit ; tum res inopes Euandrus habebat. Ocius advertunt proras urbique propinquant. ■ Forte die sollemnem illo rex Areas honorem Amphitryoniadae magno divisque ferebat Ante urbem in luco. Pallas huic filius una, 105 Una onrnes iuvenum primi pauperque seuatus Tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras. Ut celsas videre rates atque inter opacum Adlabi nemus et tacitis incumbere remis, TeiTentuT visu subito cimctique relictis 110 Consurgunt mensis. Audax quos riimpere Pallas Sacra vetat raptoque Tolat telo obvius ipse Et procul e tumulo : 'iuvenes, quae causa subegit Ignotas temptare vias ? quo tenditis ?' inquit. 'Qui genus ? unde domo r pacemne buc fertis an arma ?' 115 Tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta Paoiferaeque mauu ramum praetendit olivae : 'Troiugenas ac tela vides inimica Latinis, Quos illi beUo profugos egere superbo. Euandrum petimus. Ferte baec et dicite lectos 120 Dardaniae Tenisse duces socia arma rogantis.' Obstipuit tanto percussus nomine Pallas : 'Egredere quicumquees/ait/coramque pareutem Adloquere ac nostris succede penatibus bospes :' Excepitque manu deitramque amplexus inhaesit. 125 Progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis : 'Optume Gramgenum, cui me Fortuna precari Et vitta comptos voluit praetendere ramos, Non equidem extimui, Danaum quod ductor et Areas 130 Quodque ab stirpe fores geminis ooniunctus Atiidis ; Sed mea me virtus et sancta oracula divom Cognatique patres, tua terris didita fama, Couiunxere tibi et fatis egere volentem, Dardanus, Hiacae primus pater urbis et auctor, 135 Electra, ut Grai perbibeut, Atlantide cretus, Advebitur Teucros; Electram maxumus Atlas Edidit, aetherios umero qui sustinet orbes. ig4 P. VBK&ILI MAEONIS Vobis Mercurius pater est, quern Candida Maia Cyllenae gelido conceptum vertice fudit ; 140 At Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, Idem Atlas generat, caeli qui sidera tollit. Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. His fretus non legatos neque prima per artem Temptamenta tui pepigi ; me, me ipse meumque 145 Obieci caput et supplex ad limina veni. Gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello Insequitur ; nos si pellaut, nihil afore credunt, Quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittaut Et mare quod supra teneant quodque adluit infra. 150 Accipe daque fidem. Sunt nobis fortia beUo Pectora, sunt animi et rebus spectata inventus.' Dixerat Aeneas. lUe os oculosque loquentia lamdudum et totum lustrabat lumine corpus : Turn sic pauca refert : ' ut te, fortissime Teucrum, 155 Accipio adgnoscoque libens 1 ut verba parentis Et vocem Anchisae magni voltumque recorder ! Nam memini Hesionae visentem regna sororis Laomedontiaden Priamum, Salamina petentem, Protenus Arcadiae gelidos invisere flnis. 160 Tiim mihi prima genas vestibat flore iuventas, Mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum Laomedontiaden, sed cunctis altior ibat Ancbises. Mibi mens iuvenali ardebat amore Oompellare virum et dextrae coniungere dextram. 165 Accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. Ille mihi insignem pbaretram Lyciasque sagittas Diacedens chlamydemque auro dedit interiextam Erenaque bina mens quae nunc babet am-ea PaUas. Ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra, 170 Et lux cum pnmum terns se crastina reddet, Auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo. Interea sacra haec, quando hue veniatis amici. Annua, quae differre nefas, celebrate faventes Nobiscum et iam nunc sociorum adsuescite mensis.' 175 Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi Poeula gramineoque viros locat ipse sedili, Praecipuumque toro et villosi pelle leonis Accipit Aeneau solioque invitat acemo. Tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos 180 Viscera tosta ferunt tam-orum onerantque canistiis Dona laboratae Cereris Bacchumque ministrant. Veacitur Aeneas simul et Troiana inventus Perpetui tergo bovis et lustralibus extis. Postquam exempta fames et amor compreasus edendi. 165 Rex Euandrus ait : ' non haec sollemnia nobis, AENEIDOS LIB. VIII. 1 95 Has ex more dapes, hanc tanti nmninis aram Vana superstitio vetemmque ignara deonun Inposuit : saevis, hospes Troiane, periclis Servati facimus meritosque novamus honores. 100 lam piimum saxis suspeusam hanc aspice rupem, Disiectae procul ut moles desertaque montis Stat domus et scopuli ingentem ti'axere ruinam. Hie spelunca fuit, vasto svanmota recessu, Semiliommis Caci facies quam dim tenebat, 195 Solis inaccessam radiis ; semperque recenti Caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis Ora yirum tristi pendebant squalida tabo. Huic monstro Volcanus erat pater : Ulius atros Ore vomens ignis magna se mole ferebat. 200 Attulit et nobis aliquando optantibus aetas Auxilium adventumque deL Nam maximus ultor, Tergemini neqe Geryonae spoliiaque superbus, Alcides aderat taurosque hac victor agebat Ingentis, vallemque boves amnemque tenebant. 205 At furiis Caci mens effera, nequid inausum Aut intractatum scelerisve doll 76 fuisset, Quattuor a stabulis praestanti corpore tauros Avertit, totidem forma superante luvencas ; Atque bos, nequa forent pedibus vestigia rectis, 210 Cauda in speluncam tractos versisque viarimi Indiciis raptos saxo occultabat opaco : Quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant. Interea, cum iam stabulis saturata moveret Amphitryoniades aimenta abitumque pararet, 215 Discessu mugire boves atque omue querellis Impleri nemus et colles clamore relinqui. Eeddidit una bourn vocem vastoque sub antro Mugiit et Caci spem custodita fefellit. Hie vero Alcidae furiis exaraerat atro 220 FeUe dolor ; rapit arma manu nodisque gravatum Eobur et aerii cursu petit ardua montis. Turn piimum nostri Cacum videre timentem Turbatumque oculis ; fugit ilicet ocior Euro Speluncamque petit ; pedibus timer addidit alas. 225 Ut sese inclusit ruptisque inmane catenis Deieeit saxum, ferro quod et arte patema Pendebat fultosque emuniit obice postis, Ecee furens animis aderat Tirynthius omnemque Accessum lustrans buc ora ferebat et Uluc, 230 Dentib»8 infrendens. Ter totum fervidus ira Lustrat Aventini montem, ter saxea temptat Limina nequiquam, ter fessus vaUe resedit. Stabat acuta silex, praecisis undique saxis o 2 ig6 p. VEBGILI MAE0NI3 Speluncae dorso insurgens, altissima visu, 285 Diranim nidis domus opportuna volucrum. Hanc, ut proua iugo laevum incumbebat ad amnem, Dexter in adversum nitens concussit et imia Avolsam solvit radicibuB ; inde repente Inpulit, inpulsu quo maximus intonat aether, 240 Dissultant ripae refluitque exterritus anmis. At specus et Caei detecta adparuit ingens Regia et umbrosae penitus patuere cavemae : Non seciis- ac siqua penitus vi terra dehiscens Infemas reseret sedea et regna recludat 245 Pallida, dis invisa, superque immane barathrum Cematur, trepidant inmiaao lumine Manes. Ergo insperata deprensum luce repente Inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem Desuper Alcides telis premit onmiaque anna 250 Advocat et ramis vaatiaque molaribus instat. Ille autem, neque enim luga iam super ulla pericli, Fauoibus ingentem fumum, mirabUe dictu, Evomit involvitque domum caligiue caeca, Prospectum eripiens oculis, glomeratque sub anti-o 255 Fumiferam noctem commixtis igne tenebris. Non tulit Alcides animis seque ipse per ignem Praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam Fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra. Hie Cacum in tenebris incendia vana vomentem 260 Corripit in nodum complexus et angit inhaerens Elisos oculos et siccum sanguine guttur. Panditur extemplo foribus domus atra revolsia, Abstractaeque boves abiurataequerapinae Caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver 265 Protrahitiu-. Nequeunt eipleri corda tuendo Terribilia oculos, voltum villosaque saetis Pectora semiferi atque exstiuctos faucibus ignis. Ex Ulo celebratus honos, laetique minores Sei-vavere diem, primusque Potitius auctor 270 Et domus Herculei custos Pinaiia sacri Hanc aram luco statuit, quae maxuma semper Dicetur nobis et erit quae maxuma semper. Quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum Cingite fronde comas et pocula porgite dextris 275 Communemque vocate deum et date vina volentes,' Dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra Velavitque comas foliisque innexa pependit Et sacer inplevit dextram scyphus. Ocius omnes lu mensam laeti libant divoaque precantur. 280 Devexo interea propior fit Vesper Olympo. AENEIDOS LIB. VIII. lamque sacerdotes primusque Potitius ibant, Pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. Inatauraut epulas et mensae grata secundae Dona feruut cumulantque oneratia lancibus ai'as. 285 Turn Salii ad cantus incensa altaria circum Populeis adsunt evincti tempora ramia, Hie iuvenum chorus, ille seuum ; qui cannine laudes Herculeas et facta ferunt : ut prima novercae Monatra manu geminosque premena eliaerit angues ; 290 Ut bello egregiaa idem diaiecerit urbes, Troiamque Oecbaliamque, ut duros mille laborea Eege sub Euryatheo fatia lunonia iniquae Pertulerit. 'Tu nubigenas, invicte, bimembris, Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactaa 295 Prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. Te Stygu. tremuere lacua, te ianitor Orci Oasa auper recubans antro aemesa cruento; Nee te ullae faeies, non terruit ipse Typhoeus, Arduua arma tenens ; non te rationis egentem 300 Lemaeus tiirba capitum circumatetit anguia. Salve, vera lovia proles, decua addite divis, Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.' Talia carminibus celebrant ; auper omnia Caci Speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum. 305 Conaonat omne nemua atrepitu colleaque reamtant. Exim se cuncti divinis rebua ad urbem Perfectis referunt. Ibat rex obsitua aevo Et eomitem Aenean iuxta natumque tenebat Ingrediena varioque viam eermone levabat. 310 Miratui facilisque oeuloa fert omnia circum Aeneaa capiturque locia et singula laetus Exquiritque auditque virum monimenta priorum. Turn rex Euandrus, Komanae conditor arcis : 'Haec nemora indigenae Eauni Nymphaeque tenebant 315 Genaque Tirum truneis et dure robore nata, Quia neque moa neque cultus erat, nee iungere tauros Aut componere opea noramt aut pareere parto, Sed rami atque asper victu venatus alebat. Primus ab aetberio venit Satumus Olympo, 320 Arma lovis fugiens et reguis exul ademptis. Is genus indocile ac dispersum montibua altia Composuit legesque dedit Latiimique vocari Maluit, his quoniam latuisaet tutus in oris. Auiea quae perhibent Ulo aub rege fuere 325 Saecula : sic placida populos in pace regebat, Deterior donee paulatmi ac decolor aetas Et belli rabies et amor auecessit habendi. Tum manus Auaonia et gentes venere Sicanae, 197 rgS p. TEKQILI MAHONIS Saepios et nomen posuit Satumia tellus ; 330 Turn regea asperque inmani corpore Thybris, A quo post Itali fluvium cognomine Thybrim Diximus ; amieit yerum yetus Albula nomen. Me puleum patria pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum 335 TTia posuere locis, matrisque egere tremenda Carmentia Nymphae monita et deus auctor Apollo.' Vix ea dicta : dehinc progressua monatrat et aram Et Canuentalem Romani nomine portam Quam memorant, Nymphae priacum Carmentia honorem, 340 Vatis fatidicae, ceciuit quae prima futuroa Aeneadas magnoa et nobile PaUonteum. Hiuc lucum ingeutem, quern Komulua acer Asylum Bettulit, et gefida moustrat sub rupe Lupercal, Parrbasio dictum Panos de more Lycaei. 345 Nee non et sacri monatrat nemus Aj^eti Testaturque locum et letnm dooet bospitia Aigi. Hinc ad Tarpeiam aedem et Capitolia ducit, Aurea nunc, olim silveatribus horrida dumia. lam turn religio pavidoa terrebat agrestis 350 Dira loci, iam turn silvam aaxumque tremebant. 'Hoc nemua, bunc,' inquit,'frondoso vertice collem, Quia deuB incertum eat, habitat deua : Aicadea ipsum Credunt ae yidiaae lovem, cum saepe nigrantem Aegida concuteret dextra nimbosque cieret. 355 Haec duo praeterea diaiectia oppida muris, Eeliquiaa veterumque vides monimenta virorum. Hanc lanua pater, banc Satuinus condidit arcem: laniculum buic, illi fuerat Satumia nomen.' Talibus inter se dictis ad tecta subibant 360 Pauperis Euandri paaaimque armenta yidebant Eomanoque foro et lautis mugire Carinis. TJt ventmn ad aedes :'haec,'inqnit, 'limina victor Alcidea subiit, baec ilium regia cepit. Aude, boapea, contemnere opea et te quoque dignum 365 Finge deo rebuaque yeni non asper egenis,' Dixit, et angusti subter fastigia tecti Ingeutem Aenean duxit atratisque locavit Emiltum foliia et pelle Libyatidia ursae. V. Nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alia. 370 At^enua haut animo nequiquam exterrita mater, Laurentumque miuia et duro mqta tumultu Volcanum adloquitur thalamoque baec coniugia aureo Incipit et dictis diyinum adapirat amorem : 'Dum beBo Argolici yaatabant Pergama reges 375 Debita caaurasque inimicia ignibua arces, Non ulluin auxilium miseria, non anna logavi AEKEIDOS LIB. VIII. Artis opisque tuae, nee te, carissime coniunx, Incaasumve tuos volui exercere latores, Quamvis et Priami deberem plurima natis 380 Et durum Aeneae flevisaem saepe laborem. Nunc lovis imperiis Rutulorum constitit oris : Ergo eadem aupplex venio et sanctum mihi numen Anna rogo genetrix nato. Te fllia Nerei, Te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx. 385 Aspice qui coeant populi, quae moenia claiisis Ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.' Dixerat, et niveis tine atque hine diva lacertis Cunctantem amplexu molli fovet. Hie repente Aeeepit solitam fiammam, notusque medullas 390 Intravit calor et labefacta per oeaa cucurrit, Non secus atque olim tomtru cum rupta corusco Ignea rima micans percurrit lumine nimbos. Senait laeta dolia et formae conacia coniunx. Tum pater aetemo fatur devinctus amore : •395 'Quid causaapetia ex alto? flducia ceaait Quo tibi, diva, mei ? Similis si cura fuisset, . Tum quoque faa nobia Teucroa armaje fuiaset ; Nee Pater omriipotens Troiam nee fata vetabant Stare deeenique alios Priamum auperesse per annos. 400 Et nunc, si bellai-e paras atque haec tibi mens est, Quidquid in arte mea poasum promittere eurae, Quod fieri ferro liquidove potest electro, Quantum ignes animaeque valent, absiste precando Viribus indubitare tuis.' Ea verba locutus 405 Optatos dedit amplexua placidumque petivit Ooniugis infusus gremio per membra soporem. Inde ubi prima quies medio iam noctis abaotae Curriculo expulerat somnum, cum femina primum, Cui tolerare colo vitam tenuique Minerva 410 Impositum, cinerem et sopitos auseitat ignea, ' Noctem addena operi, famulasque ad lumina longo Exercet penso, castum ut servare cubile Ooniugis et possit parvos educere natos : Haut secua Ignipotens nee tempore aegnior illo 415 Mollibus e stratia opera ad fabrilia surgit. Insula Sicanium iuxta latua Aeoliamque Erigitur Liparen, fumantibus ardua saxia, Quam subter speeus et Cyclopum exesa caminia Antra Aetnaea tonant validique incudibua ictus 420 Auditi refepmt gemitum atnduntque cavemia Stricturae Chalybum et fomacibua ignia a,nhelat, Volcani domus et Volcania nomine tellua. Hue tunc Ignipotens caelo deseendit ab alto. Ferrum exercebant vasto Oyclopea in antro, 199 200 P. VEEGILI MAEONIS 425 Brontesque Steropeaque et nudus membra Pyiacmon. Hia informatum manibus iam parte polita Eulmen erat, toto Genitor quae plurima caelo Deicit in terras, pars inperf'ecta manebat : Tris imbris torti radioa, tria nubis aquoaae 430 Addiderimt, rutili tris ig^nia et alitis Auatri : Fulgores nime tenificos sonitumque metumque Miscebant operi flammisque sequacibus iras. Parte alia Marti currumque rotasque volucria Instabant, quibua ille Tiroa, quibus excitat urbes ; 435 Aegidaque horriferam, tiirbatae Palladia aa-ma, Certatim aquamia serpentum auroque polibant Conexoaque anguis ipaamque in pectore divae Gorgona, deaeetp vertentem lumina collo. 'ToUite cuncta,' inquit/coeptoaque anferte labores, 440 Aetnaei Cyclopea, et hue advertite mentem : Arma acri facienda viro : nunc viribua uaua, Nunc manibua rapidis, omni nunc arte magistra : Praecipitate moras.' Nee plura effatua ; at iUi Ocius incubuere omnes pariterque laborem 445 Sortiti : fluit aes rivis aurique metallum, Volnificuaque cbalyba vaata fomace liqueacit. Ingentem clipeum informant, unum omnia contra . Tela Latinorum, septenosque orbibus orbea Impediunt. Alii ventoaia foUibus auras 460 Accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt Aera lacu: gem it impoaitia incudibua antrum. IUi inter aese multa vi bracchia toUunt In numerum veraantque tenaci forcipe massam. Haec pater Aeoliia properat dum Lemniua oris, 455 Euandrum ex bumili tecto lux suacitat alma Et matutini volucrum sub culmine cantus. Consurgit senior tunicaque inducitur artus Et- TjTrnena pedum circumdat vincula plantis ; Tum lateri atque umeris Tegeaeum aubligat ensem, 460 Demissa ab laeva pantberae terga retorquena. Nee non et gemini custodes limine ab alto Praeeedimt greasumque canes comitantur erilem. Hospitis Aeneae aedem et secreta petebat Sermonum memor et promissi muneris lieroa. 465 Nee minus Aeneas ae matutinua agebat. Filius huic Pallaa, ilU comes ibat Achates. Congi^aai iungunt dextras mediisque residunt Aedibus et licito tandem sermone fniuatur. Eex prior haec : 470 ' Maxume Teucrorum dnctor, quo aoapite numquam Eea equidem Troiae Tictas aut regna fatebor, Nobis ad belli auxilium pro nomine tanto AENEIDOS LIB. Till. 201 Exiguae vires : hinc Tusco claudimur anrni, Hinc Rutiilus premit, et murum circumsonat armis. 475 Sed tibi ego ingentis populoa opulentaque reg-nis Iimgere castra paro, quam fors inopina salutem Ostentat : fatis hue te poscentibus adfers. Haut proeul bine saxo ineolitur fundata vetusto Urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam 480 Gens, bello praeelara, iugis insedit Etruscis. Hanc multos florentem annos rex deiQde superbo Imperio et saevis tenuit Mezentius armis. Quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni Effera ? di capiti ipsiua generique reaervent ! 485 Mortua quin etiam iungebat corpora vivis, Componensmanibusquemanus atque oribus ora, Tormenti genus, et sanie taboque fluentis Complexu in misero longa sic morte necabat. At fessi tandem cives infanda furentem 490 Armati circumsistunt ipsumque domumque, Obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant. Ille inter caedem Eutidorum elapsus in agros Confugere et Tumi defendier hospitis armis. Ergo omnis furiis sviirexit Etruria iustis ; 495 Regem ad supplicium praesenti Marte repoacunt. His ego te, Aenea, duotorem mUibus addam : Toto namque fremunt condenaae litore puppes Signaque ferre iubent ; retinet longaevus haruspex Fata canena :" oMaeoniae delecta luventus, 500 Mos veterum virtuaque virum, quos iuatua in hostem Fert dolor et merita accendit Mezentius ira, Nulli fas Italo tantam subiungere gentem ; Extemos optate duces:" turn Etrusca reaedit Hoc aciea campo, monitis exterrita divom. 505 Ipse oratores ad me regnique coronam Cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon, Succedam castris Tyrrbenaque regna capesaam. Sed mibi tarda gelu saecliaque efFeta senectus Invidet imperium seraeque ad fortia vires. 510 Gnatum exhortarer, ni mixtus matre Sabella Hinc partem patriae traheret. Tu, cuius et annis Et generi fata indulgent, quem numina poscunt, Ingredere, o Teucrum atque Italum fortisaime ductor. Hunc tibi praeterea, spes et aolacia nostri, 515 Pallanta adiungam ; sub te toleraie magistro Militiam et grave Maxtis opus, tua cemere facta Adsuescat primis et te miretur ab annis. Aicadas bmc equites bis centum, robora pubis Lecta dabo totidemque suo tibi munere PallaB. 620 Vix ea fatus erat, defixiqua ora tenebant 202 P. ■raRGILI MAEONIS Aeneas Anchisiades et fldus Achates Multaque dui'a suo tristi cum corde putabant, Ni signum caelo Cytherea dediaset aperto. Namque inproviso vibratus ab aethere fulgar 525 Cum sonitu venit, et mere omnia visa repente Tyrrbenusque tubae mugiie per aetbera clangor. Suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingena : Anna inter nubem caeli regione serena Per sudum rutHare vident et pulsa tonare. 530 Obstipuere animis alii, sed Troiua beros Adgnovit sonitum et divae promissa parentis. Turn memorat : ' ne vero, hospes, ne quaere [profecto] Quern casum portenta ferant : ego poscor Olympa Hoc signum cecinit missuram diva creatrix, 635 Si bellum ingrueret, Yolcaniaque arma per auras Laturam auxilio. Heu quantae miseris caedes Laurentibus instanti Quas poena£ mibi, Tume, dabis I quam multa sub undas Scuta virum galeasque et fortia corpora Tolves, 640 Tbybri pater ! poscant acies et foedera rimipant.' Eaec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto Et primum Herculeis sopitas ignibus aras Eicitat, hestemumque larem parvosque penatia Laetus adit ; mactant lectas de more oidentis 546 Euandrus pariter, pariter Troiana inventus. Post bine ad navis graditur sociosque revisit ; Quorum de numero qui sese in bella sequantui Praestantis vii'tute legit ; para cetera prona Fertur aqua segniaque aecundo defiuit amni, 550 Nuntia ventura Aacanio rerumque patrisque. Dantur equi Teucris Tyrrbena petentibus arra ; Ducunt exaortem Aeneae, quem fulva leonis Pellis obit totum, praefulgena unguibus aureia. Fama volat parvam subito volgata per urbem, 655 Ocius ire equites Tyrrbeni ad litora regis. Vota metu duplicant matres, propiusque periclo It timer, et maior Martis iam apparet imago. Turn pater Euandrus dextram complexus euntia Haeret, inexpletua lacrimans, ac talia fatur : 560 '0 mibi praeteritoa referat si luppiter annoa, Qualis eram, cum primam aciem Praeneate aub ipaa Stravi scutorumque incendi victor acervos, Et regem hac Erulum dextra aub Taitara misi, Naacenti cui tris animas Feronia mater, 565 Horrendum dictu, dederat, tema arma movenda, Ter Leto stemendua erat ; cui turn tamen omnia Abstulit baec animaa dextra et totidem exuit armia : Non ego nunc dulci amplexu divellerer uaquam, AENEIDOS LIB. VIII. 203 Nate, tuo ; neque finitiino Mezentius umquam 570 Huic capiti insultans tot fen-o saeva dedisset Fimera, tarn multis viduasset civibua urbem. At vos, o superi, et divom tu maxume rector luppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis Et patrias audite preces. Si numina vestra 575 Incolumem Pallanta mihi, si fata reaervant, Si visurus eum vivo et venturus in unirm, Vitam oro, patior quemvia durare laborem. Siu aliquem infandum casum, Fortima, minaris, Nunc, nunc liceat crudelem abrumpere vitam, 580 Dum curae ambiguae, dum apes incerta futuri, Dum te, care puer, mea sola et sera voluptaa, Complexu teneo, gravior neu nuntius auris Vobieret.' Haec genitor digressu dicta supremo Fundebat : famuli conlapsum in tecta ferebant. 585 lamque adeo exierat portis equitatus apertis, Aeneas inter primos et fidus Aclmtes, Inde alii Troiae proceres, ipse agmine Pallas In medio, chlamyde et pictis conspectus in armis : Qualis ubi Oceani perfusua Lucifer unda, 590 Quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, Extulit oa sacrum caelo tenebrasque reaolvit. Staat pavidae in muris matres oculisque sequuntur Pulveream nubem et fulgentis aere catervas. Olli per dumos, qua proxuma meta viamm, 595 Armati tendunt ; it clamor, et agmine facto Quadrupedante putrem sonitu quatit \mgiila campum. Eat ingens gelidum lucua prope Caeritia amnem, Eeligione patnmi late sacer ; undique colles Incluaere cavi et nigra nemua abiete cingunt. 600 SUvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, Arvorum pecorisque deo, lucumque diemque. Qui primi finis aliquando habuere Latinos, Haut procul bine Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant Caatra locis, celsoque omnia de coUe videri 605 lam poterat legio et latis tendebat in arvis. Hue pater Aeneas et bello lecta inventus Succedimt fesaique et equos et corpora curant. At Venua aetberios inter dea Candida nimbos Dona ferens aderat ; natumque in valle reducta 610 Ut procul et gelido secretum flumine vidit, Talibus adfata est dictis seque obtulit ultro : 'En perfecta mei promisaa coniugia arte Munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos Aut acrem dubites in proelia poscere Tumum.' 615 Dixit, etamplexus nati Cytberea petivit, Arma sub adveisa posuit radiantia quercu. 204 p. VEEGILI MAEONIS Hie, deae donis et tanto laetus honore, Expleri nequit alque oculos per singula volTit Mii'atxirque interque manus et braccMa versat 620 Terribilem cristis galeam flammasque vomentem Fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem Sanguineam ingentem, qualis cuin caerula nubea Solis inardescit radiis longeque refulget ; Turn levis ocreas electro auioque recocto 625 Hastamque et clipei non enarrabile textmn. Illie res Italas Romanorumque triumphos Haut vatum ignarus ventunque inacius aevi Peoerat Ignipotens ; illie genua omne f uturae Stirpis ab Ascauio pugnataque in ordine bella, 630 Fecerat et viridi fetam Mavortis in antro Proeubuiase lupam, geminos buic ubera eircum Ludere pendentis pueros et lambere matrem Inpavidos, illam tereti eeryioe reflexam Mulcere altemos et corpora fingere lingua. 635 Nee procul hinc Eomam et raptas sine more Sabina* Consessu caveae magnis Circensibus actis Addiderat aubitoque novum consurgere bellum Eomulidis Tatioque aeni Cmibusque aeveria. Post idem inter se posito certamine regea 640 Armati loyis ante aram pateraaque tenentea Stabant et caesa iungebant foedera porca. Haut procul inde citae Mettum in diversa quadrigae Distulerant (at tu dictis, Albane, manerea) Raptabatque yiri mendacis viscera Tullus 645 Per sUvam, et aparai rorabant sanguine vepres. Neo non Taiquinium eiectmn Poraenna iubebat Accipere ingentique urbem obaidioue premebat : Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant. nium indignanti similem similemque minanti 650 Aspiceres, pontem auderet quia vellere Codea Et fluvium vinolia innaret Oloelia ruptis. In summo cuatos Tarpeiae Manlius arcia Stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, Romuleoque recens borrebat regia oulmo. 655 Atque bic auratia volitana argenteua anser Porticibua Gnllos in limine adeaae oanebat. G alii per dumos aderant areemque tenebant, Defensi tenebria et dono noctia opacae ; Aurea caesariea ollis atque aurea vestia ; 660 Virgatis lucent aagulis, tum lactea coUa Auro innectuntur ; duo quisque Alpina coruacant Gaeaa nianu, soutis protecti corpora longia. Hie exultantis Salios nudoaque Lupercos Lanigerosque apices et lapaa ancilia caelo AENEIDOS LIB. Till. 205 665 Extuderat ; castae ducetant sacra per iirbem Pilentis matres in moUibua. Hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditia, Et scelerum poeuas et te, Catilina, minaci Pendentem scopulo Furiarumque ora trementem, 670 Secretoaque pios, his dantem iura Oatonem. Haec inter tumidi late maris ibat imago Aurea, sed fluctu spmnabant caerula cano ; Et circum argento clari delphines in orbem Aequora ven-ebant caudia aestumque secabant. 675 In medio classis aeratas, Actia bella, Cemere erat totmnque instructo Marte viderea Fervere Leucaten auroque efiidgere fluctus. Hinc Auguatus agens Italos in proelia Caesar Cum paliibus populoque, penatibus et magnis dis, 680 Stana celsa in puppi ; geminas cui tempora flammaa Laeta vomunt patriumque aperitur vertice aidus. Parte alia ventis et dis Agrippa aecundis Arduus agmen agena ; cui, belli inaigne auperbum, Tempora navali fulgent rosferata corona. 685 Hinc ope barbarica variiaque Antonius aimis, Victor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum viresque Orientis et ultima secum Bactra vehit, aequiturque, nefaa, Aegyptia coniunx. Una omnes ruere, ac totum spumare reductis 690 Convolsum remis rostrisque tridentibua aequor. Alta petunt : pelago credaa innare reTolsas Cycladas aut mentis concurrere montibua altos, Tanta mole viri turritia puppibus inatant. Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum 695 Spargitur, arva nova Neptunia caede rubescimt. Regina in mediis patrio vocat agmiua aiatro Necdum etiam geminoa a tergo reapicit anguis. Omuigenumque deum monatra et latrator Anubis Contra Neptunum et Venerem contraque Miuervam 700 Tela tenent. Saevit medio in certamine Mavors Caelatua ferro tristesque ex aethere Dirae, Et scissa gaudena vadit Discordia paUa, Quam cum sanguineo sequitur Bellona flageUo. Actius baec cemena arcum intendebat ApoUo 705 Deauper: omnia eo terrore Aegyptus et Indi, Omms Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. Ipsa videbatur ventia regina vocatis vela dare et laxos iam iamque inmittere funis* niam inter caedea pallentem morte futura 710 Fecerat Ignipotens undis et Tapyge ferri, Contra autem magno maerentem corpore NUum Pandentemque sinus et teta veste vocantem 206 p. VERGILI MAEONIS Caeruleum in gremium latebrosaque fiumina victos. At Caesar, triplici iuvectus Bomana triumpho 715 Moenia, dis Italia votum immortale sacrabat, Maxuma ter centum totam delubra per Urbem. Laetitia ludisque Tiaa plausuque fremebant ; Omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae ; Ante aras terram caesi stravere iuvenci. 720 Ipse, sedens niveo candentis limine Phoebi, Dona reco^oscit populorum aptatque superbis Poatibus ; incedunt victae longo oroine gentes, Quam variae Unguis, habitu tam Testis et armis. Uic Nomadum genus et discinctos Mulciber A&os, 725 Hie Lelegas Caraaque sagittiferosque Gelonos Pinxerat ; Euphrates ibat iam mollior undis, Extremique hominum Morini Bhenusque bicomis Indomitique Dahae et pontem iudignatus Araxes. Talia per clipeum Volcani, dona parentis, 730 Miratur rerumque ignarus imagme gaudet, Attollens umero famamque et fata nepotum. / 532. lu hoc V. latet cormptio. Nam ' profecto ' cmn imperativo ferri non potest, nee particulae * vero,' quae in xi. 278 recte ae habet, iustus hie locos est. Nos coniecimus, 'me vera, hospes, ne quaere profato:'etenim quae vera profa- turus est Aeneas iUa sunt ' ego poscor Olympo' et quae sequuntur. AENEIDOS LIB. IX. 207 LIBER N0NU8. Atque ea diversa penitus dum parte genmtur, Irim de caelo misit Satvimia luao Audacem ad Turnum. Luco turn forte parentis Pilturmi Tvimus sacrata vaUe sedebat, 5 Ad quern sic roseo Thaumantias ore locuta est : 'Tume, quod optanti divom promittere nemo Auderet, Tolvenda dies en attulit' ultro. Aeneas urte et sociis et classe relicta Sceptra Palatini sedemque petit Euandri. 10 Nee satis : extremaa Corythi penetravit ad urbes Lydorumque manum collectos armat agrestie. Quid dubitas ? nunc tempiis equos, nunc poscere curras : Kumpe moras oumis et turbata arripe castra.' Dixit, et in caelum paribus se sustulit alis 15 Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. AdgnoTit iuvenis duplicisque ad sidera palmas Sustulit, et tali fugieutem est voce secutus : 'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam Detulit in terras ? unde baec tarn clara repente 20 Tempestas P medium video discedere caelum Palantisque polo Stellas. Sequor omina tanta, Quisquis in arma vocas.' Et sic effatus ad undam Prooessit summoque hausit de gurgite lymphas, Multa deos orans, oneravitque aethera votis. 25 lamque omnis campis exercitus ibat apertis, Dives equum, dives pictai vestis et auri (Messapus primas acies, postrema coercent' Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus), 30 Ceu septem surgens sedatis amnibus altus Per taciturn Ganges aut piugui flumine Nilus Cum refluit campis et iam se condidit alveo. Hie subitam nigro glomerari pulvere nubem Prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis. 35 Primus ab adversa conclamat mole Caicus : 'Quis globus, o cives, caligine volvitur atra ? Perte citi ferrum, date tela, ascendite muros, Hostis adest, heia 1' Ingenti clamore per omnis Condunt se Teucri portes et moenia complent, 40 Namque ita discedens praeceperat optumus armis Aeneas : siqua interea fortuna fuisset, 29. * Vertitur arma tenens et toto Tertice sapra est.' Vid. vii. 784. 2o8 p.vehgili maeonis Neu struere auderent aciem neu credere campo, Caatra modo et tutos servarent aggere inuros. Ergo etai conferre manum pudor iraque monstrat, 45 Obiciunt porta3 tamen et praecepta facessunt Armatique cavis expectant tuixibuB hostem. Tumus, ut ante volans tardum praecesserat agmen Viginti lectis equitum comitatus et ui-H Inprovisus adest (maculis quern Tkracius albia 50 Portat equua cristaque tegit galea aurea rubra), 'Ecquis erit meeum, iuvenes, qui primus in hostemf — En' ait, et iaculum attorquens emittit in auras, Principium pugnae, et campo sese arduus infert. Clamore excipiunt socii fremituque sequuntur 55 Horrisono ; Teucrum mirantur inertia corda, Non aequo dare se campo, non obvia fen'e Anna viros, sed castra fovere. Hue turbidus atque hue Lustrat equo muros aditumque per avia quaerit. Ac veluti pleno lupua insidiatua ovili 60 Cum fremit ad caulas, ventos perpessua et imbris, Nocte super media, tuti sub matnbus agni Balatum exercent, ille asper et improbua iia Saevit in absentia, coUecta fatigat edeudi Ex longo rabies et aiccae sanguine faucea : 65 Haud aliter Kutulo muroa et castra tuenti Ignescunt irae, duris dolor oaaibus ardet. Qua temptet ratione aditus et quae via clauaoa Excutiat Teucros yallo atque efiundat in aequunj? Claaaem, quae lateri casti-orum adiuncta latebat, 70 Aggeribus aaeptam circum et fluvialibus undis, Invadit sociosque incendia poacit orantia Atque manum pinu flagranti fervidus implet. Turn vero incumbunt, urget praasentia Tumi, Atque omnia facibus pubea accingitur atris. 75 Dinpuere focoa ; piceum fert fumida lumen Taeda et commixtam Volcanua ad astra favillam. Quia Deus, o Musae, tarn saeva incendia Teuciis Avertit? tantos ratibua quia depuHt ignes? Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis. 80 Tempore quo primum Phi-ygia formaoat in Ida ■ Aeneaa claaaem et pelagi petere alta parabat. Ipsa deum fertur Genetrix Berecyntia magnum Vocibus hia adfata lovem : ' da, guate, petenti. Quod tua cara parens domito te poscit Olympo. 85 Pinea silva mibi, multos dilecta per annoa, Lucua in arce fuit aumma, quo sacra ferebant, Nigranti picea trabibuaque obacurua acernia; Has ego Dardanio iuvem, cum clasaia egeret, Laeta dedi ; nunc soUicitam timor auxius angit. A.ENEIDOS LIB. IX. 2O9 PO Solve metus atque hoe precibus sine posse parentem, Ne cursu quassatae ullo neu turbine venti Vincantur, prosit nostris in montibus ortas.' Filius buic contra, toi-quet qui sidera mundi : '0 Genetrix, quo fata vocas ? aut quid petis istis ? 95 Mortaline mauu factae inmortale carinae Fas habeant certusque incerta pericula lustret Aeneas ? cui tanta deo permissa potestaa ? Immo ubi defunctae finem portusque tenebiint Ausonios olim, quaecumque evaaent undis 100 Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva, Mortalem eripiam formam maguique iubebo Aequoris esse deaa, qualis Nereia Doto Bt Galatea secant spumantem pectore pontum.' Dixerat, idque ratum Stygii per flumina fratria, 105 Per pice torrentis atraque voragiue ripas Adnuit et totum nutu tremefecit Olympum. Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae Debita complerant, cum Tumi iniuria Matrem Admonuit ratibus sacris depeUere taedaa. 110 Hie primum nova lux oculis offiilsitet ingens Visua ab Aurora caelum transcurrere nimbus Idaeique cbori ; tum vox horrenda per auras Excidit et Troum Rutulorumque agmina complet : 'Ne trepidate meas, Teucri, defendere navis, 115 Neve annate manus ; maria ante exurere Tumo Quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae, Ite deae pelagi ; Genetrix iubet.' Et sua quaeque Oontinuo puppes abrumpunt vincula ripis Delpbinumque modo demersis aequora rostris 120 Ima petunt. Hone virgineae, mii-abile monstrum, Eeddunt se totidem facies pontoque feruntur. Obstipuere animi Rutulis, conterritus ipse Turbatis Messapus equis, cimctatur et aumis 125 Rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto. At non audaci Tumo Mucia cessit : Ultro animos toUit dictis atque increpat ultro : 'Troianos haec monstra petunt, his luppiter ipse Auxilium BoUtum eripuit, non tela neque ignes 130 Expectans Rutulos. Ergo maria invia Teucrift Nee apes ulla fugae, rerum pars altera adempta est. Terra autem in nostris manibus, tot milia gentes Anna ferunt Italae. Nil me fatalia terrent, Si qua Phryges prae se iactant, responsa deomm ; 135 Sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva Fertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea conti-a Fata mihi, ferro sceleratam exseindere gentetu 121. * Qnot prius aerata£ steterant ad litora prorae.* Abest acodd. vet. v. x. 22l}. P 210 P. VEEGILI MAEOSIS Coniuge praerepta ;. nee solos tangit Atridaa Iste dolor solisque licet capere arma Mycenis. 140 " Sed periisse semel satis est : " peccare fuisset Ante satis, penitus modo non genus omne perosos Femineum : quibus haec medii fiducia vaUi Foasarumque morae, leti discrimina parva, Dant animos ! At non yiderunt moenia Troiae 145 Neptuni fabricata manu considere in ignis ? Sed Tos, lecti, ferro quia scindere vallum Apparat et mecum invadit trepidantia castra ? Non armis mibi Volcani, non miUe carinis Est opus in Teucroa, addant se protiuus omnes 150 Etrusci socios : tenebras et inertia furta Palladii caesia summae custodibua arcis Ne timeant, neo equi caeca condemur in alvo ; Luce palam certum est igni circumdare muros. Haut sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga 155 Esse putent, decmnum quos distulit Hector ia amiimi. Nunc adeo, melior quoniam pais acta diei, Quod superest, laeti bene gestis corpora rebus Procurate, viri, et pugnam sperate parari.'' Interea vigUum excubiia obsidere portas 160 Cura datur Meaaapo et moenia cingere flammis. Bis septem Eutuli, muros qui nulite serrent) Delecti5 ast iUos centeni quemque sequuntur Pm-purei cristis iuvenes auroque corusci. DiscmTunt variautque vices fusique per herbam 165 Indulgent vino et vertunt crateras aenos. Oonlucent ignes, noctem custodia ducit Insomnem ludo. Haec super e vallo prospectant Troes et armia Alta tenent ; nee non trepidi formidine portas 170 Explorant pontisque et propugnacula iungunt, Tela gerunt. Instant Mnestbeus acerque Serestus, Quos pater Aeneas, siquondo adversa vocarent, Eectpres iuvenum et rerum dedit esse magistros. Omnis per muros legio, sortita periclum, 175 Excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est Nisus erat portae custos, acerrimus armis, Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida Venatrix iaculo celerem levibusque sagittis ; Et iuxta comes Euiyalus, quo pmcbrior alter 180 Non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, Ora puer prima signans intonsa mventa. His amor unus erat, pariterque in beUa ruebant ; Tum quoque commimi portam statione tenebant. Nisus ait: ' dine bunc ardorem mentibus addunt, 185 Euiyale, an sua cuique deus fit dira cupido ? AENEIDOS LIB. IX. 211 Aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnimi Mens agitat mihi nee placida contenta quiete est. Cemia, quae Rutulos liabeat fiduoia rerum : Lumina rara micant ; sonmo viuoque soluti 190 Procubuere ; silent late loca. Percipe porro, Qiiid duMtem. et quae nunc animo sententia surgat. Aenean acciri omnes, populusque patreaque, Exposcunt mittique tuos, qui certa reportent. Si tibi quae poaco promittunt, nam mflii facti 196 Fama sat est, tumulo Tideor reperire sub iUo Posse viam ad muros et moenia PaUantea.' Obstipuit magno laudmn percussus amore Euryalus ; simul bis aidentem adfatur amiciun : 'Mene igitur socium sununis adiungere rebus, 200 Nise, fugis ? solum te in tanta pencula mittam ? Non ita me genitor, bellis adsuetus Opbeltes, Aigolicum terrorem inter Troiaec[ue labores Sublatum erudiit, nee tecum talia gessi, Magnanimum Aenean et fata extrema secutua : 205 Est hie, eat animus lucis contemptor et istum Qui vita bene credat emi, quo tendis, bonorem.' Niaus ad baee: ' equidem ae te nil tale Terebai-, Nee fas, non, ita me referat tibi magnus ovantem luppiter aut quicumque oculis baec aspicit aequis. 210 Sed siquis, quae multa vides diserimine tali, Siquis in adveraum rapiat caausve deusve, Te superesse velim ; tua vita dignior aetas : Sit qui me raptum pugna pretiove redemptum Mandet hxmio, solita aut siqua id Fortuna Tetabit, 215 Absenti ferat inferias decoretque sepulchro : Neu matri miserae tanti sim eaussa doloris, Quae te sola, puer, multis e matribus ansa Persequitur, magni nee moenia curat Acestae,' Ele autem : 'eausas nequiquam neetis inanis, 220 Nee mea iam mutata loco sententia oedit : ■ Adeeleremus,' ait. VigUes aimul exoitat : Uli Suecedunt servantque vices ; statione relicta Ipse comes Niso graditur, regemque requirunt. Cetera per terras omnia animalia somno 225 Laxabant curas et corda oblita laborum : Ductores Teucrum primi, delecta inventus, Consilinm summis regni de rebus habebant. Quid facerentquisve Aeneae iam nuntius esaet. Stant longis adnixi bastis et scuta tenentes 230 Caatrorum et campi medio. Turn Nisus et una Euiyalus confestim alacres admittier orant ; Rem magnam, pretiumque morae fore. Primus lulus Accepit faepidoa ac Niaum dicere iusait. p2 212 P.YERGILI MAEONIS Turn sic Hyrtacides : ' audite o mentibus aequis, 235 Aeneadae, neve haec noatris spectentur ab anais, Quae ferimus. Rutuli sonmo Tinoc^ue soluti Conticuere ; locum insidiis conspeiimua ipsi, Qui patet in biyio portae, quae proiuma ponto ; laterrupti ignes, aterque ad sidera fumus 240 Erigitui ; si fortuna pennittitis uti. Quaesitum Aenean et moenia PaJlantea, Mox hie cum spoliis ingenti caede peracta Adfore cemetis. Necnoa-viafallet euntis: Vidimus obscuria primam sub vallibus uibem 245 Veuatu adsiduo et totum cognovimus amnem.' Hie annis gravis atque animi maturus Aletes : 'Di patrii, quorum semper sub numine Troia est, Non tamen omnino Teucros delere paratis, Cum talis auimos iuvenum et tam certa tulistia 250 Pectora. ' Sic memorans umeros dextraaque tenebat Amborum et Toltum lacrimis atque ora rigabat. 'Quae Tobis, quae digna, viri, pro laudibus istis Praemia posse rear solvi ? pulcberrima piimum Di moresque dabuat vestri ; turn cetera reddet 255 Actutum pius Aeneas atque integer aevi Ascanius, meriti tanti non inmemor umquam.' 'Immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,' Excipit Ascanius, ' per magnos, Nise, Peuatis Asaaracique Larem et canae penetralia Vestae 260 Obteator, quaecumque mihi fortuna fidesque est, In vestris pono gremiia: levocate parentem, Eeddite conspectum ; nihil illo tnste recepto. Bina dabo argento perfecta atque aspera signis Pocula, devicta g^enitor quae cepit Arisba, 265 Et tripodaa gemmos, auri duo magna talenta, Cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido. Si vero capere ItaJiam sceptriaque potiri Contigerit victori et praedae dicere sortem, Vidisti, quo Tumus equo, quibus ibat in armis 270 Aureus ; ipaiun ilium, clipeum cristasque rubentie Excipiam aorti, iam nunc tua praemia, Nise. Praeterea bis sex genitor lectiasima matrum Corpora captivosque dabit suaque omnibus anna ; Insuper bis- campi quod rex habet ipse Latinus. 275 Te vero, mea quem apatiia propioribus aetas Insequitur, venerande puer, iam pectore toto Accipio et comitem casus compleotor in omnia. Nulla meis sine te quaeretm- gloria rebus; Seu pacem aeu bella geram, tibi maxima rerum 280 Verborumque fidea.' Contra quem taUa fatur Euryalxis : 'me nulla dies tam fortibus ausia AENEIDOS LIB. IX. Dissimilem arguerit, fantum fortuna secunda, Haut adversa, cadat. Sed te super omnia dona Unum oro : genetrix Priami de gente vetusta 285 Est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus Mecuin excedentem, non moenia regis Acestae. Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli est Inque salutatam linquo, Nox et tua testis Dextera, quod nequeam lacrimas perferre parentis. 290 At tu, oro, solare inopem et succurre relictae : Hanc sine me spem ferre tui ; audentior ibo In casus omnis.' Percussa mente dedere Dardanidae lacrimas ; ante omnis pulcher lulus, • Atque animum patriae strinxit pietatis imago. 295 Tum sic effatur : 'Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis. Namque erit ista mim genetrix nomenque Creusae Solum defuerit, nee partum gratia talem Parva manet : casus factum quicumque sequentur, 300 Per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat : Quae tibi poUiceor reduci rebusque secundis, Haec eadem matrique tuae generique manebunt.' Sic ait inlacrimans ; umero simul exuit ensem Auratum, mira quem fecerat arte Lycaon 305 Gnosius atque habilem vagiaa aptarat ebuma. Dat Niso Mnestbeus pellem horrentisque leonis Exuvias ; galeam fldus permutat Aletes. Protinus armati incedunt ; quos omnis euntia Primorum manus ad portas iuvenumque senimique 310 Prosequitur votis. Nee non et pulcber lulus, Ante annos animumque gerens curamque virilem, Multa patri mandata dabat portanda : sed aurae Omnia discerpunt et nubibus inrita donant. Egressi superant fossas noctisque per umbram 315 Castra inimica petunt, multis tamen ante futuri Exitio. Passim sonmo viuoque per herbam Corpora fnsa vident, arrectos Utore currus, Inter lora rotasque viros, simul arma iacere, Vina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus : 320 'Euiyale, audendum dextra ; nunc ipsa vocat res : Hac iter est. Tu, nequa manus se attoUere nobis A tergo possit, custom et consule longe ; Haec ego vasta dabo et lato te limite ducam.' Sic memorat vocemque premit ; simul ense superbum 325 Ebamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis Exstructus toto proflabat pectore somnum, Kex idem et regi Tumo gratisaimus augur, Sed non augurio potuit depeUere pestem. Tris iuxta famulos temere inter tela iaoentis 213 214 p. TERGILI MAEONIS 330 Armigerumctue Eemi premit aurigamque sub ipsia NanctuB equis ferroque secat pendentia colla ; Turn caput ipsi aufert domino tnmcumque relinquit Sanguine singultantem ; atro tepefacta cruore Terra torique madent. Nee non Lamyrumque Lamumqua 335 Et iuvenem Serranum, ilia qui plurima nocte Luserat, insignia facie, multoque iacebat Membra deo victus ; Mix, si protenus iUum Aequasset nocti ludum in lucemque tulisset, Inpastus eeu plena leo per ovilia turbans, 340 Suadet enim veaana fames, manditque trahitque MoUe pecus mutumque metu ; fremit ore cruento. Nee minor Euryali caedes ; incensus et ipse Perfurit ac multam in medio sine nomine plebem, Fadumque Herbeaumque subit Rhoetumque Abarimque, 345 Ignaroa, Rhoetmn Tigilantem et cuncta videntem, Sed magnum metuens ae poat oratera tegebat : Pectore in adverso totum cui comminus ensem Condidit adaurgenti et multa morte recepit : Purpuream vomit Ule animam et cum sanguine mixta 350 Vina refert moriena ; bio furto fervidua inatat. lamque ad Messapi socioa tendebat ; ibi ignem Deficere extremum et religatoa rite videbat Carpere gramen equos : breviter cum talia Niaus (Senait enim nimia caede atque cupidine ferri) 355 'Abaiatamus,' ait; 'nam lux inunica propinquat: Poenarum exbauatum satia est, -via facta per bostia.' Multa virum solido argento perfecta relinquunt Armaque crateraaque simul pulcbiosque tapetas. Euryalus pbaleras Ebamnetis et aurea bullis 360 Cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim Quae mittit dona, hospitio cum iungeret absens. Caedicua (ille suo moriens dat habere nepoti, Post mortem bello Kutuli pu^aque potiti), Haec rapit atque umeris nequiquam fortibua aptat. 365 Turn galeam Messapi habilem criatisque decoram Induit. Excedunt castris et tuta capessimt. Interea praemissi equites ex urbe Latina, Cetera dum legio campia inatructa moratur, Ibant et Turno regi reaponaa ferebant, 370 Tercentum, ecutati omnea, Volcente magistro. lamque propinquabant castris muroque subibant, Cum procul bos laevo flectentis limite ceruunt Et galea Bnryalum snbluatri noctia in umbra Prodidit inmemorem radiisque adveraa refulsit. 875 Haut temere eat yiaum. Conclamat ab agmine Volcens: ' State, viri ; quae causa viae P quive estia in armis ? Quove tenetis iter ?' Nihil illi tendere contra, AENEIDOS LIB. IX. 215 Sed celerare fugam in silvas et fidere nocti. Obiciunt equitea aese ad divortia nota 880 Hinc alxj^ue nine omnemque abitum custode coronant. Silva fuit late dumis atque ilice nigra Horrida, qiiam densi complerant undique sentes ; Rara per occultos lucebat semita calles. EuryEumn tenebrae ramorum onerosaque praeda 885 Impediunt fallitque timor regione viarmn. Nisusabit; iamque inprudens evaserat hostia Atque locos, qui post Albae de nomine dicti Albani, turn rex stabula alta Latinus habebat, Ut stetit et frustra absentem respexit amicum : 890 'Euryale infelix, qua te regione reliqui ? Quave sequar, rursus perplexum iter onine revolvens Pallacis silvae ?' Simul et vestigia retro Observata legit dumisque silentibus errat. Audit equos, audit strepitus et signa sequentum. 395 Nee longum in medio tempus, cum clamor ad amis Pervenit ac videt Euryalum, quern iam manus onmis Eraude loci et noctis, subito turbante tumultu, Oppressum rapit et conantem plurima frustra. Qiud faciat ? qua vi iuvenem, quibus audeat armis 400 Eripere ? an sese medics moriturus in ensea Inferat et pulchram properet per volnera mortem ? Ocius adducto torquet hastile lacerto, Suspiciens altam Lunam, et sic voce precatur: Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori, 405 Astrorum decus et nemorum Latonia custos. Siqua tuia umquam pro me pater Hyrtacus aria Dona tulit, siqua ipse meia venatibua auxi Suspendive tholo aut aacra ad fastigia fixi, Hunc sine me turbare globum et rege tela per auras. 410 Dixerat, et toto conixus corpore ferrum Conicit. Hasta volana noctis diverberat umbras, Et venit aversi in tergiim Sulmonis ibique Frangitur ac fiaso transit praecordia ligno. Volvitur ille vomens calidum de pectore flmnen 415 Frigidus et longia aingultibus ilia pulsat. Diverai circumspiciunt. Hoc acrior idem Ecce aliud aimuna telum librabat ab aure. Dum trepidant, iit liaata Tago per tempus utnmique Stridena traiectoque baesit tepefacta cerebro. 420 Saevit atroi Volcena nee tell conspicit usquam Auctorem, nee quo se ardens inmittere possit. 'Tu tamen interea calido mibi sanguine poenas Persolvea amborum,' inquit ; simul ense recluso Ibat in Euryalum. Tum vero exterritus, amena 425 Condamat Nisus, neo se celare tenebris 21 6 p. TEEGILI MAEONIS Ampliua aut tantum potuit perferre dolorem. 'Me me, adsum qui feci, ia me couvertite ferrmn, O Rutuli: mea fraaa omnis ; nihil iste nee auaua Neo potuit, caelum hoc et consfiia sidera tester, i30 Tantum infelicem nimium dUexit amicum.' TaUa dicta dabat ; sed viribus ensis adactus Transabiit costaa et Candida pectora rumpit. Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus It cruor, inque umero3 cervix conlapsa reoumbit : 435 Pirrpuieus Teluti cum flos succisus aratro Languescit moriens laasove papavera collo Demisere caput, pluvia cum forte gravantui. At NisuB rmt in medios aolumque per omnis Volcentem petit, in solo Volcente moratur. 440 Quem circum glomerati hostes hinc comminua atque hmc Protui'bant. Instat non setius ac rotat ensem Fulmineum, donee Rutuli clamantis in ore Condidit adverse et moriens animam abstulit hosti. Turn super exanimum sese proiecit amicum 445 Confossus placidaque ibi demum morte quievit. Fortunati ambo ! siquid mea carmina possunt, Nulla dies umquam memori vos eximet aevo, Dum domus Aeueae Capitoli inmobile saxum Accolet imperiumque pater Romanua habebit. 450 Victores praeda Rutuli spoliisque potiti Volcentem exanimum flentes in castra ferebant. Nee minor in castris luctus Rhamnete reperto Exsangui et primis una tot caede peremptia, Serranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsa 455 Corpora semineoisque viros tepidaque recentem Caede locum et plenos spumanti sanguine rivos. Adgnoscunt spoUa inter se galeamque nitentem Messapi et multo phaleras sudore receptas. . Et iam prima noTO spargebat lunune terras 4fi0 Tithoni croceum linquens Aurora cubUe : lam sole infuso, iam rebus luce retectis Tumus in anna Tiros, armis circumdatus ipse, Suscitat, aeratasque acies in proelia cogit Quisque suas variisque acmmt rumoribus iras. 465 Quin ipsa arrectis, visu miserabile, in haatis Praeflguut capita et multo damore sequuntur Emyali et Nisi. Aeneadae duri murorum in parte sinistra Opposuere aciem, nam dextera cingitur amni, 470 Ingentisque tenent fossas et turribus altis Stant maesti ; simul ora virum praeflxa movebant, Nota nimis miseris atroque fluentia tabo. Interea pavidam volitans pinnata per iu:bem AENEIDOS LIB. IX. 217 Nuntia Fama ruit matiisque adlaMtiir auris 475 Euiyali. At subitus miserae calor ossa reliquit,, Excuasi manibus radii revolutaque pensa. Evolat infelix et femineo ulnlatu, Scissa comam, muros amens atque agmina cursu Prima petit, non ilia virum, non ilia pericli 480 Telorumque memor : caelum deHnc questibus implet : llunc ego te, Euryale, aspicio ? tune iUe aenectae Sera meae requies potuisti linquere solam, Crudelis ? nee te, sub tanta pericula missum, Adfari extremum miserae data copia matri ? 485 Heu, terra ignota caoibus data praeda Latiois Alitibusque iaces, nee te tua fanere mater Produxi pressive oculo'a aut volnera lavi, Veste tegens, tibi quam noctes festiua diesque TJrgebam et tela euros solabar anilis. 490 Quo sequar ? aut quae nimc artus avolsaque membra Et ftmus lacerum tellus habet ? Hoc miM de te, Nate, refers? hoc sum tenaque marique secuta P Figite me, siqua est pietas, in me omnia tela Comeite, o Butuli, me piimam absumite ferro ; 495 Auttu, magne Pater divom, miserere, tuoque Invisum hoc detrude caput sub Tartaia telo, Quondo aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.' Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis It gemitus ; torpent infractae ad proelia Tires. 500 Ulam incendentem luctus Idaeus et Actor . Hionei monitu et multum lacrimantis luli Corripiunt interque manus sub tecta reponunt. At tuba tembilem sonitum procul aere canoro Increpnit : sequitur clamor, caelumque remugit. 505 Adcelerant acta pariter testiidine Volsci Et fossas implore jiarant ac Tcllere vallum. Quaerunt pars aditum et scalis ascendere miuos, Qua rara est acies interlucetque corona Non tarn spiasa viris. Telorum effundere contra 510 Omne genua Teucri ac duiis detrudere contis, Adsueti longo muroa defendere beUo. Saxa-quoque infesto volvebant pondere, siqua Posaent tectam aciem pemimpere, cum tamen omnis Ferre iuvat subter denaa teatudine caaua. 515 Nee iam sufflciunt : nam qua globus imminet ingena, Immanem Teucri molem volvontque ruuntque, Quae stravit Eutulos late armorumque resolvit Tegroina. Nee curant caeco contendere Mart© Amplius audaces RutuU, sed pellere vallo 520 Missilibua certant. Parte alia horrendua visu quasaabat Etruscani 2l8 P.VEK&ILI MAKONIS Pinum et fumiferos infert Mezentius ignis ; At Messapus ec[uum domitor, Neptunia proles, Eescindit vallum et scalas in moenia poscit. 525 Vos, Calliope, preoor, adspirate canenti, Quas ibi turn ferro strages, quae funera Tumus Ediderit, quern quisque virum demiserit Oreo ; Et mecum ingentis eras evolvite belli. 530 Turris erat vasto suspectu et pontibus altis, Opportona loco, summis quam viribus omnes Expugnare Itali summaque evertere opum vi Certabant, Troes contra defendere saxis Perque cavas denai tela intorquere fenestras. 535 Princeps ardentem coniecit lampada Tumus Et flammam adflxit lateri, quae plurima Tento Corripuit tabulas et postibus haesit adesis. Turbati trepidare intus frustraque malorum VeUe fugam. Dum se glomerant retroque residunt 540 In partem, quae peste caret, tum pondere turris Procubuit subito et caelum tonat omne fragore. Semineces ad terram, inmaTii mole secuta, Conflxique suis teUs et pectbra duio Trausfosai ligno veniimt. Vix unua Helenor 545 Et Lycus elapsi. Quorum primaevus Helenor, Maeonio regi quern serva Licymnia furtim Sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis, Enae levis nudo parmaque inglorius alba : laque ubi ae Tuini media inter milia vidit, 550 Hmc aciea atque bine acies adstare Latinas, Ut fera, quae denaa venantum saepta corona Contra tela furit seseque baut nescia morti Inicit et saltu supra venabula fertur, Haut alitor iuvema medios moriturus in hostis 555 Inruit et, qua tela videt densiasima, tendit. At pedibus longe melior Lycus inter et bostis Inter et arma fuga muros tenet altaque certat Prendere tecta manu sociumque attingere dextras. Quem Tumus, pariter cursu teloque secutus, 560 Increpat his victor : ' nostrasne evadere, demons,. Speraati te posse manus ?' simul arripit ipaum Pendentem et magna muri cum parte revellit : Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum Sustulit alta petens pedibus lovis armiger uncis, 665 Quaeaitum aut matn multis balatibus agnum Martina a stabulis rapuit lupus. Undique clamor ' Tollitur ; iuvadunt et foesas aggere complent, Ardentis taedas alii ad fa^tigia iactant. lUoneus saxo atque ingenti &agmine montis S29. ' Et memmistis cniiu, dirae, et memorare poteetis.' Abest a codd, ncc a Serrio agnoacitur. AENEIDOS LIB. IX. 219 670 Lucetivtm portae subeuntem ignisque ferentem, Emathiiona Liger, Corynaeum sternit Asilas, Hie iaculo bonus, Mc longe fallente sagitta; Ortygium Caeneus, rictorem Oaenea Turnus, Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque 575 Et Sagarim et svtmmis stamtem pro turribua Idan, PriTemum Capys. Hunc primo levis hasta Themillae Strinxerat : ille manum proiecto tegmine demens Ad vobius tulit ; ergo alia adlapsa sagitta Et laevo infixa est lateri mauus abditaqxie intus 680 Spiramenta animae letali volnere rupit. Stabat in egregiis Axcentis Alius armis, Pictus acu oblamydem et ferrugine clarus Hibera, Insignia facie, genitor quern miserat Arcens, Eductum matns luco Symaethia circum 685 Flmnina, pinguis ubi et placabilis aia Palici : Stridentem fondam positis Mezentius hastis Ipse ter adducta circum caput egit babena Et media adversi liquefacto tempora plumbo DiSidit ac multa porrectum eitendit narena. 690 Turn primum bello celerem intendisse sagittam Dicitui, ante feras solitus terrere fugaces, Ascanius fortemque manu fudisae Numanum, Cui Remulo cognomen erat, Tumique minorem Germanam nuper thalamo sociatus habebat. 695 Is primam ante aoiem digna atque indigna relatu Vociferans tumidusque novo praecordia regno Ibat et ingentem sese clamore ferebat : 'Non pudet obsidione iterum valloque teneri. Bis capti Phrygea, et morti praetendere muros ? 600 En qui nostra sibi bello conubia poscunt! Quia deus ItaJiam, quae vos dementia adegit ? Non hie Atridae nee fandi fictor Ulixea : Durum ab stirpe genus natos ad fiumina primum Deferimus saevoque gelu duramua et undis ; 605 Venatu invigilant pueri sUvasque fatigant, Flectere Indus equos et apicula tendere comu. At patiens operum parvoque adsueta inventus Aut rastris terram domat aut quatit oppida bello. Onme aevum ferro teritur, versaque iuvencum 610 Terga fatigamus haata ; nee tarda aenectus Debilitat Tires animi mutatque vigorem : Canitiem galea premimus, semperque recentis Comportare iuvat praedaa et vivere rapto. Vobia picta croco et fulgenti murice veatis, 615 Besidiae cordi, iuvat indulgere choreis, Et tunicao manicas et habent redimicula mitrae. vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta 220 P. VEKaiLI MAEONIS Dindyma, ubi adsuetia biforem dat tibia cantum. Tympana vos buxusque vocat Berecyatia Matrifl 620 Idaeae : sinite arma viris et cedite ferro.' Talia iactantem dictis ac dira caneutem Non tulit Aseaniua, nervoque obveraus equino Contendit telum diversaque braccbia ducens Coustitit, ante lovem supplex per vota precatug : 625 'luppiter onmipotens, audacibus adnue coeptis. Ipse tibi ad tua templa feram soUenmia dona Et statuam ante arae aurata fronte iuvencuna, Caadentem paiiterque caput cum matre ferentem, lam comu petat et pedibus qui spargat harenam.' 630 Audiit et caeli Gemtor de parte serena Intonuit laevum, sonat una fatifer arcua. Efiiigit borrendum stridena addueta aagitta Perque caput Eemuli venit et cava tempera ferro Traicit. 'I, verbis virtutem inlude auperbia : 635 Bia capti Phrygea haec Eutulis reaponaa remittunt.' Hoc tantum Aacaniua. Teucii clamore sequuntur Laetitiaque 6emunt animosque ad sidera tollunt. Aetberia turn forte plaga crinitua Apollo Desuper Ausoniaa aciea urbemque videbat, 640 Nube aedens, atque his victorem adfatur lulum : 'Macte nova virtute, puer (aic itur ad astra), Dis genite et geniture decs : iure omnia bella Gente sub Aaaaraci fate ventura resident, Nee te Troia capit.' Simul haec effatus ab alto 645 Aethere se mittit, apirantis dimovet auraa. Ascajiiumque petit. Forma turn vertitur oris Antiquum in Buten : hie Dardanio Ancbisae Armiger ante fuit fiduaque ad limiua custos, Turn comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo 650 Omnia longaevo aimilia, vocemque coloremque Et crinis alboa et aaeva aonoribua arma, Atque hia ardentem dictis adfatur lulum : 'Sit satia, Aenide, telis'inpune Numanum Oppetiisse tuis ; primam banc tibi magnus Apollo 655 Concedit laudem et paribus non invidetarmis: Cetera parce, puer, bello.' Sic oraua Apollo Mortalis medio aspectua aermone reliquit Et procul in tenuem ex oculia evanuit auram, Adgnovere deum proceres divinaque tela 660 Daidanidae pharetramque fuga aensere aouantem. Ergo avidum pugnae dictia ac numine Phoebi Aacanium prohibent, ipsi in certamina ruraus Succedunt animasque m aperta pericula mittunt. It clamor totia per propugnacula muris, 665 Intendunt acria arcua ammentaque torquent. AENEIDOS LIB. IX. 221 StemituT omne solum telis, turn scuta cavaeque Dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit : Quantus ab occasu Teniens pluvialibus Haedis Verberat imber humum, quam multa g;randiiie nimbi 670 In vada praecipitaat, cum luppiter horridus austris Torquet aquosam hiemem et caelo cava nubUa rumpit. Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti, Quos lovis eduxit luco silvestris laera, Abietibus iuvenes patriia et montibus aequos, 675 Portam, quae ducis inperio commissa, recludunt, Freti animis, ultroque iavitant moenibus hostem. Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant, Armati ferro et cristis capita alta corusci : Quales aeriae liquentia jlumina circum, 680 Sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum, Consuigunt geminae quercus mtonaaque caelo Attollmit capita et sublimi Tertice nutant. Iniumpunt aditus Eutuli ut yidere patentis Continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis 685 Et praeceps animi Tmarus et Mavortiua Haemon Agndnibus totis ; at versi terga dedere Aut ipso portae posuere in limine yitam. Turn magis incresount animis diacordibus irae ; Et iam coUecti Troes glomerantur eodem 690 Et conferre manum et procurrere longius audent. Ductori Turno diversa in parte ftirenti Turbantique yiros perfertur nuntius, hostem Ferrere caede nova et portas praebere patentia. Deserit inceptum atque immani concitus ira 695 Dardaniam ruit ad portam fratreaque superbos. Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat, Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, Coniecto stemit iactdo ; volat Itala comus Aeraper tenerum stomachoque inflxa sub altum 700 Pectus abit; reddit specua atri Tolneris undam Spumantem,et fixo femim in pulmone tepeacit [num, Turn Meropem atque Erymanta manu, turn atemit Aphid- Turn Bitian ardentem oculis animisque frementem Non iaculo, neque enim iaculo vitam Ule dediaaet, 705 Sed magnum smdeus contorta phalarica venit, Fulminia acta modo, quam nee duo taurea terga Nee duplici squama lonca fldelis et auro Sustinmt : conlapsa ruunt immania membra : Dat tellua gemitum, et elipeum super intonat ingens. 710 TaUa in Euboico Baiarum litore quondam Saxea pila cadit, magnia quam molibus ante Constructam ponto iaciunt ; sic iUa ruinam Prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit : 222 P. YEEGILI MAEONIS Miscent se inaria,et nigrae attollimtur harenae : 715 Turn sonitu Prochyta alta tremit duiumque cubile '■''^Iiiarime lovis imperiis inposta Typhoeo. Hio Mara armipotens animum viresque Latinis Addidit et stimulos acris sub peotore Tertit lomiaitque Fugam Teucris atrlimque Timorem. 720 Undique conTeniunt, quoniam data copia puguae Bellatoique animo deus incidit. Pandarus, ut fuso germanum coi'pore cemit Et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, Portam vi magna converso cardine torquet, 725 ObnixuB latis umeris, multosque suonun Moenibus exclusos duro ia certamine Unquit ; Ast alios secum includit recipitque ruentis, Demens, qui Kutulum in medio nou agmine regem Viderit iorumpentem ultroque iucluserit uibi, 730 Immanem veluti pecora inter inertia tigrim. Continuo noTa lux oculis eiFulsit, et arma Horrendum sonuere ; tremunt in vertice cristas Sanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit. Adgnoscunt faciem iuvisam atque immania membra 735 TuAati subito Aeneadae. Turn Pandarus ingens Emicat et mortis fratemae fervidus ira Effatur: 'nonbaec dotalis regia Amatae, Nee mims cobibet patriis media Ardea Tumum. Castra inimica vides ; nuUa bine exire potestas.' 740 Olli subridens sedato pectore Turnus : 'Incipe, siqua animo virtus, et consere dextram ; Hie etiam inventum Priamo nairabis Achillen.' Dixerat. Ills rudem nodis et cortice crudo Intorquet summis adnixus Tiribus haatam ; 745 Excepere aurae ; Tolnus Satumia luno Detorait veniena, portaeque infigitur basta. 'At non boc telum, mea quod vi dextera versat, Effii^ea ; neque enim ia teli nee volneria auctor.' Sic ait et sublatum alte consurgit in ensem 750 Et mediam ferro gemina inter tempora frontem Dividit inpubesque immani volnere malas. Pit Sonus, ingenti concuaaa est pondere tellus : Conlapsos artus atque arma cruenta cerebro Stemit bumi moriens, atque illi pai-tibus aequis . 755 Hue caput atque illuc umero ex utroque pepeudit. Diifligiunt versi trepida formidiue Troes ; Et ai continuo victorem ea cura aubiaaet, Bumpere claustra manu aocioaque inmittere portis, Ultimus iUe dies beUo gentique fuisset : 760 Sed furor ardentem caedisque insaua cupido Egit in adversos. AENEIDOS LIB. IX. 223 Principio Phalerim et sucoiso poplite Gygen Excipit ; hinc raptaa fugientibua ingerit Hastas In tergum, luno vires animumque miniatrat. 766 Addit Halym comitem et conflxa Pkegea parma, Ignaros deinde in minis Martemque cientis AJcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque. Lynoea tendentem contra sociosque vocantem Vibranti gladio conixus ab aggere dexter 770 Oecupat, huic imo deiectum oommimis ictu Cum galea longe iacuit caput. Inde ferarum Vastatorem Amycam, quo non felicior alter Ungere tela manu ferrumque armaie veneno, Et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis, 775 Cretbea Musarum comitem, cui carmina semper Et citharae cordi numerosque intendere nervis ; Semper equos atque arma virum pugnasque canebat. Tandem ductores audita caede suorum Conveniunt Teucri, Mnestbeus acerque Serestus, 780 Palantisque vident socios hostemque receptum. Et Mnestbeus : *. quo deinde fugam, quo tenditis ?' inquit Quos alios muros, quae iam ultra moenia babetis ? TJnus bomo et vestris, o cives, undique saeptus Aggeribus tantas strages inpune per urbem 785 Ediderit ? iuvenum primos tot miserit Oreo ? Non infelicis patriae veterumque deorum Et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque ?' Talibus accensi flrmantur et agmine denso Consistunt. Tumus paulatim excedere pugna 790 Et fluvium petere ac partem, quae cingitur unda. Acrius boc Teucri clamore incumbere magno Et glomerare manum : ceusaevum turba leouem Cum telis premit infensis, at territus iUe, Asper, acerba tuens, retro redit, et neque terga 795 L'a dare aut virtus patitur, nee tendere contra Ille quidem boc cupiens potis est per tela Tirosque : Haut aliter retro dubius vestigia Tumus Inproperata refert, et mens exaestuat ira. Quin etiam bis tum medios invaaerat boatis, 800 Bia confusa fuga per muros agmina vertit ; Sed maaiia e caatris propere coit omnia in unum, Nee contra vires audet Satumia luuo Sufficere, aeriam caelo nam luppiter Irim Demisit germanae baut mollia iussa ferentem, 805 Ni Tumus cedat Teucrorum moenibus altis. Ergo nee clipeo iuvenis subaiatere tantum Nee dextra valet ; iniectis sic undique telis Obruitur. Strepit adaiduo cava tempera circum Tinnitu galea et aaxis aolida aera fatiscunt, 224 P- "VEEGILI MARONIS 810 Discussaeque iubae capiti, nee Buffieit umbo Ictibusj ingeminant hastis et Troes et ipse Fulmineufl Mnestheufl. Turn toto corpore sudor Liquitur et piceum (nee respirare potestas) Flumen a^t, fessos quatit aeger anhelitus artus. 815 Turn demum praeceps saltu sese omnibus annis Li fluviiiiu dedit. Die sue cum gurgite flavo Accepit venientem ac mollibus extulit undis Et la^tum sociis abluta caede remisit. 402. In loco vexato minimum malorum nobis visum est recipere*torquet,' quae Elbbecfcii coniectura est ; W^neri • torquetque.* Mallet autem Mayor noster, ceteris relictis, tranaferre particulam et ad finem versus 402. In V. 486 coniecturam P. Bemhi funere pro volg. l.fuTiera contra mss. con- sensum parum dubitanter recepimuB. In hoc enlm loco non multum valet is consensus, quia librarius, cum tua scripsisset, in prosima voce a pro e negl^entia periacili scripturus erat. lam vero funus, cum signiflcat ' exequias,' rarissime, vel apud poetas, in pluralem transit. Gf. Aen. iii. 62. Qui a volg. s. discedere nolit, necesse ease videtnr tuafUnera is ita expUcet, quasi schptum esset ad tm funera* ABNEIDOS LIB. X. 225 LIBER DECIMUS. Panditur interea domus onmipotentig Olympi, Conciliumque vocat divom pater afque honunum rex Sideream in sedem, terras unde arduus onmis Castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos. 5 Considunt tectis bipatentibus, incipit ipse: 'Caelicolae magni, quianam sententia vobis Versa retro tantumque animis certatis iniquis ? Abnueram bello Italiam concurrere Teucris : Quae contra vetitum discordia ? quis metus aut bos 10 Ant bos arma aequi fermmque lacessere suasit ? Adveniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus, Cum fera Kartbago Romania arcibus olim Exitium magnum atque Alpes inmittet apertas : Tum certare odiis, tum res rapuisse licebit : 15 Nunc sinite et placitum laeti componite foedus.' luppiter baec paucis ; at non Venus aurea contra Pauca refert : '0 Pater, bominum rerumque aetema potestas, Namque aliud quid sit quod iam inplorare queamus ? 20 Cemis ut inaultent Rutuli Tumusque feratur Per medics insignia equis tumidusque secundo Marte mat ? Non clauaa tegunt iam moenia Teucros : Quin intra portas atque ipsis proelia miscent Aggeribus moerorum et inundant sanguine fossae. 25 Aeneas ignarus abest. Numquamne levari Obsidione sines ? muris iterum imminet bostis Nascentis Troiae, nee non exercitus filter Atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis Tydides. Equidem credo, mea volnera restant 30 Et tua progenies mortalia demoror arma. Si sine pace tua atque invito numine Troea Italiam petiere, luant peccata neqiie illos luveria auxilio ; sin tot responsa secuti, Quae Supen Maneaque dabant, cur nunc tua quisquam 35 Vertere luaaa potest aut cur nova condere fata ? Quid repetam exustaa Erycino in litore classes? Quid tempestatum regem ventosque furentis Aeolia excitoa aut actam nubibus Irim ? Nunc etiam Mania (baec intemptata manebat 40 Sors rerum) movet, et superia iumiaaa repente Alleeto medias Italum baccbata per urbes. a 226 P. YEKGILI MAEONIS Nil siipsr imperiomoveor: Bperavimus ista, Bum fortuna fuit ; Tincant qiios viuoere mavis. Si nulla est regio, Teucris quam det tua coniunx 45 Dura, per everaae, Genitor, fumantia Troiae Exoidia obteator, liceat dimittere ab armia Incolumem Ascanium, liceat auperesae nepotem. Aeneas aane ignotia iactetur in imdia Et, quamcumque viam dederit Fortuna, aequatur: 50 Hunc tegere et dirae valeam aubducere pugnae. Est Amalhua, est celaa mihi Paphus atque Oythera Idaliaeque domua : poaitia inglorius armis Exigat hie aevum. Magna dlcione iubeto Kai-thago premat Ausoniam ; nihil urbibus inde 55 Obstabit Tyriis. Quid pestem evadere belli luvit et Argolicos medium fugiaae per ignea Totque maris vastaeque exhauata pericula teraae, Dimi Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt ? Non satius cineres patriae insedisae supremos 60 Atque solum, quo Troia fuit ? Xanthum et Simoenta Redde, oro, miseris iterumque revolvere casus Da, pater, Iliacoa Teucris.' Turn regia luno Acta furore gravi : ' quid me alta silentia cogis Kumpere et obductum verbis volgare dolorem ? ci5 Aenean hominum quiaquam divomque sube^t Bella sequi aut hoatem regi ae inferre Latino ? Italiam petiit fatis auctoiibus, esto, Cassandrae inpulsus furiia : num linquere castra Hortati sumus aut vitam committere ventia f 70 Num puero aummam belli, num credere muros, Tyrrhenamque fidem aut geutis agitare quietas ? Quia deus in fraudem, quae dura potentia nostra Egit ? ubi hie luno demissave nubibus Iris f Indignum eat Italos Troiam circumdare flammia 75 Naacentem et patria Tumum consiatere terra, Cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater : Quid face Troianos atra vim ferre Latinis, Arva aJiena iugo premere atque avertere praedaa ? Quid aoceroa legere et gi'emiis abducere paetas, 80 Pacem orare manu, praeflgere puppibus arma ? Tu potes Aenean manibus subducere Graium Proque viro nebulam et ventos obtendere inanis, Et potea in totidem claasem convertere Nymphas : Noa aliquid Rutulos contra iuvisse nefandum est ? 8u"Aeueas ignaius abeat:"ignarua et absit ; Eat Paphua Idaliumque tibi, aunt alta Cytbera ; Quid gravidam beUia urbem et corda aspera temptas ? Nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundo Conamur ? nos, an miseros qui Troas Achivis AENEIDOS LIB. X. 227 90 Obiecit? Quae causa fuit, consurgere in arma Europamque Asiamque et foedera solvere furto ? Me duce Dardanius Spartatn expugnavit adulter, Aut ego tela dedi fovive Cupidine beUa ? Turn decuit metuisse tuis ; nunc sera querellis 95 Haut iustis adsurgis et inrita iurgia iaotaa.' Talibus orabat lunOj cuuctique fremebant Caelicolae adsensu vario, ceu flamina prima Cum deprensa fremunt silvia et caeca volutant Murmura, venturos nautis prodentia ventos. 100 Turn Pater omnipotens, rerum cui prima potestae, Iixfit, eo dicente deum domus alta sUescit Et tremefacta solo teUus, ailet arduus aetber, Turn zephyri posuere, premit placida aequora pontua. 'Accipite ergo animis atque baec mea figite dicta. 105 Quandoquidem Ausonios coniungi foedera Teuoris Haut licitum, nee vestra capit discordia finem : Quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem, Troa Butulusve fuat, nullo diacnmine babebo, ' Seu fatis Italum castra obsidione tenentur, 110 Sive errore malo Troiae monitisque siniatris. Nee Rutulos aolvo. Sua cuique exorsa laborem Fortimaraque ferent : rex luppiter omnibua idem : Fata viam invenieut.' Stygii per flumina fratris, Per pice toiTentia atraque voragine ripaa 115 Adnuit et totum nutu tremefecit Olympum. Hie iuiia fandi. Solio turn luppiter aureo Surgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt. Interea Rutuli portis circum omnibus instant Stemere caede viros et moenia cingere flammis. 120 At legio Aeneadum vaJlis obsessa tenetur, Nee spes ulla fugae. Miseri stant turribua altis Neqmquam et rara muros cinxere corona Aaius Imbrasidea BBcetaoniusque Thymoetea Assaracique duo et senior cum Oastore Thymbris, 125 Prima aeies ; bos germani Sarpedonis ambo Et Clarua et Themon Lyeia comitantur ab alta. Pert ingens toto conixus coi-pore saxum, Haut partem exiguam mentis, Lymesiua Acmon, Nee Olytio genitore minor nee fratre Meneatheo. 130 Hi iaculis, ifii eertant defendere saxis Molirique ignem nervoque aptare sagittas. Ipse inter medios, Veneris iustissima cura, Dardanius caput ecce puer detectus boneatum, Qualis gemma micat, fulvum quae dividit aurum, 135 Aut coUo decus aut capiti;vel quale per artem Inclusum buxo aut Oricia terebintho Lucet ebur ; fuses cervix cui lactea crinis Q 2 228 P. TEEGILI MARONIS Accipit et molli subnectit circuliis auro. Te quoq^ue magnanimae viderunt, Ismare, gentes 140 Volnera derigere et calamos armare veneno, Maeonia generose domo, ubi pinguia culta Exercentque viii Pactolusque inrigat auio. Adfuit et Mneatheua, quern pidsi pristiua Tumi Aggere moerorum sublimem gloria tolHt, 145 Et Capjfs : liinc nomen Campanae ducitux urbL lUi inter sese duri certamina belli Contulerant : media Aeneas freta nocte aecabat. Namque ut ab Euandro castris ingressus Etruscis, Kegem adit et regi memorat nomenque geuusque, 150 Quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius anna Quae sibi couciliet, violentaque pectora Tumi Edocet, humanis quae sit fiducia rebus Admonet inmiscetque preces : haut fit mora, Tarclioa lungit opes foedusque ferit. Tum libera fati 155 Classem conscendit iussis gens Lydia divom, Extemo commissa duci. Aeneia puppis Prima tenet, rostro Phrygios subiuncta leones, Imminet Ida super, profugis gratissima Teucria. Hie magnus sedet Aeneas secumque volutat 160 Eveutus belli varies, PaUasque smistro Adfixus lateri iam quaerit sidera, opacae Noctis iter, iam quae passus terraque marique. Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete, Quae manus interea Tuscis comitetur ab oris 165 Aenean armetque rates pelagoque vehatur. Massicus aerata princeps secat aequora Tigri ; Sub quo miDe manus iuvenum, qui moenia Clusi Quique urbem liquere Coaaa, quia tela sagittae Gorytique levea umeris et letifer axcus. 170 Una torvus Abas ; huic totum insignibus armis Agmeu et aurato fulgebat Apolline puppis. Sescentos illi dederat Populonia mater Expertos belli iuvenes, ast ILva treceutoa Insula inexhaustis Chalybum generosa metallis. 175 Tertius ille hominum divomque interpres Asilas, Cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent Et linguae volucrum et praeaagi fulminis ignes, Mille rapit deusos acie atque horrentibus haatis. Hos parere iubent Alpheae ab origine Pisae, 180 Urbs Etrusca solo. Sequitur pulcherrimus Astur, Astur equo fldens et versicolonbua armis. Ter centum adiciunt (mens omnibus una aequendi) Qui Caerete domo, qui sunt Miuionis in arris, Et Pyrgi veteres intempestaeque Graviscae. 185 Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello, AENEIDOS LIB. X. Transierim, Cinyre, et paucis comitatn Cupavo, Cuius olorinae siirgunt de vertice pinnae, Crimen, Amor, vestrum, formaeque insigne paternae. Namque ferunt luctu Cycnum PHaethontis amati, 190 Populeas inter frondes umbramque sororum Dum canit et maestum Musa solatur amorem, Canentem molli pluma duxisse senectam, Linquentem terras et sidera voce sequentem. Filius, aequalis comitatus classe catervas, 105 Ingentem remis Centaurum promovet : iUe Instat aquae saxumque undie immane minatur Arduus et longa sulcat maria alta carina. nie etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris, Patidicae Mantus et Tusci filius anmis, 200 Qui mures matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, Mantua, dives avis ; sed non genus omnibus unum : Gens illi triplex, populi sub gente quaterni. Ipsa caput populis, Tusco de aanguiue vires. Hinc quoque quingentos in ae Mezentius armat, 205 Quos patre Benaco velatus harundine glauca Mincius infesta ducebat in aequora pinu. It gravis Aulestes centenaque arbore fluctum Verberat adsurgens, apumant vada marmore verso. Huncvehitimmanis Triton et caerula concha 210 Exterrens^freta, cui laterum tenus hispida nanti Frons hominem praefert, in pristim desinit alvus : Bpumea semifero sub pectore murmurat unda. Tot leoti proceres ter denis navibus ibant Subsidio Troiae et campos salis aere secabant. 215 lamque dies caelo couceSserat almaque curru Noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum : Aeneas, neque enim membns dat cura quietem, Ipse sedens clavumque regit velisque mmistrat. Atque illi medio in spatio chorus ecce suarum 220 Occurrit comitum : Nymphae, quas alma Cybebe Numen habere maris Nymphasque e navibus esse lusserat, inuabant pariter fluctusque secabant, Quot prius aeratae steterant ad litora prorae. Adgnoscnnt longe regem lustrantque choreis. 225 Quarum quae fandi doctissima Cymodocea Pone sequens dextra puppim tenet ipsaque dorso Eminet ac laeva tacitis subremigat undis, Turn sie imarum adloquitur : ' vigilasne, deum gens, Aenea ? vigila et velis inmitte rudentis. 230 Nos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus. Nunc pelagi Nymphae, classis tua. Perfidus ut nos Praecipitis ferro Rutulus flammaque premebat, Rupimua invitae tua vincula teque per aequor 229 230 p. TBRGILI MAEONIS Quaerimus. Hanc Genetrix faciem miaorata refecit 235 Et dedit esse deas aevumque agitare sub undia. At puer Ascanius muro fosalsque tenetur Tela inter media atque ardentis Marte LatinoB. lam loca iussa tenet forti permixtus Etruseo Areas eques ; medias illis opponere turmas, 240 Ne castris iungant, certa est sententia Tumo, Surge age et Aurora socios veniente vocari Primus in arma iube et clipeum cape, quern dedit ipi Tnvictum Ignipotens atque oras ambiit auro. Crastina lux, mea si non inrita dicta putai-is, 245 Ingeutis Rutulae spectabit caedis acervos.' Dixerat : et dextra discedens inpulit altam Haut ignara modi puppim : fugit ilia per uudaa Oeior et iaculo et ventos aequante sagitta. Inde aliae celerant cursus. Stupet inscius ipse 250 Tro3 Anchisiades ; animos tameu omine tollit. Turn breviter supera adspectans convexa precatur ; 'Alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi Turrigeraeque urbes biiugique ad frena leonea, Tu mibi nunc pugnae princeps, tu rite propinques 255 Augurium Pbrygibusque adsis pede, diva, secundo ' Tantum efFatus. Et interea revoluta ruebat Matura iam luce dies noctemque fiigarat : Principio sociis edicit signa sequantur Atque animos aptent armis pugnaeque parent se. 260 lamque in conspectu Teucros babet et sua castra, Stans celsa in puppi. Clipeum cum deinde ainiati'a Extulit ardentem, clamorem ad sidera toUmit Dardanidae e muris, spes addita suscitat iraa. Tela manu iaciunt ; quales sub nubibus atiia 265 Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant Cum sonitu fugiuntque notos clamore secundo. At Eutulo regi ducibusque ea mira videri Ausoniis, donee Tersas ad litora puppes Eespiciunt totumque adlabi classibus aequor. 270 Ardet apex capiti cristisque a vertice flamina Funditur et vastos umbo vomit aureus ignis : Non secus ac liquida siquando nocte cometae Sanguinei lugubre rubent aut Sinus lu-dor, lUe sitim morbosque ferens mortalibus aegris, 275 Nascitur et laevo contristat lumine caelum. Haut tamen audaci Tumo fiducia cessit Litora praecipere et venientis pellere ten'a. * Ultro animos tollit dictis atque increpat ultro: * 'Quod votis optastis, adest, pertringere dextra : 280 In manibus Mars ipse viris. Nunc coniugia esto Quisque suae teotique memor, nunc magna referte AENEIDOS LIB. X. 23 1 Facta, patrum l.iudes. Ultro occunamus ad undaui, Dum ta-epidi egressisque labant vestigia prima. Audentis Fortuiia iuvat.' 285 Haeo ait, et secum versat, quos ducere contra Vel quibus obsesaos poasit concredere muros. Interea Aeneas socios de puppibus aids Pontibus expouit. Miilti servare recursus Languentis pelagi et brevibus se credere saltu, 290 Per remos alii. Speculatus litora Tarchon, Qua vada non spirant nee fracta remurmurat unda, Sed mare inofi'ensum crescenti adlabitur aestu, Advertit subito proras sociosque precatur : 'Nunc, lecta manus, validis iucumbite remis : 295 ToUite, ferte rates ; inimicam findite rostris Hano terram, sulcumque sibi premat ipsa carina. Fiangere nee tali puppim statione recuse Arrepta tellure semel.' Quae talia postquam Effatus Tarchon, socii consurgere tonsis 300 Spumantisque rates arvis inferre Latinis, Donee rostra tenent aiccum, et sedere carinae Omnes innocuae ; sed non puppis tua, Tarchon. Namque inflicta vadis dorso dum pendet iniquo, Ancepa sustentata diu, fluctiisque fatigat, 305 Solvitur atque viros mediis exponit in undis, Fragmina remorum quos et fluitantia transtra Imp6diunt,retrabitque pedem simul unda relabeus. Neo Turnum segnis retinet mora, sed rapit acer Totam aciem in Teucros et conti-a in litore sistit. 310 Signa canunt. Primus turmas invasit agrestis Aeneas, omen pugnae, stravitque Latinos Occiso Therone, viruin qui maximus ultro Aenean petit : huic gladio perque aerea suta Per tunicam squalentem auro latus haurit apertum, 315 Inde Lichan ferit, exsectum iam matre perempta Et tibi, Phoebe, sacrum, casus evadere lerri Quod licuit parvo. Nee longe Cissea durum Immanemque Gyan, sternentia agmina clava, Deiecit Leto ; nihil illos Herculis arma 320 Nee validae iuvere manus genitorque Melampus, Alcidae comes usqiie gravis dum teiTa labores Praebuit. Ecce Pharo, voces dum iactat inertis, Intorquens iaculum clamanti sistit in ore. Tu quoque, flaventem prima lanugine malas 325 Dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon, Dardania stratus dextra, securus amorum, Qui iuvenum tibi semper erant, miserande, iaceres, Ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci Progenies, septem numero, septenaque tela 232 p. TEKGILI MAKONIS 830 Coniciunt ; partim galea clipeoq^ue resultant Inrita, deflexit partim stringentia corpus Alma Venus. Fidum Aeneas adfatur Achaten : 'Suggere tela mihi; non ullum dextera frustra Torserit in Eutulos, steterunt quae in corpora Grraium 335 Iliacis campis.' Turn magnam corripit hastam Et iacit ; ilia volans clipei transverberat aera Maeonis et thoraca simul cum pectore rumpit. Huic frater subit Alcanor fratremque mentem Sustentat dextra : traiecto missa lacerto 340 Protinus hasta fugit servatque cruenta tenorem, Dexteraque ex umero nervis moribunda pependit. Tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto Aenean petiit ; sed non et flgere contra Est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae. 345 Hie Curibus fidens primaevo coi-pore Clausus Advenit et rigida Dryopem ferit eminus haata Sub mentum graviter pressa pariterque loquentis Vocem animamque rapit traiecto gutture; at ille Fronte ferit terram et crassum Tomit ore cruorem. 350 Tris quoque Thraeicioa Boreae de gente suprema Et tris, quos Idas pater et patria Ismara mittit, Per varios stemit casus. Accui-rit Halaesus Auruncaeque manus, subit et Neptunia proles, Insignis Messapus equis. Expellere tendunt 355 Nimc hi, nunc illi ; certatur limine in ipso Ausoniae. Magno discordes aethere venti Proelia ceu toUunt auimis et viribus aequia, Non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit; Anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra : 360 Haut aliter Troianae acies aciesque Latinae Concurrunt ; haeret pede pes deususque viro vir. At parte ex alia, qua saxa rotantia late Inpulerat torrens arbustaque diruta ripis, Arcadas insuetos aciea inferre pedestris (Aspera quis natura loci dimittere quando Suaait equos, unum quod rebus reatat egenis) 365 Ut vidit Pallas Latio dare terga aequaci. Nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris : 'Quo fugitis, socii ? per vos et fortia facta, 370 Per ducis Euandri nomen devictaque beUa Spemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi, Fidite ne pedibus. Ferro rumpeuda per hostis Est via : qua globus iUe virum densissimus m-get, Hac Tos et Pallanta ducem patria alta reposcit. 375 Numiaa nulla premunt, mortali urgemur ab hoste Mortales, totidem nobis animaeque manusque. Ecce, maiis magna claudit nos obice pontus ; AENEIDOS LIB. X. Dest iam terra fugae: pelagus Troiamnepetemus?' Haec ait et medius densos prorumpit in hostis. 380 Obvius huic primum, fatis adductus iniquis, Fit Lagus. Hunc, magno vellit dum pondere saxum, Intorto figit telo, discrimina costis Per medium qua spina dabat, hastamque receptat Ossibus haerentem. Quern non super ocoupat Hisbo, 385 Ille quidem hoc sperans : nam Pallas ante ruentem, Dum furit, incautum crudeli morte sodalia Excipit atque enaem tumido in pulmone recondit. Hino Sthenelum petit et Rhoeti de gente vetusta Anchemolum, thalamos ausum incestare novercae. 890 Vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in arvis, Daucia, Laiide Thymberque, simillima proles, Indiscreta suia gratusque parentibus error ; At nunc dura dedit vobis discrimina Pallas : Nam tibi, Thymbre, caput Euandrius abstulit ensis , 395 Te decisa suum, Laride, dextera quaerit Semianunesque micant digiti femimque retractant. Arcadas accensoa monitu et praeclara tuentia Facta viri mixtus dolor et pudor armat in hoatis. Turn Pallas biiugis fugientem Rhoetea praeter 400 Traicit. Hoc spatium tantumque morae fuit Ho ; Ho namque procul validamderexerat hastam : Quam mediua Rhoeteus intercipit, optime Teiitbra, Te fugiens fratremque Tyren, curruque volutus Caedit semianimis Rutulorum cilcibus arva. 405 Ac velut optato ventia aestate coortia Dispersa inmittit siLvia incendia paator ; Correptia subito mediis extenditui una Horrida per latos acies Volcania campos ; nie sedens victor flammas despectat ovantis : 410 Non aliter socium virtus coit omnis in unum Teque iuvat, Palla. Sed bellis acer Halaesus Tendit in adversos seque in sua colligit arma. Hie mactat Ladona Pheretaque Dembdocumque, Strymonio dextram fulgenti deripit ense 415 Elatam in iugulum, aaxo ferit ora Thoantia Osaaque dispersit cerebro permixta cruento. Fata canena ailvia genitor celarat Halaeaum : Ut senior leto canentia lumina solvit, Iniecere manum Parcae teliaque sacrarunt 420 Euandri. Quern sic PaUas petit ante precatus : 'Da nunc, Tbybri pater, ferro, quod missile libro, Fortunam atque viam duri per pectus Halaesi, Haec arma exuviasque viri tua quercus habebit.' Audiit iUa deus ; dum texit Imaona Halaesus, 425 Arcadio infelix telo dat pectus inermum. 233 234 p. TERGILI MaRONIS At non caede viri tanta perteirita Lausua, Par8 ingens belli, sinit agmina : primuB Abantem Oppositum interemit, pugnae nodumque moramque. Stemitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci 430 Et T08, Grais inperdita corpora, Teucri. Agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis, Extremi addensent aciea nee turba moveri Tela manusque sinit. Hinc Pallas instat et urget, Hinc contra Lausus, nee multum discrepat aetM : 435 Egregii forma, eed quis Fortuna negarat In patriani reditus. Ipsos concuiTere passus Haut tamen'inter se magni regnator (Jlympi : Mox illos sua fata manent maiore sub hoste. Interea soror alma monet succedere Lauso 440 Turnum, qui volucri curru medium secat agmen. Ut Tidit soeios : ' tempus desistere pugnae ; Solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas Debetiir; cuperem ipse parens spectator adesset.' Haee ait, et sooii cesserunt aequore iusso. 445 At Rutulum abscessu iuvenis turn iussa superba Miratus stupet in Tumo corpusque per ingens Lamina volvit obitque tmci procul omnia visu, TaUbus et dietis it eontra dicta tyranni : 'Aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis 450 Aut leto iusigni ; sorti pater aequus utriquasf. ToUe minaa.' Fatus medium procedit in aequor. Frigidus Areadibus eoit in praecordia sanguis. DesUuit Turnus biiugis, piides apparat ire Comminus : utque leo, specula cum vidit ab alta 455 Stare procul campis meditantem in proelia taurum, Advolat, baut alia est Turni venientis imago. Hunc ubi contiguum missae fore credidit bastae, Ire prior Pallas, siqua fors adiuvet ausum Viribus inparibus, magnumque ita ad aethera fatur : 4G0 'Per patris hospitium et mensas, quas advena adistij Te preeor, Alcide, coeptis ingentibus adsis : Cernat semineci sibi me rapere ai'ma crueuta, Victoremque ferant morientia lumina Tumi.' Audiit Alcides iuvenem magnumque sub imo 465 Corde premit gemitum lacrimasque elFundit inanis. Turn Genitor na.tum dietis adfatur amicis : 'Stat sua cuique dies, breve et iureparabUe tempus Omnibus eat vitae ; sed famam extendere faetia, Hoe virtutis opus. Troiae sub moenibus altis 470 Tot gnati cecidere deum ; quin occidit una Sarpedon, mea progenies. Etiam sua Turnum Fata vocant, metasque dati pervenit ad aevi.' Sic ait, atque oeulos Rutulorum reicit arvis. AENEIDOS LIB. X. 235 At Pallas ma^nis emittit viribu3 hastam. 475 Vaginaque cava fulgentem deripit ensem. nia Tolans, umeri surgunt qua tegmina summa, Incidit atque viam clipei inolita per oras Tandem etiam magTio strinxit de corpore Tumi. Hie Tumus feiTo praefixum robur acuto 480 In Pallanta din libranB iacit atque ita fatnr : 'Aspice, num. mage sit nostrum penetrabile telum.' DLxerat ; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris, Quern pellis totiens obeat circumdata tauri, Vibranti cuspis medium transverberat ictu 485 Loricaeque moras et pectus perforat ingens. Ille rapit calidum frustra de volnere telum : Una eademque via sanguis animusque sequuntur. Corruit in volnus, sonitum super arma dedere, Et terram bostilem moriens petit ore cruento. 490 Quern Tumus super adsistens 'Arcades, baec,'inquit, 'memores mea dicta referte Euandro : qualem meruit, Pallanta remitto. Quisquis houos tumuli, quidquid solamen buniandi est, Largior. Haut illi stabunt Aeneia paiTO 495 Hospitia.' Et laevo pressit pede talia fatus Exauimem, rapiens inmania pondera baltei Inpressumque nefas (una sub nocte iugali Caesa manus iuvenum foede thalamique cmenti). Quae Clonus Euiytides multo caelaverat auro ; 600 Quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus. Nescia mens bominum fati sortisque futurae Et servare modum, rebus sublata secundis! Tm'uo tempus erit, magno cum optaverit emptum Intactum Pallanta et cum spolia ista diemque • 605 Oderit. At socii multo gemitu lacrimisque Inpositum scuto referunt Pallanta frequentes. '0 dolor atque decus magnum rediture parenti, Haec te prima dies bello dedit, baec eadem aufert. Cum tamen ingentis Rutulorum linquis acervos.' 510 Nee iam fama mali tanti, sed certior auctor Advolat Aeneae, tenui discrimine leti Esse sues, versis tempus succurrere Teucris. Proxima quaeque metit gladio latumque per agmen Ardens limitem agit feiTO, te, Turne, superbum 515 Caede nova quaerens. Pallas, Euander, in ipsis Omnia sunt oculis, mensae, quas advena primas Tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos Quattuor Mc iuvenes, totidem, quos educat Ufens, ViVentis rapit, inferias quos imraolet umbris 520 Captivoque rogi perfundat sanguine flammas. Inde Mago procvd infensam contendei-at hastam. 236 p. YEE&IU MAKONIS nie astu subit ac tremibunda supervolat hasta, Et geDua amplectens effatur talia supplex : 'Per patrios mania et spes siirgentis luli 525 Te precor banc animam serves gnatoque patrique. Est domus alta, iacent penitus defossa talenta Caelati argenti, sunt auri pondera facti Infectique mibi. Non bic Tictoria Teucmm Vertitur aut anima una dabit disorimina tanta.' 530 Dixerat. Aeneas contra cui talia reddit : 'Argenti atque auri memoras quae multa talenta, Gnatis parce tuis : belli commercia Tumus Sustulit ista prior iam turn PaUante perempto. Hoc patris Ancbisae manes, boc sentit lulus. 535 Sic^atus galeam laeva tenet atque reflexa Cervice orantis capulo tenus applicat ensem. Nee procul Haemonides, Pboebi Triviaeque sacerdos, Infula cui saera redimibat tempora vitta, Totus conlucens veste atque insiguibus armis : 540 Quem congressus agit campo lapsumque superstans Immolat ingentique umbra tegit ; arma Serestus Lecta refert umeris, tibi, rex Gradive, tropaeum. Instaurant acies Volcani stirpe creatus Caeculus et veniens Marsorum montibua Umbro. 545 Dardanides contra furit. Anxm-is ense sinistram Et totum clipei ferro deiecerat orbem (Dixerat ille aliquid magnum vimque adfore verbo Crediderat caeloque animimi fortasse ferebat Canitiemque aibi et longos promiserat annos) : 550 Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis, Silvicolae Fauno Diyope quem uympha crearat, Obvius ardenti sese obtulit. Ille reducta Loricam clipeique ingens onus impedit basta ; Turn caput orantis nequiquam et multa parantis 555 Dicere deturbat terrae truncumque tepentem Provolvens super baec inimico pectore fatur : 'Istic nunc, metuende, iwe : non te optima mater Condet bumo patrioque onerabit membra sepulcbro : Alitibus linquere feris, aut gurgite mersum 660 Unda feret pisoesque inpasti volnera lambent.' Protenus Antaeum et Lucam, prima agmina Turn:, Persequitur fortemque Numam fulvumque Cauiertem, Magnauimo Volcente satum, ditissimue agri Qui fuit Ausonidum et tacitis regnavit Amyclis. 565 Aegaeon qualis, centum quoi braccbia dicunt Oentenasque manus, quinquaginta oribus ignem Pectoribuaque arsisse, lovis cum fulmina contra Tot paribus streperet clipeis, tot stringeret enses ! Sic toto Aeneas desaevit in aequore victor, AENEIDOS LIB, X. 237 570 Ut semel intepuit mucro. Quin ecce Niphaei Quadriiugis in equos adversaqiie pectora tendit, Atque illi longe gradientem et dira frementem Ut videre, metu versi retroque ruentes Effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus. 675 Interea biiugis infert se Lucagus albis In medioa fraterque Liger ; sed frater habenis Flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem. Haut tulit Aeneas tanto fervore furentis : Inruit adversaque ingens apparuit hasta. 580 Cui Liger 'Non Diomedis equos nee currum cemis Achilli Aut Phrygiae campos : nunc belli finis et aevi His dabitur tei-ris.' Vaesano talia late Dicta volant Ligeri. Sed non et Troius heros 585 Dicta parat contra ; iaoulum nam torquet in hostem. Lucagus ut pronus pendens in verbera telo Admonuit biiugos, proiecto dum pede laevo Aptat se pugnae, subit oras basta per imas Fulgentis clipei, turn laevum perforat inguen ; 590 Excussus cun-u raoribuudus volvitur arvis. Quem plus Aeneas dictis adfatur amaris : 'Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum Prodidit aut vanae vertere ex hostibus umbrae ; Ipse rotis saliens iuga deseris.' Haeo ita fatus 595 Arripuit biiugos ; frater tendebat inertis Infelix pabnas, cuitu delapsus eodem : 'Per te, per qui te talem genuere parentes, Vir Troiane, sine banc animam et miserere precantis.' Pluribus oranti Aeneas : ' haut talia dudum 600 Dicta dabas : morere et fratrem ne desere fi-ater.' Tum latebras animae pectus mucroue recludit. Talia per campos edebat funera ductor Daidanius, torrentis aquae vel turbinis atri More furens. Tandem erumpunt et castra relinquuiit 605 Ascanius puer et nequiquam obsessa inventus, lunonem interea compellat luppiter ultro : '0 germana mihi atque eadem gratissima coniunx, Ut rebare, Venus (nee te sententia fallit), Troianas sustentat opes, non vivida bello 610 Dextra viris animusque ferox patiensque pericli.' Cui luno summissa: ' quid, opulcberrime coniunx, . Sollicitaa aegram et tua tristia iussa timentem ? Si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat, Vis in amore foret, non hoc mihi namque negares, 615 Omnipotens, quin et pugnae subduoere Tumum Et Dauno possem incolumem servare parenti. Nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas. 238 p. VERQIU MAHOMS Die tamen nostra deducit orig;ine nomen, Pilumnusque illi quartus pater, et tua larga 620 Saepe inatiu multisque oneravit limina douis. Cui rex aetherii breriter sic fatus Olympi : 'Si mora praeseutis leti tempusque caduco Oratur iuveni meque hoc ita ponere sentia, Telle fuga Tiunum atque instantibus eripe fatis: 625 Hactenus indulsisse vacat. Sin altior istis Sub precibus venia iiUa latet totumque moveri Mutarive putas bellum, spes pascis inanis.' Et luno adlacrimans : ' quid si, quae voce gravaris, Mente dares, atque haec Tumo rata vita maueret? 630 Nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri Vana feror. Quod ut potius formidine falsa Ludar et in melius tua, qui potes, orsa reflectas !' Haec ubi dicta dedit, caelo se protinua alto Misit, agens hiemem nimbo succincta per auras, 635 Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit. Turn dea nube cava tenuem sine viribus umbram In faciem Aeneae, visu mirabile monstrum, Dardaniis omat telis elipeumque iubasque Divini adsimulat capitis, dat inania verba, 640 Dqt sine mente sonum gTessusque effingit euntis, Morte obita qualis fama est volitare figuras Aut quae sopitos deludunt somnia sensus. At pnmas laeta ante acies exultat imago Inntatque virum telis et voce lacessit. 645 Instat cui Tumus stridentemque eminus hastam Conicit ; ilia dato vertit vestigia tergo. Turn vero Aenean aversum ut cedere Tumus Credidit atque animo spem turbidus bausit inanem, 'Quo fugis, Aenea ? thalamos ne desere pactos : 650 Hac dabituT dextra tellus quaesita per undas,' Talia vociferans sequitur strictumque coruscat Mucronem nee ferre videt sua gaudia ventos. Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi Expositis stabat scalis et ponte parato, 655 Qua rex Clusinis advectus Osinius oris. Hue sese trepida Aeneae fugientis imago Conicit in latebras ; nee Tumus aegnior instat Exsuperatque moras et poutis ti-ansilit altoa. Vix proram attigerat : runipit Satm'nia fun em 660 Avolsamque rapit revoluta per aequora navem. Turn levis baut ultra latebras iam quaerit imago, Sed subHme volana nubi se inmiscuit atrae. Ulum autem Aeneas absentem in proelia poscit, Obvia multa virum demittit corpora Morti ; 665 Cum Tumimi medio interea fert aequore turbo. AENEIDOS LIB. X. 239 Respicit ignarus rermn ingratusque salutis Et dupHcis cum voce manus ad sidera tendit : 'Omnipotens Genitor.tonton me crimine dignum Duxisti et talis voluisti expendere poenas ? 670 Quo feror ? unde abii ? quae me fuga quemve reducit? Laurentisne iterum muros aut castra videbo ? Quid manus ilia virum, qui me meaque arma secuti ? Quosne, nefas, omnis infanda in morte reliqui. Et nunc palantis video gemitumque cadentura 675 Accipio ? Quid ago ? aut quae iam satis ima dehiscat Terra mihi ? Vos potius miserescite, venti ; In rupes, in saxa (volens vos Tumus adoroj Ferte ratem saevisque vadis inmittite syrtis, Quo neque me Rutuli nee, conscia fama sequatur.' 680 Haec memorans animo nunc hue, nunc fluctuat illuc. An sese mucrone ob tantum dedecus amens Induat et crudum per costas exigat ensem, Fluctibus an iaciat mediis et litora nando Curva petat Teucrumque iterum se reddat in arma. 685 Ter conatus utramque viam ; ter maxima luno Coutinuit iuvenemque animi miserata repressit. Labitur alta secans fluctuque aestuque seeundo Et patris antiquam Dauni defertur ad urbem. At lovis interea monitis Mezentius ardens 690 Succedit pugnae Teucrosque invadit ovantis. Concurrunt TyiThenae acies alque omnibus uni, Dni odiisque viro telisqne frequentibus instant. nie, velut rupes, vastum quae prodit in aequor, Obvia ventorum funis expostaque ponto, 695 Vim cunctam atque minas perfert caelique marisque, Ipsa immota manens, prolem Dolichaouis Hebrum Sternit bumi, cum quo Latagum Palmumque fugacem, Sed Latagum. saxo atque ingenti fragmine mentis Occupat OS faciemque adversam, poplite Palmum 700 Succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso Douat habere umeris et vertice figere cristas. Kec non Euanthen Phrygium Paridisque Mimanta AequaJem comitemque, ima quem nocte Theano In lucem genitori Amyco dedit et face praegnas 705 Cisseis regina Parim : Paris urbe patema Occubat, ignarum Laurens babet ora Mimanta. Ac velut ille canum morsu de montibus altis Actus aper, multos Vesulus quem pinifer anuos Defendit multosque palus Laurentia, silva 710 Pastus harundinea, postquam inter retia ventum est, Substitit iufremultque ferox et inhorruit ai-mos : Nee cuiquam irasci propiusve accedere virtus, Sed iaculia tutisque procul clamoribus instant ; 240 p. VERGILI MAKONIS nie autem inpavidua partis cunctatur in onmis, 715 Dentibus infrendens, et tergo decutit hastas : Haut aliter, iustae quibua est Mezentius irae, Non uUi est animus stricto concurrere ferro ; Missilibus longe et vasto clamore lacessunt. Venerat antiquis Corythi de finibus Acron, 720 Grains homo, infectos linquens profugus hymenaeos. Hunc ubi misoentem longe media agmiua vidit, Purpureum pinnis et pactae coniugis ostro : Inpastns stabula alta leo ceu saepe peragrans, Suadetenimvaesana fames, si forte fugacem 725 Conspexit capream aut surgentem in cornua cervuni, Gaudet, Wans immane, comasque an-exit et haeret Visceribus super incumbens, lavit inproba taeter Ora cruor, Sic ruit in densos alacer Mezentius hostis. 730 Sternitur infelix Acron et calcibus atrani Tundit bumum expirans infractaque tela cruentat Atque idem fugientem baut est dignatus Oroden Stemere nee iacta caecum dare cuspide volnus ; Obvius adversoque occurrit seque Tiro vir 735 Contulit, baut furto melior, sea fortibus armis, Tum super abiectum posito pede nixus et hasta: 'Pars belli haut temnenda, Tiri, iacet altus Orodes.' Conclamant socii laetum paeana secuti. lUe autem expirans : ' non me, quicumque ea, inulto, . 740 Victor, nee longum laetabere ; te quoque fata Prospectant paria atque eadem mox arva tenebis. Ad quae subridens mixta Mezentius ira : 'Nunc morere : ast de me Aivom pater atque homiuum rex Viderit.' Hoc diceus eduxit corpore telum. 745 OIU dura (juies oculos et ferreua urget Somnus ; m aetemaru clauduntur lumina noctem. Gaedicus Alcathoum obtrunoat, Sacrator Hydaspen Partheuiumque Eapo et piaedurum viribus Orsen, Messapus Oloniumque Lycaoniumque Erichaeten, 750 lUum mfrenis equi lapsu tellure iacentem, Plunc peditem. Pedes et Lycius processerat Agis ; Quern tamen baut expers Valerus virtutis avitae Deicit ; at Thronium Salius Saliumque Nealces Insidiis, iaculo et longe fallente sagitta. 755 lam gravis aequabat luctua et mutua Mavors Funera ; caedebant pariter pariterque ruebant Viotores yictique ; neque bia fuga nota neque illis, Di lovis in tectis iram miserantur inanem Amborum et tantos mortalibus esse laborea ; 760 Hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Tunc, Pallida Tisipbone media inter milia saevit. AENEIDOS LIB. X. 2 + 1 At vero ingentem quatiens Mezentiua hastam Tviibidus ingfreditur campo. Quam magnus Orion, Oum pedes incedit medii per maxima Nerei 765 Stagna viam aoindens, umero supereminet undas, Aut summis referens annosam montibus omum Ingrediturque solo et caput inter nubila condit : Tayiis se vastis infert Mezeutius armis. Huic contra Aeneas, speculatus in agmine longo, 770 Obvius ire paiat. Manet inpertefritus ille, Hostem magnanimum oppenens, et mole sua stat ; Atque ooulis spatium emensus, quantum satis hastae : 'Deitra mihi deus et telum, quod missile Ubro, Nunc adsint : voveo praedoms corpore raptis 776 Indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum Aeneae.' Dixit stridentemque eminus hastam lecit ; at ilia Tolans clipeo est excussa proculque Egregium Antoren lotas inter et ilia flgit, Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis 780 Haeserat Euandro atque Itala consederat urbe. Sternitur infelix alieno Tolnere caelumque Aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos. Turn pius Aeneas hastam iacit ; ilia per orbem Aere cavum triplici, per linea terga tribusque 785 Transiit intextum tauris opus imaque sedit Inguine, sed viris haut pertulit. Ocius ensem Aeneas, viso Tyrrheni sanguine laetus, Eripit a femine et trepidanti fervidus instat. Ingemuit cari graviter genitoris amore, 790 Ut vidit, Lausus, lacrimaeque per ora volutae. Hie mortis durae oasum tuaque optima facta, Siqua fidem tanto est operi latura vetustas, Non equidem nee te, iuvenis memorande, silebo. Hie pedem referens et inutilis inque ligatus 795 Cedebat clipeoque iuirnicum hastile trahebat. Prorupit iuvenis seseque inmiscuit armis lamque adsurgentis dextra plagamque ferentis Aeneae subiit mucronem ipsumque morajido Sustinuit ; socii magno clamore sequuntur, 800 Dum genitor nati parma protectus abiret, Telaque coniciunt proturbantque eminus hostem Missuibus. Emit Aeneas teotusque tenet se. Ac velut eflfusa siquando grandine nimbi Praecipitant, omnis campis diSiigit arator 805 Oranis et agricola et tuta latet arce viator, Aut amnis ripis aut alti fomice saxi, Dum pluit in terris, ut possint sole reducto Eiercere diem : sic obrutus undique tells £ 242 P.TBEGILI MAKONIS Aeneas nubein belli, dum detonet omnia, 810 Sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur ; 'Quo moriture ruis maioraque viribiis audea ? Fallit te iacautum pietas tua.' Nee miaufl ille ' Exultftt demens ; saevae iamque altiua irae Dardanio surgunt ductori, eitremaque Lauso 815 Parcae iila legimt : validum namque exigit enaem Per medium Aeneas iuyenem totumque recondit. Transiit et parmam mucro, levia arma minacis, Et tunioam, molli mater quam neverat auro, Implevitque sinum sanguis ; tum vita per auras 820 Concessit maesta ad mauis corpusque reliquit At vero ut voltum vidit morientia et ora, Ora modis Ancliisiades pallentia miris, Ingemuit miserans graviter dextramque tetendit, Et mentem patriae subiit pietatis imago. 825 'Quid tibi nimc, miserande puer, pro laudibus iatis, Quid pius Aeneaa tauta dabit indole dignum ? Ai-ma, quibus laetatu's, babe tua ; teque pareutum Manibus et cineri, aiqua est ea cura, remitto. Hoc tamen infelix miseram aolabere mortem : 830 Aeneae magni dextra cadis.' lucrepat ultro Cunctantis socios et terra sublevat ipsmn. Sanguine tm-pantem comptos de more capiUos. Interea geuitor Tiberiui ad flumiois undam Volnera aicoabat lympliia corpuaque levabat 835 Arboria adclinia trunoo : procul aerea ramis Dependet galea et prato gravia arma quiescimt. Stant lecti circum iuvenes ; ipse aeger anhelans CoUa fovet, fusus propexam in pectore barbam ; Multa super Lauao rogitat multumque remittit 840 Qui revooent maestique ferant mandata parentia. At Lausum socii exanimem supe* arma ferebant Fleutes, ingentem atque ingenti volnere victum. Adgnovit longe gemitum praesaga mali mens : Cauitiem multo deformat pulvere et ambaa 845 Ad caelum tendit palmaa et coi-pore inhaeret. 'Tantane me tenuit yivendi, nate, voluptas, Ut pro me hostili paterer succedere dextrae Quem genui ? Tuane haeo genitor per volnera server, Morte tua vivens ? Heu, nunc miaero mihi demum 850 Exitium infelix, nunc alte volnua adactum. Idem ego, nate, tuum maculavi criraine nomen, Pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis. Pebueram patriae poenaa odiiaque meorum : Omnia per mortia animam aontem ipae dediasem. 855 Nunc vivo neque adbuc homiaes lucemque relinquo : AENEIDOS LIB. X. 24.3 Sed linquam,' Simul hoc diceus attollit in aegrum Se femur et, quamquam vis alto Tolnere tardat, Haut delectus equum duel iubet. Hoc decus illi, Hoc solamen erat ; bellls hoc Tictor abibat 860 Omnibus. Adloquitur maerentem et talibus infit : 'Ehaebe, dlu, res siqua dlu mortalibus uUa est, Vlximus. Aut hodie victor spolia ilia cruenta Et caput Aeneae referes Lausique dolorum ■ Ultor eris mecum aut, aperit si nulla viam vis, 865 Occumbes pariter ; neque enim, fovtissime, credo, lussa aliena pati et domiuos dignabere Teucros.' Dixit, et exceptus tergo consueta locavit Membra manusque ambas iacidis oneravit acutis, Aere caput fulgens cristaque hirsutus equina. 870 Sic cursLim in medios rapidus dedit : aestuat ingens Uno in corde pudor mixtoque insania luctu, Atque Wc Aenean magna ter voce vocavit. Aeneas agnovit enim laetusque precatur : 875 'Sic Pater ille deum faciat, sic altus Apollo, Incipiaa couferre manum ! ' - Tantum efFatus et infesta subit obvius hasta. Ille autem: 'quid me erepto, saevissime, nato Terres ? baec ^-ia sola fuit, qua perdere posses : 880 Nee mortem horremus nee divom parcimus uUL Desine : nam veuio moriturus et haec tibi porto Dona prius.' Dixit telumque intorsit in bostem j Inde aliud super atque aliud figitque volatque Ingenti gyro ; sed sustiuet aureus umbo. 885 Ter circum aatantem laevos equitavit in orbes Tela manu iaciens ; ter secum Tro'ius heros Inmanem aerato circumfert tegmiue sUvam. Inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet VeUere et urgetur pugua congressus iniqua, 890 Multa movena animo iam tandem erumpit et iuter BeUatoris equi cava tempora conicit hastam. Tollit se arrectum quadrupes et calcibus auras Verberat. efiiisumque equitem super ipse secutus Implioat eiectoque incumbit cernuus anno. 895 Clamore incendunt caelum Troesque Latinique. Advolat Aeneas vaginaque eripit ensem Et super haec : 'ubi nunc Mezentius acer et Dla Effera via animi?' Contra Tyrrhenus, ut auras Suapiciens hausit caelum mentemque recepit : 900 'Hostis amare, quid increpitas mortemque minaria ? Nullum in caede nefaa ; nee sic ad prpelia veni Nee tecum meua haec pepigit mihi foedera Lauaua. 872. ' Et £uriis agitatwa amor et conscia virtus,' dest codd. 244 p. VERGILI MAEONIS Unum hoc per siqua est victis venia hostibus oro, Corpus humo patiare te^. Scio acerba nieorum 905 Circumstare oaia : hunc, ore, defende furorem Et me consortem nati concede sepulchro.' ^ Haec loquituTj iuguloque haut inscius accipit enseia Undantique animam mffundit in anna cruore, 365-367. TransposuimuB v. 365 ut 6eqaeTetnrT.3673adantem 'mmm quod rebus restat egenia * ad equorum dimisaionem rettnlimtis. Nam ferri possit in- definita particula *quando' (=aliquando) post relativum videant grammatici. Earn nondum movimus ; neque enim ooniectuia nostra ' nando ' eatis certa ease videtur. Ingeniose Madvigius ' aqnis ' legit pro * quis,' Bed non ut nobis per- In T. 754, itisidiis, lectionem librr. omnium excepte Med. prima manu (ubi BCribitur insignU) cmn Bibbeckio recepimus, dubitanter quidem, sed nescimos an senau praeatantem. „ Fortassis enim dicere voluit poeta, victorem nferomque Ticto iusldiatum ease, alteram iacolo (ut zi. 783), alteram eagitta (ut ix, 632). AENEIDOS UB. XL 245 LIBEE TINDECIMUS. Oceanum interea surgens Aurora reliquit : Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis Praecipitant curae turbateque funere mens est, Vota deum primo victor solvebat Eoo. 6 Ingentem quercum decisis undique ramis Constituit tumulo fulgentiaque induit arma, Mezenti ducis exuvias, tibi, magne, tropaeum, Bellipotens ; aptat rorantis sanguine cristas Telaque trunca viri et bis sei thoraca petitum 10 Perfossumque locis, clipeumque ex aere sinistrae Subligat atque ensem collo suspendit ebumum. Tum socios (namque omnis eum stipata tegebat Turba ducum) sic incipiens hortatur ovantis : 'Maxima res effecta, viri ; timer omnis abesto, 15 Quod superest ; baec sunt spolia et de rege superbo Primitiae, manibusque meis Mezentius hie est. Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos. Arma parate auimis et spe praesumite beUum, Nequa mora ignaros, ubi primum vellere signa 20 Adnuerint superi pubemque educere castris, Inpediat segnisve metu sententia tardet. Interea socios inbumataque corpora terrae Mandemiis, qui solus bonos Acneronte sub imost. Ite,'ait,'egregias animas, quae sanguine nobis 25 Hanc pamam peperere suo, decorate supremis Munenbus, maestamque Euandri primus ad ui'bem Mittatur Pallas, quern non virtutis egentem Abstulit atra dies et funere mersit acerbo.' Sic ait inlacrimans recipitque ad limina gressum, 30 Corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes Servabat senior, qui Parrbasio Euandro Armiger ante fait, sed non felicibus aeque Tum comes auspiciis caro datus ibat alumno. Circum omnis famulumque manus Troianaque turba 35 Et maestum Iliades crinem de more solutae. Ut vero Aeneas foribus sese intulit altis, Ingentem gemitum tunsis ad sidera toUunt Pectoribus, maestoque inmugit regia luctu. Ipse caput nivei ftdtum Pallantis et ora 246 p. TEKGILI MAEONIS 40 Ut vidit levique patens in pectore Tolnus Cuspidis Auaoniae, lacrimis ita fatur obortis : 'Tene,' inquit/miserande puer, cum laeta veniret, Invidit Fortuna mihi, ne regna videres Nostra neque ad sedes victor veherere patemas ? 45 Non haec Euandro de te promissa parenti Discedens dederam, cum me complexus euntem Mitteret in magnum imperium metuensque moneret Acris esse viros, cum dura proelia gente. Et nunc ills quidem spe miutum captus inani 60 Fors et vota fecit cumulatque altana donis ; Nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis Debentem vano maesti comitamur honore. Infelix, nati funus crudele videbis : Hi nostri reditns exspectatique triumphi ? 55 Haec mea magna fides ? At non, Euandre, pudendia Volneiibus pmsum aspicies nee sospite dirum Optabis nato funus pater. Ei mihi, quantimi Praesidium Ausonia et quantum tu perdis, lule ! ' Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus 60 Imperat et toto lectos ex agmine mittit Mille viros, qui supremum comitentur bonorem Intersintque patris lacrimia, solacia luctus Exigua ingentis, misero sed debita patri. Haut segnes alii crates et molle feretrum 65 Arbuteis teximt vii-gis et vimine quemo Exsti'uctosque toros obtentu frondis inumbrant. Hie iuvenem agresti sublimem stramine ponunt, ' Qualera virgineo demessum poUice florem Seu mollis violae seu languentis hyacinthi, 70 Cui neque fulgor adbuc nee dum sua forma recessit, Non iam mater alit teUus viresque ministrat. Turn oemiuas vestes auroque ostroque rigentis Extulit Aeneas, quas illi laeta laborum Ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido 75 Fecerat et tenui telas discreverat auro. Haium unam iuveni supremum maestus honorem Induit arsuraaque comas obnubit amictu, Multaque praeterea Laurentis praemia pugnae Aggerat et longo praedam iubet ordine duci: 80 Addit equos et tela, qmbus spoliaverat hostem. Vinxerat et post terga manus, quoa mitteret umbria Inferias, caeso sparsurus sanguine flammas, Indutosque iubet truncos hostilibus aamis hsos ferre duces inimicaque nomina iigi. 85 Ducitur infelix aevo confectus Acoetes Pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibua ora; Sternitur et toto proiectus corpora terrae. AENEIDOS LIB. XI, 247 Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus : Post bellator equus positis insignibus Aethon 90 It lacrimans guttisque umectat grandibus ora. Hastam alii galeamque feriint, nam cetera Tumua Victor habet. Turn maesta phalanx Teucrique seqmratur Tyrrheniqiie omnes et versia Arcades armis. Postquam omnis longe comitum processerat ordo, 95 Substitit Aeneas gemituque haeo addidit alto : *Nos alias hinc ad lacrimas eadem borrida belli Fata Toeant : salve aeternum mihi, maxime Palla, Aetemumque vale.' Nee plura effatus ad altos Tendebat muros gressumque in castra ferebat, 100 lamque oratores aderant ex uibe Latina, Velati ramis oleae veniamque rogantes, Corpora, per campos ferro quae fusa iacebant, Kedderet ac tumulo sineret succedere terrae ; Nullum cum victis certamen et aetbere cassis ;.. 105 Paiceret bospitibus quondam socerisque vocatis. Quos bonus Aeneas naut aspernanda precantis Prosequitur venia et verbis haec insuper addit : 'Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini, Inplicuit bello, qui nos fugiatis amicos ? 110 Pacem me exanimis et Martis sorte peremptis Gratis ? equidem et vivis concedere vellem. Nee veui, nisi fata locum sedemque dedissent, Nee bellum cum gente gero : rex nostra reliquit Hospitia et Tumi potius se credidit armis. 115 Aequius huic Turuum fuerat se opponere morti ; Si bellum flnire manu, si peUere Teucros Apparat, bis mecum deouit concurrere telis ; \ ixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset. Nunc ite et miseris supponite civibus ignem.' 120 Dixerat Aeneas. Illi obstipuere silentes Conversique oculos inter se atque ora tenebant. Turn senior semperque odiis et crimine Drances Infensus iuveni Turno sic ore vicissim Orsa refert : ' o fama ingens, ingentior armis 125 Vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem ? lustitiaene pnus mirer beUine laborum ? Nos vero haec patriam grati referemus ad urbem Et te, siqua viam dederit fortuna. Latino lungemus regi : quaerat sibi foedera Tumus. 130 Quin et fatahs murorum attoUere moles Saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit.' Dixerat haec, unoque omnes eadem ore fremebant. Bis senos pepigere dies et pace sequesti'a Per silvas Teucrimixtique inpune Latini 135 Erravere iugis. Ferro sonat alta bipenni 248 p. VEKGILI JIAKOmS FraxinuB ; evertunt actas ad sidera pinos ; Robora nee cuneia et olentem scindere cedrum Neo plaustris cessaat vectare gementibus omos. Et iam Fama volana, tanti praenuntia luotus, 140 EuandiTim Euandrique domos et moenia replet, Quae modo victorem Latio Pallauta ferebat. Arcades ad ponaa ruere et de more vetusto Fimereas rapuere facea ; lucet via longo Ordiue flammarum et late discriminat agroa. 145 Contra turba Phrygum veniena plangentia iungit Agmina. Quae postquam matrea auccedere tectia Viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem. At non Euandrum potia eat vis uUa tenere, Sed ver.it in medioa. Feretro Pallanta reposto 150 Procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, Et via viK tandem voci laxata dolore est : 'Non haec, Palla, dederas promissa parent! Cautius ut aaevo velles te credere Marti. Haut ignarus eram, quantum nova gloria in armis 155 Et praedulce decus primo certamine posset. Primitiae iuvenis miaerae bellique propinqui Dura rudimenta et nulli exaudita deorum Vota precesque meae! tuque, sanctiaaima ooniunx, ■ Felix morte tua neque in hunc aervata dolorem ! 160 Contra ego vivendo vici mea fata, superstes Keatarem ut genitor. Ti-oum socia arma secutum Obruerent Eutuli telis, animam ipse dedissem Atque haec pompa domum me, non PaUanta, refeiTet. Nee vos arguerim, Teucri, neo foedera nee quas 165 lunximus Eospitio dextras : sora lata seneetae Debita erat nostrae. Quod si inmatura manebat Mora gnatum, caeaia "Volscorum milibus ante Ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit. Quin ego non alio digner te funere, PaUa, 170 Quam plus Aeneas, et quam magni Phryges et quam SnThenique duces, Tyrrbenum exercitua omnia, agna tropaea ferunt, (juoa dat tua dextera Leto. Tu quoque nunc starea inmanis truncus in armis, Esset par aetas et idem si robur ab annis, 176 Turne. Sed infelix Teucros quid demoror annis ? Vadite et haec memores regi mandata refei-te : Quod vitam moror inviaam Pallante perempto, Dextera causa tua est, Tumum gnatoque patnque Quam debere videa. Meritia vaoat hie tibi solus 180 Fortunaeque locus. Non vitae gaudia quaero (Nee fas), aed gnato Mania perferre sub imoa.' Aurora interea miaeria mortalibus almam Extulerat lucem, referens opera atque labores : AENEIDOS LIB. XI. lam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon 185 Conatituere pyras. Hue corpora qiiiaque suorum More tulere patrum, subiectisque ignibus atris Conditur in tenebras altum caligine caelum. Ter circum accensos cincti fulgentibus armis Decurrere rogos, ter maestum funeris ignem 190 Lustravere in equis ululatusque ore dedere; Spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et anna ; It caelo clamorque yirum clangorque tubarum. Hinc alii spolia occisis derepta Latinis Coniciunt igni, galeas ensesque decoros 195 Frenaque fervennaque rotas ; pars munera nota, Ipsorum clipeos et non felicia tela. Multa bourn circa mactantur corpora Morti, Saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris In flammam iugulant pecudes. Turn litore toto 200 Ardentis spectant socios semiustaque servant Busta, neque avelli possunt, nox umida donee Invertit caelum stems ardentibus aptum. Nee minus et miseri diversa in parte Latini lunumeras struxere pyras, et corpora partim 206 Multa virum terrae mfodiunt avectaque partim Finitimos tollunt in agros urbiqiie remittunt, , Cetera confusaeque ingentem caedis acervimi Nee numero nee honore cremant : tunc undique vasti Certatim crebris conlucent ignibus agri. 210 Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram : Maereutes altum cinerem et confusa ruebant Ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae. Iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini, Praecipuus fragor et longi pars maxima luctus : 215 Hie matres miseraeque nurus, hie cara sororum Pectora maerentum puerique parentibus orbi Dirum execrantur beUum Tumique bymenaeos ; Ipsum armis ipsumque iubent deoemere ferro. Qui regnum Italiae et primes sibi poscat houores. 220 IngraTat haec saevus Drances solumque vocari Testatur, solum posci in certamina Tumum. Multa simul contra variis sententia dictis Pro Tumo, et magnum reginae nomen obumbrat, Multa virum meritis sustentat fama tropaeis. 225 Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, Ecce super maesti magna Diomedis ab urbe Legati responsa ferunt : nibil omnibus actum Tautorum inpensis operum, nil dona neque aurum Nee magnas valuisae preces, alia arma Latinis 230 Quaerenda aut pacem Troiano ab rege petendum. Deficit ingejiti luctu rex ipse Ijatinus, 249 250 P.VEKGILI MAKONIS ratalem Aenean manifesto numine ferri Admouet.U'a deum tumulique ante ora recentes. Ergo concilium magnum primosc[ue suorum 235 Imperio accitos alta intra Hmina cogit. Olli convenere fluimtque ad regia plenis Tecta viis. Sedet in mediis et maximus aevo Et primus sceptris liaut laeta fronte Latinus. Atque liic legates Aetola ex urbe remissos, 240 Quae referant, fan iubet et responsa reposcit Ordine cuncta suo. Tum facta silentia Unguis, Et Venulus dioto parens ita farier infit : 'Vidimus, cives, Diomedem Argiraque castra, Atque iter emensi casus superavimus omnia 245 Contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus. Die urbem Argyripam patriae cognomine gentis Victor Qargani condebat lapygis agris. Postquam introgressi et coram data copia fandi, Munera praeferimus, nomen patriamque docemua, 250 Qui beUum intulerint, quae causa attraxerit Arjios. Auditis ille baec placido sic reddidit ore : "0 foi-tunatae geutes, Satumia regna, Antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos Sollicitat suadetque ignota lacessere beUa ? 255 Quicumque Iliacos ferro yiolavimus agros (Mitto ea, quae muris bellando exhausta sub altis, Quos Simois premat iUe viros), infanda per orbem Supplicia et scelerum poenas expendimus omnes, Vel Priamo miseranda manus : scit triste Minerviie 260 Sidufl et Euboicae cautes ultorque Caphereus. Militia ex ilia diversum ad litus abacti Atrides Protei Menelaus ad usque columnas Exulat, Aetnaeos vidit Cyclopaa Ulixes. Eegna Neoptolemi referam versosque penates 265 Idomenei P Libycone habitantes litore Locros ? CIpse Mycenaeus magnorum ductor AcMvom Coniugia infandae prima intra limina dextra Oppetiit; devictam Asiam subsedit adulter:) Invidisae deos, patriis ut redditus aris 270 Coniugium optatum et pulcbram Calydona Tiderem ? Nunc etiam norribUi visu portenta sequuntur, Et socii amissi petierunt aethera pinnis Pluminibusque vagantur aves (heu dira meorum Supplicia) et scopulos lacrimosis vocibua implent. 275 Haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt Tempore, cum ferro caelestia corpora demens Adpetii et Veneris violavi Tolnere dextram, Ne vero, ne me ad talis inpeUite pugnas : Nee mihi cum Teucria uUum poat eruta bellum AENEIDOS LIB. XI, 25 1 280 Pergama, nee veterum memini laetorre malorum. Munera, quae patriis ad me portatis at oris, Vertite ad Aenean. Stetimus tela aspera contra Oontulimusque manus : experto credite, quantus In clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam. 285 Si duo praeterea talis Idaea tulisset Terra viros, ultro Inachias yenisset ad urbes Dardanus,et versis lugeret Graecia fatis. Quidquid apud durae eessatum est moenia Troiae, Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium 290 Haesit et in decimum vestigia rettulit annum. Ambo animis, ambo insignes praestantibus armis, Hie pietate prior. Coeant in foedera dextrae, Qua datur; ast armis concurrant arma cavete." Et responsa simiil quae sint, rex optime, regis 295 Audisti et quae sit magno sententia bello.' Vix ea leeati, variusque per ora cucurrit Ausonidum turbata fremor ; ceu saxa morantuT Cum rapidos amnis, fit iilauso gurgite murmur Vicinaeque fremunt ripae crepitantibus imdis. 300 Ut primum placati auimi et trepida ora quienmt, Praefatus divos solio rex infit ab alto : 'Ante equidem summa de re statuisse, Latini, Et veUem et fnerat melius, non tempore tali Cogere concilium, cum muros adsidet nostis. 305 Bellum inportumim, cives, cum gente deorum Invictisque viris gerimus, quoa nulla fatigant Proelia, nee victi possunt absistere ferro. Spem siquam adscitis Aetolum habuistis in armis, [detis ; * Ponite : *spes sibi quisque ; sed baec quam angusta, vi- 310 Cetera qua rerum iaceant perculsa ruina, Ante oculos interque manus sunt omnia vestraa. , Nee quemquam incuso : potuit quae plurima virtus Esse, fuit ; toto certatum est corpore regni. Nunc adeo, quae sit dubiae sententia menti, 315 Expediam et paucis (animos adbibete) docebo. Est antiquus ager Tusco mibi proximus amni, Longns m occasum, finis super usque Sicaaos ; Aurunoi Rutulique serunt et vomere duros Exercent coUes atque Horum asperrima pascuut. 320 Haec omnia regio et celai plaga pinea mentis Cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas Dicamus leges sociosque in regna vocemus : Considant, si tantus amor, et moenia condant. Sin alios finis aliamque capessere gentem 325 Est animus possuntque solo decedere nostro : Bis denaa Italo texamua robore navis , Sen pluris complere valent (iacet onmis ad imdam 252 r. TEEGILI MAEONISI Materies), ipsi nmnerumque modumque carinis Praecipiant, nos aera manus navalia demus. 330 Praeterea qui dicta ferant et foedera firment Centum oratores prima de gente Latinos Ire placet pacisque manu praeteudere ramos, Munera portantis aurique eborisque talenta Et eellam regni trabeamque insignia nostri. 335 Consulite in medium et rebsa succurrite fessis.' Tum Drances idem infensus, quem gloria Turai Obliqua invidia stimulisque agitabat amaris, Largua opum et lingua melior, sed frigida beUo Dextera, consiliis habitus nou futilis auctor, 840 Seditione potens (genus buic matema superbum Nobilitaa dabat, incertum de patre ferebat), Surgit et bis onerat dictis atque aggerat iras : 'Rem nuHi obscuram nostrae nee Tocis egentem Conaulis, bone rbi ; cuncti se scire fateutur, 345 Quid fortuna ferat populi, sed dicere mussaut. Det libertatem fandi flatusque remittat Cuius ob auspicium infaustum moresque 8inistr